Medisch dossier 19/03 maart 2017

Jaargang 19 N o3 maart 2017

Los nummer E 7,50

De e-sigaret GM-gewassen

Het gevaar van vapen

Genetisch gemodificeerd geflopt

Gezonder eten Eet de regenboog

Zo voorkom je borstkanker gezonde alternatieven en natuurlijke kankerbestrijders

2

Medisch Dossier | Maart 2017

4

|||inhoud|||

4 10

|||colofon|||

12 Over Medisch Dossier Medisch Dossier is de Nederlandse vertaling en bewerking van het Britse maandblad What Doctors Don’t Tell You. Hiermee bieden we onafhankelijke informatie over zowel de risico’s en gevaren van medicijnen en behandelingen als over de beloften van mogelijke alternatieven.

Ons doel: patiënten stimuleren hun gezondheid meer in eigen hand te nemen. Medisch Dossier verzet zich niet tegen de reguliere geneeskunde, maar stimuleert de samenwerking tussen artsen en patiënten. Toonaangevende medische vaktijdschriften vormen de bron van onze artikelen, zodat alle informatie is gebaseerd op gevestigd wetenschappelijk onderzoek.

De redactie van What Doctors Don’t Tell You bevindt zich in Engeland; Medisch Dossier verzorgt de Nederlandse vertaling, bewerking en administratie.

Hoofdredactie: Bryan Hubbard en Lynne McTaggart Coördinatie: Sabina Knezevic Vertaling: Taalpraktijk Mieke Prins, Van den Toorn Taal & Tekst en The Art of Translation Vormgeving: Saskia Geleedts Drukwerk: Print Consult Redactieraad internationaal: Dr. Jean Monro, Dr. Damien Downing, Dr. Harald Gaier, Dr. Michel Odent, Dr. Melvyn Werbach, Dr. Jonathan Wright, Dr. Sarah Myhill, Janet Balaskas, Craig Sams, Sally Bunday

18

12 18

Borstkanker voorkomen Er gaan steeds meer geluiden op om gezonde vrouwen medicijnen te geven die borstkanker moeten voorkomen. Celeste McGovern gaat op zoek naar betere alternatieven.

Nieuws Genetische modificatie gewassen een flop; Farmaceut haalt HPV-vaccin van Amerikaanse markt; Borstvoeding beschermt ook moeder; Kinderen kunnen kunstmatige zoetstoffen niet verwerken.

Kwade dampen E-sigaretten zouden een veilige manier zijn om van het roken af te komen. Maar, zo ontdekte Cate Montana, het roken ervan kent zo zijn eigen gevaren.

Eet een regenboog Zodra je gezonde voeding gaat zien als een zeskleurige regenboog ben je goed op weg naar een dieet waarmee je lichaam optimaal functioneert.

Abonnementen Een jaarabonnement op Medisch Dossier (tien nummers) kost € 68,25 en geeft u onbeperkt toegang tot het digitale archief op www.medischdossier.org.

Abonnementen kunnen op elk moment ingaan.

Indien drie maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch verlengd. Adreswijzigingen en opzeggingen kunnen uitsluitend schriftelijk of per e-mail worden doorge­geven. Nieuwe abonnees ontvangen binnen vier weken na aanvraag hun eerste nummer.

Adreswijzigingen graag vier weken van tevoren doorgeven per post of e-mail.

Medisch Dossier behoudt zich het recht voor een keer per jaar een prijsindexatie toe te passen. Wij nemen uw gegevens op in een gegevensbestand. Deze gegevens worden gebruikt voor de met u gesloten overeenkomsten, zoals de abonnementen­administratie van de uitgeverij. Daarnaast kunnen wij uw gegevens gebruiken om u op de hoogte te houden van interessante informatie en/of het doen van aanbiedingen van Medisch Dossier of van door ons zorgvuldig geselecteerde bedrijven. Mocht u hiertegen bezwaar hebben, stelt u ons hiervan dan per post of via e-mail op de hoogte.

Abonneeservice Postbus 105, 2400 AC Alphen aan den Rijn Tel. 0172 476085 medischdossier@spabonneeservice.nl www.medischdossier.org/abonneeservice

Archief De eerste editie van Medisch Dossier verscheen in 1999. Via www.medischdossier.org kunt u oude nummers voor vijf euro exclusief verzendkosten per stuk nabestellen. Wanneer u abonnee bent, heeft u via uw abonneecode gratis toegang tot het digitale archief, dat al het gepubliceerde materiaal vanaf 2004 bevat.

Disclaimer Hoewel aan de voorbereiding van deze uitgave alle zorg is besteed, kan de uitgever niet verantwoordelijk worden gehouden voor eventuele schade of leed, veroorzaakt door behandelingen, advies of informatie gepubliceerd in dit nummer. Alvorens een behandeling te ondergaan is het raadzaam om een specialist te raadplegen. © Medisch Dossier. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en openbaar worden gemaakt zonder toestemming van de uitgever.

Deze nieuwsbrief wordt uitgebracht onder licentie van WDDTY Publishing Ltd (UK). Alle rechten op het gelicentieerde materiaal behoren toe aan WDDTY Publishing Ltd. Het materiaal mag niet worden gereproduceerd, als geheel of in delen, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van WDDTY Publishing Ltd. De naam What Doctors Don’t tell You is eigendom van WDDTY Publishing Ltd.

Medisch Dossier | Maart 2017

3

Artsen blazen de loftrompet over de succesvolle bestrijding van borstkanker, nu deze aandoening niet langer doodsoorzaak nummer één is onder Britse vrouwen.

Die plaats is nu ingenomen door hartkwalen.

Maar misschien juichen zij wel te vroeg, want hoewel sterfgevallen als gevolg van borstkanker met 35 procent zijn afgenomen sinds het begin van de jaren zeventig, komt deze vorm van kanker wel steeds vaker voor, met een verwachte stijging van wel 2 procent. Nog altijd gaat het bij een derde van alle kankergeval­ len bij vrouwen om borstkanker; een op de acht vrouwen krijgt ermee te maken en meer dan een op de vijf vrouwen met borstkanker overlijdt uiteindelijk aan de ziekte.

Het is dan ook geen wonder dat overheidsinstellingen als de Britse medicij­ nenwaakhond NICE (National Institute for Health and Care) hun hoop gevestigd hebben op aromataseremmers zoals anastrozol als het nieuwe wondermiddel tegen borstkanker, en miljoenen gezonde vrouwen stimuleren aan de ‘chemo­ preventie’ te gaan.

Dit is echter gewoon een bevestiging van een al lang bestaande idee-fixe over de behandeling van kanker, waarbij men ervan uitgaat dat die alleen succesvol kan zijn met totale chemische oorlogvoering. Aan het eind van de negentiende eeuw behandelden chirurgen kanker standaard met een operatie waarbij grote stukken gezond weefsel werden weggesneden om er maar zeker van te zijn dat ze ‘alles te pakken hadden’. Bij hoofdhalskankers haalden de chirurgen een deel van het kaakbot weg; bij borstkanker verwijderden ze de borst, de lymfeklieren en een groot deel van de borstwand. En in het begin van de vorige eeuw was je zelfs soms nog je gehele onderlijf kwijt als je kanker had aan je bekken of aan je inwendige organen.

Gelukkig zijn de behandelingen tegenwoordig minder verminkend, en kunnen we met medicijnen proberen ook de laatste achtergebleven kankercel te doden.

Maar chemopreventie gaat een stap verder: door gezonde vrouwen een behandeling met deze zware medicijnen te geven, worden ze blootgesteld aan een giftige stof waardoor ze meer kans hebben op osteoporose, een hartaan­ val, een beroerte, pijnlijke spieren en gewrichten, of zelfs een depressie. En dat ­moeten ze dan allemaal maar overhebben voor een geneesmiddel dat misschién de kans op kanker bij vrouwen met een verhoogd risico verlaagt van 4 naar 2 procent.

Christine Horner, een plastisch chirurg die reconstructieve operaties uitvoert na borstamputaties, denkt hier anders over. Nadat ze in de medische literatuur over kankerbehandelingen was gedoken, ontdekte ze tot haar stomme verba­ zing dat er wetenschappelijk bewijs is dat allerlei natuurlijke voedingsmiddelen, ­kruiden en supplementen kanker kunnen helpen voorkomen.

Een van de veiligste en effectiefste supplementen om kanker te bestrijden lijkt vitamine C. Veertig jaar geleden was de inmiddels overleden Nobelprijswinnaar Linus Pauling al voorstander van het gebruik van vitamine C, maar de moderne geneeskunde komt er nu pas achter dat hij weleens gelijk zou kunnen hebben.

Nieuw bewijs, aangeleverd door de Universiteit van Iowa, bevestigt dat wan­ neer je vitamine C direct in de aderen injecteert de dosis vijfhonderd keer zo geconcentreerd is als wanneer je een vitamine C-pil inneemt. Het kan de kanker zo specifiek aanpakken door de productie van waterstofperoxide – dat alleen kankercellen doodt, maar geen gezond weefsel aantast – in het lichaam te stimu­ leren. Deze methode van toedienen is al in het laboratorium en op dieren getest, en wordt nu onderzocht bij patiënten met alvleesklierkanker en longkanker. Zij zullen worden vergeleken met patiënten met soortgelijke kankers die met che­ motherapie of bestraling behandeld worden. Over deze behandeling leest u meer in de volgende editie van Medisch Dossier.

In plaats van kanker te voorkomen met de krachtigste wapens die er zijn, is het beter om minder gewelddadig te werk te gaan. We hoeven misschien alleen maar het lichaam de niet-agressieve gereedschappen aan te reiken die het nodig heeft om gezond te blijven. Zoals zo vaak opgaat bij de geneeskunde: less is more.

Lynne McTaggart en Bryan Hubbard

|||van||de||hoofdredactie|||

De ‘ladykiller’ te lijf

4

Medisch Dossier | Maart 2017

|||gezonde|familie||| ||||Door:|celeste|mcgovern|||

Borstkanker voorkomen Er gaan steeds meer geluiden op om gezonde vrouwen medicijnen te geven die borstkanker moeten voorkomen. Maar die medicijnen zijn slecht voor botten en hart.

Celeste McGovern gaat op zoek naar betere alternatieven.

Medisch Dossier | Maart 2017

e meeste mensen heb­ ben nog nooit van aroma­ taseremmers gehoord. Toch worden ze al jarenlang gebruikt door vrouwen die voor borstkanker zijn behandeld, om te voorkomen dat de ziekte terugkomt. Verder worden ze soms geslikt door bodybuilders die anabole steroïden nemen om spier­ massa te ontwikkelen. Zij gebruiken aromataseremmers omdat die de oes­ trogeenspiegel in het lichaam verlagen en zo de bijwerkingen van steroïden – zoals borstontwikkeling en libidoverlies – tegengaan.

Dit is de meest voorkomende nietgeïndiceerde (‘off-label’) gebruiksvorm van deze medicijnen, die officieel alleen goedgekeurd zijn als hormoonbehande­ ling bij borstkanker.

Britse en Amerikaanse artsen worden nu echter aangespoord om aromataseremmers off-label voor te schrijven bij een ‘patiënten’-groep die uit gezonde vrouwen bestaat. De medi­ cijnen kunnen namelijk worden voor­ geschreven als een goedkoop middel dat de kans op borstkanker bij vrouwen kan halveren en tienduizenden levens kan sparen. Daar hebben verschillende Engelstalige kranten de afgelopen jaren over bericht.

Het Britse NICE, dat de kosteneffec­ tiviteit van medicijnen beoordeelt, heeft eind 2016 een voorlopige richtlijn vrij­ gegeven, waarin het instituut adviseert om gezonde postmenopauzale vrouwen met een gemiddeld tot hoog risico op borstkanker de aromataseremmer ana­ strozol voor te schrijven, om daarmee hun kans op borstkanker te verkleinen.

Ook in de VS worden artsen aan­ gemoedigd het medicijn off-label voor te schrijven – dat wil zeggen voor een behandeling waarvoor het FDA (het overheidsagentschap dat de kwaliteit van medicijnen controleert) het nog niet heeft goedgekeurd – om vrouwen te ‘behandelen’ die geen borstkanker hebben of hebben gehad, maar die een

verhoogd risico hebben.

Normaal gesproken wordt het off-labelgebruik van een geneesmid­ del niet bij artsen gepromoot, omdat de mogelijke giftige effecten van het geneesmiddel bij die behandeling nog niet zijn onderzocht en dus niet bekend zijn. Maar een uitzondering hierop is de zogeheten chemopreventie: preventieve medicijnen om de kans op borstkanker te verkleinen. Anastrozol is onlangs aan dit lijstje medicijnen toegevoegd.

Tamoxifen en raloxifeen zijn twee andere middelen. Ze worden al jaren gebruikt als ondersteunende therapie om bij vrouwen die een borstoperatie, bestraling en chemotherapie hebben ondergaan, eventuele achtergebleven tumorcellen te doden. Maar de medi­ cijnen kunnen dus ook aan gezonde vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker worden voorgeschreven.

Deze middelen beïnvloeden de oestrogeenproductie, en we weten dat bepaalde tumoren gevoelig zijn voor het hormoon oestrogeen. Tamoxifen is een selectieve oestrogeenreceptormodula­ tor (SERM): het voorkomt dat oestro­ geen zich aan de oestrogeenreceptoren van borstcellen bindt. Anastrozol remt de productie van het enzym aromatase (vandaar de naam aromataseremmer), waardoor de vorming van oestrogeen vermindert.

In 2013 adviseerde het NICE om gezonde premenopauzale vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker tamoxifen of raloxifeen voor te schrij­ ven. Maar alleen als ze geen verhoogd risico lopen op trombose en embolie (bloedpropjes) of baarmoederkanker (endometriumcarcinoom): twee bijwer­ kingen van dit middel. Het nieuwste advies van dit instituut luidt dus om postmenopauzale vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker vijf jaar lang anastrozol te geven, tenzij ze een ernstige vorm van osteoporose hebben.

Dit nieuwe advies betekent dat meer dan 620.000 Britse vrouwen voor het middel in aanmerking komen, en in de VS nog veel meer.

Een stap vooruit of terug?

Campagnevoerders hebben anastrozol

5

6

Medisch Dossier | Maart 2017

|||gezonde|familie|||

Lekker in de zon Het enorme aantal onderzoeken naar vitamine D laat steeds dezelfde uitkomst zien: we hebben deze vitamine – eigenlijk een hormoon dat ons lichaam produceert bij blootstelling aan zonlicht – nodig voor talloze lichamelijke functies. Er blijken dan ook verbanden te bestaan tussen een tekort aan vitamine D en tientallen ziekten, waaronder alzheimer, parkinson, auto-immuunziekten, vroegtijdige veroudering en achttien soorten kanker, waaronder borstkanker.

Veel mensen hebben, zonder dat ze dat weten, een tekort aan vitamine D. Ook in Nederland bleek, in een onderzoek gepubliceerd in 2015, dat bijna 60 procent van de mensen een vitamine D-tekort had. In de stad waren er meer mensen met een tekort dan op het platteland en ’s winters waren er meer dan ’s zomers.1 Dat laatste is niet zo verbazingwekkend: zonlicht is de belangrijkste bron van vitamine D. Als u de vitamine niet uit zonlicht kunt halen, gebruik dan een supplement.

Gezonde mensen hebben meestal ongeveer 50 microgram extra vitamine D3 per dag nodig. Maar die hoeveelheid verschilt

al een middel genoemd dat vrouwen ‘een stapje dichter bij een toekomst zonder borstkanker brengt’. Delyth Morgan, voorzitster van het Britse kan­ kerfonds Breast Cancer Now, noemde het advies van NICE ‘fantastisch nieuws’.

Maar ondanks het groene licht van de regulerende instanties zijn artsen tot nog toe niet bereid gevonden het risico te nemen anastrozol off-label voor te

aanzienlijk van persoon tot persoon, afhankelijk van uw huidige vitamine D-gehalte, uw leeftijd, huidskleur en hoe vaak u in de zon komt. Het heeft dus zin om dit te laten testen. Artsen zijn zich tegenwoordig bewust van de verschillen per persoon en u kunt bij uw huisarts om een bloedtest vragen.

Let op: de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) van de Nederlandse Gezondheidsraad is aanzienlijk lager (10-20 microgram), maar de maximaal toegestane dosering is 75 microgram per dag.2 De Europese voedselautoriteit EFSA hanteert zelfs 100 microgram per dag als bovengrens.

Uit een studie uit 2016 bleek dat van 1666 vrouwen die borstkanker hadden gehad, degenen met de hoogste concentratie vitamine D in hun bloed de beste kansen hadden – namelijk ongeveer 30 procent – om te overleven.3 1 Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 21 april 2015 2 www.gezondheidsraad.nl 3 JAMA Oncol, 2016 Nov10;doi:10.1001/jamaoncol.2016.4188

schrijven. Morgan wil daar verandering in brengen: ‘We moeten er nu voor zorgen dat de patiënten die er baat bij kunnen hebben deze risico verlagende keuzes mogen maken.’

Het is geen wonder dat liefdadig­ heidsinstellingen zo enthousiast zijn: de media hebben optimistisch melding gemaakt van de resultaten van een trial in achttien landen, waarin bijna 2000 vrouwen het medicijn slikten en

ongeveer evenveel een placebo kregen.

De conclusie was dat vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker die vijf jaar lang anastrozol slikten, hun risico op de ziekte met ongeveer 50 procent zagen dalen.1 Maar Vivianne Tjan-Heijnen, hoofd Medische Oncologie van het Maastricht UMC zegt dat de graag gehoorde inter­ pretatie van de studie de voordelen van het medicijn veel te hoog waardeert.

De studie meldt in werkelijkheid een vermindering van de ‘hazard ratio’ voor borstkanker, legt ze uit. De hazard ratio meet de kans dat zich een gebeurtenis voordoet. Anders gezegd: bij de vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker daalde de kans om de diagnose kanker te krijgen door het gebruik van anastro­ zol van 4 naar 2 procent. Dat was de gemelde daling met 50 procent. 2 ‘Dus eigenlijk is het effect slechts een zeer kleine vermindering van borst­ kanker,’ zei Tjan-Heijnen tegen Medisch Dossier.

Tegenstrijdige belangen Als we de onderzoeksresultaten nader onder de loep nemen, blijkt inderdaad dat de algehele overlevingskans van de vrouwen in de studie niet verbeterde.2 Vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker die langdurig anastrozol slikten, waren niet beter af dan degenen die dat niet deden: 18 sterfgevallen in de anastrozolgroep tegen 17 in de pla­ cebogroep.1 Kortom: het medicijn redde geen levens.

Misschien hoeft het geen verbazing te wekken dat de farmaceutische bedrij­ ven Astra Zeneca en Sanofi-Aventis, die de ‘blockbuster’ anastrozol produceren, de studie financierden. Dat deden ze samen met Cancer Research UK (het Britse kankerfonds), dat nauwe banden onderhoudt met Astra Zeneca, en met de Australische Raad voor Gezondheid en Medisch Onderzoek.

In werkelijkheid heeft geen enkele studie naar het gebruik van chemopre­ ventieve medicijnen om borstkanker te voorkomen, het nut ervan kunnen aantonen wat betreft de overlevings­ kansen op lange termijn of het werkelijk voorkomen van kanker. Ook niet van tamoxifen en anastrozol.

Als er geen bewijs is dat de medi­ cijnen hun leven verlengen, moeten vrouwen goed nadenken over de aan­ zienlijke risico’s van de behandeling, zegt David Cameron, klinisch directeur en hoofd Oncologie van het Western

Medisch Dossier | Maart 2017

General Hospital van de Universiteit van Edinburgh. Toen de studie in het Britse medisch tijdschrift The Lancet werd gepubliceerd schreef hij: ‘De financiële kosten van chemopreventie bij borstkanker mogen dan gedaald zijn, de kosten van de toxiciteit [giftig­ heid] voor vrouwen zijn dat niet’.3 Ernstige bijwerkingen Oestrogeen remmende medicijnen hebben talloze bijwerkingen die samenhangen met een oestrogeentekort.

Om te beginnen moet anastrozol niet gebruikt wor­ den door vrouwen die nog niet in de overgang zijn, want het mid­ del stopt de eisprong en veroorzaakt onvruchtbaarheid. Bovendien vergro­ ten tamoxifen en raloxifeen de kans op baarmoederkanker, dus vrouwen ruilen het ene kankerrisico in voor het andere.4 Verder is de vorming van bloed­ propjes, die diepe veneuze trombose en longembolie kunnen veroorzaken, gemeld als bijwerking van deze medi­ cijnen, net als dat er verhoogde kans bestaat op hartinfarct en beroerte: allemaal levensgevaarlijke aandoenin­ gen.5 Hoewel de kans op bloedpropjes bij anastrozol als zeldzaam of niet fre­ quent wordt beschouwd,6 komen ern­ stige gewrichtspijn en stijfheid voor bij een tot twee derde van de vrouwen die anastrozol slikken,7 Vrouwen die het medicijn gebruiken, klagen daarnaast aanzienlijk vaker over het carpaletunnelsyndroom.8 Verder had­ den bij anastrozol meer vrouwen last van vasomotorische klachten (zoals opvliegers) en spier- of gewrichts­ klachten dan bij een placebo, en vaak in gemiddelde tot ernstige mate.1,3 Gebruik van anastrozol blijkt ook tot zwakkere botten te leiden en osteoporose te veroorzaken, dat de kans op botbreuken vergroot. Dat risico is bij anastrozol groter dan bij tamoxifen: 10 procent tegenover 7 procent, volgens cijfers van Astra Zeneca.

Het bedrijf geeft ook toe dat uit klinische studies blijkt dat het choles­ terolgehalte kan stijgen en er allergi­ sche huidreacties kunnen optreden.

Verder zijn er veranderingen in het bloed en de leverfunctie gemeld, en

Eet Aziatisch

schappen ervan aan, en ook het vermogen om de groei van minstens elf verschillende soorten kanker terug te dringen.

Soja: er wordt door sommigen tegen gewaarUit de Sjanghai Borstkanker Studie, die van schuwd en door anderen wordt het opgehe1996 tot 2005 liep, bleek dat er een verband meld. Veel artsen adviseren vrouwen om geen was tussen de consumptie van groene thee sojaproducten zoals sojabonen, natto (geferen een aanzienlijke daling van het borstkanmenteerde sojabonen uit Japan) en tempé te kerrisico bij postmenopauzale vrouwen: hoe eten, omdat ze denken dat het tot gevaarlijke meer ze ervan dronken, hoe lager het risico.5 hormoonspiegels kan leiden. Maar plastisch chirurg Christine Horner noemt soja een ‘hoofd- Ook een onderzoek onder Chinese, Japanse rolspeler in uw wapenarsenaal tegen en Filippijnse vrouwen in Los Angeles gaf een borstkanker’, vooral omdat onder soortgelijk verband te zien tussen het borstAziatische vrouwen van oudsher min- kankerrisico en groenetheeconsumptie.6 der borstkanker voorkomt dan onder westerse vrouwen.

Kurkuma in uw dieet verUit een studie van het Japanse sterkt de werkzaamheid van Onderzoeksinstituut voor Kanker groene thee meer dan acht keer. in Tokio bleek dat vrouwen die Meer dan 5000 onderzoeken hebminstens drie kommen misosoep per ben aangetoond dat kurkuma een dag aten, hun borstkankerrisico zagen halveren krachtig natuurlijk geneesmiddel is: het is een vergeleken met degenen die minder dan één 300 keer zo sterke antioxidant als vitamine E. kom misosoep per dag aten.1 Miso is pasta van Het is een krachtige ontstekingsremmer en versterkt het immuunsysteem. Er zijn ook veel gefermenteerde sojabonen.

Een onderzoek naar de voedingsgewoonten studies die erop wijzen dat kurkuma onder bepaalde omstandigheden de vorming van van meer dan 9000 Amerikaanse en Chinese nieuwe bloedvaten bij tumoren remt. Dat het overlevenden van borstkanker liet zien dat de kanker bestrijdende eigenschappen heeft kan gemiddelde dagelijkse consumptie van isoflaook samenhangen met het feit dat het kruid de vonen uit soja (een bepaald soort flavonoïden) lever helpt te ontgiften, dus kankerverwekkendoor Amerikaanse vrouwen slechts 3 mg was, de stoffen als benzopyreen uit sigarettenrook terwijl de gemiddelde hoeveelheid voor vrouen geroosterd vlees verwijdert. Een recente wen in Sjanghai 46 mg bedroeg. Degenen die studie bevestigde dat de werkzame bestandde meeste sojaproducten aten – met daarin minstens 10 mg isoflavonen per dag – hadden delen in kurkuma die borstkanker bestrijden, een significant lagere kans dat de borstkanker de curcuminoïden zijn die het kruid zijn oranjegele kleur geven.7 terugkeerde dan de vrouwen uit de groep die bijna geen sojaproducten at (3,68 mg of minder isoflavonen). De vrouwen werden voor Zeewier is rijk aan jodium, deze studie meer dan zeven jaar lang gevolgd. dat belangrijk is voor De onderzoekers denken dat het veilig is voor gezonde borsten, doordat vrouwen om natuurlijke sojaproducten te eten, het een antioxidant is en tot 100 gram tofoe per dag, ook als ze borstdoordat het de kankercelkanker hebben. Maar sojapoeder (ook wel pro- groei remt.8 De jodium zou teïnepoeder genoemd) valt daar niet onder.2 de reden kunnen zijn waarom vaak is gebleken dat zeewier beschermt tegen Maitake of eikhaas (Grifola frondosa) is een borstkanker. Uit een dierstudie in Maleisië bleek dat het tropische, eetbare, rode zeewier zwam met immunomodulerende en antitu(Eucheuma cottonii) effectiever was (namelijk moractiviteiten, die de kwaliteit van leven van 27 procent) in het onderdrukken van de borstkankerpatiënten kan verbeteren door ‘de groei van kankercellen te stoppen of onderdrukken’.3 tumorgroei bij ratten dan tamoxifen. En het In een Japans onderzoek kregen kankerpatiën- was bovendien minder giftig voor de lever en nieren.9 ten een combinatie van maitakepoeder en het actieve ingrediënt MD-fraction in tabletvorm. Bij 1 J Natl Cancer Inst, 2003; 95: 906-13 69 procent van de borstkankerpatiënten was 2 Am J Clin Nutr, 2012; 96: 123-32 een aanzienlijke verbetering of zelfs regressie 3 Int J Gen Med, 2009; 2: 91-108 4 van de kanker te zien.

4 Altern Med Rev, 2002; 7: 236-9 Groene thee: honderden studies tonen de krachtige ontstekingsremmende en antioxidante eigen-

5 J Nutr, 2009; 139: 310-6 6 Int J Cancer, 2003; 106: 574-9 7 Curr Pharm Des, 2013; 19: 6218-25 8 J Mammary Gland Biol Neoplasia, 2005; 10: 189-96 9 Nutr Cancer, 2013; 65: 255-62

7

8

Medisch Dossier | Maart 2017

|||gezonde|familie|||

ook droge ogen, staar en hoofdpijn. Veel voorkomende bijwerkingen zijn opvlie­ gers, gewrichtspijn, zwakte, stemmings­ wisselingen en depressie, rugpijn, zere keel, braken, botbreuken, zwellingen en slapeloosheid.

Uit een studie uit 2014 naar tamoxi­ fen en aromataseremmers bleek dat de ‘lijst met bijwerkingen die werden toe­ geschreven aan ondersteunende hor­ moontherapie lang was, en meer dan een derde van de vrouwen beschreef de ingrijpende impact ervan op hun dage­ lijks leven’. Naast de extreme overgangs­ verschijnselen rapporteerden sommige vrouwen dat ze zich suïcidaal voelden, terwijl de bijwerkingen andere vrouwen aanzetten tot het laten doen van bots­ cans en onderzoeken om baarmoeder­ kanker uit te sluiten.9 Geen wonder dat veel vrouwen de chemopreventieve behandeling niet volhouden: tegen het einde van het vijfjarige programma was 46 procent van hen al gestopt met de tamoxifen.10 Dat waren vrouwen uit de zogeheten Zusterstudie, die zelf geen kanker had­ den maar wel een zus met borstkanker, en daarom een verhoogd risico hadden.

Als deze vrouwen de bijwerkingen al niet voor lief wilden nemen, waarom zouden gezonde vrouwen zonder een dergelijk risico dan bereid zijn die te verduren?

De kwestie draait om het gebrui­ kelijke probleem van de behande­ ling met een zeer giftige stof die moeilijk te verdragen is, gaf oncoloog David Margileth van het Saint Joseph Ziekenhuis in Californië toe op de web­ site BreastCancerAnswers.

En volgens het Amerikaanse Kankergenootschap is het ook een sta­ tistische uitdaging om te achterhalen welke vrouwen dit ‘verhoogde risico’ precies lopen en dus aan deze extreme giftigheid moeten worden blootge­ steld.11 Cameron meldde in The Lancet dat artsen al in 2002 wisten dat, wil che­ mopreventie voordeel opleveren, het aan drie voorwaarden moet voldoen: het moet leiden tot een daling van de werkelijke sterfte door borstkanker; het moet een ‘beter veiligheidsprofiel’ blij­ ken te hebben; en er moet een manier gevonden worden om ‘de medicijnen gericht aan díe vrouwen te geven die ze het hardst nodig hebben’. We zijn inmiddels vijftien jaar verder en che­ mopreventie is nog geen stap dichter bij het voldoen aan die criteria.

Leefstijlveranderingen In de inleiding op het internationale onderzoek naar anastrozol uit 2014 merken de auteurs op dat hoewel ‘ver­ beteringen in de leefstijl een belangrijk onderdeel zijn bij het voorkomen van borstkanker’ – veranderingen die ook erkend worden in de wetenschappelijke literatuur over borstkanker – de focus nog steeds ligt op preventie met medi­ cijnen.

Plastisch chirurg Christine Horner was zich al in de jaren ’90 bewust van deze tegenstrijdigheid. Horner, die reconstructieve chirurgie toepaste bij vrouwen die een borstamputatie (mas­ tectomie) hadden ondergaan, streed tegen de Amerikaanse verzekeraars die weigerden borstreconstructie te vergoe­ den omdat ze dat ‘overbodig’ achtten.

Haar inspanningen resulteerden in een federale wet die de particuliere verzeke­ raars verplichtte alle stappen van borst­ reconstructie na een conventionele behandeling te dekken.

Maar Horner merkte ook dat haar mastectomiepatiënten steeds jonger werden: ze voerde zelfs reconstructies uit bij vrouwen in de twintig. Ze ging op zoek in de literatuur over het medisch onderzoek en ‘wat ik vond, inspireerde me, gaf me hoop en wekte vervolgens mijn ergernis,’ vertelt ze in haar boek Waking the warrior goddess uit 2007.

Horner ontdekte dat onderzoek had aangetoond dat natuurlijke voedings­ middelen, kruiden, specerijen, sup­ plementen en veranderingen in leefstijl de kans op borstkanker aanzienlijk verlagen, en tegelijk de effectiviteit van de standaard medische behandelingen verhogen en bescherming bieden tegen schadelijke bijwerkingen. Ze schrijft zelfs: ‘Goed, degelijk onderzoek, gepu­ bliceerd in peer-reviewed (door col­ lega’s getoetste) tijdschriften, laat zien dat deze zaken zelfs kunnen helpen bij vrouwen die al borstkanker hebben: ze kunnen de tumorgroei vertragen, uit­ zaaiingen voorkomen en zelfs de afme­ ting van hun tumoren doen slinken.’12 Kans op borstkanker De kans om borstkanker te krijgen neemt met de leeftijd toe. Bij iemand van twintig is de kans heel klein. Na het veertigste levensjaar krijgt meer dan 1 op de 1000 vrouwen borstkanker; na het vijfenveertigste jaar meer dan 2 op de 1000; tussen de 60 en 74 jaar komt het bij meer dan 3 op de 1000 vrouwen voor.

Deze cijfers betekenen dus ook dat de meeste vrouwen – namelijk 88 pro­ cent – nooit borstkanker zullen krijgen.

Van alle borstkankergevallen wordt ongeveer 5 tot 10 procent veroorzaakt door een erfelijke aanleg. Er is dan sprake van een foutje in het BRCA1- of BRCA2-gen.13 Dat betekent dat in ruim 90 procent van de gevallen andere oor­ zaken een rol spelen bij het ontstaan van borstkanker.

Zwangerschap, vroege zwanger­ schap en borstvoeding bieden bescher­ ming tegen borstkanker. Vrouwen die hun eerste kind krijgen voordat ze 20 zijn, hebben 50 procent minder kans de ziekte in hun leven te ontwikkelen. Die kans wordt nog kleiner als ze borstvoe­ ding geven.14 Andere leefstijlfactoren die de gezondheid van borsten kunnen beïn­ vloeden, zijn onder andere regelmatig in de zon gaan zitten om de vitamine D-spiegel een oppepper te geven, het drinken van groene thee en het eten van lijnzaad en van producten die rijk zijn aan vitamine A.15 Waar het om gaat is dat vrouwen geen pillen hoeven te slikken om borstkanker te voorkomen. Zij kunnen zichzelf beschermen door gewoon hun leefstijl kritisch onder de loep te nemen en een aantal natuurlijke kankerbestrij­ ders dagelijks op het menu te zetten (zie kadertekst).

1 Lancet, 2014; 383: 1041-8 2 www.onclive.com/conference-coverage/sabcs-

2016/six-years-of-anastrozole-after-adjuvant tamoxifen-not-better-than-3-years 3 Lancet, 2014; 383: 1018-20 4 J Clin Oncol, 2008; 26: 4151-9 5 Thromb Res, 2012; 130: 27-31 6 www.breastcancer.org/research-news/20101210; www.uofmhealth.org/health-library/d03873a1 7 J Pain, 2013; 14: 290-6; BMC Cancer, 2014; 14: 467 8 J Clin Oncol, 2016; 34: 139-43 9 BMJ Open, 2014; 4: e005285 10 J Natl Cancer Inst, 2014; 107: 354 11 www.cancer.org/acs/groups/cid/documents/ webcontent/002585-pdf.pdf 12 Horner C. Waking the Warrior Goddess: Dr. Christine Horner’s Program to Protect Against & Fight Breast Cancer. Laguna Beach, CA: Basic Health Publications, 2007 13 www.brca.nl 14 Endocr Relat Cancer, 2007; 14: 907-33; Int J Prev Med, 2014; 5: 791-5 15 Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 2011; 20: 187-98; www.drfuhrman.com/learn/library/ articles/77/ten-strategies-for-preventing breast-cancer

Medisch Dossier | Maart 2017

Wat kunt u zelf doen?

In het boek van Christine Horner, Waking the warrior goddess, staan tientallen eenvoudige maatregelen, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, die een vrouw kan nemen om borstkanker te voorkomen: van het vermijden van kankerverwekkende gifstoffen zoals pesticiden en straling, tot het eten van voeding die rijk is aan antioxidanten en fytonutriënten: plantaardige stoffen die goed zijn voor de gezondheid. Hier volgen een paar van haar belangrijkste adviezen.

Eet veel groente Een plantaardig dieet met veel biologische groenten, met name kruisbloemige soorten (broccoli, paksoi, spruitjes, kool, bloemkool, boerenkool en mierikswortel) en volkorengranen vormt de simpelste en beste bescherming tegen borstkanker, zegt Horner.

Uit de voorlopige bevindingen van een grootschalige studie bleek dat vrouwen die de meeste kruisbloemige groenten aten, 62 procent minder kans hadden om aan borstkanker te overlijden dan degenen die deze groenten het minste aten. Ook hadden ze 35 procent minder kans dat hun borstkanker terugkwam.1 Uit de eindanalyse bij meer dan 11.000 vrouwen werd dit verband echter niet gevonden.2 Toch is er voldoende bewijs dat deze groenten de kans op allerlei soorten kanker verkleinen: kanker van de prostaat, dikke darm, maag, longen, hersenen en mogelijk de baarmoederhals.

Ook bioflavonoïden, de fytochemicaliën waaraan bosbessen hun blauwe kleur en aardbeien hun smaak danken, zijn een krachtig middel tegen kanker. Uit een Amerikaans onderzoek uit 2003 bleek dat slechts een halve milligram flavonoïden (zoals in groene bladgroenten en kruiden) de kans op borstkanker al drastisch kan verkleinen. Slechts 0,5 mg flavonen (een bepaald soort flavonoïden) per dag – ongeveer de hoeveelheid die een achtste van een groene paprika bevat – verlaagde de kans op borstkanker al met 15 procent. Elke extra 0,5 mg flavonen per dag zorgde voor een extra verlaging van 15 procent van het borstkankerrisico.3

Let op lignanen Lijnzaad is rijk aan gezonde, ontstekingsremmende omega 3-vetzuren en vezels. Bovendien bevat het honderd keer zoveel lignanen dan enig ander voedingsmiddel, een stof die gerekend wordt tot de fyto-oestrogenen; dat wil zeggen plantaardige stoffen die zich enigszins gedragen als menselijk oestrogeen. Lignanen zijn ook te vinden in andere zaden, groenten, bonen, peulvruchten en gedroogd fruit, zoals abrikozen en pruimen. Ze geven planten hun structuur.

Lignanen hebben ook kanker remmende eigenschappen.

Als ons oestrogeengehalte te hoog is, blokkeren ze de oestrogeenreceptoren (net als tamoxifen) en de oestrogeenproductie, door het enzym aromatase te remmen.4 Uit trials is gebleken dat lijnzaadolie, dat rijk is aan alfalinoleenzuur (ALA), de afmeting van een borsttumor met 33 procent kan verkleinen en de celgroei kan vertragen, en daarnaast de geprogrammeerde celdood (apoptose) nodig voor groei, ontwikkeling en instandhouding van het lichaam, kan verbeteren, althans bij dieren.5 In een andere dierstudie bleek dat bij muizen die lijnzaad te eten kregen, de tumorgroei aanzienlijk (tot 38 procent) werd geremd.6 En bij mensen bleek dat bij postmenopauzale vrouwen die 25 gram lijnzaad of 50 mg lignanen per dag aten, de kans op borstkanker het kleinst was.7 1 www.mc.vanderbilt.edu/news/releases.php?release=2395; presented at the American Association for Cancer Research Annual Meeting, Chicago, IL, 31 March-4 April, 2012 2 Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 2013; 22: 1451-6 3 Br J Cancer, 2003; 89: 1255-9 4 J Steroid Biochem Mol Biol, 1994; 50: 205-12 5 Mol Nutr Food Res, 2010; 54: 1414-21 6 Exp Biol Med (Maywood), 2007; 232: 1071-80 7 Appl Physiol Nutr Metab, 2014; 39: 663-78

9

10

Medisch Dossier | Maart 2017

|||nieuws|||

Bescherm schoolkinderen tegen RSI

Genetische gemodificeerde gewassen een flop Het grote experiment met genetisch gemodificeerd (GM) voedsel heeft gefaald. De twee grote voordelen ten opzichte van niet-gemodificeerde gewassen, zijn geen werkelijkheid geworden: de oogst is niet toegenomen en de hoeveelheid gebruikte pesticiden niet afgenomen.

GM-gewassen zijn ontwikkeld omdat ze sterker zouden zijn en beter bestand zouden zijn tegen schadelijke organismen die oogsten kunnen vernietigen. Maar twintig jaar nadat GM in Noord-Amerika werd geïntroduceerd, hebben de gewassen nog net zoveel pesticiden nodig als de niet-gemodificeerde gewassen in Europa.

Uit een analyse van The New York Times blijkt dat Noord-Amerikaanse boeren zo mogelijk nog meer pesticiden gebruiken dan hun Europese concurrenten. De onderzoekers konden in Noord-Amerika ‘geen merkbaar betere opbrengst’ ontdekken dan in Europa.

Sinds in Noord-Amerika GM-gewassen, zoals maïs, katoen en soja, zijn geïntroduceerd, is het gebruik van giftige chemicaliën om insecten en schimmels te doden met een derde gedaald. Maar het sproeien van onkruidverdelgers is met 21 procent gestegen. Ter vergelijking: in Frankrijk is het gebruik van insecten- en schimmelverdelgers met 65 procent gedaald, en het sproeien van onkruidverdelgers met 36 procent.

De angst dat GM-gewassen voor ‘Frankensteinvoedsel’ zouden zorgen, dat schadelijk is voor onze gezondheid, is weliswaar onterecht gebleken, zegt de krant. Maar dit heeft de aandacht afgeleid van de echte problemen: dat de gewassen niet duurzamer zijn en geen rijkere oogsten opleveren.

Schoolgaande kinderen brengen gemiddeld 6,5 uur per dag door achter een scherm. Meer dan 60% van de kinderen ervaart hierdoor pijn aan arm, nek, schouders en/of rug. Zo blijkt uit onderzoek van de Hogeschool Rotterdam voor de RSI-vereniging. De RSI-vereniging roept ons toekomstige kabinet daarom op om gezond beeldschermgebruik op te nemen in het verplichte curriculum van alle basisscholen en middelbare scholen.

Kinderen leren op school wél een juiste schrijfhouding maar er is geen aandacht voor de lichaamshouding bij beeldschermgebruik.

Uit eerder onderzoek blijkt dat deze houding bij tablet, smartphone- en computergebruik vaak volledig verkeerd is.

De Arbowet beschermt werknemers met bijvoorbeeld een tijdslimiet aan beeldschermgebruik. Die bescherming geldt nog niet voor de jeugd. Ook heben kinderen volgens het onderzoek nauwelijks beschikking over instelbaar meubilair op school.

Oefentherapeuten ontwikkelden het ‘Zit met Pit!’ lesprogramma voor basisscholen. In drie lessen leren kinderen, ouders en leerkrachten alles over een goede beeldschermhouding en voldoende beweging.

Bron: www.rsi-vereniging.nl/preventie/kinderen-en-rsi.html

Bron: www.nytimes.com/2016/10/30/business/gmo-promise-falls-short.html?_r=0

Eet meer kaas: dat is goed voor uw hart We horen altijd dat we minder zout moeten eten: dat verlaagt onze kans op hoge bloeddruk en hartziekte. Maar daar is nog een andere manier voor: meer kaas eten. Kaas gaat het effect van natrium in onze voeding tegen, blijkt uit nieuw onderzoek.

Hoewel zuivelproducten als kaas ook zout bevatten, hebben ze toch een beschermende werking, zeggen onderzoekers van de Staatsuniversiteit van Pennsylvania. Dat zou kunnen verklaren waarom mensen die meer zuivel eten een lagere bloeddruk hebben, zegt Lacy Alexander, een van de onderzoekers.

De onderzoekers denken dat de eiwitten en voedingsstoffen in kaas de bloedvaten beschermen tegen de nadelige kortetermijneffecten van de natrium die in andere voedingsmiddelen zit. Ze onderzochten de gezondheid van hart en bloedvaten bij een groep vrijwilligers. Die gaven ze verschillende dingen te eten: kaas van melk, kaas van soja of pretzels (zoutjes). Dat deden ze vijf keer, steeds met drie dagen ertussen. Ze ontdekten dat de bloedcirculatie van de vrijwilligers verbeterde na het eten van de kaas op basis van melk. Dat gebeurde niet na het eten van pretzels of sojakaas, hoewel dat ook zoute voedingsmiddelen zijn. Het natriumgehalte van de drie producten is ongeveer even hoog.

Bron: Br J Nutr, 2016; 116: 658-65

Medisch Dossier | Maart 2017

Kinderen kunnen kunstmatige zoetstoffen niet verwerken Kinderen die cola light drinken, nemen twee keer zoveel van de kunstmatige zoetstoffen sucralose (E955) en acesulfaam-K (E950) in hun bloed op als volwassenen. Baby’s krijgen deze zoetstoffen ook binnen via de moedermelk en zij zijn nóg minder goed in staat die uit te scheiden, zeggen onderzoekers.

Hoewel deze voedingsadditieven het predicaat ‘veilig’ hebben, zijn het stoffen die de stofwisseling actief kunnen beïnvloeden, aldus onderzoekers van het Amerikaanse Instituut voor Diabetes, Spijsverterings- en Nierziekten.

De onderzoekers ontdekten dat de concentratie aan zoetstoffen in het bloed bij kinderen (6-12 jaar) twee keer zo hoog lag als bij volwassenen (van 18-45 jaar) na het drinken van een blikje light frisdrank van 335 ml.

Bovendien werden de kunstmatige zoetstoffen ook aangetroffen in de moedermelk van moeders die light dranken en voedingsmiddelen hadden genuttigd. Aangezien kinderen tot twee jaar nóg minder goed in staat zijn kunstmatige zoetstoffen via de nieren uit te schieden, hebben ze nog meer kans op een hoger gehalte daarvan in hun bloed dan oudere kinderen.

Bron: Toxicol Environ Chem, 2016; doi: 10.1080/02772248.2016.1234754

Farmaceut haalt HPV-vaccin van Amerikaanse markt

Borstvoeding beschermt ook moeder Borstvoeding is niet alleen de beste start voor een pasgeborene, het beschermt ook de moeder tegen ziekten zoals borst- of eierstokkanker, diabetes, hoge bloeddruk en hartinfarct.

We weten al langer dat het goed is voor de baby, aangezien borstvoeding een natuurlijke bescherming biedt tegen een hele reeks ziekten, zoals leukemie, oorontsteking, de ziekte van Crohn, colitis ulcerosa (chronische dikkedarmontsteking), obesitas en het sudden infant death syndrome (SIDS of wiegendood).

De beste bescherming wordt geboden als de baby op z’n minst in de eerste zes maanden van zijn leven uitsluitend borstvoeding krijgt, en daarna nog minstens een jaar in combinatie met vast voedsel. Helaas halen veel moeders die richtlijn niet: in 2015 startte in Nederland 80 procent van de moeders na de geboorte met borstvoeding, maar na zes maanden gaf nog slechts 39 procent van hen volledig borstvoeding.

De onderzoekers van de Universiteit van North Carolina waren verbaasd over de beschermende werking van borstvoeding. Ze keken naar twee groepen moeders: de ene groep gaf borstvoeding volgens de aanbevolen richtlijn en de andere deed dit gedurende een veel kortere periode.

De onderzoekers schatten dat in de VS jaarlijks zo’n 3340 vroegtijdige sterfgevallen voorkomen hadden kunnen worden door het geven van borstvoeding gedurende een langere periode, en dat het de Amerikaanse gezondheidszorg meer dan $ 18,5 miljard per jaar kost om de hieraan gerelateerde ziekten te behandelen.

Het is een sterk argument om betaald zwangerschapsverlof in de VS uit te breiden, zeggen de onderzoekers. Op dit moment zijn er slechts een paar staten waar het recht op betaald verlof is ingevoerd.

Bron: Matern Child Nutr, 2016; doi: 10.1111/mon.12366 en volksgezondheidenzorg.info

Het HPV-vaccin, bedoeld om vrouwen tegen baarmoederhalskanker te beschermen, lijkt een fiasco. Vanwege dalende inkomsten heeft geneesmiddelengigant GlaxoSmithKline (GSK) besloten Cervarix van de Amerikaanse markt te halen. En de overheidsorganisatie Centers for Disease Control and Prevention (het Amerikaanse RIVM) heeft het inentingsprogramma voor het enige overgebleven HPV-vaccin, Gardasil (van Merck), verlaagd van drie naar twee inentingen.

Afgelopen augustus heeft GSK zijn laatste partij de deur uitgedaan. Het Engelse bedrijf kondigde aan het vaccin van de markt te halen vanwege de ‘zeer lage vraag’. Het vaccin had in 2015 in de VS slechts een kleine € 4 miljoen opgebracht.

Toen de twee vaccins op de markt kwamen, voorspelden analisten in de geneesmiddelenindustrie een jaaromzet van $ 10 miljard. Maar zorgen over de veiligheid maakten dat de acceptatie onder tienermeisjes laag was, en de vaccins bereikten maar 40 procent van de markt.

De CDC maakte het nieuwe, lagere aantal inentingen bekend nadat een commissie dat als advies had uitgebracht. Deze verandering wordt gepromoot door een nieuwe publiekscampagne, waarin ouders worden opgeroepen hun tienerdochters te laten vaccineren.

Het vaccin is bedoeld om hen te beschermen tegen het humaan papillomavirus (HPV), dat baarmoederhalskanker kan veroorzaken. www.fiercepharma.com/pharma/gsk-exits-u-s-market-its-hpvvaccine-cervarix

11

12

Medisch Dossier | Maart 2017

|||reportage||| |||Door:||cate|montana|||

Kwade dampen E-sigaretten zouden een veilige manier zijn om van het roken af te komen. Maar, zo ontdekte Cate Montana, het roken ervan kent zo zijn eigen gevaren.

I

edereen weet dat sigaretten schadelijk zijn voor de gezondheid. Tabaksrook bevat meer dan 7000 chemicaliën. Van minstens 70 daarvan weten we dat ze kanker veroorzaken, en van een heleboel andere is bekend dat ze tot long­ emfyseem, hartziekte en allerlei andere gezondheids­ problemen leiden. Maar we wéten tenminste welk gevaar we lopen als we er een opsteken.

Bij elektronische sigaretten weten mensen dat niet.

Er is nog maar weinig bekend over de gevolgen voor onze gezondheid bij het gebruik van deze modieuze, stijlvolle en kleurrijke apparaatjes: het zogeheten dampen of vapen. Ze zijn er in allerlei soorten en maten: van e-sigaretten die eruitzien als gewone siga­ retten, compleet met een rood puntje dat oplicht als je

eraan trekt, tot e-pijpen, e-sigaren en shisha-pennen.

Sommige hebben een ontwerp dat eruitziet als een alledaags object, bijvoorbeeld een balpen, of ze zijn prachtig versierd om ermee te kunnen pronken.

Maar welke kleur, vorm of naam je er ook aan geeft, ze zijn allemaal ontworpen om er damp mee te inhaleren die nicotine bevat.

De meeste e-sigaretten werken op batterijen en gebruiken een verwarmingselement voor het verwar­ men van de e‑vloeistof of e-liquid: meestal glycerine of propyleenglycol, vermengd met nicotine en smaak­ stoffen. De vloeistof wordt verhit tot temperaturen tussen 65 en 120 °C (maar er is ook 250 °C gemeten), waardoor er damp ontstaat die kan worden geïnha­ leerd.1

Medisch Dossier | Maart 2017

Propyleenglycol (of propaan-1,2-diol) is een kleur, geur- en smaakloze synthetische stof, die wordt gebruikt bij de productie van kunststof. Het wordt vaak gebruikt om mist te creëren in discotheken en theaters. Maar ook in de voedselindustrie wordt het gebruikt. Glycerine is een zoet smakende, geur- en kleurloze stof, gewonnen uit dierlijke en plantaardige vetten. De e‑vloeistof kan naast nicotine en smaak­ stoffen ook onzuiverheden bevatten. Daarover later meer.

E-sigaretten werden in 2003 in China uitgevonden en zijn vanaf 2007 over de hele wereld razend populair geworden. Het gebruik van e-sigaretten raakte al snel in zwang als vapen of dampen. De bezigheid werd ver­ welkomd als ‘hét antwoord’ op de gezondheidsrisico’s van tabak en als een geschikt middel om mensen van het roken af te helpen.

Uit cijfers van het Trimbos Instituut blijkt dat 4,1 procent van de Nederlandse bevolking in 2014 elektro­ nische sigaretten gebruikte.2 In 2013 was dat 2,5 pro­ cent en in 2012 één procent, dus het aantal gebruikers is snel toegenomen. Vrijwel alle e-sigaretgebruikers roken ook tabak, of deden dat in het verleden.

Met een jaarlijkse omzet van $ 3,7 miljard alleen al in de VS, wekt het geen verbazing dat er meer dan 500 merken e-sigaretten zijn, met zo’n 7700 verschil­ lende smaken om aan de alsmaar groeiende vraag te voldoen. Natuurlijk zijn de grote tabaksfabrikanten op deze vraag ingesprongen en ze verkopen elk hun eigen e-sigaretten. Maar de meeste merken zijn afkomstig van onbekende bedrijfjes van over de hele wereld.

Niet gereguleerd Het is onzeker welke chemische additieven en ingre­ diënten de e-sigaretten bevatten, naast de basis­ vloeistof en nicotine. Maar bij onderzoek werden er, zoals eerder aangegeven, allerlei onzuiverheden in de e‑vloeistof aangetroffen. Het probleem is dat de etikettering onvolledig en onnauwkeurig is. Volgens de Amerikaanse Longvereniging verschilt de nico­ tinewaarde van de e-vloeistof per merk en zelfs bij e-vloeistoffen van hetzelfde merk, wijkt de op het eti­ ket vermelde nicotinewaarde vaak af van de werkelijke waarde in de navulpatronen, en bevatten sommige ‘nicotinevrije e-sigaretten toch sporen van nicotine.3 Nicotine is niet alleen verslavend, het is ook een gifstof. Er zijn in de loop der jaren talloze studies uitgevoerd naar rookloze nicotinevervangers, zoals nicotinekauwgom, -tabletten, -pleisters en -inhalers.

Daaruit is gebleken dat kinderen vergiftigd kunnen raken bij een acute inname van slechts 1 mg nicotine per kilogram lichaamsgewicht, en dat een vergelijk­ bare dosis ook een volwassene fataal kan worden.4 Als een navulpatroon bijvoorbeeld 20 mg nicotine bevat, kan een kind dat 10 tot 20 kg weegt – het gewicht van een peuter of kleuter – dus overlijden als het per onge­ luk vloeistof daaruit doorslikt.5 In Amerika is dat al gebeurd.

Maar zoals een onderzoeker van de Staatsuniversi­

E-sigaretten In 2014 gebruikte 4,1% van de Nederlanders van 16 jaar of ouder e-sigaretten. E-sigaretten worden vaker gebruikt door vrouwen (4,7%) dan door mannen (3,4%). 44% van de e-sigaretgebruikers gebruikt ze dagelijks.2

teit van Washington schrijft: ‘Zelfs bij lagere hoeveel­ heden nicotine dan je zou verwachten, kunnen deze nicotine-oplossingen giftig of dodelijk zijn als ze niet volgens de instructie gebruikt worden.’6 Ook de smaakstoffen in de e-vloeistof zijn een reden tot zorg. Dat dezelfde smaakstoffen zijn toege­ staan voor het gebruik in voedingsmiddelen betekent niet dat ze veilig zijn om te inhaleren.

Al jaren vragen onderzoekers en artsen om stren­ gere controles en testen op elektronische sigaret­ ten. De autoriteiten in westerse landen hebben daar gehoor aan gegeven. In mei 2016 werd een herziene Europese richtlijn, ontwikkeld in 2014, van kracht. In Nederland werd de Tabakswet daarop aangepast. De herziening zorgt voor nieuwe regels voor e-sigaretten, die eisen stellen aan de kindveiligheid van de verpak­ king en sluiting, het maximumvolume van het navul­ reservoir (2 ml), de afgifte van de nicotinedosis, en een concentratie van maximaal 20 mg/ml nicotine.7 Verder gelden er eisen aan de etikettering en aan de reclame. Producenten moeten het bovendien bij het RIVM melden als ze een nieuw product op de markt brengen, welke ingrediënten er precies in zitten en wat de invloed daarvan op de volksgezondheid is.

Stoppen met roken De uitkomsten van de eerste onderzoeken naar e-siga­ retten leken voorzichtig positief en wezen erop dat ze mogelijk een veilig alternatief waren voor tabakspro­ ducten, of op zijn minst een ‘effectief instrument om de schade te beperken’. Maar altijd met het voorbe­ houd dat er meer klinisch onderzoek nodig was om hun veiligheid op de lange termijn vast te stellen.8 In augustus 2015 publiceerde de Britse overheids­ instelling Public Health England een aantal ‘onaf­ hankelijke’ onderzoeken waarin enthousiast werd verklaard dat e-sigaretten ‘zo’n 95 procent minder schadelijk zijn dan tabak’ en dat ‘ongeveer 400.000 mensen’ in Groot-Brittannië door e-sigaretten gestopt waren met het roken van tabak.9 Uit een andere studie werd duidelijk dat 39,5 procent van de Britse rokers er met behulp van e-sigaretten in geslaagd was van de tabak af te komen, een veel hoger percentage

13

14

Medisch Dossier | Maart 2017

|||reportage|||

dan dat van nicotinevervangende therapie (NRT) met 26,4 procent, en ook beduidend hoger dan vareni­ cline (Champix®) – een medicijn dat zich richt op de nicotinereceptoren in de hersenen – met een succes­ percentage van slechts 6,5 procent.10 Artikelen met titels als ‘E-sigaretten helpen jaar­ lijks 22.000 Engelse rokers met stoppen’ 11 hebben ervoor gezorgd dat het grote publiek is gaan denken dat e-sigaretten en andere verdampers niet alleen vei­ lig zijn, maar ook heel effectief in het helpen stoppen met het roken van tabak. Dat heeft de hoop aange­ wakkerd bij alle rokers die eigenlijk willen stoppen.

Maar volgens Sheri Jacobson, verslavingsdeskun­ dige en directeur van Harley Therapy in Londen, is verslaving een ontsnapping aan emotionele stress en pijn, door lichaam en geest bezig te houden. ‘Daarom vervangt iemand die geen goede ondersteuning krijgt wanneer hij met de ene verslaving stopt, die vaak door de andere,’ zegt ze.

Uit sommige studies blijkt dat e-sigaretten niet alleen niet echt effectief zijn bij het stoppen met roken, maar dat ze mensen – vooral kinderen en jong­ volwassenen – eigenlijk stimuleren de nicotineversla­ ving weer te hervatten. Uit een recente analyse van 38 studies bleek dat het aantal mensen dat met roken stopt door e-sigaretten 28 procent lager ligt dan bij mensen die géén e-sigaretten gebruiken.12

De ongezonde bijwerkingen van vapen Van de 405 verschillende lichamelijke symptomen die gemeld zijn bij het gebruik van e-sigaretten, zijn er 326 negatief. De meeste symptomen betroffen de mond en het ademhalingsstelsel, maar er waren ook verschijnselen die te maken hadden met de zenuwen, bloedsomloop en spijsvertering. Gebruikers die negatieve symptomen ervaren, hadden vaak te maken met meer dan één symptoom tegelijk, wat wijst op een wisselwerking tussen verschillende lichamelijke stelsels.1 De voornaamste gerapporteerde symptomen: • hoge bloeddruk • slapeloosheid • beroerte • kanker aan de ademhalingsorganen en bloedkanker • onregelmatige hartslag • benauwdheid en kortademigheid • longontsteking • verminderde afweer tegen verkoudheid en longaandoeningen • maagklachten • hoofdpijn • duizeligheid en flauwvallen • nervositeit en gejaagd gevoel 1 J Med Internet Res, 2013; 15: e59

Uit een eerdere studie bleek dat er helemaal geen verband was tussen het gebruik van e‑sigaretten en minder roken.13 De reden daarvoor kan zijn dat vapen de activiteit van ‘hand-naar-mond’, die bij roken hoort, in stand houdt, dus de ‘rokersidentiteit’ beves­ tigt.14 ‘Vapen wordt beschouwd als een geneesmiddel om van de sigaretten af te komen,’ zegt Richard Sirota, een verslavingstherapeut in het Amerikaanse Bellevue.

‘Maar laten we eerlijk zijn: het is gewoon een andere vorm van nicotine. In sommige opzichten is het min­ der schadelijk voor de longen. Maar het is nog steeds zeer verslavend.’

Sirota waarschuwt dat de makkelijke verkrijgbaar­ heid en het idee van veiligheid, in combinatie met de verslavende eigenschappen van nicotine, maken dat mensen zullen volharden in hun rookverslaving. De fabrikanten brengen e-sigaretten tegenwoordig boven­ dien op de markt als een modeproduct: ze zijn al te koop als halsketting, zodat je ze meteen bij de hand hebt. ‘Dat alles versterkt de verslaving enorm,’ zegt hij.

E-sigaretten zouden mensen dus helpen van hun tabaksverslaving af te komen, maar het tegendeel lijkt eerder waar. Dat blijkt wel uit het feit dat tot dusverre geen enkele Amerikaanse fabrikant van e-sigaretten een aanvraag bij de FDA (de Amerikaanse geneesmid­ delenautoriteit) heeft ingediend om zijn apparaat

Medisch Dossier | Maart 2017

goed te laten keuren als hulpmiddel bij het stoppen met roken.

Problemen genoeg In werkelijkheid worden onderzoekers naarmate ze er meer zicht op krijgen, steeds ongeruster over de licha­ melijke effecten van nicotine en andere chemicaliën in e-vloeistof.

Of u nicotine nu inhaleert via tabaksrook of met een e-sigaret, het blijft nicotine: een stof die het belo­ ningscentrum in onze hersenen beïnvloedt door de afgifte van dopamine te stimuleren. Nicotine bootst bovendien de neurotransmitter acetylcholine na, waardoor het lichaam noradrenaline afgeeft. Zowel dopamine als noradrenaline brengen bij de roker de prettige sensatie teweeg die zo verslavend is.

Daarnaast wijzen onderzoeksgegevens uit dat nicotine het zogeheten associatieve leren kan beïn­ vloeden en de manier waarop ons geheugen werkt, wat de verslavende eigenschappen ervan nog verder versterkt.15 Een nicotineverslaving ontstaat doordat gebruikers al snel afhankelijk worden van nicotine omdat de stof hun stemming positief beïnvloedt, en omdat ze onplezierige onthoudingsverschijnselen, zoals prikkelbaarheid, neerslachtigheid en rusteloos­ heid willen vermijden.16 De inspecteur van de Amerikaanse Geneeskundige Dienst heeft gezegd dat blootstelling aan nicotine de ontwikkeling van een foetus kan schaden, waardoor de hersenen en longen van pasgeborenen zijn aange­ tast. Nicotinegebruik door de moeder kan daarnaast zorgen voor een laag geboortegewicht, vroeggeboorte en zelfs een doodgeboren kind. Nicotine blijkt ook een duidelijke rol te spelen bij wiegendood.17 Een ander probleem ontstaat door glycerine en propyleenglycol, de hoofdingrediënten van e-sigaret­ ten. Uit testen blijkt dat ze bij verhitting uiteenvallen in carbonylen zoals formaldehyde en acetaldehyde, die allebei kankerverwekkend zijn. Uit propyleenglycol ontstaan meer carbonylen dan uit glycerine, en hoe hoger het voltage van de batterij, hoe hoger de con­ centraties formaldehyde, acetaldehyde en aceton.18 In veel van de geteste e-sigaretten werd meer dan twee procent van de totale hoeveelheid propyleengly­ col omgezet waardoor zóveel formaldehyde onstond, dat het de concentratie van de nicotine zelf overtrof.

Er was zelfs een studie waaruit bleek dat langdurige inhalatie van de vluchtige stof formaldehyde door het roken van e-sigaretten een kankerrisico veroorzaakt dat tot vijftien keer zo hoog is als dat van gewone siga­ retten.19 Er werden in bijna drie van de vier geteste e-vloei­ stoffen smaakstoffen aangetroffen als diacetyl en 2,3-pentanedione. Hoewel die veilig zijn bevonden voor de voedselconsumptie, kunnen ze beide bij inha­ latie tot luchtwegaandoeningen leiden.20 Verder beho­ ren veel smaakstoffen tot de aldehydes, een groep stoffen die beschouwd worden als sterk irriterend voor de longen.21

Uit testen blijkt dat glycerine en propyleenglycol, de hoofdingrediënten van de e-sigaret, bij verhitting uiteenvallen in carbonylen zoals formaldehyde en acetaldehyde — allebei kankerverwekkend Gericht op jongeren Bubblegum, popcorn, aardbei... Dit zijn zomaar een paar smaken waarmee de producenten van e-sigaret­ ten proberen jongeren te strikken. In Nederland gel­ den sinds vorig jaar strengere regels voor e-sigaretten: er geldt sinds mei 2016 een leeftijdsgrens van 18 jaar voor de verkoop. Maar jongeren kunnen ze gemak­ kelijk online aanschaffen. Uit een Amerikaanse studie bleek dat jongeren tussen de 14 en 17 jaar oud er in 76 procent van hun pogingen in slaagden online e-siga­ retten aan te schaffen. Het pakje werd gewoon bij de voordeur afgeleverd. Slechts een paar bedrijven deden moeite hun leeftijd te achterhalen.22 De Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (vergelijkbaar met ons RIVM) ontdekten dat het gebruik van elektronische sigaretten door tie­ ners sinds 2011 vertienvoudigd is.23 In Nederland had in 2015 ruim een derde (34 procent) van de 12- tot 16-jarige scholieren weleens een e-sigaret gebruikt, meer jongens (40 procent) dan meisjes (29 procent).

Slechts 2 procent van hen gebruikte ze dagelijks en 3 procent wekelijks.24 In een artikel dat vorig jaar in een gerenommeerd tijdschrift voor kindergeneeskunde verscheen, ver­ klaart Alain Braillon, een Franse specialist en klok­ kenluider, dat ‘verdampers ertoe kunnen leiden dat een nieuwe generatie aan nicotine verslaafd raakt.

Daarmee zou meer dan vijftig jaar vooruitgang in

15

16

Medisch Dossier | Maart 2017

|||reportage|||

tabaksbestrijding ongedaan worden gemaakt.’25 ‘Als psycholoog,’ zegt Matt Goldenberg uit de Amerikaanse stad Olympia, ‘ben ik bezorgd over een nieuw product waarvan bekend is dat het schadelijk en verslavend is en dat desondanks populair blijkt te zijn. En ik ben vooral bezorgd over de gerichte mar­ keting zoals die heeft plaatsgevonden onder minder­ heden en jongeren, en waar de grote tabaksonderne­ mingen echt van hebben geprofiteerd.’

Sirota is het met hem eens. ‘E-sigaretten beginnen net zo populair te worden als sigaretten,’ zegt hij. ‘En ze zijn vooral aantrekkelijk voor de jeugd. Dat is echt een betreurenswaardige zaak. Het gebruik van sigaret­ ten nam echt af, maar nu maakt vapen zijn opmars.’

Spontane ontploffingen • 1 november 2016: in Toulouse ontploft de batterij van een e-sigaret in de zak van een man op straat. Het slachtoffer wordt met brandwonden naar het ziekenhuis gebracht.

• 23 december 2016: in Californië raakt de passagier van een bus lichtgewond nadat een e-sigaret in zijn broekzak ontploft. Hij had vlak daarvoor van de buschauffeur te horen gekregen dat hij in de bus geen e-sigaret mochten roken.

• 17 januari 2017: een man uit de Amerikaanse staat Idaho verliest zeven tanden en loopt ernstige brandwonden in zijn gezicht op als de e-sigaret die hij aan het roken is, ontploft.

Hoe u een explosie van de batterij kunt voorkomen • Gebruik de oplader die bij het product wordt geleverd. Probeer nooit een elektrische sigaret op te laden met de oplader van een mobiele telefoon.

• Gebruik alleen de batterijen die horen bij uw e-sigaret en die voldoende vermogen hebben.

• Haal de e-sigaret uit de oplader als hij vol is. Sommige opladers gaan namelijk gewoon door met opladen.

• Als de e-sigaret nat is geweest, kan er corrosie optreden. Breng de batterij dan meteen naar het klein chemisch afval.

• Een beschadiging zoals een bobbel, scheurtje of lek betekent een probleem: breng de batterij meteen naar het klein chemisch afval.

• Bewaar de e-sigaret niet los in uw broekzak, jaszak of een bureaula.

Als de batterij in aanraking komt met sleutels, munten of sieraden kan er kortsluiting ontstaan.

• Bewaar de e-sigaret niet in een hete omgeving, bijvoorbeeld in een auto in de zon, of in de buurt van een kachel.

Bron: US Consumer Product Safety Commission en Stop Roken Vandaag

Explosies op de koop toe Het roken van sigaretten kan kanker veroorzaken, maar u loopt tenminste niet het risico dat uw lippen en tanden worden weggeblazen, zoals het geval is bij verdampers.

Het voltage van lithiumbatterijen is twee keer zo hoog als dat van gewone batterijen. Ze kunnen over­ verhit raken (meestal tussen de 60 en 177 °C), waar­ door er een instabiele situatie ontstaat met explo­ siegevaar. En als ze beschadigd zijn kan kortsluiting ontstaan en kunnen ze exploderen. In e-sigaretten worden lithiumbatterijen gebruikt omdat die meer energie kunnen opslaan.

Het is geen prettig idee dat een e-sigaret die zich in uw hand of mond bevindt, kan ontploffen. Er zijn mensen die ernstige brandwonden, longschade, een gescheurde tong, botbreuken in het gezicht, gebroken nekwervels en gebroken tanden hebben opgelopen doordat een e‑sigaret in hun mond explodeerde.

Doordat e-sigaretten explodeerden terwijl ze werden vastgehouden, moesten vingers worden geamputeerd.

En als een e-sigaret explodeert terwijl hij in een zak of tas wordt meegenomen, ontstaan brandwonden aan heupen, dijen en benen.

Nu steeds meer mensen gaan vapen, en brand­ wonden- en traumacentra zich meer bewust worden van dit explosiegevaar, worden er steeds meer inci­ denten gemeld. Susan Gregg, woordvoerster van het Harborview Medisch Centrum in Seattle, meldt dat in de twee maanden sinds dit wordt bijgehouden al 23 patiënten zijn behandeld voor brandwonden en andere verwondingen door e-sigaretten.

‘Vrouwen dragen ze meestal in hun tas en mannen in hun zak,’ zegt ze. ‘Zowel mannen als vrouwen zijn binnengebracht met brandwonden in hun gezicht, op hun handen, dijen en benen, afhankelijk van de plek waar de e-sigaret zich bevond op het moment van ontploffing.’

Volgens het Amerikaanse Federale Agentschap voor Calamiteitenbeheer vinden de meeste explosies van e-sigaretten plaats tijdens het opladen van de lithiumbatterij. Het grootste probleem daarbij is dat mensen een andere oplader gebruiken dan die bij de specifieke verdamper geleverd wordt.

Medisch Dossier | Maart 2017

E-sigaretten mogen dan ‘gezonder’ zijn dan gewone sigaretten, het inhaleren van chemicaliën en nicotine is nooit een gezonde optie.

Ook het gebrek aan overheidstoezicht bij de pro­ ductie van e-sigaretten in de EU en VS heeft bijge­ dragen aan het gebrek aan veiligheid. En de import van verdampers uit productielanden met gebrekkig toezicht en beperkte veiligheidsnormen verhoogt de kans dat iemand een defecte verdamper, oplader of navulpatroon koopt.

E-sigaretten mogen dan ‘gezonder’ zijn dan gewone sigaretten, het inhaleren van chemicaliën en nicotine is nooit een gezonde optie. ‘Ik denk dat we het misverstand onder burgers dat de e-sigaret een veilig alternatief is voor de traditionele sigaret zullen blijven tegenkomen,’ zegt Goldenberg. ‘Ik zou elke nicotinegebruiker willen aanraden met zijn arts of behandelaar te praten over de risico’s van het gebruik, en andere opties te bespreken om met het gebruik van deze schadelijke producten te stoppen.’

Of zoals Sheri Jacobson zegt: ‘De vraag is niet wat je gebruikt om nicotine tot je te nemen of hoeveel nicotine te veel is, maar wanneer je eindelijk de stress en emotionele pijn onder ogen durft te zien die maken dat je dit zelfdestructieve gedrag vertoont.’

Bronnen: www.harleytherapy.co.uk www.rivm.nl

1 www.rivm.nl 2 www.trimbos.nl 3 www.lung.org 4 Prescrire Int, 2014; 23: 126-8 5 Pediatr Allergy Immunol Pulmonol, 2015; 28: 2-6 6 Tob Control, 2014; 23: 77-8 7 www.rijksoverheid.nl 8 Przegl Lek, 2012; 69: 1084-9 9 McNeill A et al. ‘E-cigarettes: an evidence update’. PHE, 2015;

Britton J, Bogdanovica I. ‘Electronic cigarettes’. PHE, 2014 10 Tob Control, 2016; 25: i90-5 11 BMJ, 2016; 352: i1243 12 Lancet Respir Med, 2016; 4: 116-28 13 JAMA Intern Med, 2014; 174: 812-3 14 Drug Alcohol Depend, 2015; 153: 300-5 15 Curr Drug Abuse Rev, 2008; 1: 9-19 16 N Engl J Med, 2010; 362: 2295-303 17 J Pediatr, 2002; 140: 205-9 18 Nicotine Tob Res, 2014; 16: 1319-26 19 N Engl J Med, 2015; 372: 392-4 20 Nicotine Tob Res, 2014; 17: 168-74 21 Tob Control, 2016; 25: e10-5 22 JAMA Pediatr, 2015; 169: e1563 23 MMWR Morb Mortal Wkly Rep, 2016; 65: 361-7 24 www.assets.trimbos.nl 25 Pediatrics, 2016; DOI: 10.1542/peds.2015-4356

Tips om te stoppen met roken Of u nu gewone of elektronische sigaretten rookt, er zijn vele mogelijkheden om ermee te stoppen. Een van de meest effectieve methoden om van uw nicotineverslaving af te komen, aanbevolen door verslavingstherapuet Richard Sirota, is cognitieve gedragstherapie (CGT). Ook hypnotherapie is succesvol gebleken.

Als het volgen van een therapie voor u geen optie is, dan kunt u proberen het verband tussen (elektronische) sigaretten en bepaalde handelingen, zoals eten, drinken en telefoneren, te ontkoppelen.

Als u bijvoorbeeld graag rookt terwijl u aan de telefoon zit, ga dan iets anders doen. Leer uzelf aan om op te staan en rond te lopen terwijl u praat. Als u er altijd een opsteekt als u alcohol of koffie drinkt, weersta die aandrang dan en wacht eens tot halverwege uw drank. Breid uw wachttijd vervolgens uit tot het moment dat uw drank op is. Dan is het veel makkelijker om de combinatie drinken en roken te doorbreken.

Dit geldt ook voor de associaties met bepaalde tijdstippen. Bent u gewend elke ochtend te beginnen met het opsteken van een sigaret?

Wacht dan eens tot na het ontbijt. Als u altijd rookt op weg naar uw werk, wacht dan tot u de auto parkeert.

Tot slot: vermijd situaties en mensen die een stressreactie uitlokken, waardoor u naar een sigaret gaat verlangen.

Andere hulpmiddelen om te stoppen • Drink heel veel water als u uw nicotinegebruik afbouwt, en nog meer water als u helemaal gestopt bent. Water helpt om gifstoffen af te voeren.

• Voeg ginsengpoeder aan uw eten en drinken toe: daardoor krijgt u minder behoefte aan nicotine.

• Drink gemberthee om uw maag te kalmeren en de misselijkheid waarmee de ontwenning gepaard gaat te verminderen.

• Zorg dat er, als u behoefte hebt aan een sigaret, iets gezonds te knabbelen is, zoals worteltjes.

• Of zuig op een dropstaaf in plaats van een verdamper.

• Eet tuinbonen: die bevatten levodopa en helpen zo uw stemming te verbeteren.

• Doe lekker veel chilipoeder of cayennepeper door uw eten; u kunt zelfs een beetje door uw water roeren. De hete smaak ervan stimuleert de productie van endorfinen, die een prettig gevoel geven.

17

16 18

Medisch Dossier | Maart 2017

|||goede|voeding||| |||Door:|rob|verkerk|||

Eet een regenboog Zodra je gezonde voeding gaat zien als een zeskleurige regenboog ben je goed op weg naar een dieet waarmee je lichaam optimaal functioneert.

O

nzeker over die dagelijkse twee ons groente en twee stuks fruit? In de war over welk voedsel een lage of juist hoge glykemische index heeft? Niet precies weten wat holbewoners aten, wil je kunnen voldoen aan de eisen van het paleodieet? Geen nood: de internationale belangengroep Alliantie voor Natuurlijke Gezondheid (ANH-Intl) introduceert een nieuwe kijk op gezonde voe­ ding.

Door te letten op wat we beter wel kunnen eten in plaats van de nadruk te leggen op wat we beter niet kun­ nen eten, maken deze voedings- en gezondheidsrichtlij­ nen gezond eten een stuk gemakkelijker. Het komt erop neer dat we ons eten kiezen uit deze zes voedselgroepen: verse groente (40 procent van een gezonde maaltijd), fruit (10 procent), granen (10 procent), voedingsmiddelen met gezonde vetten zoals vette vis (10 procent), proteïnerijke voedingsmiddelen zoals vlees (25 procent) en geconcen­ treerde voedingsstoffen als kruiden en specerijen (5 pro­ cent).

De ANH-Intl, heeft positieve reacties ontvangen van mensen die begonnen zijn met het dieet. Het is gebaseerd op het regenboogdieet – onderzocht door het Amerikaanse Instituut voor Functionele Geneeskunde – en omvat een rijke variëteit aan voedingsmiddelen die ons lichaam alles bieden wat het nodig heeft om gezond te functioneren.

De zes kleuren zijn opgebouwd uit: Rode voeding: bonen (adzuki, kidney); bieten; rode pepers; rode paprika’s; bloedsinaasappelen; cranberries; kersen; rode appels; rode druiven; rode uien; rode pruimen; rode­ kool; radijsjes; frambozen; aardbeien; rabarber; tomaten Oranje voeding: abrikozen; oranje paprika’s; grapefruit; mango’s; nectarines; sinaasappelen; papaya’s; zoete aard­ appelen; mandarijnen; wortelen Gele voeding: gele appels; bananen; gele paprika’s; mais; kikkererwten; ananas Groene voeding: groene appels; groene asperges; avocado’s; broccoli; savooiekool; boerenkool; sla; spinazie; rucola; selderij; komkommer; erwten; groene thee; limoen; water­ kers Witte/geelbruine/bruine voeding: appels; bonen; bloem­ kool; kokosnoot; knoflook; gember; humus; linzen; cham­ pignons; noten (amandelen, cashewnoten, pecannoten, walnoten); uien; peren; zaden; taugé; volkorengranen (amarant, boekweit, tarwe, gierst, haver, quinoa, rijst, sor­ ghum) Blauwe/paarse/zwarte voeding: aubergines; bessen; paar­ se bloemkool; vijgen; druiven; paarse boerenkool; zwarte olijven; pruimen; pruimedanten; rozijnen; zwarte rijst.

6 voedselgroepen om elke dag te eten De percentages refereren aan het gewicht (niet de voedingswaarde)

40%

Verse groente

5%

Geconcentreerde voedingsstoffen

(onbespoten kruiden, specerijen, thee, voedingssupplementen)

Medisch Dossier | Maart 2017

10% Vers fruit

10 tips

1 Macronutriënten­ samenstelling door inbreng

10% Granen

(glutenvrij en volkoren)

van energie (kJ kcalor) dient ongeveer 20% eiwit (4 kcal / g), 30% koolhydraten (4 kcal / g) en 50% vet (9 kcal / g) te zijn de consumptie 2 Minimaliseer van zeer bewerkte levensmiddelen veel verse, rauwe 3 Consumeer levensmiddelen langere tijd koken 4 Vermijd met hoge temperaturen (braden, grillen). Minimaliseer hitte beschadiging aan eiwitten, vetten, groenten, zetmeel en andere koolhydraten met behulp van langzame kookmethodes gezonde vetten bij 5 Gebruik het koken zoals extra vierge kokosolie, ongefilterde extra vierge olijfolie en boter

10% Gezonde vetten

veel verse kruiden en 6 Eetonbespoten, bij voorkeur biologische specerijen tussendoortjes en 7 Vermijd probeer om 5 uur of meer tussen de maaltijden te houden ten minste 1,5 liter 8 Drink bron- of gefilterd water per dag (bij fysieke inspanning meer), tussen de maaltijden alle voedings­ 9 Vermijd middelen waar u intolerant of allergisch voor bent

25%

Proteïnerijke voeding

je adviseren door een  Laat gekwalificeerde en ervaren professional over de meest geschikte supplementen

19

Je blijft niet slungelen

als je kunt bungelen Als het buiten leuk is, blijf je niet binnen. Daarom helpt Jantje Beton kinderen om hun eigen buurt weer leuk te maken. Want buitenspelen is essentieel voor de gezonde ontwikkeling van een kind. Help ook mee!

Kijk op www.jantjebeton.nl.

Haal het kind naar buiten!