The Optimist NL 152

Ervaar woede, pijn en verdriet... en ontdek geluk!

De zeven spirituele wetten van het ietsisme Jongeren werken aan duurzaam voedsel Reisverhaal: wandelen door Palestina

VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

Ode januari/februari 2013 Gezond oud Wandelen in Palestina

Aubrey de Grey weet hoe u heel oud* kunt worden en toch jeugdig blijft

www.ode.nl € 7,75 januari/februari 2013

NR. 152

BP BP

NR. 152

ziek PLUS

Kris Verburgh: rem veroudering af door gezond te eten *ongeveer 5000 jaar

Voor innernemers! pAg.19

Nieuwe spiritualiteit

Nooit meer

TEXTILE PRODUCTION IS OFTEN A DIRTY BUSINESS. LUCKILY, IT DOESN’T HAVE TO BE! Neutral® is about truly sustainable clothing.

Certified to the highest environmental and social standards, every Neutral® product comes with an internationally recognized guarantee. That your new apparel is eco friendly.

Climate friendly. And people friendly.

That’s okay clothing. Certified okay.

100% Organic Cotton

OKAY COTTON

OKAY ENVIRONMENT

OKAY PRICES

OKAY WORKING CONDITIONS

OKAY ENERGY

OKAY TEXTILES

We call it Certified Responsibility.

Learn more and see the full range of products at neutral.com.

Shopping for yourself? Visit the web shop at neutral.com Shopping for your business? If you’re looking for a sustainable Christmas gift for your clients, customers or employees, contact Via Appia Promotie Artikelen for samples and prices

mail: rjd@via-appia.com

Inhoudsopgave Januari/februari 2013

VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

gezondheid

20 ‘Ik geloof niet in diëten’

Kris Verburgh weet hoe je gezond oud kunt worden én afvalt. Maar noem hem

geen dieetgoeroe. door Marco visscher

26 Ouderdom is te genezen

Hij mag graag provoceren, maar Aubrey de Grey heeft wellicht een punt: als we

slecht functionerende lichaamsdelen vervangen, kunnen we ziekten voorkomen

en heel, heel oud worden, in goede gezondheid. door Marco visscher

Duurzaamheid & Innovatie

commentaar

19 Ondernemen met

ballen

54

Een hogere opbrengst, een gezonde bodem, een rijke biodiversiteit: wie houdt er niet van biologische suiker?

‘Innernemerschap’ betekent je werk zien als zaaigrond waar je diepste overtuigingen tot wasdom komen.

door Kieran Kaal

Door geertje couwenbergh

Zingeving

34 Lessen van het ietsisme Bouwend op een mix van religies denken steeds meer mensen dat er íets is, maar wat precies? Zeven inzichten uit de zoektocht van de nieuwe spirituelen.

Door Lisette Thooft

Omslagfoto: Adrie Mouthaan/hollandsehoogte.nl; foto: Michel Porro Photography/michelporro.com

38

oek niet langer naar Z geluk Omarm de achteruitwet en u zult zien: door negatieve emoties te ervaren, komt u toch uit bij het geluk.

Door Oliver Burkeman

Zoete winst

Vaste rubrieken

2

Langer leven

6

Ode community

8

Ode aan de sneeuwtekening Gelukkig hebben we de foto’s nog

leven

60

Linksaf voor vrede

10

De Westelijke Jordaanoever is synoniem aan conflicten. Maar het gebied heeft ook een ander gezicht: vriendelijke bevolking, vruchtbare aarde en rijke historie.

13

72 ‘Kaas heeft ons gemaakt

33

Lisette Thooft Voelen moet

tot wie we zijn’

43

Paul Kindstedt ontdekte dat kaasmakers en hun kazen een onderschatte rol in onze geschiedenis hebben gespeeld.

59

Paulo Coelho Zwijgen is goud

Harry Starren Eindigen bij het begin

Door elleke bal

67

Eten Verrijkt of verarmd?

68

Inspiratie Geef een belevenis cadeau; Als ik het leven over mocht doen; eerbetoon aan John Martyn; Q&A met Marijke Verduyn

De vraag naar eerlijk, duurzaam voedsel groeit. Jongeren komen met creatieve oplossingen. door Liza Titawano

Ode aan verandering Tweedehands-straatstenen; servies dat energie opwekt; nieuw bewijs voor werking mindfulness; weed-dating

Duurzaamheid & Innovatie

46 Wat eten we morgen?

Ode aan Miranda Gibson De boom in

Door Liza Titawano

Overigens ben ik van mening...

Voorwoord

71

Jurriaan Kamp Een nieuwe wereld?

Voorwoord

Langer leven Iedere tien jaar verlengt onze levensv erwachting met twee jaar. Anders gezegd:

“Het wordt pas echt duurzaam als we ook prot kunnen maken.”

Sociaal ondernemen. Waarom kijken we niet vaker over de grens als daar de kansen liggen? Ǧ

Ǥ

ǯ

Ǥ ǡ

ͶͶ Ǥ

´ Ǥ ǣ Dz

ǡ

ϐ Ǥdz www.icco.nl

ieder uur komt er weer anderhalve minuut bij. Daar hoeven we niets voor te doen. Al sinds halverwege de negentiende eeuw leven we steeds langer – een almaar stijgende lijn.

Precies een eeuw geleden werd onze voorouders bij hun geboorte een leven van nog geen vijftig jaar voorspeld; mijn dochters hebben een grote kans om honderd te worden.

Anderen zouden zeggen dat ze juist een rísico lopen om honderd te worden. Zij ­delen een begrijpelijke zorg: zijn ouderen tegen die tijd dan niet vele jaren achtereen ziek en zwak? Ouderdom gaat immers gepaard met serieuze aandoeningen en ongemakkelijke kwaaltjes. Toch weerspreken de kale feiten dat idee, dat ons leven misschien wel langer wordt, maar niet gezonder. Studies uit omliggende landen, gepubliceerd in The ­Lancet in 2009, suggereren dat we vandaag onze ‘extra’ jaren doorbrengen met minder ernstige gebreken en minder beperkingen in het dagelijkse leven.

Als het aan de man op ons omslag ligt, zullen ziekten verderop in deze eeuw zelfs volmaakt uit te bannen zijn. Ziekmakende cellen kunnen we dan laten verwijderen, herstellen of vervangen. Dat zet volgens hem de deur open naar een levensverwachting van duizenden jaren. De ideeën van Aubrey de Grey (zie pagina 26) klinken als sciencefiction, omdat de behandelingen die hiervoor nodig zijn nog in de embryofase zitten, of zelfs nog daarvóór. Maar ze kunnen rekenen op steeds meer instemming van experts.

Anderen menen juist dat onze levensverwachting zal dalen. In de Verenigde Staten zouden al signalen van zo’n kentering zijn. De vermoedelijke oorzaak: voeding. En daar komt onze andere visionair in dit omslagthema om de hoek kijken. Kris Verburgh is een jonge arts en auteur van De voedselzandloper. In zijn boek zet hij zijn voedingsadvies uiteen, waarmee we niet alleen zullen afvallen, maar ook gezonde jaren kunnen toevoegen aan ons leven. Afgelopen zomer, rond de verschijning van zijn boek, schreef Verburgh een populaire blog op Ode’s website. Voor dit nummer hebben we hem opgezocht in Antwerpen (pagina 20). Dat werd een inspirerende ontmoeting.

En na afloop had ik toch mooi vier minuten aan mijn leven vastgeplakt – dankzij de praktische inzichten van Verburgh waarschijnlijk zelfs iets meer.

P.S. Zoals we al eerder meldden, staat Ode aan de vooravond van een naamswijziging (zie pagina 4) en enkele verbeteringen van ons tijdschrift. Dat proces zetten we graag in samen met u. Meld u aan voor ons ­lezerspanel (zie pagina 7) of bel eens tijdens ons redactionele spreekuur, iedere ­maandagmiddag, tussen 14 en 15 uur, op 010 221 0313.

Samen succesvol sociaal ondernemen

Hoofdredacteur, marco@ode.nl Twitter: @MarcoVisscher 2 www. od e. nl januari/februari 2013

foto: neeltje konings

Jan Boone, recyclingondernemer

Trouw wint de ‘ European Newspaper Award 2012 ’ Oliver Sacks: Waarom krijg je een hallucinatie?

Rik Torfs: Gevoelens delen, soms lukt het gewoon niet

River Phoenix speelt een prachtrol in ‘Dark Blood’

de Verdieping 8|9

Religie en ďŹ losoďŹ e 10|11

Cultuur & media 12|13

deVerdieping !% )$

( '" "' &&& #%

& ! (% " (

))) '& ' #(% # $

' %( ' #"(

(% " ( )$$ )

201 2 MBER SEPTE

29

)$$ )

stress Schrijvers in de

letter geest

den De prijzen wor kt weer uitgerei Letter & Geest

Wonen Zo!

EN DOE N

R DA G

$$ ( % "!

LEV EN

Z AT E

'!#(! ) )

tijd

ww w.tr

) #( ''% '!

6|7

&&& #% & !

Verdieping vandaag 3 de

1

ouw.nl |

deVerdieping

| verdieping@trouw.nl

( " )

| zaterdag 29 september 2012

oonist Chinese cart w tekent voor Trou

ber 2012 â‚Ź 2,80

zaterdag 29 septem

Tijd

ZATERD AG

2 9 SEP TEMBE

R 2 012

Âť8

1

VO O R L E Z E RS EN DEN KERS

Gezocht: laar Natuurverdubbe

Gezocht: natuurverdubbelaar

de Verdieping

N AT U U R VERDUBBELAAR

ZĂł wil i k

em Jongeren Arnh t uitgezet uit angs st voor Project X-fee

an hun Natuurclubs ga ienen rd ve ld eigen ge

gisterArnhem heeft De gemeente tien plaatsen langs avond op zeker naar de stad getoegangswegen passeerde. Er gold er controleerd wie uur een noodbevel 8 X-feest tot vanmorgen mogelijk Project te de vanwege een wie de gemeen en diegenen van vertrouwde, werniet in bedoelingen Dat overkwam den weggestuurd. n jongeren. De geval tientalle in Maar de ieder te had op diverse plaatsen ooit hadden. we gemeen die neerd. w de landbou oor- soorten ME-bussen gestatiodrank bij ng neemt af, van de stad iligheid en energiev hadden

zorg, waterve die secto- bevolki zaamt, en het gebruik n. “De jongeren waarvan de naalleen kan in verduur niet verklaren zei zal afneme als ‘advocaat e ziening. Niet worden verdiend dat zich en konden ganisatie die brandstoffen kwamenâ€?, eren. De komend ren veel geld ook laat fossielenu het moment om te investe- om zij naar Arnhem gaat function de te. sen natuur, tuur’ langs aan gemeen Marijnis is de ners’ Hans van ande- Het ten goede komt n gaan ‘verken een woordvoerster actief gend maande samenwerking die verbinding zien dat natuurrecrea- ren in natuur.â€? en WNF hebben Ook op het station werd bijvoories in Nederla aties om de alleen rganisat sbeheer organis dan vanatuuro heeft Staatsbo De met Trouw . door de politie, Omdat re waarden andere koers meerdein samenwerkingreven voor controleerd zen. lijk uit te werken ren van Staatsbosbe- tie. De maatschappij kan in gaan een radicaal natuur, is daarom uitgesch minder afhanke op identiteitsbewij gesproken De directeu Natuur Fonds re opzichten niet zonder een prijsvraag 35 jaar die de ko- beeld ren. Ze worden willen met natuur media ook en het Wereld en onals tot in- op sociale natuurorgaX-feest op de sleu- heer ap. van subsidies natuuror- professimaanden plannen kunnen de werd over een Project de twee grootste presenteren de boodsch verdienen. Ook zijn geld politie (WNF), de jaren eigen en hield van nd, mende hun De afgelop gingen van Nederla aan ĂŠĂŠn gemeen Grote Markt, verdubbeling . Volgens een dienen voor de de titel: Haagse telen ze samen die een stuk am- nisaties sche ommezwaai vandaag ganisaties door de bezuini het tegenextra toezicht in 2030. Onder visie, politie de strategi is er na jaren vooral bezig geweest met biodiversiteit schappelijke laar’ kun- daar ehĂłud. In van de Haagse Volgens hen de commerperdan natuurb woordvoerder t: Natuurverdubbe aantal in Trouw. e tegenwind en teruglo- gaan van afbraak. Door bitieuzer is ruimte ‘Gezochin beeld of schriftelijk voor- werden niet zoals in Arnhem willen ze het politiek van de ontstaat er weer swegen geconvijftien jaar tijd nd maar liefst ver- van ntallen, sprake Vol- nen zij ciĂŤlere koers in zeventien jaar . sonen op de toegang pende ledenaa ele verbeteringen.direc- stellen doen om soorten in Nederla voor structur . fors uit te breiden elan’.

PauliGronden, ies ‘nieuw soortenrijkdom jury beoordeelt de troleerd heeft de meest dubbelen. burgemeester Johan van de natuurorganisat el, ige De Arnhemse Staatsbosbeheer . Hoewel deze gens ndse Wereld NaMeer dan vijftig confevoor een noodbev van het Nederla daar rijp voor. Een deskunden maakt op 31 januari in een besloten uitge- vergaande plannen bezui- teur ne Krikke heeft een noodverordetijd ngen de de na is inzendi hebben zich genaar . tuur Fonds, grondei niet slechter bossen bij Zeist anders dan voor maar voor een ing van de gede winnaar bekend. rentie in de eenvoudigweg erking. grootste nauwe samenw lubs nigingen straks nog d wordt geďŹ - “Het kan nu nog 15 procent van de ning, geen instemmHet noodbevel sproken voor overhei hebben nodig. tussen de natuurc wel zesde door de om meenteraad grote in- We Van een fusie DE VERDIEPING de mogelijkheid d, heeft de politiek ig niet komen, kracht verder geeft de politie ten weg te gaan zal het voorlop aan ĂŠĂŠn branche-or- nancier het beleid van deze organiEn nu op eigen advertentie mensen te verplich te blijven. Vorig vloed op wordt er gedacht del weg Nu in de boekhan uit de stad en satie. in een wil Staatszich n Kalden Directeur Chris omvormen naar weekeinde melddeduizend mensen ruim advertentie het mum van tijd bosbeheer daaromnaar Engels vooradvertentie k-pagina voor op een Faceboo maar die pagina een National Trust,kunnen Nederlanr de Arnhemse feestje,g. Sindsdien zijn er beeld. Daardoo lid zijn van betaald aakt sponverdween maanda ders straks tie, en worden pagina’s aangem feit wel nieuwe nieuwe organisa rciĂŤle samenwerhet IES den, ondanks dat HALLUCINAT zou door onbeken soring en comme gavond al zei Staatsbosbeheer dat Krikke maanda king mogelijk. e vennootschap zijn een feest in leren Wat beding’ geen er ’onder dan een naamloz als aandeelhouder. ‘Een aangrijpende, d zijn. hallucinaties ons e g van de Arnhem zou met de overhei autobiografisch meerderheid over de werkin Een overgrote roman die Zeist uit van het brein? sprak zich in natuurclubs grote indruk op ing van de werkeidsvoor een verbred mij maakte.’ richting gezondh k zaamheden

Schrijvers in str ess

len en jaar verdubbe rland in vijfti soorten in Nede willen aantal Organisaties

ILLUSTRATIE HEDY TJIN

De prijzen worde n weer uitgereikt

Stefan van Dierendonck

En het regende brood

- Jan

Oliver Sacks

Ik heb

ook wo nen

�4

AMERIKAANSE

VERKIEZINGEN

Niet alle chris tenen in de VS zijn rech ts

�10

OPWINDEND

BEGIN ďż˝ 27

Joke van Leeu wen de hoop op revo over lutie

SALMAN RUSH

DIE ďż˝ 30

vertelt hoe hij de fatwa overleefd e

dat...

Siebelin

Wilt u 2 weken gratis Trouw lezen?

Ga naar www.trouw.nl/ode Bezorging stopt automatisch

Misschien wel de beste krant van Europa

Ode wordt 18,

en ze wil haar Ode werd geboren in het voorjaar van 1995.

Binnenkort wordt ze 18. Ode mag gaan stemmen, autorijden, trouwen. Maar het ­eerste wat ze gaat doen, is… haar naam veranderen. Hierna nog één nummer en daarna wil ze verder gaan als The Optimist.

Wij houden van Ode – niet alleen van ons prachtblad, maar ook van de naam. Ode was altijd een lofzang, een eerbetoon aan de mensen en ideeën die de wereld mooier maken. Die naam heeft, niet verwonderlijk, iets poëtisch – maar veroorzaakte ook verwarring. Eigenlijk zegt Ode niet zo goed wie we zijn en wat we doen. Dat geldt na zeventien jaar nog altijd in Nederland, maar ook in andere landen, waar we met onze Engelstalige editie een groter publiek willen inspireren tot positieve ­verandering. The Optimist past ons beter. Want de veranderaars over wie wij hebben geschreven – en zullen blijven

schrijven – zijn optimisten. Ze zien mogelijkheden waar anderen problemen zien. Ze pakken aan waar anderen opgeven. Onze visie op de wereld is die van de optimist.

Jarenlang was de stem van Ode ongebruikelijk in een mediawereld die is geobsedeerd door crises en mislukkingen. Ode’s stem was vaak zacht en vriendelijk, bijna als een lieflijke fluistering. Om ons heen is de wereld veranderd. We zien steeds meer erkenning van problemen die wij vroeg hebben gesignaleerd. We zien steeds meer enthousiasme voor oplossingen die niet lang geleden nog als obscuur waren weggezet.

Soms worden die visies gepresenteerd met wat stemmingmakerij, door mensen die weleens vergeten dat ze in de zon lopen, terwijl ze naar de schaduw kijken. Andere keren worden ze gebracht met ­bevlogenheid, met een vonkje creativiteit of met een ­kwinkslag.

naam veranderen Steeds vaker worden ze gebracht met bruisende energie, door mensen die niet willen wachten tot grote instituten de goede bedoelingen onvermijdelijk om zeep helpen.

En terwijl Ode zich ontpopt tot The ­Optimist wordt haar stem ­luider en meer vastbesloten. Ze verenigt een groeiende gemeenschap van optimisten – rusteloze, daadkrachtige optimisten die verlangen naar verdieping van hun wereldbeeld, en naar ontmoeting en samenwerking met ­bondgenoten. U hoort daarbij.

Ja, wij weten ook wel dat optimisme ­naïef en soms zelfs gevaarlijk kan zijn. Niet voor niets luidt onze ondertitel sinds 2005: ‘voor intelligente optimisten’. Maar we weten ook dat optimisme de enige strategie is voor positieve verandering. Zonder optimisme wordt er nooit iets beter. Optimisme is een levenskunst die kan worden aangeleerd en

moet worden onderhouden. Wetenschappers bevestigen dat optimisme bijdraagt aan gezondheid, geluk en een mooiere wereld.

Met The Optimist, die verder uiteraard nog altijd in het Nederlands zal verschijnen, willen we graag uw reisgenoot en gids zijn op de weg naar een wereld met meer ­optimisme. Het belooft een verrijkend avontuur te worden, nu we onze verhalen op nog meer manieren met u gaan delen: in een nog mooier en dikker tijdschrift, op een vernieuwde website en via (online)bijeenkomsten en cursussen. Wij verheugen ons erop om die reis met u – en nog vele ­anderen – verder af te leggen.

Warme groet,

Het Ode-team

Ode community Mensen

Strijden voor stilte Stilte en rust heeft een mens nodig. Als je dat al jaren

Annette Reinboud Blogger De Wijk

SPIRITUALITEIT

Maand van bezinning Na de drukke feestdagen geeft de

maand januari weer gelegenheid voor spiritualiteit en bezinning. Het thema van de Maand van de Spiritualiteit 2013 is dan ook ‘stilte’. Ook Ode neemt deze maand wat extra tijd voor verdieping. De hele maand januari leest u op www.ode.nl de ­mooiste verhalen uit Ode over alles wat met ­spiritualiteit te maken heeft.

6 www. o de.nl januari/februari 2013

Wie is uw Intelligente Optimist? Mail uw verhaal naar redactie@ode.nl. De Intelligente Optimist van de maand krijgt een Dopper met Ode-opdruk cadeau, het ideale flesje voor kraanwater. Meer informatie: www.ode.nl/intelligenteoptimist foto’s: Annette Reinboud; dan_prat/istockphoto.com

Intelligente Optimist

niet meer gegund is en je bij alle instanties tegen een muur oploopt, dan ga je zoeken op internet naar een oplossing. Dan kom je gaandeweg tot de conclusie dat je niet de enige bent die last heeft van zijn lawaaiveroorzakende medemens. En gelukkig vind je dan mensen die strijden voor een rustiger akoestisch milieu.

Eén van die mensen is Annette Reinboud. Zij schrijft al ­jaren ­vlijmscherpe columns over hoe het is gesteld met onze rust, of ­eigenlijk het gebrek eraan. Haar columns zijn te lezen op ­de websites ongehoord.stopdemuziekte.nu en ­­hoordan.wordpress.com.

Ook zijn eerdere columns zijn gebundeld.

Zij is mijn held geworden, want door haar columns en inmiddels ook gesprekken en ontmoetingen heeft ze me een hart onder de riem gestoken om mijn strijd voor een rustige woonomgeving niet op te geven. Het contact heeft geresulteerd in een nauwe samenwerking om dit taboe aan de kaak te stellen, wetende dat er veel medeburgers lijden onder de niet-aflatende herriecultuur.

Het is fantastisch dat Annette is genomineerd voor de Gouden Decibel, een prijs die in het leven is geroepen om mensen die zich bezighouden met ons akoestisch milieu gezonder te maken.

Zij verdient een prijs, welke dan ook, omdat zij zich al jaren onbezoldigd inzet om de herrieterreur onder de aandacht te brengen; vooral onder die van beleidsmakers, woningbouwverenigingen en gemeentes. Want zij zijn degenen die het verschil moeten maken. Ze heeft me geïnspireerd om mijn creativiteit in te zetten voor dat goede doel: een beter akoestisch milieu. | Gerda den Os

TopTweet

@Frederik15 Mooi artikel van Marco Visscher in #Ode over Ayn Rands boek Atlas shrugged. Lezen! (lees vooral de nuance: haar optimistische mensbeeld)

Alberto Villo ldo en

het einde van

de Mayakalende r

LEZERSPANEL

Boerenwijshe id: geheimen van het agraris ch bestaan

Atlas shrugged: VOOR INT ELLIG

de onterecht gehate klassie ker

ENTE OPT IMIST

Ga fietsen: veilig over straat in São Paulo

EN

BRieven WoonWerkFiets: @WoonWerkFiets Mooi artikel in @joinoptimism nov/dec 12: Ga fietsen! Opmars van fietsers wereldwijd.

%F LVOTU WBO

WPMIBSEJOH Doorzetten kun je leren

BP

Atlas shrugged

Marco Visscher ziet een verband tussen de recente ontwikkelingen in de rijkste landen ter wereld en de nachtmerrie die Ayn Rand beschreef (Als Atlas staakt, nov/dec, pag. 62). Dat verband ligt echter wat anders dan hij denkt. De huidige crisis is in belangrijke mate het gevolg van het optreden van Alan Greenspan, een adept van Ayn Rand.

Walther Micke Moerkapelle

illustratie: Emile Noordeloos/www.digitalpaint.nl; foto: Matt Devine

Voorspellers

Ik vraag me af waarom mensen zo vaak kijken naar tekenen van voorspellers ver weg van onze eigen culturen, zoals de Inca’s en sjamanen in Zuid-Amerika (Wat wisten de Maya’s?, nov/dec, pag. 24). Ook hier in Europa zijn er voorspellers. Als voorbeeld noem ik Jakob Lorber, die rond 1840 in Oostenrijk leefde en enorm veel boeken heeft geschreven door middel van het innerlijk ontvangen woord. Mystiek is ook rondom ons, men moet er alleen voor openstaan.

Marian Mulder Malden

Denk met ons mee

PLUS Verander de wereld

niet. Begin opnieuw . (pag. 38)

GEEF OPTIMISME CADEAU pag. 64

Naamsverandering (1)

Gefeliciteerd met je ­verjaardag. Ik ken je nog maar een paar maanden, maar ik ben al fan van je. ­Succes met je internationale en Nederlandse ­carrière, en met je nieuwe naam. Als ik hier in Spanje iets voor je kan doen, moet je dat gewoon zeggen, hè?

Frederik van den Broek Barcelona

Naamsverandering (2)

Met groeiende ergernis las ik jullie berichtgeving en argumentatie met betrekking tot de naamsverandering van Ode naar The Optimist. Optimisme veronderstelt pessimisme. En hoewel veel mensen in deze tijd hieraan lijden, denk ik niet dat optimisme het antwoord is. Wat wij als mensen nodig hebben, is waarheid en een helder zicht om deze door alle verwarringen heen te blijven zien. Ode was voor mij een benaming die hiervoor ruimte bood.

Elske Zwart Rotterdam

Ook reageren? Mail naar redactie@ode.nl.

Omwille van duidelijkheid kan de redactie bijdragen inkorten of redigeren.

Ode, het tijdschrift voor intelli gente optimisten, krijgt binnenkort een

andere naam, meer pagina’s en een nog mooiere vormgeving. Die stapsgewijze verbeteringen doen we niet alleen vóór u, onze lezers, maar ook mét u. Daarom stellen we een lezerspanel samen, zodat we in onze overgang naar The Optimist naar uw wensen kunnen luisteren.

We stellen u vast voor aan een van de leden van ons panel. Arnold Timmerman (foto) woont in Llantwit Major in Wales.

In 1997 las hij Ode voor het eerst. Hij noemt het blad ‘innovatief’ en ‘niet langer vechtend tegen wat niet klopt, maar inspirerend door aan te reiken wat wel klopt’.

Met nog zo’n veertig anderen, die samen een goede afspiegeling van ons lezersbestand vormen, gaat Timmerman ons bij de les houden. Wilt u ook in het lezerspanel?

Lees meer op www.ode.nl/lezerspanel.

Ode op Twitter @JoinOptimism Laurens de Groot: @Laurens_deGroot Jacht op de jagers #jodj staat als

Bert Rotteveel: @bertrotteveel Het mooie en #inspirerende blad Ode

boekentip in de nieuwe Ode @JoinOptimism. Mijn week kan niet meer

@JoinOptimism gaat volgend jaar veranderen in The Optimist om nog

stuk, te gek dit!

beter te worden #goedbezig

Alberthe Papma: @ZinInGroen Mooi artikel @JoinOptimism over lessen

Hiske Ridder: @Hiskeridder Prachtig pleidooi Elly de Wildt-Dienske

biolandbouw voor duurzaam leiderschap #wijsheidvanhetland. Inspiratie

@JoinOptimism: laat kleuters weer gewoon spelen! Met pluim voor de

om ook Anselm Grün te herlezen.

juffen & meesters waar dit kan.

ja nuar i/febr uar i 2013 www. o d e . n l 7

aan de sneeuwtekening Colorado (VS)

Gelukkig hebben we de foto’s nog Op een dag liep Sonja Hinrichsen buiten door de sneeuw met haar nieuwe sneeuwschoenen. Toen ze

even achterom keek, werd de kunstenares getroffen door het mooie patroon dat ze achterliet. Ze wilde meer sneeuwtekeningen maken. Vorige winter stond ze ­daarom op deze besneeuwde vlakte in de Rabbit Ears Pass in Colorado, Verenigde Staten. Met een groepje bewoners uit omliggende dorpen tekende ze zo’n vijf uur lang spiralen in de sneeuw. Daarna stapte Hinrichsen in een ­vliegtuigje om deze foto ervan te maken. Een paar dagen later was de sneeuwtekening verdwenen onder een verse laag sneeuw.

Ze hoopt dat haar kunst anderen aanzet om de sneeuw in te gaan. ‘De leukste reacties die ik kreeg, waren van gezinnen die vertelden dat ze – na het zien van de foto’s – met hun kinderen naar buiten waren geweest om hun eigen sneeuwkunst te maken.’ Dat haar kunst niet blijft bestaan, is ‘helemaal niet erg’, zegt de van oorsprong Duitse Hinrichsen, die in San Francisco woont. ‘De aarde heeft al zoveel spullen; ik wil er niet nog meer aan toevoegen.’ | Elleke Bal | Meer foto’s op www.sonjahinrichsen.wordpress.com

8 www. o de .nl Januari/Februari 2013

foto: Sonja Hinrichsen

foto: Alan Lesheim

to Name aan Miranda TK dateline Gibson tk Southwest National Park, australië

De boom in Letterlijk op eenzame hoogte – 60 meter – voert de Austra-

l ische milieuactiviste Miranda Gibson al een jaar lang actie voor bescherming van een bos op het eiland Tasmanië. Op 14 december 2011 klom ze op een platform in een eucalyptusboom in het Southwest National Park. Sindsdien heeft ze geen voet meer op de grond gezet. Met de actie vraagt ze aandacht voor het feit dat het bos wordt bedreigd door industriële houtkap. Gibson hoopt de Tasmaanse overheid ervan te overtuigen om houtkapvergunningen in te trekken en het bos te beschermen.

Het vierhonderd jaar oude bos ligt niet ver van een natuurgebied dat op de Werelderfgoedlijst van Unesco staat. In het

1 0 www. o de .nl Januari/Februari 2013

­ edeelte waarin Gibson actie voert, leven verschillende bedreigg de diersoorten, zoals de Tasmaanse duivel, de grote buidelmarter en de Tasmaanse wigstaartarend. Vanuit haar boom beleeft ze het bos op een unieke manier. ‘Het is zo mooi om de rijkdom van het bos te zien en hier het ritme van de dagen en seizoenen mee te maken’, vindt Gibson. ‘Mijn favoriete moment was toen het afgelopen winter ging sneeuwen. Dat was een prachtig gezicht.’

Ze deelt haar belevenissen op een blog − een zonnepaneel voorziet haar laptop van stroom − en onderhoudt via Skype contact met journalisten, activisten en andere geïnteresseerden, maar zou willen dat mensen de schoonheid van deze natuur zelf mee

konden maken. Heeft ze niet het gevoel dat ze een ­indringer is?

‘Nee, de dieren waren in het begin nieuwsgierig, maar nu zijn ze aan me gewend. Natuurlijk leven mensen hier normaal gesproken niet, maar door de media-aandacht die ik heb gegenereerd, is dit deel van het bos nog niet gekapt. Anders was het nu een leeg veld geweest.’

Als Gibson haar laptop pakt om een ‘tour’ te geven van haar woonplek, is het geluid van een vogel te horen. ‘Een klauwierkraai’, weet ze. Een gedeelte van het houten platform is ­afgeschermd met plastic wanden. Daar ligt een matrasje met een paar andere spullen, zoals een klein gaskookstel, blikvoedsel

en een emmer waarin ze water doet om zich mee te wassen. Een keer per week krijgt ze water en verse groenten en fruit van de organisatie waarvoor ze actief is, Still Wild Still Threatened. Dat takelt ze in een bakje omhoog.

Hoe lang haar actie nog gaat duren, kan Gibson niet voorspellen. Eind oktober zijn onderhandelingen tussen milieugroeperingen, de houtkapindustrie en vakbonden over bescherming van het bos gestrand. ‘Ik wil natuurlijk naar beneden, maar bescherming voor het bos is belangrijker. Ik kom niet uit deze boom voordat dat is geregeld.’ | DEWI GIGENGACK | MEER INFORMATIE: www.observertree.org

Januari/Februari 2013 www. o d e . n l 1 1

presenteert: evenementen & cursussen

Ontmoet Ode’s optimisten Mis ze niet: evenementen met de pioniers die u al kent uit ons tijdschrift. Ode laat u deze inspirators ontmoeten, via een livestream-video direct in uw woonkamer.

Na de onlineregistratie en -betaling ontvangt u een link en een wachtwoord, waarmee u het evenement live kunt volgen. Ook kunt u vragen stellen en reageren.

Evenementen die in Amerika plaatsvinden, zijn vanwege het tijdsverschil ‘s nachts te volgen. Deelnemers kunnen evenementen ook achteraf terugkijken.

30%

korting op alle evenementen

Cursus

Vragen? Bel gerust 010 221 0313

Meer informatie en kaarten: www.ode.nl/evenement

Cursus Course

Course Evenement

Kris Verburgh De voedselzandloper

Rob Williams Verander uw denkpatroon!

Hugh Sinclair Goed microkrediet

Tijdens deze onlinecursus gaat Kris Verburgh, auteur van De voedselzandloper, dieper in op de relatie tussen voeding en veroudering. De Vlaamse arts bespreekt onder meer welke voeding wel en niet bijdraagt aan onze gezondheid en wat de rol is van voedingssupplementen.

Kom uit de gevangenis van overtuigingen waarmee u zichzelf beperkt. Rob Williams, psychotherapeut, ontwikkelde hiervoor PSYCH-K: een eenvoudige en directe methode om onbewuste denkpatronen te veranderen in uw onderbewustzijn.

Hugh Sinclair ontdekte misstanden in de wereld van microkredieten. De auteur van Confessions of a microfinance heretic vertelt tijdens dit onlineevenement wat er aan de hand is, wat betrouwbaar microkrediet is en hoe u dat kunt steunen.

Kijk op www.ode.nl/evenement voor de actuele agenda

foto’s: Michel Porro (Verburgh); jordan lebrecht (williams)

Ode-jaarabonnees ontvangen

aan verandering De Tiger-Stone gebruikt tweedehandsstraatstenen en is daarmee behalve snel ook duurzaam.

INNOVATIE

FOTO: Alexander Hardebol/M&H Trading

Een tapijt van klinkers Toen bij hem thuis in Gilze voor de

deur de straat opnieuw werd gelegd, keek Henk van Kuijk hoofdschuddend toe. ‘Ik zag de stratenmakers ploeteren’, zegt hij.

‘Ze zaten voortdurend op de knieën.’ De Arbeidsinspectie heeft het beroep van stratenmakers al aangemerkt als onnodig zwaar vanwege de lichamelijke overbelasting. ‘Dat moet beter kunnen, dacht ik’, blikt Van Kuijk terug. Als directeur van machinebouwer Vanku, bedacht hij

daarop de Tiger-Stone, een forse machine van 1500 kilo die de klinkers als een tapijt uitrolt en stevig tegen elkaar op de grond legt. Dat schiet lekker op. In één dag wordt zo maar liefst driehonderd vierkante meter klinkers gelegd. Ter vergelijking: twee ­stratenmakers ­leggen op een dag ongeveer negentig v­ ierkante meter.

Handig en snel dus, maar ook duurzaam. Bij herbestratingen worden stenen uit de weg gehaald en op een grote hoop

verzameld. Daarna is het vaak lastig om de stenen weer precies passend op de weg te krijgen. Wat is de onder- of bovenkant?

Vaak sluiten ze ook niet goed meer aan.

Daarom wordt geregeld voor nieuwe ­stenen gekozen. ‘Dat is zonde,’ zegt Van Kuijk, ‘want klinkers gaan makkelijk ­honderd jaar mee.’ De Tiger-Stone weet die oude stenen wel makkelijk te leggen en meteen in elkaar te passen. ­Een ­steengoede oplossing, dus. | Robert Visscher ja nuari/ februari 2013 www. o d e . n l 1 3

aan verandering

Technologie

Energie voor iedereen

een land met een onderontwikkelde en vanwege grote periodes van droogte ook zonnepaneel en er gaat een wereld voor ze kwetsbare economie, die vooral draait op open. ’s Avonds kan er gelezen worden of landbouw. SELF heeft hier een systeem de tv kan aan en de medische kliniek en ontwikkeld waarmee waterpompen werken de school kunnen worden verlicht en ver- op zonne-energie. In 44 dorpen in het diswarmd. ‘Grote veranderingen met een trict Kalalé heeft SELF in samenwerking kleine inspanning’, zegt Robert Freling, met een lokale NGO deze pompen geïndirecteur van het Solar Electric Light Fund stalleerd, zodat de droge landbouwgrond (SELF), dat individuen en gemeenschap- ook geïrrigeerd kan worden. pen in ontwikkelingslanden via microfiDe resultaten zijn verbluffend. Door nanciering helpt aan zonne-energie. deze handzame en gemakkelijk te SELF, gevestigd in Washington, bestaat ­installeren solarpompen profiteert de hele sinds 1990 en is actief in meer dan twintig gemeenschap van een verdubbelde oogst landen. Een van de projecten is in Benin, tijdens het droge seizoen en daarmee ook een verdubbelde consumptie van verse groenten en fruit. Daarbij worden vrouwen in het project À la mode À la Ode gestimuleerd om de leiding te Vrouw Onkruid nemen en profiteren ook zij van Ondernemen Innernemen de ontwikkeling die in het gebied Oud worden Héél oud worden plaatsvindt. ‘Vrouwen ­verdienen Geluk zoeken Het negatieve omarmen nu 7,5 dollar per week extra,’ Geven Beleven zegt Freling, ‘en ­worden echt Het klinkt zo simpel: geef huishou dens en dorpen in afgelegen gebieden een

1 4 www. o d e.nl ja nua ri/ februa ri 2013

e­ mpowered door het voortouw te nemen in dit project.’ Je ziet de situatie ­volgens ­F reling zienderogen verbeteren. ‘De ­mensen zijn niet meer ondervoed en als je over het land loopt, zie je tomaten ­groeien waar daarvoor helemaal niets was. ­Daarbij is er ­elektriciteit, zodat de kliniek meer ­zieken kan helpen en mensen ook thuis kunnen koken.’

Zijn jarenlange ervaring zette Freling aan het denken over de waarde van energie. ‘Energie is een essentieel onderdeel van ontwikkeling. Ik pleit ervoor dat het recht op energie moet worden toegevoegd aan de universele mensenrechten.’

Ban Ki-Moon, secretaris-generaal van de Verenigde Naties, riep 2012 al ­uit tot het internationale jaar van de duurzame ­energie voor iedereen, een actie waar SELF goed op kan aanhaken. ‘Ik heb in mijn ­carrière mensen voor het eerst het licht zien ­aandoen’, zegt Freling. ‘Die ervaring zou ik de hele wereld willen bezorgen.’ | FLOOR BOON | MEER INFORMATIE: www.self.org

foto: Solar Electric Light Fund

Deze vrouw uit Benin heeft met een microkrediet van het Solar Electric Light Fund zonnepanelen gekocht.

Deze glazen en borden wekken energie op door middel van een speciaal soort verf.

DESIGN

Watt een servies!

Wat zou het mooi zijn als elk voorwerp in huis zelf energie zou opwekken! Dit elegante servies is een goed

b­ egin. Ontwerpster Marjan van Aubel won hiermee onlangs de Materiaalprijs van Stichting Doen, een prijs die kunstenaars uitdaagt om duurzaam te ontwerpen. In ieder glas en bord zit namelijk een speciaal soort verf waar het pigment van onder meer spinazie en bosbessen in zit. De kleur zet licht om in energie, net als bladgroen in een plant dat doet.

Zodra het servies, genaamd The Energy Collection, terug in de kast staat, zorgen de koperen draden dat de energie in de kast wordt opgeslagen en gebruikt kan worden voor bijvoorbeeld het opladen van een telefoon. Het servies is nog niet te koop; Van Aubel ontwikkelt het nu verder, zodat het in productie kan worden genomen. | Dewi Gigengack | Meer informatie: www.marjanvanaubel.com

wetenschap

Meer aandacht, minder piekeren

FOTO’s: Wai Ming Ng; LuminaStock/istockphoto.com

Voor mensen die te horen

krijgen dat ze kanker hebben, is het een begrijpelijke reactie om zich zorgen te maken. Bij de helft van de kankerpatiënten slaan die zorgen om in depressie en angststoornissen. En dat is ongunstig voor het genezingsproces, want ziekenhuisopnames duren langer en sterftecijfers zijn hoger onder depressieve kankerpatiënten.

Mindfulness helpt depressies en angststoornissen te verminderen bij kankerpatiënten, blijkt uit een recente meta-analyse van 22 onderzoeken uit Europa, Canada en de Verenigde Staten, waarbij ruim 1400 ­patiënten zijn betrokken. ‘Mindfulness is met aandacht en zonder over je eigen ­gedachten of gevoelens te oordelen het nu ervaren’, zegt Jacob Piet, die aan de ­Deense universiteit van Aarhus promoveerde op het thema kanker en mindfulness.

Patiënten deden mee aan de ­zogeheten mindfulness based stress reduction

waren afgenomen. Het effect is niet drastisch, maar gematigd; mindfulness is dus geen wondermiddel, stelt Piet, maar wel een effectief gereedschap om negatieve denkpatronen te herkennen.

Er is in de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar de algemene effecten van mindfulness.

Het bewijs is zo overtuigend, dat het Britse adviesorgaan National Institute for Health and Clinical Mindfulness helpt Excellence mindfulness aanbedepressie en angst veelt bij depressie. In Nederland bij kankerpatiënten te verminderen. wordt aandachttherapie, als er een verwijzing is van de huis(MBSR) en mindfulness based cognitive arts of psycholoog, deels vergoed door de therapy (MBCT, ook wel aandachttrai- ­verzekeraar. Ga wel naar een therapeut die ning genoemd), twee vormen van groeps- een officiële MBSR- of MBCT-­opleiding therapie die steeds populairder worden. heeft gedaan, benadrukt Piet. ‘Maar de In acht wekelijkse sessies van tweeënhalf wetenschap laat zien dat het werkt. Het is uur leerden ze onder meer aandacht- en beter om mensen vaardigheden te leren concentratietechnieken, yoga en medita- waardoor ze met emoties kunnen omgaan tie. In alle onderzoeken bleek dat sympto- in plaats van ze gewoon een pilletje te laten men van angst en depressie na acht weken slikken.’ | d.g. ja nuari/ februari 2013 www. o d e . n l 1 5

aan verandering maatschappij

Boer zoekt onkruid Wat doe je als boer die op zoek is

naar de liefde, maar niet wil meedoen aan een televisieshow waarbij de hele natie jou nauwlettend volgt? Je gaat ‘weed-daten’, een vorm van speed-dating op het platteland. Samen onkruid wieden en een mogelijke partner vinden: dat was het idee van boerenechtpaar Jean en Wendy Palthey.

Tijdens het onkruid wieden op hun land raakten ze in gesprek met hun boerderijhulp. De jongen gaf toe dat het op het platteland moeilijk is om jonge alleenstaande vrouwen te leren kennen. ‘Veel jongeren die ouder dan twintig zijn, vertrekken naar de stad’, vertelt Wendy Palthey, die met haar man een biologische boerderij runt in het kleine plaatsje Tunbridge, in de staat ­Vermont. ‘En boeren brengen meestal al hun tijd op het land door, dus ze hebben weinig gelegenheid om anderen te ontmoeten.’ Afijn, u kent het probleemstuk uit Boer zoekt vrouw. De Paltheys grapten dat je elkaar tijdens het onkruid wieden aardig goed leert kennen, en zo ontstond ‘weeddating’, oftewel onkruid-dating.

Palthey mailde dit idee naar de

b­ iologische boerenorganisatie van Vermont, en zij waren meteen ­enthousiast. Een paar weken later organiseerden zij de allereerste weed-datesessie op de boerderij van Palthey. Er kwamen twaalf mensen op af, die allemaal zeven minuten met elkaar spraken tijdens het onkruid wieden. ‘Als je een paar rijen onkruid gewied hebt, weet je meteen of je met hem uit eten zou willen’, zegt Palthey. ‘Je ziet of je met Weed-dating: met een groep een harde werker te maken hebt, of singles onkruid wieden en iemand vertrouwd is met het land hopen op de man of vrouw van je dromen. en of ie een praatje kan maken.’

Palthey, die haar eigen man twintig jaar geleden op de universiteit op haar land, dat weet Palthey niet. Maar ontmoette, kan zich goed voorstellen dat het fenomeen weed-dating is inmiddels boeren speed-dating in een bar of café groot geworden. Ook in de staten Maine, ongemakkelijk vinden. ‘Je zit elkaar dan Idaho en in andere dorpen in Vermont zijn maar in de ogen te staren. Een gesprek onlangs sessies georganiseerd. En, verkomt veel makkelijker op gang als je iets telt Palthey, met de boerenhulp met wie omhanden hebt.’ Een ander voordeel is het allemaal begon, is het allemaal goed volgens Palthey dat je gewoon in je werk- ­gekomen. Het was weliswaar niet tijdens kloffie naar de weed-dating kan gaan. een weed-date, maar hij heeft wel iemand Of er romantische relaties zijn ontstaan ontmoet. | Elleke Bal

duurzaamheid

Vrachtwagens vol sloopafval

stonden vorig jaar klaar om oude onderdelen van het Rotterdamse Centraal Station af te voeren. Afval? Dat materiaal is nog prima te gebruiken, dacht René Boonekamp. De Rotterdammer besloot meubels De Bende is een collectief dat van oude materialen nieuwe spullen maakt.

1 6 www. o d e.nl ja nua ri/ februa ri 2013

te maken van de ‘troep’. Hij regelde gereedschap en de hulp van vakmensen. De uitvoerder stelde sloopmateriaal beschikbaar en iedereen mocht meedoen. ‘Buurtbewoners hadden alleen maar overlast gehad van de bouwput, nu werd wat teruggedaan’, zegt Boonekamp.

Zo ontstond Bende, een collectief dat van oude materialen nieuwe spullen maakt. Vol lof praat Boonekamp over wat hobbyklussers zoal maken: houten salontafeltjes, een opbergdoos gemaakt van een rood-wit afzethek. Nog enthousiaster is hij over de samenwerking. ‘Mensen die elkaar normaal gesproken voorbijliepen, hielpen met het in elkaar zetten van een kastje. Ze komen binnen als individuen, maar werken samen als een collectief.’

Met Bende hoopt Boonekamp Rotterdammers met elkaar te verbinden. ‘Net zoals wanneer je vroeger een boomhut ging bouwen in de buurt: dat deed je met z’n allen. De een bracht een zaag mee, de ander een hamer en een derde spijkers. Zo ontstaan vriendschappen en dat is onze basis.’

Het klussen gebeurt voornamelijk met in de buurt gevonden afval. ‘Overal ligt wel hout of ander bruikbaar materiaal.’

Neem reclamebanners, die zijn volgens Boonekamp uitstekend materiaal om een zitzak van te maken.

Bende wordt steeds bekender, maar het doel is volgens Boonekamp nog niet bereikt. ‘We willen dat Bende een stabiele organisatie wordt met een eigen werkplaats.’ Wat in ­Rotterdam werkt, kan ook elders, denkt hij. ‘Maar wel georganiseerd door lokale mensen, zodat de connectie met de buurt blijft.’ | ROBERT VISSCHER

foto: ap photo/Jessie L. Bonner

Geen woorden, maar klussen

Gezondheid

Draagbare apotheek ‘Inwoners van ontwikkelingslanden moet je niet pamp eren met donorgeld, je moet ze ondernemingszin meegeven.’ Dat

is het motto en tevens het financiële model dat Healthy Entrepreneurs hanteert. Deze organisatie zorgt dat generieke medicijnen betaalbaar en toegankelijk zijn in ontwikkelingslanden. Niet door ze weg te geven, maar door lokale ondernemers een apotheek te laten franchisen waarin ze medicijnen verkopen tegen een vooraf vastgesteld tarief.

‘In ontwikkelingslanden zit een groot gat tussen de onderkant van de piramide, die door internationale organisaties gefinancierde medicijnen kan krijgen, en de private markt, waar medicijnen heel duur zijn’, zegt Maarten Neve, die Healthy Entrepreneurs samen met Joost van Engen in de zomer van 2011 opzette. ‘In die poor private market, zoals wij dat noemen, zijn wel medicijnen beschikbaar, maar die zijn vaak van slechte kwaliteit.’

Bewust kiezen voor (bio)LOGISCHE tandheelkunde • amalgaam verwijdering en uitleiding • ozon behandeling • zirkonium implantaten • volledige gebitssanering • stoorveld behandeling • neuraal therapie • bio-energetische testmethode: Mindlink/Preventest

Neptunushof 1 Kerkdriel Tel. 0418 63 20 22

info@mondzorgmaasdriel.nl www.biologischetandarts.nl

FOTO: healthy entrepreneurs

Healthy Entrepreneurs maakt medicijnen in ontwikkelingslanden toegankelijk, onder meer door mobiele apotheken als deze te bouwen.

Neve en Van Engen menen met hun concept een nieuwe vorm van hulp te hebben aangeboord: het opzetten van een innovatief distributiekanaal binnen de bestaande structuren van een land en daarbinnen mensen de mogelijkheid bieden zich voor een klein bedrag in te kopen om zo zelf een apotheek te exploiteren. De apotheekhouders kunnen meer winst maken, niet door de medicijnen duurder te maken, maar door meer te verkopen. Ook Healthy Entrepreneurs maakt winst. ‘Maar dat maximaliseren we niet, we investeren in het netwerk’, aldus Neve. ‘Het doel is om zoveel mogelijk medicijnen die kant op te krijgen.’

‘Die kant’ is Bangladesh, Rwanda, Sierra Leone, Congo en Haïti, waar nu vijf apotheken gefranchised zijn en er dit jaar nog vijf bijkomen. In Congo is een pharmacy in a box-model in ontwikkeling: kleine, draagbare apotheken met zo’n vijfentwintig standaardmedicijnen die goed meegenomen kunnen worden naar moeilijk begaanbare gebieden. De medicijnen halen de twee kalende, blauwogige en brildragende mannen – die in andere continenten nogal eens door elkaar worden gehaald – uit India, waar ze goedkoop geproduceerd worden. Op den duur is het streven ook de productie te verplaatsen. In India ontmoetten Neve en Van Engen ook Nobelprijswinnaar Muhammad Yunus, bedenker van het microkrediet. Yunus was zo onder de indruk, dat hij besloot lokale ondernemers die een franchise willen aanschaffen via een microkrediet te voorzien van een klein startkapitaal. | FLOOR BOON

NLP opleidingen Coach opleidingen Workshops Bezoek onze gratis informatieavond op diverse locaties in Nederland 085-8768886

www.avpl.nl

info@avpl.nl

Aanbieding voor (nieuwe) abonnees

Gun uzelf een jaar lang optimisme geluk!

VOOR INTE LI GE N TOEPS O V O O R I N T E L LEILG EN MN TI E TTE TTIPEM S TI ES N STN TEN IPMT I M TELLIG TN E TOEP O V O O R TI N ELLIGEN VOOR IN

"

TINA IN PALES E ELENSJAMANISM NIEUWE ECONOM WANDEN ITEIT IE RIVALITEIT HOMEOPA TUAL SPIRITUELE DEMOCR ATIE DEELECON INNOVATIE UITOPLOSSING INDIA GEZOND IN CUBA OMIETHIE E SPIRI WADDEN EIL NIEUW ANDEN BROOD ND OUD GEEST EN HERSENE GEZO N

Hoe de cris ons burgers weer een plek in de politiek Zó is krijgen uitdaagt zelf een begint met brood bakken Waarom een beter leven betere economie te bouwen

/PPJNUFFS ey weet hoe Aubrey de Gr kunt worden u heel oud* ig blijft en toch jeugd

NR. 152

NR. 150

NR. 149

NR. 148

BP BP BP BP BP BP BP BP

0712NL Cover Greece.in

dd 1 0912NL Cover;23.indd 1 1012NL Cover.indd 1

[JFL

PAG.19

RUARI 2013

)FU LBO BFHFSJOH 6X OJFVXF S BO EF TOMBEHFST

WWW.ODE.NL ` 7,75 JULI/AUGUSTUS 2012 WWW.ODE.NL ` 7,75 NR. 148 SEPTEMBER 2012L ` NR. 149 7,75 WWW.ODE.N 150 ` 7,75 2012 LNR. OKTOBER WWW.ODE.N RUARI 2013 JANUARI/FEB

Ga naar www.ode.nl/nieuwjaar

Verrassende omie de deeleconinnovatie welkom inHoe de Wad den n eilan uit dewe dorpen van Indiaden rken aa enm ene rzaa nger Joduu rgie l enekken opw se tuss ed and verb am vo urza duHet Cuba: gezond dankzij de natuur brein het en e anism sjam Boeddh brei n n en de ndele waa’s Reisverhaal:hebben ontw ake a egeest nde Rob Riemen: tin mensen liefd de in les hulp tdo or Pa India krijg'We met visie en moed nodig' Vergeet het bedrijfsleve n.

Op naar levende bed rijven!

PLUS

RNEMERS! VOOR INNE

JANUARI/FEB

OKTOBER 2012

Ode

SEPTEMBER 2012

Ode

JULI/AUGUSTUS 2012

Ode

Ode

Wilt u meer optimistische verhalen? Neem nu een jaarabonnement op Ode voor de helft van de prijs (€36,30) en ontvang gratis het boek Zo had ik het nog nooit gezien, met de beste verhalen uit 18 jaar Ode, t.w.v. €14,95. Uw voordeel: €51,15!

ek ontdak ...nen Chopra riet rdn vege Deep Vaue ned va en ze ve ijn sin n p zo los Minder op nd e, rivaliteit leidt tot meer le en irituele na o irit ar Sp w n spsucces ze veze ve n De ze Ervaar ge nin e gen iken: sism t ietebru n, ruilen,heherg Dele wetten van

: rem Kris Verburgh af door veroudering n gezond te ete

NR. 152

jaar *ongeveer 5000

VOOR WERKLOOSHEID!

P. 72

VOOR POTLODEN! PAG. 10 VOOR ANANAS! PAG.

4 9/7/12 4:26:28 PM

8/2/12 3:34:16 PM 6/7/12 4:41:14 PM

Gratis boek bij een abonnement Sinds 1995 kijkt Ode met een frisse blik naar de wereld, op zoek naar mogelijkheden voor vooruitgang. Daarover gaan de verhalen in deze bloemlezing.

In dit boek leest u u onder meer: • Als artsen staken, sterven er minder mensen • Geld moet renteloos zijn • De toenemende vergrijzing is een zegen voor de samenleving • Games zijn de redding van het onderwijs Een must in de boekenkast van iedereen die zich optimist noemt.

Commentaar

Geertje Couwenbergh Auteur, columnist en schrijfcoach. Dit is een bewerkt fragment uit Bloei! Werken aan geluk in organisaties, een door Kees Klomp samengestelde bundel spirituele essays.

Ondernemen met ballen

foto: Roland Pupupin

Ik begon mijn eerste onderneming toen ik e en jaar of zes, zeven was. Die heette – vrij ondub-

belzinnig – ‘Geertje’s Winkeltje’. Dit winkeltje had een bont assortiment van groene placemats met een familie gele eendjes erop en allerlei kantoorartikelen, die ik van een nieuwe verpakking voorzag. Mijn ondernemingsdrang bleef niet beperkt tot Geertje’s Winkeltje. Voor mijn tiende levensjaar had ik een feestclub opgericht, verkocht ik lucratief de overgebleven voorraad uit mijn winkeltje op Koninginnedag en runde ik een uitvindingenbureau (eerste opdracht, van mijn zus: een huiswerkmachine).

Tijdens mijn studie antropologie richtte ik in 2005 mijn bedrijf Potential Buddha op. De naam kwam voort uit mijn sympathie voor het idee van ‘boeddhanatuur’; de uit de boeddhistische tradities afkomstige veronderstelling dat ieder wezen van nature wakker is, volledig uitgerust voor het bestaan. We zijn allemaal potentiële Boeddha’s.

Dat betekent helaas niet dat ik Verlicht ­Ondernemer ben. Geld verdienen met wat me het meest na aan het hart ligt, vanuit een creatieve drang, voelt als een haast onoplosbaar raadsel. Inmiddels besef ik dat mijn vorm van ondernemerschap beter te omschrijven is met de term ‘innernemerschap’. Die term is meer in lijn met de openheid en constante ontwikkeling die mijn o­ ndernemerschap kenmerkt en eist.

Inmiddels denk ik dat innernemerschap zomaar een nieuw model van denken over werk, geld en (samen)leven kan bieden. Innernemerschap betekent­ ­namelijk je werk niet langer zien als t­ime-out van ‘het echte l­even’, maar juist als zaaigrond waar je diepste ­ethische en spirituele overtuigingen tot wasdom kunnen ­komen. Het businessplan van elke i­nnernemer

Het enige echte werk van de innernemer is het jezelf binnenstebuiten keren

is gestut op het besef van verbinding. De bedrijfsvoering van de i­nnernemer wordt gekenmerkt door ­onvoorwaardelijke vriendelijkheid en nieuwsgierigheid. Wat je werk ook inhoudt.

Het enige echte werk van de innernemer, zou je kunnen zeggen, is het jezelf binnenstebuiten keren.

Het betekent niet langer terugvallen op een pokerface van professionaliteit; dat al te vaak gebruikte excuus om jezelf in een harnas van werkidentiteit op te sluiten. De strenge baas. De altijd vrolijke tandartsassistente. De luidruchtige bouwvakker. Een innernemer verlangt er juist naar dat harnas van extrinsieke professionaliteit uit te trekken. Ze wil haar werk uitoefenen in de eerste plaats als mens en daarna pas als vuilnisman of advocaat. Zo’n veilig maar verstikkend harnas uittrekken vereist ballen, guts, cojones. Want wie zijn we zonder onze aanbevelingen op LinkedIn, de auto van de zaak of juist onze rebelse ik-ga-nooitvoor-een-baas-werkenmentaliteit?

Ondernemerschap vanuit een relatie met onvoorspelbaarheid en fundamenteel niet-weten is ongekend krachtig. Het zou de huidige ineenstorting van economische en uiteindelijk ethische pilaren van onze cultuur kunnen opvangen. Die cultuur is het pad van de innernemer kwijt. Het heeft er asfalt op gestort en er een vijfbaanssnelweg van gemaakt waar we met z’n allen op razen. Gelukkig is ons hart dit pad nooit vergeten. Sterker nog, het lopen van dit pad is ons meest intieme en tegelijkertijd meest gedeelde verlangen: een menselijk bestaan vol zin.

In zekere zin is mijn eigen innernemerschap niet veel veranderd sinds Geertje’s Winkeltje. Ik beschouw het nog steeds als mijn werk om s­ pullen van hier en daar op te pakken, te verzamelen, af te stoffen en ze opnieuw te verpakken om ze op een net iets andere manier aan te bieden. Onveranderd is dat wat ik doe me nog steeds na aan het hart ligt. Ook onveranderd is dat het geen rechte, geasfalteerde weg is die ik bewandel. Innernemer zijn voelt kwetsbaar, onzeker, relevant, open en levendig. Ik zou niets anders willen. januari/februari 2013 www. o d e . n l 1 9

Gezondheid

2 0 www. o d e .nl januari/februari 2013

‘Ik geloof niet in

diëten’ Kris Verburgh weet hoe je gezond oud kunt worden én afvalt. Maar noem hem geen dieetgoeroe. door Marco visscher

P

as op ‘bladzijde ver weg’ ­ realiseerde Kris Verburgh het

zich. Verdraaid, nu was hij tóch een dieetboek aan het schrijven!

En dat terwijl hij nog wel zo’n hekel heeft aan ­dieetboeken. En aan hun auteurs. ‘Ik ­geloof niet in diëten’, zegt hij. ‘Ik ben er geen voorstander van.’ Hun bedenkers dicht hij bovendien bedenkelijke motieven toe: bestsellers schrijven, productlijn verkopen, rijk worden.

Een dieet veronderstelt volgens ­Verburgh dat je tegen je zin voor een bepaalde ­periode minder eet. ‘Dat is drie keer verkeerd’, telt hij. ‘Alle ­gezondheidsvoordelen ­tellen pas als je een dieet je hele leven kunt ­volhouden en dat lukt bij veruit de meeste ­diëten niet.’ Tegen je zin eten? Als gezond niet lekker is, meent Verburgh, dan is er iets mis met het dieet. En hoezo mínder eten?

‘Als je gezond eet, ga je vanzelf a­ fvallen.’

Dus daar zat hij dan, met zijn boek De

voedselzandloper, uiteindelijk 331 pagina’s dik. Dat is inclusief recepten voor onder meer een venkelsalade met roquefort, rozijnen en walnoten, en voor een ragout van asperges, champignons en kwarteleieren.

Maar een dieetgoeroe wil hij zichzelf nog steeds niet noemen. En met recht. Daarvoor wijkt zijn prestatie te zeer af van de norm in deze sector.

Met zijn boek schetst Verburgh – arts, werkzaam in Antwerpen – hoe we het verouderingsproces kunnen tegengaan.

Hij verwijst naar studies die aantonen dat ziekten als hart- en vaatziekten, diabetes, botontkalking en dementie nauw samenhangen met ons voedingspatroon. En hij wijst op minstens zoveel studies die volgens hem bewijzen dat een gezonde keuze de kans op deze ziekten – en een hele reeks andere ziekten – aanmerkelijk vermindert.

Bijkomend voordeel: gewichtsverlies.

Die insteek lijkt een slimme zet te zijn. ›››

Afvallen is een frustrerende bezigheid, maar wie wil niet gezond ouder worden?

De voedselzandloper werd een bestseller, zowel in België – waar het boek binnen drie maanden al de tiende druk beleefde – als in Nederland. Een vertaling voor de Amerikaanse markt is in de maak. Te midden van de stroom aan tegenstrijdige adviezen in de media – de ene dag helpt koffie tegen hartaanval, de volgende dag blijkt koffie de oorzaak van hartritmestoornissen – biedt Verburgh een helder verhaal met praktische aanwijzingen. (En u kunt gerust zijn: koffie is gezond, mits u het met mate drinkt.)

In zijn zandloper staat bovenin wat je beter zou kunnen minderen of achterwege laten; onderin waardoor je het zou ­kunnen vervangen. Niet alles is baanbrekend: groene thee is beter dan cola, tonijn beter dan salami. Maar soms druisen de ­adviezen in tegen ingesleten opvattingen.

Zo kun je volgens Verburgh aardappelen het best ­vermijden en vervangen door peulvruchten, brood door havermoutpap, pasta door paddenstoelen – al is de volkorenvariant wel goed. En wat u ook doet: vermijd melk. Dagelijks een glas koeienmelk verhoogt de kans op de ziekte van Parkinson of kanker aan eierstokken of prostaat. En

je krijgt er niet eens sterkere botten van; de calcium uit zuivel kunnen we beter halen uit groene b­ ladgroente als spinazie.

De zandloper is daarmee een alternatief voor de ‘voedingsdriehoek’ waarmee Verburgh en zijn landgenoten zijn grootgebracht; in Nederland giet het Voedingscentrum het advies in de vorm van de Schijf van Vijf. Het oordeel van Verburgh over de waarde van die adviezen liegt er niet om: hij noemt ze ‘totaal verouderd’. Zo wordt geen onderscheid gemaakt tussen rood en wit vlees, of tussen verzadigde en onverzadigde vetten. Hij verwijst naar een onderzoek aan de universiteit van Harvard, dat aantoonde dat mensen die perfect volgens de klassieke adviezen leefden niet gezonder zijn dan anderen. ‘De nadelen doen de voordelen teniet’, concludeert Verburgh.

‘Als je zo’n simpel onderscheid wél maakt, kun je de kans om te sterven aan cardiovasculaire ziekten met 40 procent verlagen.’

Dieetgoeroes maken eveneens een tragische vergissing, meent Verburgh: ze ­denken in caloriegroepen, terwijl het juist gaat om de vorm waarin proteïnen (eiwitten), koolhydraten (suikers) en vetten worden aangeleverd. Eiwitten zijn gezond in de vorm van gevogelte en tofoe en ongezond in de vorm van melk en rood vlees. Suikers:

g­ ezond als fruit en zetmeelrijke groente als kikkererwten en havermoutpap, maar ongezond als aardappelen of frisdrank. Vetten: gezond als omega-3-rijke vette vis en noten, ongezond als koekjes en snoep. Wie bepaalde caloriegroepen uitsluit – zoals het Atkinsdieet bijvoorbeeld suikers afraadt – loopt kans op aandoeningen die worden veroorzaakt door het tekort daaraan. Je kunt dan wel gewicht verliezen, maar gezond is anders, concludeert Verburgh. ‘De meeste diëten en voedingsadviezen vallen gewoonweg door de mand.’

D

rie keer per week een glas

zelf geperst vruchtensap drinken verlaagt uw kans op de ziekte van Alzheimer met 76 procent. Iedere dag een handvol walnoten verlaagt uw kans op een hartaanval met bijna de helft. Regelmatig broccoli eten verlaagt de kans op borstkanker met 40 procent… Tijdens ons gesprek lanceert Verburgh een indrukwekkend stuwmeer van onderzoeksresultaten uit het blote hoofd. ‘Een visueel geheugen’, verklaart hij enigszins verontschuldigend.

Maar het is meer dan dat.

Kris Verburgh heeft een ongekende nieuwsgierigheid. Als kleuter al vroeg hij aan Sinterklaas een ­modelskelet. Op de

tips om langer te leven 1 Eet minder. Eet 25 procent minder dan u nodig hebt, en u zult lan-

3 En al helemaal niet het proteïnedieet. Proteïnen (eiwitten)

ger leven. Kris Verburgh raadt het niemand aan, maar de onderzoeken zijn duidelijk. Een voorbeeld: een vrouw heeft dagelijks 2000 kilocalorieën nodig. Als zij zodanig eet dat zij 1500 kilocalorieën binnenkrijgt, belandt haar lichaam in een spaarstand. Daardoor veroudert het lichaam minder snel en kan zij tot vijftien jaar aan het leven toevoegen.

klonteren samen in ons lichaam. Het opstapelen van die proteïnen in en rond onze cellen, zorgt ervoor dat deze cellen verstopt raken, minder goed functioneren en zelfs afsterven. Als dat bijvoorbeeld gebeurt in onze hersenen, gaat ons geheugen achteruit. Een proteïnedieet, zoals van Robert Atkins of ‘Dr Frank’ Ryan, versnelt dat proces.

2 Ga niet op dieet. Snel gewichtsverlies is slecht voor het lichaam.

4 Pas op met suiker. Suiker plakt aan alles in ons lichaam. Aan

Het metabolisme kan erdoor worden beschadigd, meent Verburgh, waardoor het leven wordt verkort, zoals is gebleken bij proefdieren.

Bovendien komen bij snel gewichtsverlies toxische stoffen vanuit de slinkende vetmassa in de bloedbaan terecht. In het lichaamsvet doen die stoffen weinig kwaad, maar in de bloedbaan wel.

de colageenvezels in de huid, waardoor je sneller rimpels krijgt. Aan cholesteroldeeltjes, die weer makkelijk aan wanden van bloedvaten kleven, waardoor slagaderverkalking kan optreden, wat kan leiden tot een hartaanval. Ook een hoge bloeddruk en staar zijn het gevolg van suiker, die volgens Verburgh werkt ‘als een moleculaire plakstift’.

2 2 www. o d e .nl januari/februari 2013

foto’s: Michel Porro Photography/michelporro.com

b­ asisschool las hij boeken over ­kosmologie, natuurkunde en biochemie. Om een stereotiep beeld voor te zijn: ‘Maar het is niet zo dat ik alleen maar op een donker zolderkamertje zat te lezen en te schrijven.’

Toch verscheen zijn eerste boek op zijn zeventiende. Het onderwerp van ­Schitterend! was niets minder dan het universum. De Standaard schreef dat de jonge schrijver ‘in helderheid en eenvoud’ de briljante natuurkundige Stephen Hawking opzij had gezet. Drie jaar later verscheen Fantastisch!, een dikke pil op het raakvlak van evolutie, bewustzijn en kwantummechanica. Het enthousiasme in de boektitels – beide genomineerd voor prestigieuze prijzen – zijn een treffende weergave van zijn eigen fascinatie voor de wereld.

Nu Verburgh op zijn 26e een artsenbul met bijbehorende autoriteit heeft, wordt hij ook wat kritischer gevolgd. En kritiek op De voedselzandloper kwam er. Uiteraard van ViGeZ, het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie, dat zich aangevallen voelde. Zo kreeg Verburgh onder meer het verwijt dat hij geen aanbevolen hoeveelheden meldt. ‘Alsof ­mensen een liter olijfolie gaan drinken!’, ­reageert Verburgh ­geïrriteerd. ‘Ik erger me aan zulke ­organisaties, die vanuit hun

5

Haal nooit advies uit populaire media.

Journalisten interpreteren wetenschappelijke studies vaak verkeerd of trekken te snelle conclusies. Kijk het liefst naar meta-analyses (die een veelheid van studies bekijken), of naar vakbladen met een ‘hoge impactfactor’, zoals Nature, Science en The Lancet, waarin studies vaak beter zijn uitgevoerd, met meer proefpersonen, door meer ervaren onderzoekers. | M.V.

ivoren toren denken dat gewone­ mensen ­zoiets niet snappen. Wij zijn heus intelligent genoeg – en ons lichaam trouwens ook – om te weten dat we niet drie kilo walnoten moeten eten wanneer iemand zegt dat walnoten gezond zijn.’

Ook de Universiteit Antwerpen, waar Verburgh vorig jaar zijn studie aan de Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen magna cum laude heeft afgesloten, heeft zich nu in de discussie gemengd, door openlijk afstand te nemen van De voedselzandloper.

Een professor noemde het boek zelfs ‘potentieel gevaarlijk’. Onzinnig, reageert Verburgh, die erbij blijft dat zijn werk is gebaseerd op grondige studies en vooraanstaande voedingswetenschappers.

En die komen, ahum, niet uit Vlaanderen, zegt hij fijntjes. Verburgh wijst erop dat er in Amerika in 2008 al een nieuwe ­voedingsdriehoek is gepresenteerd, waarin geraffineerde ­graanproducten als brood, pasta

2 4 www. o d e .nl januari/februari 2013

k­ unnen voorkomen.’ Tijdens zijn hele studie heeft Verburgh welgeteld een uur college gehad over voeding, zegt hij. En dat was nog op een middag dat alternatieve behandelwijzen als acupunctuur en homeopathie werden behandeld. Verburgh noemt dat ‘bedroevend’.

Voeding: dat is iets voor diëtisten, ­vinden ze op de faculteiten voor geneeskunde. Maar Verburgh is ervan overtuigd dat ­voeding zo belangrijk is, dat je het niet aan hen moet overlaten. Alles wat ­Verburgh weet over de gezondheidseffecten van ­voedsel heeft hij te danken aan zelfstudie, zegt hij. Als student had hij altijd ‘drie of vier’ wetenschappelijke artikelen in zijn rugtas voor de verloren uurtjes. ‘Niet ­alles is op te lossen via voeding,’ erkent hij, ‘maar als arts zouden we toch in de eerste plaats moeten denken aan een aanpassing in het voedingspatroon voordat we medicatie voorschrijven.’

Het is verleidelijk om Verburgh in de ‘alternatieve hoek’ weg te zettten. Zo heeft hij dezelfde gemakzucht om onderzoeken ter ­bevestiging van een gevestigde overtuiging te zien als het product van een machtige lobby. Toch zijn de ideeën van Verburgh geen kopie van de overtuigingen die in alternatieve kringen worden gebracht. Zo ziet Verburgh niets in de ­gezondheidsbonus van biologisch eten (‘zwaar overtrokken en niet wetenschappelijk bewezen’) en doet hij niet mee aan de aanval op aspartaam, een kunstmatige zoetstof die in veel lightfrisdranken zit en kanker zou veroorzaken; dat is volgens hem pas kankerverwekkend als je er hele pakjes van opeet.

En ook in de wereld van de antiveroudering – het terrein waar hij zich tegenaanschurkt vanuit de biogerontologie, de wetenschap die het verouderingsproces bestudeert – heeft hij al de nodige vijanden gemaakt. Antioxidanten en groeihormonen zijn het daar helemaal, maar dat noemt hij ‘totaal van de pot gerukt’. Antioxidanten ­neutraliseren de schade van kleine ­moleculen aan onze cellen en ­eiwitten, maar die zogeheten ‘vrije radicalen’ ­hebben we juist nodig om ons ­natuurlijke ­verdedigingsmechanisme alert te houden. En ­groeihormonen

maken je huid weliswaar ­strakker en zorgen voor sterkere ­spieren, maar ze verhogen de kans op kanker en diabetes.

I

n het restaurant in Antwerpen

nemen we een ‘slaatje mè ambachteleke geroekte zalm en pastinaak chips’.

Dat blijkt een goede keuze. Verburgh geeft terloops een schets van wat hij op een dag zoal eet. Direct na het ontwaken twee glazen water (op kamertemperatuur), een kop groene thee met citroen en als ontbijt havermoutpap met aarbeien, een banaan en wat walnoten, en daarna een handvol blauwe druiven. Dan perst hij twee ­sinaasappels uit en voegt twee schepjes van de achtergebleven vezels toe. Rond 11 uur een appel.

Als lunch bijvoorbeeld een ­zalmsalade met broccoli en paddenstoelen, met sojayoghurt en blauwe bosbessen als toetje. Halverwege de middag een appel met een stuk zwarte chocolade. En als avondeten een lichte maaltijdsalade met makreel en witte bonen. Verspreid over de dag: nog een kop groene thee en a­ nderhalve liter water.

Er zal zonder twijfel meer aandacht komen voor voeding, meent Verburgh. De gezondheidszorg wordt te duur. Een oplossing is snel nodig, want, zoals Verburgh zegt, ‘je kunt niet alles met pillen oplossen’. Volgens hem is er daarom meer aandacht nodig voor preventie. ‘Bij preventie denken artsen vaak aan een mammografie, uitstrijkje of screening,’ zegt Verburgh, ‘maar dat is geen preventie. Dat is gewoon het eerder opsporen van een probleem.’

Hij vertelt over de tol die we nu betalen voor de toegenomen welvaart. Onze ouderdom was een ‘vergissing van de natuur’, zegt Verburgh. Anders zou het rond ons 30e levensjaar niet gebeuren dat een proces van aftakeling begint aan alles van onze hersenen tot onze pancreas. De natuur had de mens voorzien voor een leven waarin hij tot zijn dertigste fit en actief was en daarna zou hij sterven. Immers, de oermens was rond z’n dertigste meestal dood: vermoord door een rivaliserende stam, van een rots te pletter gevallen of opgegeten door een beer.

Met de eerste tekenen van beschaving – de verdrijving van de Neanderthalers door homo sapiens – kwam de ouderdom. We werden slimmer, leefden langer en zo ontstond zo’n veertigduizend jaar geleden een

foto: de2marco/shutterstock.com

en rijst drastisch worden ­teruggeschroefd, maar ook aardappelen en rood vlees zijn geplaatst in de ‘te mijden’ top, waarvan slechts met mate mag worden geconsumeerd. Dat model was opgesteld door de universiteit van Harvard. Verburgh: ‘Toch niet de eerste de beste.’

Een debat had hij zeker verwacht. Op gehoopt, zelfs. Want zijn boek is feitelijk een afrekening met gevestigde opvattingen in de geneeskunde. ‘De geneeskunde geneest heel weinig’, stelt Verburgh. ‘De meeste ziekten kunnen we niet genezen.

De enige zaken die we kunnen genezen, zijn infecties, via antibiotica, en kanker, via chemotherapie. Dat is het dan zo’n beetje. Voor al het andere kunnen we hooguit symptomen opvangen.’

Als stagiair schrok hij van de cocktail aan medicijnen die patiënten innemen, terwijl niets werd gedaan aan ­voedingspatronen.

‘Maar als patiënten zouden afvallen, zouden ze geen rugklachten meer hebben en zouden ze geen pijnstillers meer hoeven’, doceert Verburgh. ‘Hun bloeddruk zou daardoor zakken, zodat ze geen bloeddrukverlagers meer nodig zouden hebben. Hun bloedsuiker zou verbeteren, zodat ze geen insuline meer nodig hebben. Et ­cetera. We schrijven veel te veel medicatie voor bij aandoeningen die kunnen worden bestreden of verholpen met gezonde voeding.’

Over de studie die hij zeven jaar lang heeft gevolgd, is hij eveneens kritisch. ‘Als arts word je opgeleid voor acute geneeskunde: wat te doen als iemand een hartaanval krijgt, of als een tumor doorbreekt. Zo weten we heel goed wat we kunnen doen om de symptomen op te vangen. Maar er was nauwelijks aandacht voor inzichten over hoe we een hartaanval of tumor

nieuw fenomeen: grootouders. Volgens Verburgh moet er een nut zijn geweest dat mensen ineens vijftig of zestig jaar werden.

Misschien ligt dat antwoord wel in de culturele revolutie die toen ineens versnelde, vraagt hij zich af. Rotsschilderingen en juwelen werden complexer, ‘misschien wel omdat ouderen kennis konden overdragen’, denkt Verburgh hardop na.

Dan valt Verburgh voor het eerst even stil; als hij over zijn passies vertelt, is hij soms moeilijk te stoppen, erkent hij.

‘Ik heb veel patiënten zien sterven aan ­veroudering’, vertelt hij. ‘Ik kan u zeggen: het is niet elegant.’ De echte preventie van de verouderingsziekten zit volgens hem in het bevorderen van gezond eten. ­‘Voeding is het beste ­medicijn,’ zo ­parafraseert hij de Griekse arts Hippocrates, grondlegger van de ­Westerse geneeskunde, ‘en ­volgens mij zeker ter preventie.’

Hoe stimuleer je gezond eten? Betere voorlichting helpt, uiteraard, maar Verburgh ziet een rol voor de overheid.

Niet door een een vettaks in te voeren of het schoolmenu voor te schrijven of een verbod op junkfood af te kondigen, zoals sommigen voorstellen. Verburgh meent dat het landbouwbeleid moet worden hervormd. Alleen zo, meent hij, gaan we terug naar de bron. Want de landbouw wordt volgens hem verkeerd ­gesubsidieerd.

‘Door ­oversubsidiëring van mais en andere ­granen is het ­supergoedkoop om suikers

te maken. Daardoor is er niet alleen veel snoep, maar ook veel vlees van ­slechte ­kwaliteit.

Vlees of zuivel van ­koeien die granen eten, is ongezonder dan van koeien die gras eten.’

Hij noemt allerlei andere ­cijfers.

‘Sinds de jaren tachtig is frisdrank 25 procent goedkoper ­geworden; groente en fruit is juist 39 procent duurder geworden. ­Mensen wíllen wel gezonder eten, maar een bakje walnoten of bosbessen kost een paar duiten. Daarom zouden de ­landbouwsubsidies helemaal moeten veranderen, zodat groente en fruit een stuk goedkoper worden.’

Maar het landbouwbeleid, zo erkent Verburgh, veranderen we niet zomaar. In de tussentijd is er genoeg wat we ­kunnen doen om gezonder en langer te leven. ‘Elk atoom in ons lichaam zat ooit in onze ­voeding’, zegt hij. ‘Wij zijn letterlijk ­opgebouwd uit wat we eten. Via ­gezond eten kunnen ­mannen er zo 8,5 jaar bij ­lappen; vrouwen wel vijftien jaar. We ­zouden zonder al te veel moeite allemaal gezond in de tachtig kunnen worden. Wie wil dat nou niet?’

‘ Als arts zouden we toch in de eerste plaats moeten denken aan een aanpassing in het voedingspatroon voordat we medicatie voorschrijven’

zou voor de druiven en vijgen in zijn volkstuintje ook wel wat landbouwsubsidie willen ontvangen.

Marco Visscher

De voedselzandloper foto: Nataliia Melnychuk/shutterstock.com

Een onlinecursus met Kris Verburgh In drie avonden gaat Kris Verburgh, de Vlaamse arts en auteur van De voedselzandloper, dieper in op de relatie tussen voeding en veroudering.

Hij zal in detail spreken over welke voeding wel en niet bijdraagt aan onze gezondheid. Ook zal hij een cursusavond wijden aan de betekenis van voedingssupplementen, lichaamsbeweging en mentale weerbaarheid tijdens de veroudering. Deze cursus is een unieke kans om uw inzicht te verdiepen, praktische tips te ontvangen en rechtstreeks contact te hebben met Verburgh.

Datum: 18 en 25 april & 2 mei Tijd: 20 tot 21.30 uur Kosten: 135 euro. Reserveer vóór 1 februari en u betaalt slechts 95 euro! Abonnees krijgen 30 procent korting.

Meer informatie: w ­ ww.ode.nl/evenement

Duurzaamheid Gezondheid & Innovatie

Ouderdom is te genezen Hij mag graag provoceren, maar Aubrey de Grey heeft wellicht een punt: als we slecht functionerende lichaamsdelen vervangen, kunnen we ziekten voorkomen en heel, heel oud worden, in goede gezondheid. door Marco visscher

H

et spijt ons u erop te wij zen, maar er komt zeer waar-

schijnlijk een dag dat u oud en ziek wordt. Als u voorbij de dertig jaar bent, is uw fysieke aftakeling al begonnen. Iedere dag dat u leeft, is een dag dichter bij uw dood. Dat klinkt dramatisch, maar kom, zo erg is het ook weer niet. Oud worden is een voorrecht, houden we ­onszelf voor. Het hoort bij het leven, net als de dood.

Dat is niet hoe Aubrey de Grey erover denkt. Oud worden leek hem altijd een slechte zaak – een probleem dat moest worden opgelost. ‘Het was voor mij alleen niet duidelijk dat de meeste mensen veroudering zien als een natuurlijke zaak waar ze vrede mee hadden gesloten’, ­vertelt De Grey, oprichter van de SENS Research Foundation, waarmee hij het proces van veroudering wil tegengaan. Waarom de mensen dat soort dingen zeggen? Daar hoeft hij niet lang over na te denken.

‘­ Veroudering is zo akelig en afschuwelijk,’ begint hij, ‘dat de enige manier om daarmee om te gaan, is door jezelf voor te houden dat het niet akelig en afschuwelijk is.

Je moet wel met een uiterst irrationele rationalisatie komen om verder te gaan met je armzalig korte leventje.’

Nu ziet De Grey de dingen wel vaker anders dan anderen. Zijn dwarse visie verklaart wellicht zijn stoutmoedige streven om ziekten te voorkomen of te genezen door verdwenen cellen te vervangen, zieke cellen te herstellen en ongewenste cellen te verwijderen. Binnen enkele decennia moet het mogelijk zijn, zegt hij, om regelmatig naar een ziekenhuis te gaan, waar het medisch personeel slecht functionerende lichamelijke onderdelen zal vervangen, herstellen of verwijderen, zoals een automonteur dat doet bij een oldtimer. Zo zullen we een einde maken aan de geleidelijke aftakeling van ons lichaam die in rijke landen veruit de grootste doodsoorzaak is. ›››

januari/februari 2013 www. o d e . n l 2 7

Zo kan de schade van veroudering worden hersteld, zodat ons lichaam weer jong en vitaal wordt – en dat blijft. Althans, tot we een ongeluk krijgen – een botsing in de auto, een meteoriet die op ons hoofd valt – wanneer we een paar duizend jaar oud zijn. De eerste die duizend jaar wordt, heeft volgens De Grey vandaag misschien al grijze haren.

Dat is geen ‘dwarse visie’ meer, beweren sommigen; dat is absurde luchtfietserij.

Anderen noemen het genialiteit.

Vooropgesteld: er zijn genoeg redenen om Aubrey David Nicholas Jasper de Grey niet serieus te nemen. Hij heeft een achtergrond in softwareontwikkeling, niet in biologie. (Ach, zegt hij, de meeste doorbraken komen via mensen die uit een ander gebied komen.) Hij heeft nog nooit in een laboratorium gewerkt. (Poe, in de biologie is er een hele rij van Nobelprijswinnaars die nog nooit een pipet hebben vastgehouden.) Hij is in het gunstigste geval een provocateur, in het slechtste geval een charlatan. (Tja, wie in de jaren vijftig had voorspeld dat er binnen een generatie een mens op de maan zou rondlopen, werd voor gek verklaard.)

Toch kunnen zijn ideeën niet zo gemakkelijk opzij worden geschoven. Nadat MIT Technology Review een frontale aanval op

De Grey had gepubliceerd, werd 20 duizend dollar uitgeloofd aan degene die overtuigend kon aantonen dat de ideeën van De Grey ‘zo fout’ zijn dat ze geen intellectueel debat waard zijn. Er volgden vijf inzendingen. De jury was niet overtuigd.

Intussen worden wél geldprijzen uitgeloofd voor studies die het gelijk van De Grey onderbouwen. Met de zogeheten Mprize is er een beloning voor onderzoekers die het leven van muizen ongekend langer kunnen rekken. Normaliter worden muizen zo’n twee jaar oud. Dat werd bijna vijf jaar voor een muis wiens groeihormoonreceptor genetisch was afgenomen – en dat in goede gezondheid. En een dramatisch trager proces van veroudering trad op bij muizen die halverwege hun normale leven een calorierestrictie kregen opgelegd, waardoor ze ruim drieënhalf jaar werden.

‘Als we de wereld laten zien dat een muis zo veel langer jeugdig kan zijn,’ meent De Grey, ‘beginnen mensen te beseffen dat zij dat ook kunnen.’

O

p een middag in november laat Aubrey de Grey op zich wach-

ten. We hadden afgesproken in een pub, om de hoek bij zijn woning in de Engelse universiteitsstad Cambridge. Hij

was daar die ochtend ook al geweest, had de barman verteld, aan zijn eigen stamtafel, met net genoeg ruimte voor een laptop en een stapel papieren. Dan komt De Grey binnenlopen. ‘Sorry dat ik laat ben’, begint hij. ‘Ik werd nét wakker, acht minuten geleden… Ik moet een biertje.’

Het was niet zijn eerste die dag. Het zou ook niet zijn laatste zijn. Dat is nog een reden om De Grey niet zo serieus te nemen.

Maar kijk voorbij zijn excentrieke verschijning, voorbij de wat haveloze kleding en voorbij de resten van de bierschuimkraag in zijn kastanjebruine baard – en het wordt vroeg of laat duidelijk dat de 49-jarige Aubrey de Grey iemand is om rekening mee te houden. Zijn ideeën over de toekomst zijn misschien ongelooflijk, maar daarmee nog niet ongeloofwaardig.

Op een feestje in Cambridge had hij Adelaide Carpenter ontmoet, een ­negentien jaar oudere genetica met wie hij inmiddels is getrouwd. Op een goed moment had haar baas iemand nodig die iets van computers en biologie wist. Tadaaa, zo kreeg De Grey in 1992 zijn baan – die hij aanhield tot 2006 – als hoofd softwareontwikkeling rondom de database van fruitvliegjes.

De Grey verwonderde zich erover dat biologen eigenlijk niets doen om

1 We strijden al heel lang tegen ziekten. De geschiedenis van

3 De technologie gaat razendsnel. Stamceltransplantatie en

de medische wetenschap is een geschiedenis van onze strijd tegen ziekte. Veroudering staat aan de basis van een reeks van ziekten die met name in rijke landen veruit de meeste levens eisen. De Greys strijd tegen veroudering is niet zozeer een nieuw hoofdstuk, maar eerder een voortzetting van een eeuwenoude ontwikkeling.

gentherapie zijn inmiddels geen onbekende termen meer. Wel is nog onduidelijk of de grote beloften van deze behandelingen ook werkelijk uitkomen. De Grey rekent op verdere verfijningen. Hij zou niet de eerste technologische optimist zijn die een doorbraak wellicht te snel voorspelt, maar uiteindelijk wel gelijk krijgt.

2 Regeneratieve geneeskunde is in opkomst. Lange tijd heeft

4 Veroudering is geen onafwendbaar lot. Het idee dat verou-

de farmaceutische industrie gedraaid rondom een blockbuster, een succesvol medicijn met een grote afzetmarkt. Dat zakelijk model is onhoudbaar. De industrie schuift op richting regeneratieve geneeskunde, die zich bezighoudt met herstel van cellen, weefsels en organen. De Grey past deze opvatting van geneeskunde toe op veroudering.

dering niet een onafwendbaar gegeven is, wordt steeds populairder onder gerontologen, de wetenschappers die het proces van ouder worden bestuderen. Ze zijn voorzichtig in hun formuleringen, maar erkennen steeds meer dat de gevolgen van veroudering beheersbaar en vermijdbaar zijn.

2 8 www. o de .nl januari/februari 2013

foto’s: Adrie Mouthaan/hollandsehoogte.nl

redenen om De Grey te geloven

v­ eroudering tegen te gaan. Hij ging naar conferenties en las vakliteratuur over de gerontologie, de wetenschap rondom veroudering. Al vrij snel had hij zijn eerste inzicht. Hij publiceerde een hypothese over hoe mutaties in het mitochondrium, de energiecentrale van een cel, opeenhopen als we ouder worden.

In 2000 kwam er een nieuw eurekamoment. Hij was voor een conferentie ­overgevlogen naar Los Angeles, waar hij ’s nachts in een hotelkamer kampte met een fikse jetlag. Toen realiseerde hij zich opeens dat het menselijk lichaam te vergelijken is met een auto. We kunnen nog zo voorzichtig met onze auto rijden of olie smeren, maar vroeg of laat verslijt de motor en valt ie stil. Als een automonteur telkens beschadigde onderdelen vervangt, kan die auto oneindig lang mee.

De Grey bracht met opvallende precisie in kaart wat de belangrijkste oorzaken van verouderingsziekten zijn. Ons lichaam wordt tijdens ons leven een afvalberg.

Moleculen en cellen breken of sterven af, beschadigen ons weefsel of zijn niet langer bruikbaar. Vanwege de geleidelijke afbreuk van het lichaam kan longontsteking opeens fataal zijn op oudere leeftijd, maar zelden voor jongeren, die ook minder vaak

5

Muizen kunnen al veel langer leven.

Het leven van laboratoriummuizen is al verdubbeld na een genetische aanpassing.

En ook muizen die halverwege hun leven een bepaalde interventie kregen, zijn in staat gebleken veel meer jaren, in goede gezondheid, te kunnen doorbrengen dan hun soortgenoten. Als muizen het kunnen… | M.V.

een hartaanval of kanker oplopen. Ruim tien jaar later is De Grey nog trots op zijn lijstje: ‘Niemand is met een nieuwe reden gekomen waarom mensen ziek worden als ze ouder zijn.’

De Grey kwam ook met de voorspelling dat ziekte kon worden voorkomen of genezen. Bijvoorbeeld door de gifstoffen die zich in ons lichaam ophopen weg te spoelen, of door bepaalde schadelijke genen uit te schakelen.

En hij beweerde dat we eeuwig jong zouden kunnen blijven, doordat nieuwere technologieën ons lichaam zouden kunnen verjongen, zodat iemand van vijftig of vijfhonderd jaar eruit zou zien als een 25-jarige. En hij kwam met de boude uitspraak dat de meesten van ons die therapieën nog wel zouden meemaken, als er maar een beetje meer geld beschikbaar was om ze te ontwikkelen.

Zijn draaiboek om veroudering tegen te gaan via het verder

uitbouwen en voortzetten van bestaande onderzoeken – zoals die naar behandelingen met stamcellen – werd ondertekend door een aantal vooraanstaande wetenschappers, onder wie biochemicus Bruce Ames. ‘Herstel van de schade van veroudering,’ concludeert De Grey, ‘is een veelbelovender aanpak dan het opruimen van onze stofwisseling.’

Het zal geen verbazing wek ken dat ­A ubrey de Grey met zijn uitspraken ­kritiek over zichzelf heeft afgeroepen.

In kringen van de biogerontologen was hij ­aanvankelijk een rare snuiter die je

b­ eweert dat veroudering kan worden verholpen, wordt hij verketterd en belachelijk gemaakt, redeneert De Grey. Dat is ook gebeurd. Het tekent de verschillen tussen ­wetenschappers en techneuten. Ze hebben een ander soort creativiteit en volgen andere regels. Daarom moet je de voorspellingen van De Grey niet zien als hypotheses, die volgens de wetenschappelijke methode kan worden getoetst, maar als doelstellingen van een technologisch proces, vindt hij. En dat botst. De Grey wijst op een klassiek voorbeeld: ‘De beste natuurkundigen in de wereld beweerden dat

‘ Ik doe waarschijnlijk meer om veroudering tegen te gaan dan wie dan ook. Ik ga per dag honderdduizend levens redden, dertig miljoen per jaar’ het best kon negeren, toen een paria die moest worden bespot en daarna een gevaarlijke provocateur die fel moest worden ­bestreden. Inmiddels wordt zijn idee om ­regeneratieve geneeskunde toe te passen bij het ­verouderingsproces meer geaccepteerd. Voor conferenties waarop De Grey jaren geleden niet mocht komen spreken, wordt hij tegenwoordig gevraagd om complete sessies te organiseren.

Maar de kinnesinne blijft; zijn ‘vakgenoten’ die er wél voor hebben geleerd, krijgen doorgaans heel wat minder aandacht dan De Grey. Heimelijk zijn ze misschien jaloers op zijn vermogen om in welluidende volzinnen zijn logica over te brengen op zowel experts als investeerders. En zijn stroom van artikelen, voor zowel vakbladen als publieksbladen, wekt vermoedelijk ook een mix van bewondering en afgunst.

Wetenschappers benadrukken dat hij zich niet baseert op bewijzen. De Grey meent dat hij een techneut is en dus volgens andere regels werkt dan die van de wetenschap. ‘Wetenschappers ­ontdekken iets om het ontdekken. Het eventuele ­humanitaire voordeel van hun werk ­interesseert hen eigenlijk niet. Dus stellen ze geen prioriteiten op basis van de gevolgen. Zo eentje ben ik niet. Ik wil de mensheid helpen.’

Dus als een buitenstaander ineens 3 0 www. o de .nl januari/februari 2013

vliegen ­theoretisch onmogelijk was, nog vlak voordat het werd gedaan.’

Met dat soort uitspraken weet hij zich in de belangstelling van zijn donateurs, die zich met name ophouden in Silicon Valley.

Daar delen ze zijn optimisme om via techniek de toekomst drastisch te veranderen.

Onder de gulle gevers zit onder meer Peter Thiel, mede-oprichter van het onlinebetaalsysteem PayPal, die al een paar miljoen heeft overgemaakt voor onderzoek door de SENS Research Foundation. Voor mensen als Thiel is het simpel, meent De Grey: ‘Het tegengaan van veroudering is gewoon een nieuwe technologische hindernis.’

H

ardnekkige sceptici roepen intussen dat er wel meer mensen

zijn geweest die een eeuwig leven hebben voorspeld – en zijn allemaal dood.

‘Haha, ja, zij hebben dit terrein een wat beroerde reputatie gegeven, nietwaar?’, grinnikt De Grey vrolijk en benadrukt dat hij liever op zijn eigen verdiensten wil worden beoordeeld, niet in de context van de uitspraken van anderen. Bovendien, hij heeft het niet over eeuwig leven, ongeacht wat de populaire media er telkens van maken. De dood zal nog altijd deel uitmaken van ons leven, maar dan gewoon heel erg laat, als een uitzondering op de regel. En

i­edereen kan er altijd voor kiezen om ziek te worden en dood te gaan.

Meer esoterisch ingestelde mensen hebben niets op met De Grey, omdat hij het lichaam reduceert tot een machine. Hun kritiek komt voort uit aversie tegen een mechanisch wereldbeeld, dat volgens hen geen recht doet aan niet-meetbare dimensies. Overdreven, vindt hij. ‘Ik zeg niet dat mensen machines zijn, ik zeg alleen maar dat het menselijk lichaam een machine is – en dat lichaam kan worden onderhouden als een machine.’ Soit.

Val hem niet lastig met praktische bezwaren over pensioenregelingen of overbevolking. Dan begint hij te zuchten en dwangmatig zijn baard te strelen. ‘Mensen hebben zo’n idiote reflexreactie wanneer ze gaan nadenken over de consequenties van de mogelijkheid dat mensen niet zo snel meer sterven als nu.’ De verandering die hij nastreeft, begint niet van de ene op de andere dag, dus we zullen ons aanpassen, stelt hij. En wie weet kent de wereld wel heel veel problemen, juist omdát we binnen afzienbare tijd zullen sterven?

En altijd zegt iedereen dat je het einde van het leven moet respecteren. Een strijd tegen ouderdom is onethisch en zelfs gevaarlijk, zeggen zij. De Grey: ‘Ik doe waarschijnlijk meer om veroudering tegen te gaan dan wie dan ook. Ik ga per dag honderdduizend levens redden, dertig miljoen per jaar.’ Ofwel, wat is precies zo onethisch aan een kuur tegen de oorzaak van zo veel ziekten die ons uiteindelijk slopen?

Het argument om niet te rommelen met de dood wuift De Grey weg. ‘Ja, de dood is onderdeel van het leven’, erkent De Grey.

‘Niet zo lang geleden was tuberculose ook onderdeel van het leven; is het slecht dat we ervoor hebben gezorgd dat het géén onderdeel van ons leven meer is? En trouwens, ons talent om de natuur te veranderen, is óók onderdeel van het leven. Het is een natuurlijk onderdeel van wat ons menselijk maakt. We kunnen het tragische en enorme probleem van veroudering tegengaan door het gebruik van onze intelligentie en ons vermogen om de natuur te manipuleren tot ons eigen voordeel. Dat is hoe we laten zien dat we echt menslievend zijn.’

Daar proosten we dan maar op.

Marco Visscher

voor de boeg.

heeft nog een lang leven

Wil je altijd zeker zijn van jouw CHANGE? s Surf naar www.changethinkpositive.eu en raadpleeg de verkooppunten.

Omdat CHANGE duurzaam en milieubewust wil drukken en verdelen (geen overproductie!), bestaat de kans dat je vertrouwde dagbladhandel ditmaal niet beleverd werd of uitverkocht is.

7,95¤

s Ook in onze online webshop www.changethinkpositive.eu/shop kan je CHANGE bestellen.

Niet alleen het nieuwste nummer, maar ook alle eerder verschenen nummers zijn er nog verkrijgbaar, zowel los als in pakketvorm.

s Je kan je ook die moeite besparen en als CHANGE abonnee je magazine gewoon in je brievenbus krijgen.

We willen onze CHANGELS - dat is het koosnaampje voor onze abonnees - extra in de watten gaan leggen.

We introduceren ook graag onze CHANGELS+.

Alle informatie over onze abonnementen, vind je op

www.changethinkpositive.eu

C

C+

Het warm gevulde CHANGE winternummer ligt nu in de winkel

CHANGE think positive is initiatiefnemer van de Complimentendag en de Positiviteitsdag.

Organiseer samen met CHANGE je eigen Positiviteitsdag. Contacteer gina@changethinkpositive.be

www.changethinkpositive.eu - www.complimentendag.be - www.depositiviteitsdag.eu

DOE HET GEWOON ZELF!

* bij een opbrengst van 950 kWh/kWp voor de volgende 20 jaar

WORD STROOMPRODUCENT MET

JOULE

MINI

11

SCHOON

De gelegenheid is gunstig: Je kunt wel stroom bij je stroomleverancier kopen voor zo’n 26 ct/kWh, maar trale De zonne-energiecen je kunt ook een deel R** or EU vo daarvan zelf produceren – voor slechts 11 ct/kWh! …

Klinkt goed? Is het ook!

799

Wees zonneactief: www.minijoule.com

+49 1803 929394

** een miniJOULE Duo all-in pakket met twee modules van 195 W, modulewisselrichter, onderframes en AC-kabel incl. BTW zonder aansluiting op het net en excl. verzendkosten

PROEF DIT ‘NS

0,09 euro vanuit het Duitse vaste net, mobiel bellen max. 0,42 euro per minuut

U WAANT ZICH IN HET LAND VAN HERKOMST

De koffie is afkomstig uit één bepaalde streek en heeft daarmee een eigen karakter en een uitgesproken smaak. Deze exclusieve origine koffie uit Mexico, Indonesië, Peru en Ethiopië is zowel biologisch als fairtrade.

www.simonlevelt.nl

Column

Lisette Thooft Journalist, spreker, mythosoof en auteur van onder meer Alchemie van de liefde en Spiritueel door de overgang. www.lisettethooft.nl

Voelen moet Die neiging om vervelende gevoelens maar n iet te voelen: zou het allemaal nog door de Tweede

foto: Tessa Posthuma de Boer

Wereldoorlog komen? Of zou het iets zijn dat in ons gebakken zit?

Mijn moeder, die in een jappenkamp had g­ ezeten, voedde ons daar actief in op. ‘Niet aan denken, dan gaat het vanzelf over’, zei ze steevast als we pijn of verdriet hadden. Net als: ‘Stel je niet aan, dat doet geen pijn.’ Velen van mijn generatie zijn met ­soortgelijke mantra’s opgevoed. Je moest flink zijn, niet huilen, niet zeuren, gewoon doorgaan. Het hoorde bij de sfeer van de wederopbouw in de jaren vijftig en zestig.

Daarna hebben we een golf bekentenis-literatuur gehad, waarin slachtoffers hun nood klaagden en we begrepen dat je juist moet praten over je gevoelens.

Je zou kunnen denken dat we inmiddels vaardig zijn geworden in voelen wat er te voelen valt. Maar dat is niet zo, denk ik.

In een cursus over mindfulness kreeg ik een ­handleiding: Zes patronen om onaangename ervaringen te vermijden. Wat doen wij om maar niet te hoeven voelen? Afleiding zoeken in drank, snoep, tv. De hele situatie vermijden. Relativeren, onszelf aanpraten dat het heus allemaal wel meevalt. ‘Het had veel erger kunnen zijn’ of – lekker spiritueel – ‘ook dit gaat voorbij’. Piekeren: p­ roberen te begrijpen en ­onder controle te brengen, in plaats van de pijn te voelen die er eigenlijk is. Klagen, protesteren, boos roepen dat het niet had mogen gebeuren en iemand

Als je je aandacht op het lijden richt, kunnen begrip en compassie geboren worden in je hart

anders of jezelf de schuld geven.

En als je dat maar lang genoeg blijft doen, zit je vast in een slachtofferrol en hoef je ook niets meer te voelen van de oorspronkelijke kwetsuur. De meeste afleidingsmanoeuvres heb ik in mijn leven omstandig toegepast, besefte ik.

Daarna woonde ik de lezing bij van Thich Nhat Hanh in het World Forum in Den Haag. Het ging helemaal over lijden, en hoe aandacht voor je eigen lijden uiteindelijk compassie, liefde en daardoor vreugde teweegbrengt. ‘De energie van het lijden aanraken met de energie van je volle aandacht’, zo moet het volgens de Vietnamese zenleraar. ‘Als er nog geen vrede in ons is, komt dat doordat het lijden in ons nog niet herkend is. De oefening van bewustzijn van het lijden helpt om ernaar te luisteren. We zijn niet langer bang, omdat we de energie van volle aandacht bij ons hebben en daardoor niet door het lijden worden overmand. Als je je aandacht op het lijden richt, kunnen begrip en compassie geboren worden in je hart. Dan lijd je meteen veel minder.’

Ik vond het moeilijk er mijn volle aandacht bij te houden, vooral ook omdat ik na een uur dacht: nu weet ik het wel, en het nog twee uur in dezelfde trant doorging. Ik was het er helemaal mee eens, daar niet van. Maar, dacht ik, hoe dóe je dat dan? De enige praktische oefening die Thich Nhat Hanh aanreikte, was ‘let op je ademhaling’.

De dag erop lag ik door griep geveld in bed. Ik voelde me geradbraakt, had overal pijn, een droge mond, hartkloppingen; kortom een prachtige gelegenheid om me op het innerlijke lijden te richten met mijn volle aandacht. Maar er was geen aandacht. Er waren alleen maar koortsige, chaotische en oppervlakkige gedachten, tussen de slaapjes door. Op mijn ademhaling letten kwam zelfs niet in me op. En toen besefte ik: juist pijn tast de kwaliteit van je aandacht aan.

Ja, voelen moet. Daarvan ben ik overtuigd. Maar het is nog wel een hele kluif. januari/februari 2013 www. o d e . n l 3 3

Zingeving

illustraties: Neeltje Konings

Lessen van het

ietsisme Bouwend op een mix van religies denken steeds meer mensen dat er íets is, maar wat precies? Een essay met zeven inzichten uit de zoektocht van de nieuwe spirituelen. Door Lisette Thooft

T

i j d e n va n g r o t e v e r a n d ering zijn ook bange tijden.

Mensen voelen zich onzeker, van hun stuk gebracht – veel mensen ­hebben het gevoel dat ze weinig of geen controle over hun leven hebben. En sommigen maakt dat boos.

Spiritualiteit is het antwoord.

Er wordt wel gezegd dat we het eind hebben beleefd van de Grote Verhalen: niet alleen het christendom is uitgespeeld, maar ook het verhaal dat de wetenschap of het socialisme ons het ultieme heil ­zouden brengen, blijken niet te kloppen. ­Intussen is er een nieuw Groot Verhaal in de maak, een hoopgevend en verheffend verhaal, waarin steeds meer mensen geloven en waaruit we inspiratie en levenskracht ­kunnen putten. Dat is het verhaal van de nieuwe s­ piritualiteit.

Onze tijd is misschien vergelijkbaar met de eerste eeuwen van het christendom. Er is een soort versplintering gaande van de spiritualiteit en er is een nieuw spiritueel paradigma aan het ontstaan. Voorlopig lijkt het warrig en veelkleurig, zonder kern,

zonder leider. Maar wie beter kijkt, ziet wel degelijk een rode draad.

Het nieuwe Grote Verhaal heeft iets van een zoektocht. De nieuwe of vrije ­spiritualiteit dient zich aan als een ­queeste, die iedereen heel individualistisch voor zichzelf uitvoert. Sommige mensen ­houden zich – ouderwets, zou je kunnen zeggen – vast aan de rechtlijnige leer van newagevoorgangers die stellige uitspraken doen en een vastomlijnd geloofssysteem hebben. Maar veel meer mensen mixen en combineren wat ze horen tot ze hun eigen vorm hebben gevonden.

Intussen is het verhaal nog vaag. Het is het verhaal van de ‘ietsisten’: ‘Ik geloof niet in God als een man met een baard op een wolk’, zeggen ze. ‘Maar ik geloof wel dat er íets is.’

Ietsisme roept weerstand en kritiek op vanuit allerlei richtingen: het zou vrijblijvend zijn, vluchtig, egocentrisch. Maar als we beter kijken, dan zien we dat het nieuwe Grote Verhaal verre van vrijblijvend is. Het doet juist een sterk moreel appèl op onze persoonlijke verantwoordelijkheid.

Hier volgen de kernpunten van het n­ ieuwe Grote Verhaal, gedeeltelijk gebaseerd op het werk van de cultureel ­socioloog Stef Aupers.

1 Alle religies gaan om hetzelfde

Ten eerste is er de overtuiging dat alle religieuze tradities een universele kern hebben. De uiterlijke vormen van de religies verschillen, de rituelen verschillen, de voorschriften kunnen zelfs tegenovergesteld zijn, maar de kerngedachte is overal hetzelfde. ‘Madame’ Helena Blavatsky, grondlegster van de theosofie, verwoordde het rond 1875 zo: ‘Alle religies zijn stralen van dezelfde zon.’ Godsdiensttwisten zijn dus onzinnig. Niets staat een wereldwijde oecumene in de weg. Elke religieuze groepering kan desgewenst haar eigen gebruiken handhaven, maar in wezen gaat het om hetzelfde. Wat is dan die kerngedachte?

2 God zit binnen in ons

Gemeenschappelijke overtuiging nummer twee: God woont in de mens. Er schuilt in ons diepste innerlijk iets heiligs. In de Januari/Februari 2013 www. o d e . n l 3 5

theosofie is dat het Hogere Zelf, in de antroposofie is het de Christus in ons, in de gnostiek de goddelijke vonk, in de ­Kabbala de goddelijke scherf, in het boeddhisme de Boeddhanatuur, in de human potential movement het Innerlijke Kind, maar hoe het ook heet: het is eigenlijk hetzelfde, en het is wat ons met het goddelijke verbindt.

Met die kern kunnen we in contact komen, in de stilte van onze ziel. Van daaruit ­bereiken ons inspiratie en intuïtie, in momenten van genade.

3 Alleen als individu vinden we harmonie met anderen

Omdat God in onszelf woont en niet in de kerk, is de nieuwe spiritualiteit per definitie een individuele aangelegenheid.

Ieder mens maakt een pelgrimsweg naar de ­eigen binnenwereld. Doordat wij nu ­eenmaal allemaal unieke individuen zijn, is die reis voor iedereen anders. We kunnen een eindje meelopen op het pad van een bepaalde school, goeroe of leraar, maar we zijn altijd vrij om daarin onze eigen variant te ontwikkelen.

Dit individualisme lijkt egocentrisch.

Maar het heeft hetzelfde doel als het ­collectivisme van erkende religies: in ­harmonie samenleven. In het ‘nieuwe wij’ staan niet alle neuzen dezelfde kant op, juist niet. We kunnen het samen vinden ­ondanks de verschillen, of zelfs juist ­dánkzij de verschillen.

Er blijkt zoiets te bestaan als de wisdom of crowds: een groep is intelligenter dan de enkeling, mits de groep divers genoeg is en alle deelnemers autonoom genoeg zijn. Er mag geen centrale leiding zijn, want dan krijg je kliekvorming, blikvernauwing en tunnelvisie – en dan wordt de groep juist dommer. Met eigenwijze individuen die zichzelf blijven en toch kunnen ­samenwerken, bereik je met elkaar een hoger stadium. In de nieuwe groepen ­worden

3 6 www. o d e .nl Januari/Februari 2013

De nieuwe spiritualiteit dient zich aan als een queeste, die iedereen heel individualistisch voor zichzelf uitvoert we uitgenodigd onszelf te blijven. Alle botsingen die daaruit ontstaan, dragen bij aan onze ontwikkeling, aan ons leerproces.

Want wie probeert hetzelfde te zijn als een ander, is niet meer authentiek, niet meer zuiver zichzelf.

Vergelijk het met een zangkwartet. Er is een sopraan, een alt, een tenor en een bas: allemaal hebben ze hun eigen partij te zingen. Als u uw partij niet goed beheerst, zwabbert u mee met de anderen en klinkt het geheel niet mooi. Alleen als u uw eigen stem goed onder de knie hebt, kunt u in zo’n kwartet zingen en wordt het geheel meer dan de som der delen.

4 Zit niet in uw hoofd, maar in uw lijf

Omdat alle gevoelens (angst, frustraties, trauma’s) fysieke processen zijn in het

l­ichaam, is de nieuwe spiritualiteit intens betrokken bij de lichamelijke ervaring, op en in het eigen lijf. ‘Navelstaren’ noemen critici dat en dat is het ook, bijna letterlijk, want het gaat om wat je voelt in je eigen buik. In die buik zit wat Eckhart Tolle, de Duitse goeroe over leven in het nu, het ‘pijnlichaam’ noemt: de bal van oude pijn die ervoor zorgt dat we overal vijanden zien. Die bal kunnen we wegmediteren, en we kunnen zorgen dat we zo leven dat we geen nieuwe pijn verzamelen. Weten waarvoor we leven, hoort erbij. En accepteren wat het leven brengt. Het doel op de korte termijn is dat we een prettig gevoel in onze buik krijgen. Maar het uiteindelijke doel is vrede op aarde.

De meeste mensen raken al jong in hun hoofd terecht: de manier waarop wij onze kinderen opvoeden en scholen, werkt dat in de hand. Bij veel mensen komt er een moment, vaak door ziekte of overspannenheid, dat ze inzien: ik zit te veel in mijn hoofd, ik ben het contact met mijn lijf kwijt, met mijn hart, mijn gevoel, mijn hele wezen, mijn ‘zijn’. Dan gaan ze in therapie of ze gaan mediteren en ze herontdekken hun lichaam. Lichaamswerk is een belangrijke component van de nieuwe spiritualiteit.

5 We moeten sterven aan onze zelfzucht

Het gaat dus zeker wél om gelukkig zijn en een lekker gevoel in onze buik hebben, maar gevorderden in de nieuwe spiritualiteit weten dat de weg niet altijd leuk kan zijn, integendeel. Uiteindelijk moeten we ‘sterven aan ons ego’, ons zelf overstijgen, en dat is doorgaans moeilijk en pijnlijk.

Het is een kruisigingservaring, in de oude christelijke terminologie.

Als alle oude pijn verwerkt is, blijkt er nog iets in ons te zitten dat weg moet en dat

is, in populaire termen, ons ego. Ego was voor Freud eerder een ordenend ‘ik’ dat we vooral niet kwijt moesten raken, maar wanneer wij, nieuwe spirituelen, het over ego hebben, dan bedoelen we zelfzucht.

Die basale ik-gerichtheid van de mens, die voortkomt uit onze natuurlijke drang om te overleven en ons voort te planten maar die ‘dikke ikken’ van ons maakt, die willen we overstijgen, sublimeren, of hoe je het ook noemt.

Zoals volgens de oude Egyptenaren het hart van een gestorvene werd afgewogen tegen een veer – alleen als je hart zo licht was als een veer, kon je verder – zo licht en leeg moeten ook wij worden, uiteindelijk. Leeg van egoïsme. Dan zijn we wie we werkelijk zijn, zonder masker, zonder overlevingsmechanismen, zonder pantser.

6 De mensheid evolueert door onze persoonlijke ontwikkeling

Elk mens is op weg naar een totaal samenvallen met de Bron of God, in een lange reeks van levens, waarin we telkens weer leren wat er te leren valt. Opvallend veel mensen geloven tegenwoordig in reïncarnatie. Maar ook wie het idee van zielsverhuizing afwijst, kan uitgaan van een mensheidsontwikkeling door de eeuwen en de millennia heen, waarin we allemaal betrokken zijn en ons steentje bijdragen. Wat u aan uzelf ontwikkelt, is uw persoonlijke bijdrage aan de evolutie van de mens. We vormen samen één groot morfisch veld, genaamd ‘mens’. Wat we laten liggen, zal in een volgend leven door iemand moeten worden opgepakt.

Alles wat er in ons leven gebeurt, kunnen we inzetten voor die spirituele ontwikkeling, ook (of juist) tegenslagen, ziekten, armoede, gebrek aan erkenning, ­eenzaamheid et cetera. Dit alles is geen toeval; het valt ons toe omdat wij er op

dat moment iets mee moeten, of kunnen.

Mensen met wie we problemen hebben, vormen een spiegel waarin we onze eigen schaduw kunnen zien, onze dubbelganger.

Wie alle oude pijn heeft verwerkt, is verlost. Verlossing is: worden wie we ­werkelijk zijn.

7 Alles is met elkaar verbonden

Iedereen is dus op weg naar God, en iedereen hoort erbij, want – en dit is misschien het meest troostrijk en verheffend – alles is met alles verbonden. Het hele universum is één onmetelijk web van trillende verbindingslijnen tussen alles en iedereen. De wetenschap is al druk bezig dit te ­ontdekken: alles staat met elkaar in onmiddellijk verband. Vandaar ook dat alles wat er gebeurt, gezien wordt, geweten wordt tot in de uiterste uithoeken van het universum. Theosofen en antroposofen hebben het over de Akashakroniek. En dat zien – die kosmische betrokkenheid, die alwetende en alomtegenwoordige intelligentie die het goed met ons voor heeft – is de liefde van God.

D

it zijn de belangrijkste ken merken van de nieuwe spiritualiteit.

Veel mensen hebben het tegenwoordig over de U-vormige ontwikkeling van de mensheid. We komen uit de linkerbovenhoek van de U: daar had de ­primitieve mens een volstrekt intuïtief en natuurlijk contact met de geestelijke wereld. In de loop van de millennia zijn we afgedaald

naar de aarde, naar het materialistische wereldbeeld dat nu heerst, in de onderkant van de U. Het gangbare wereldbeeld is door en door materialistisch: alles wat boven de mens uitsteekt, wordt ontkend. En zelfs de mens wordt kleiner gemaakt dan hij is, want die mens heeft geen ziel meer, geen geest. We zijn volgens de wetenschap een samenraapsel van toevallige genen, hormonen en andere stofjes in de hersenen die ons gedrag bepalen. ‘Wij zijn ons brein.’

Maar inmiddels zijn velen van ons al aan het opklimmen aan de rechterzijde van de U. Omhoog, op naar het onbelemmerde contact met de geestelijke wereld – maar met medeneming van alles wat we op onze enorme reis hebben opgedaan aan ervaring, kennis en bewustzijn. Als we daar ­aankomen, zullen we geen baby’s meer zijn, maar volwassen mensen, met een vrije wil en bijbehorende verantwoordelijkheid voor de schepping, voor de ­kosmos. We zijn er nog lang niet – maar we zijn goed op weg.

Ga op onderzoek uit. Volg wat u blij maakt, waar u geïnspireerd door raakt, waar u warm van wordt. En als u het een tijdje gevolgd hebt en u denkt er toch weer anders over, dan gaat u weer op weg en zoekt u een nieuwe spirituele pleisterplaats waar u zich weer verfrist en vernieuwd voelt. Op alle manieren maakt u deel uit van het nieuwe Grote Verhaal.

Lisette Thooft leeft van en voor verhalen.

Als publicist schrijft en praat ze hartstochtelijk mee aan het nieuwe Grote Verhaal.

Januari/Februari 2013 www. o d e . n l 3 7

Zingeving

3 8 www. o d e .nl januari/februari 2013

illustraties: marc kolle/marckolle.com

Zoek niet

langer naar geluk Omarm de achteruitwet en u zult zien: door negatieve emoties te ervaren, komt u toch uit bij het geluk.

Door Oliver Burkeman

V

oor een beschaving die

zo gericht is op gelukkig worden, lijken we opmerkelijk slecht op die taak berekend.

Een van de bekendste bevindingen uit de ‘gelukswetenschap’ was de ontdekking hoe weinig de talloze voordelen van het moderne leven hebben bijgedragen aan het verbeteren van onze collectieve gemoedstoestand. De ongemakkelijke waarheid, volgens bepaalde onderzoeken, lijkt te zijn dat meer economische groei niet noodzakelijkerwijs een gelukkiger samenleving oplevert, en ook een hoger inkomen – boven een zeker basisniveau – maakt mensen niet gelukkiger. Evenmin als betere scholing.

Evenmin als een ruimere keuze aan consumptiegoederen. Evenmin als een groter

huis, dat voornamelijk het voorrecht biedt dat je meer ruimte hebt waarin je somber kunt zijn.

Zelfhulpboeken – de hedendaagse apotheose van het zoeken naar geluk – behoren tot de zaken die ons niet gelukkig kunnen maken. Onderzoek wijst er sterk op dat je er meestal weinig aan hebt. Daarom hebben sommige uitgevers van die boeken het onder elkaar over de ‘achttienmaandenregel’: de kans dat iemand een willekeurig zelfhulpboek zal aanschaffen, is het grootst voor iemand die binnen de daaraan voorafgaande achttien maanden een zelfhulpboek heeft aangeschaft – een boek dat kennelijk niet al zijn problemen heeft opgelost.

Als je met een onbevooroordeelde blik naar de plank met zelfhulpboeken kijkt, is

Het lijkt erop dat je van geluk hoogstens een glimp kunt opvangen vanuit een ooghoek, dat je er niet rechtstreeks naar moet kijken

4 0 www. o d e .nl januari/februari 2013

dat ook niet echt verrassend.

Het is begrijpelijk dat we smachten naar een nette oplossing in boekvorm voor het probleem mens te zijn, maar de boodschap blijkt meestal heel banaal.

Zo zegt De zeven eigenschappen van effectief leiderschap in wezen dat je moet bepalen wat voor jou het belangrijkst is in je leven en dat je dat dan moet gaan doen.

Een van de succesvolste managementboeken van de afgelopen paar jaar, Fish!, dat geluk en productiviteit op de werkvloer hoopt te bevorderen, stelt voor om kleine speelgoedvisjes uit te reiken aan de werknemers die het hardst werken. (…)

Er is goede grond om te geloven dat ‘zoeken naar geluk’ op zichzelf al misplaatst is. Wie zegt dat geluk een steekhoudend doel is? Religies hebben er nooit expliciet veel nadruk op gelegd – althans, voor zover het déze wereld betreft – en ook filosofen hebben het zeker niet unaniem onderschreven. En elke evolutiepsycholoog zal u vertellen dat de evolutie er geen belang bij heeft dat u gelukkig bent, mits u zich niet zo lusteloos of ellendig voelt, dat u de wil om u voort te planten verliest.

Zelfs als we aannemen dat geluk een nastrevenswaardig doel is, dan nog wacht

ons een grotere valkuil: streven naar geluk lijkt de kans veel groter te maken dat je dat doel nooit zult bereiken. ‘Als je jezelf afvraagt of je gelukkig bent,’ merkte de negentiende-eeuwse filosoof John Stuart Mill op, ‘dan ben je het niet langer.’ Het lijkt erop dat je van geluk hoogstens een glimp kunt opvangen vanuit een ooghoek, dat je er niet rechtstreeks naar moet kijken.

Deze situatie wordt verergerd doordat het onmogelijk lijkt om in woorden vast te leggen wat geluk eigenlijk is. Zelfs als we aannemen dat dit wel kan, levert dat waarschijnlijk even veel verschillende definities op als er mensen op deze planeet zijn. Dat alles maakt het verleidelijk om te concluderen dat de vraag hoe we gelukkig kunnen worden eenvoudigweg een verkeerde vraag is, dat we ons er maar beter bij kunnen neerleggen dat we het antwoord daarop nooit zullen weten en in plaats daarvan iets moeten gaan doen dat productiever is.

Maar zou er nog een andere mogelijkheid kunnen zijn, naast enerzijds de zinloze poging om oplossingen na te jagen die nooit lijken te werken, en het gewoon maar opgeven anderzijds? Nadat ik enkele jaren als journalist over het vakgebied psychologie had geschreven, daagde het me dat die mogelijkheid er misschien inderdaad is. Ik begon te beseffen dat al die psychologen en filosofen – en zelfs hier en daar een enkele zelfhulpgoeroe – iets gemeen hadden en dat hun denkbeelden inderdaad steekhoudend leken. Zij waren langs verschillende wegen allemaal tot de verbijsterende conclusie gekomen dat vaak juist al die moeite die we doen om gelukkig te worden ons ongelukkig maakt. En dat juist onze voortdurende pogingen om het negatieve uit te bannen – onveiligheid, onzekerheid, mislukking of verdriet – ervoor zorgen dat we ons zo onveilig, bekommerd, onzeker of ongelukkig voelen.

Zij lieten zich door die conclusie echter niet ontmoedigen, maar stelden dat dit een andere benadering aangaf: een ‘negatief pad’ naar geluk, dat een volslagen andere houding inhield tegenover alles wat de meesten van ons nu juist altijd proberen te vermijden. Dat betekende onder meer het genieten van onzekerheid, het omarmen van onveiligheid, het niet langer positief proberen te denken, het vertrouwd raken met mislukking, en zelfs het leren

foto: Jeff Mikkelson

­ aarderen van de dood. Kortom, om echt w gelukkig te zijn, moeten we bereid zijn om meer negatieve emoties te ervaren – of op z’n minst moeten we leren er niet zo hard voor weg te lopen. Dat is een schokkende gedachte, want het trekt niet alleen onze huidige methodes om geluk na te streven in twijfel, maar ook onze aanname van wat ‘geluk’ eigenlijk betekent.

Tegenwoordig krijgt dit denkbeeld over het ‘negatieve pad’ naar geluk minder aandacht dan de aansporing om altijd positief te blijven. Het standpunt heeft echter een verrassend lange en respectabele geschiedenis. We vinden het al in de werken van de stoïcijnse filosofen in het oude Griekenland en Rome, die benadrukten hoe goed het is om voortdurend te bedenken hoe slecht alles zou kunnen gaan. Het is nauw verwant aan de kern van het boeddhisme, dat stelt dat ware veiligheid ligt in het onvoorwaardelijk omarmen van onveiligheid, in de erkenning dat we nooit echt op vaste grond staan en dat ook nooit zullen kunnen. Het onderschrijft de middeleeuwse traditie van memento mori, dat de levenbrengende voordelen roemt wanneer je de dood altijd in gedachten hebt. En het verbindt newageschrijvers als de spirituele leraar en succesauteur Eckhart Tolle met gangbaarder werk in de sociale psychologie over de zichzelf belemmerende aard van positief denken.

Deze ‘negatieve’ benadering van geluk helpt ook te verklaren waarom veel mensen mindfulness en meditatie zo weldadig vinden, waarom een nieuwe generatie filosofen bedrijven adviseert om hun obsessie met het stellen van doelen los te laten en onzekerheid te omarmen, en waarom sommige psychologen tot de conclusie komen dat pessimisme vaak even gezond en productief is als optimisme.

Dit is allemaal gebaseerd op een principe dat Alan Watts, de filosoof van de tegencultuur uit de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw, in navolging van Aldous Huxley ‘de wet van omgekeerde inspanning’ noemde, of ‘de achteruitwet’: het besef dat in alle mogelijke contexten – van ons persoonlijke leven tot de politiek – al die pogingen om ‘alles goed te laten zijn’ een belangrijk deel vormen van wat er mis is. Of, zoals Watts schrijft: ‘Wanneer je op het wateroppervlak probeert te blijven, zink je; wanneer je probeert te zinken, blijf

‘Voel je op je gemak bij ongemakkelijke gevoelens’ Dus we hebben mínder optimisme nodig? Dat lijkt haaks te staan op onze aanstaande naamswijziging naar The Optimist (zie pagina 4). Van optimisme bestaat inderdaad een naïeve variant: je weigert de hele werkelijkheid te zien en richt je op het positieve. Dat is niet ‘ons’ soort optimisme.

Ode hebben we altijd gemaakt ‘voor intelligente optimisten’; bij The Optimist doen we niet anders. Het optimisme dat wij willen uitdragen is het soort waarbij je de werkelijkheid ziet, met al haar mooie en minder mooie kanten, en in de wetenschap dat mensen een aangeboren oplossend vermogen hebben, kijk je naar de mogelijkheden.

Bent u het ermee eens dat er verschil is tussen naïef en intelligent optimisme?

Burkeman: ‘Dat geloof ik zeker. Ik heb er alleen bezwaar tegen dat mensen zichzelf voorhouden dat alles helemaal goed komt, en dat ze alle minder leuke dingen in het leven verdringen. Kijk maar naar die cultus van optimisme in het bedrijfsleven, waar veel mensen denken dat we fantastische resultaten kunnen bereiken door onrealistische doelen te stellen en na te streven. Dat werkt contraproductief.’

Inderdaad. Maar toch kunnen mensen door pessimisme bang worden, waardoor ze hun doelen niet meer nastreven.

‘Natuurlijk. Maar het buitensluiten van negatieve gedachten helpt niet. Je kunt beter proberen je op je gemak te voelen bij ongemakkelijke gevoelens. Daar bereik je meer mee dan met denken dat alles altijd even fantastisch zal uitpakken.’

U stelt dat je gelukkiger wordt als je meer negatieve gedachten toelaat. Hoe word je gelukkiger als je verdrietig, eenzaam of onzeker bent?

‘Door emoties en gevoelens toe te laten in plaats van je ertegen te verzetten. Stel jezelf ook de vraag wat je met “gelukkig” bedoelt.

In mijn boek probeer ik dat te onderzoeken.

Er bestaat een hogere vorm van geluk waarbij je het hele scala aan emoties voelt. Een belangrijke emotie is bijvoorbeeld ontzag, wat een mengeling is van verbazing en angst.

Negatieve emoties hebben een bepaalde energie waardoor ze dieper graven. Neem mislukkingen. Als je de dingen die mis zijn gegaan bestudeert in plaats van ze uit je leven te verbannen, heb je de volgende keer een betere uitgangspositie.’

U schrijft dat het stoïcisme een manier is om het ‘negatieve pad’ naar geluk te bewandelen. Wat kunnen we leren van de oude Griekse en Romeinse stoïcijnen?

‘Het belangrijkste inzicht van het stoïcisme is dat spanning en zorgen niet voortkomen uit de wereld, maar uit onze ideeën erover.

Als jouw ideeën stroken met de werkelijke situatie, kun je er kalm en afstandelijk onder blijven. De stoïcijnen noemen dat de “voorbereiding op het kwade”: wanneer je je voorstelt hoe slecht iets zou kunnen aflopen, besef je dat het zo erg niet zal worden. Bovendien ga je meer waarderen wat je hebt; je beseft dat relaties kwetsbaar zijn en je geniet er meer van. Positief denken doet het tegenovergestelde: hoe meer je jezelf voorhoudt dat alles goed afloopt, hoe meer je het idee versterkt dat een andere uitkomst verschrikkelijk zou zijn.’ | Dewi Gigengack

Januari/februari 2013 www. o d e . n l 4 1

je drijven.’ En: ‘Onzekerheid resulteert uit de poging zeker te zijn.’ In veel gevallen, schreef Huxley, is het zo dat ‘hoe meer we proberen iets met onze bewuste wil te doen, des te minder we daarin zullen slagen’.

Het negatieve pad naar geluk is geen pleidooi om je tegen elke prijs koppig tegendraads te gedragen. U bewijst uzelf echt geen dienst door op de rijbaan van een bus te blijven lopen wanneer hij op u afkomt, en niet probeert hem te ontwijken.

Evenmin is het een stelling waaruit volgt dat er iets mis is met optimisme. Het is nuttiger om dit pad te zien als een broodnodig tegenwicht in een cultuur die gefixeerd is op de gedachte dat optimisme en positiviteit de enig mogelijke weg naar geluk zijn.

De meesten van ons tonen al een gezonde scepsis tegenover positief ­denken. Maar het is goed om te beseffen dat ook mensen die neerkijken op deze ‘cultus van het optimisme’, zoals de Amerikaanse filosoof Peter Vernezze het noemde, die cultus vaak

subtiel bevestigen. Omdat ze de ideologie ervan niet kunnen of willen onderschrijven, denken ze dat hun enige alternatief is dat ze zich overgeven aan zwaarmoedigheid of een soort ironisch chagrijn. Bij het ‘negatieve pad’ gaat het er juist om dat je zo’n tweedeling afwijst en in plaats daarvan streeft naar het geluk dat vanuit de negativiteit ontstaat, niet om het uitbannen van negativiteit door niet-aflatend vrolijk te zijn. Als fixatie op positivisme de ziekte is, is deze aanpak het tegengif.

Dit ‘negatieve pad’ is niet één enkele, keurig afgebakende filosofische houding; het tegengif is geen wondermiddel. Deel van het probleem met positief denken en veel verwante benaderingen van geluk is nu juist het verlangen om grote vragen terug te brengen tot een handvol universeel toepasbare zelfhulptrucjes of tienstappenplannen. Het negatieve pad heeft zo’n enkelvoudige oplossing echter niet te bieden.

Sommige voorstanders ­benadrukken het

Win dit boek Ode geeft vijf exemplaren van Tegengif weg! Stuur uw naam en adres naar mailenwin@ode.nl. Winnaars krijgen bericht.

4 2 www. o d e .nl januari/februari 2013

omarmen van negatieve gevoelens en gedachten, terwijl je van anderen misschien eerder kunt zeggen dat ze een onverschillige houding daartegenover bepleiten.

Sommigen richten zich op uitermate onconventionele methodes om geluk na te streven, terwijl anderen op een andere definitie van geluk wijzen of het nastreven ervan helemaal loslaten. (…)

De eerste stap is in ieder geval dat we leren te stoppen met het zo vastberaden najagen van positiviteit. Maar we zullen zien dat veel voorstanders van ‘het negatieve pad’ naar geluk nog veel verder gaan, en – paradoxaal maar overtuigend – stellen dat een basisvoorwaarde voor echt geluk is dat we doelbewust een diepere duik nemen in wat we negatief vinden.

De sterkste metafoor voor deze gedachtegang is misschien het speelgoed dat ‘Chinese vingerval’ wordt genoemd. In zijn kantoor aan de universiteit van ­Nevada heeft de psycholoog Steven Hayes, onomwonden tegenstander van contraproductief positief denken, een doos van die vallen op zijn bureau staan; hij gebruikt ze als illustratie bij zijn betoog. De val is een cilinder van smalle stroken gevlochten bamboe, die aan beide uiteinden een opening heeft met de doorsnee van een vinger. Het nietsvermoedende slachtoffer wordt gevraagd aan beide kanten een vinger in de cilinder te steken en merkt vervolgens dat hij vastzit: als hij probeert om zijn vingers er weer uit te halen, worden de openingen nauwer en komen de vingers steeds meer klem te zitten. Hoe harder het slachtoffer trekt, hoe onherroepelijker hij vastzit. Pas als hij niet langer probeert om los te komen en zijn vingers dichter naar elkaar toe brengt, worden de openingen weer wijder en laat de cilinder hem los, waarna hij weer vrij is.

Bij de Chinese vingerval, stelt Hayes, ‘is het contraproductief als je doet wat logisch lijkt’. Bij het volgen van het negatieve pad naar geluk gaat het om het tegenovergestelde – het doen wat onlogisch lijkt.

Dit is een fragment uit Tegengif: geluk voor mensen die een hekel hebben aan positief denken, door Oliver ­Burkeman, onlangs verschenen bij uitgeverij Ambo Anthos. Vertaling: Patty Adelaar.

Column

Paulo Coelho Schrijver van vele populaire romans, waaronder De pelgrimstocht naar Santiago en De alchemist. www.paulocoelhoblog.com

Zwijgen is goud De smaak en de tong

Een zenmeester zat uit te rusten samen met zijn leerling. Na een tijdje haalde hij een meloen uit zijn knapzak, gaf de ander de helft en ze begonnen te eten.

Toen ze halverwege waren, merkte de leerling op: ‘Mijn wijze meester, ik weet dat alles wat u doet een bedoeling heeft. Die meloen met mij delen is misschien een teken dat u me iets wilt leren.’

De meester zweeg en at door.

‘Ik begrijp dat in uw zwijgen een vraag besloten ligt,’ hield de leerling aan, ‘en waarschijnlijk is het deze: waar bevindt zich de smaak die ik bij het eten van deze overheerlijke vrucht proef, is dat in de meloen of op mijn tong?’

De meester zei niets. De leerling ging door: ‘En omdat alles in het leven een bedoeling heeft, denk ik dat ik de plank niet ver missla als ik zeg: smaak is een daad van zowel liefde als onderlinge afhankelijkheid tussen de twee, want zonder meloen zou er geen object zijn om genot aan te ontlenen en zonder tong…’

‘Zo is het genoeg!’, zei de meester. ‘De grootste dwazen zijn zij die zichzelf voor de intelligentste wezens ter wereld verslijten, en die voor alles een verklaring zoeken! De meloen is lekker, en daarmee uit. Laat me er rustig van genieten!’

foto: Sylvia feudor

Ryokan en de dief

Ryokan had nog nooit iemand op zijn fouten kunnen wijzen. ­Hoewel hij een groot zenmeester was, vond

‘ De grootste dwazen zijn zij die voor alles een verklaring zoeken’

hij ­zichzelf niet beter dan een ander.

Een van zijn leerlingen verzocht hem te praten met een broer van hem, een straatrover die de stad ­terroriseerde. Ryokan zocht de bandiet thuis op en bracht de hele nacht met hem door.

Ze wisselden geen woord met elkaar. ’s Ochtends hielp de rover Ryokan zijn sandalen vast te maken. Toen de man daarmee bezig was, voelde Ryokan tranen op zijn voeten vallen.

‘Ik heb nooit eerder gezelschap gehad van een ­wijze’, zei de straatrover tussen het snikken door. ‘­Alleen van andere straatrovers zoals ikzelf, of van de politie die me oppakte en me voor de rechtbank wilde brengen. Dat u, een wijze, zomaar een hele nacht bij me heeft gezeten, wil z­ eggen dat ik nog steeds de moeite waard ben.’

En vanaf die dag heeft de man nooit meer een misdaad begaan.

El Greco en het licht

Op een aangename lentemiddag ging een vriend op bezoek bij de schilder El Greco.

Tot zijn verbazing trof hij hem aan in zijn atelier met alle gordijnen dicht.

El Greco was bezig aan een schilderij, dat als centraal onderwerp de Maagd Maria had. Om hem bij te lichten had hij maar één enkele kaars aan. Verbaasd merkte de vriend op: ‘Ik heb altijd begrepen dat schilders van zonlicht houden om goed de kleur te kunnen kiezen die ze gebruiken willen. Waarom doe je de gordijnen niet open?’

‘Nu niet’, zei El Greco. ‘Ik wil niet het stralende vuur van de inspiratie verstoren, dat mijn ziel in vlam zet en alles om me heen verlicht.’ januari/februari 2013 www. o d e . n l 4 3

Brei een mutsje en doneer één euro op giro 809 voor de baby’s in Centraal-Azië!

Kijk op www.savethechildren.nl/breien

Brei een mutsje voor de baby’s in Centraal-Azië!

Je zult maar geboren worden in een arm land als Tajikistan of Kirgizië. Veel kinderen hebben er geen toekomst, simpelweg omdat ze officieel niet bestaan. Hun ouders doen geen aangifte van hun geboorte, waardoor ze geen toegang hebben tot medische zorg, onderwijs en bescherming. Voor baby’s is toegang tot medische zorg juist essentieel om de eerste jaren te overleven. Save the Children zorgt ervoor dat ouders hun pasgeborene wel registreren. Zo geven we de kinderen een paspoort voor hun toekomst.

U kunt ons helpen door een mutsje te breien en één euro te storten op giro 809. Met uw euro zorgen we ervoor dat kinderen direct na hun geboorte geregistreerd worden. Ouders die dit doen, ontvangen als kraamcadeautje een mutsje voor hun pasgeboren baby. Dat is belangrijk, want in Centraal-Azië is het ‘s winters ijskoud. Veel lichaamswarmte gaat verloren via het hoofdje, dus een mutsje beschermt pasgeboren baby’s tegen onderkoeling, luchtweginfecties en longontsteking.

Brei een mutsje, doneer één euro!

U kunt deze kinderen een warm welkom geven door een mutsje te breien en één euro te doneren. Het mutsje helpt een pasgeboren baby warm te houden. Met de euro geeft u een kind een toekomst.

Save the Children Save the Children redt wereldwijd de levens, de dromen en de toekomst van kinderen met betere medische zorg, beter onderwijs en betere leefomstandigheden. In ons 90 jarige bestaan zijn we uitgegroeid tot de grootste onafhankelijke kinderrechtenorganisatie ter wereld.

Kijk voor meer informatie op www.savethechildren.nl/breien

Duurzaamheid & Innovatie

Wat

eten we morgen?

De vraag naar eerlijk, duurzaam voedsel groeit.

Jongeren komen met creatieve oplossingen. door Liza Titawano

N

ederland is ’s werelds tweede grootste exporteur van

landbouwproducten en wil in 2020 bij de internationale topvijf van de kenniseconomie horen. Maar op de vraag waar melk vandaan komt, antwoorden schoolkinderen doodleuk: de fabriek. We zijn nu eenmaal vervreemd geraakt van de oorsprong van onze meest basale behoefte. Eten? Dat is iets uit de ­supermarkt, iets voor tussendoor, iets voor in de magnetron. We weten niet hoe gewassen groeien. We gooien te veel weg. Er is veel dierenleed, vervuiling en bijna een miljard mensen hebben chronisch honger.

Deze wantoestanden inspireren sommige jongeren om in actie te komen. De een maakt verantwoorde snacks voor op festivals, de ander werkt aan stadslandbouw in Amsterdam. Op de ene plek wordt een moestuin opengesteld voor scholieren, iemand anders ontwikkelt een digitale marktplaats voor thuisbezorgde maaltijden, gekookt door lokale chef-koks. Door ludieke acties en slim gebruik van sociale media weten de jongeren een groeiend publiek te bereiken dat overtuigd raakt van de noodzaak van duurzaam voedsel. Op de volgende pagina’s vier portretten van voedselstrijders. ››› Januari/Februari 2013 www. o d e . n l 4 7

WIE? Geert van Wersch (28)

alleen maar geitenvlees gaat eten.’ Maar ja, als je de geitenmelk gebruikt voor kaas, leggen ze uit, dan moet er uiteindelijk ook iets met het vlees gebeuren. Om te kijken wat de marktkansen zijn van geitenvlees in Nederland werden Geert van Wersch en Samuel Levie (hier links op de foto) van het duurzaam adviesbureau Food Cabinet benaderd door de Universiteit in ­Wageningen. Gezamenlijk gingen ze aan de slag.

We kennen geitenvlees niet in de Nederlandse keuken, zegt Van Wersch, die zelf kok is geweest in verschillende restaurants en zogeheten keukenbrigades. ‘En dat is zonde, want je kunt er van alles mee.’ Wat dan zoal? Van patés en Indonesische satés tot in de Arabische tajine en de ­Hollandse erwtensoep. In New York is het vlees al een tijd lang populair, onder meer in ­curries, ragouts en zelfs taco’s wordt het in ­restaurants geserveerd.

Maar wat is dan precies het probleem dat de twintigers willen aanpakken? Door de jaren heen zijn we steeds meer geitenzuivel gaan consumeren. De zuivelindustrie heeft zodoende baat bij veel zwangere geiten, omdat deze na het baren melk geven. Direct na de geboorte worden die geitjes weggehaald bij de moeder, zodat de melk kan worden gewonnen. De jonge geiten komen terecht in kleine hokken.

Hier ontstaan snel ziektes en vanwege hun geringe weerstand, vanwege een gebrek aan moedermelk, kan dit de beestjes fataal worden. De geiten die overleven, worden na twaalf weken verhandeld naar Italië, Spanje of West-Afrika. Dat is allemaal niet erg duurzaam, maar weinig mensen staan hierbij stil, stelt Van Wersch. ‘Je kunt wel veel geitenkaas eten, maar je moet accepteren dat dit ook zorgt voor een aanbod van geitenvlees.’ Met alle gevolgen van dien.

Food Cabinet heeft strategieën bedacht voor hoe geitenvlees op de markt gebracht kan worden. Uiteindelijk moet de sector het zelf doen, zegt Levie. ‘Er zijn nog te veel geitenzuivelaars die zelf geen idee hebben van hoe het vlees smaakt. Daar moet verandering in komen. Ze moeten achter hun product staan en het probleem niet afschuiven. Zuivel en vlees zijn nou eenmaal onlosmakelijk aan elkaar verbonden.’

Verschillende groenten haalt Klomberg met de jutters van het land. De ene keer is het pompoen of prei; de andere keer, ­wanneer aardappelen de grond leeg hebben getrokken, gaat het om een wisselgewas als maïs of verschillende soorten sla.

Bewust met eten omgaan leerde Klomberg al van kinds af aan. Moeder had een moestuin aan huis en als gezin met vier kinderen zonder vader werd er goed gekeken naar wat er in en uit de koelkast ging.

Haar moeder was rijinstructeur in het dorp, Biest-Houtakker, nabij Tilburg, en altijd als de oogsten slecht waren, konden de kinderen van de boeren uit de buurt niet naar les. ‘Die afhankelijkheid van de oogst,’ zegt Klomberg, ‘zet je aan het denken.’

Voor haar afstudeerproject aan de Design Academy in Eindhoven was voedsel dan ook een voor de hand liggend onderwerp voor Klomberg. Een eerste concept

waarbij de voedseloverschotten naar de Voedselbank zouden gaan, liep op niks uit.

Ook daar moeten groenten worden gecontroleerd op gezondheidsrisico’s en dat kost geld, zegt Klomberg. ‘Zelf van het land halen is veel voordeliger.’

Tot dusver zijn zo’n tweehonderd jutters lid: onder meer studenten, jonge ouders of ouderen die graag de natuur in gaan, hebben zich gemeld. Afhankelijk van het seizoen is er een aantal boeren in Brabant waar kan worden gejut. De rest van Nederland volgt mogelijk al snel, want daar hebben zich al zo’n vierhonderd geïnteresseerden ingeschreven. ‘Het is natuurlijk mooi als heel Nederland gaat voedseljutten, maar belangrijker is dat er een oplossing wordt gevonden voor ons voedseloverschot’, zegt Klomberg. ‘Als kromme komkommers ook gewoon in de supermarkt liggen, hoeven ze niet weg te rotten op het land.’ ›››

en Samuel Levie (29) WAT? Onderzoeken de marktkansen van geitenvlees WAAR? Amsterdam MEER INFO www.foodcabinet.tumblr.com Ze willen het duidelijk gezegd heb ben: ‘Het is niet de bedoeling dat iedereen

WIE? Noesjka Klomberg (26) WAT? Bedacht het voedseljutten: over-

bodige groenten van het land halen WAAR? Den Bosch MEER INFO: www.voedseljutters.com

Elke maand gaat Noesjka Klomberg

met een groep voedseljutters langs bij een boer. Het land ligt dan vol met kromme, kleine of beschadigde groenten. De boer kan die niet verkopen, dus zijn ze overbodig verklaard. De voedseljutters – leden die voor 45 euro per jaar het land op mogen bij aangesloten boeren – verzamelen deze restjes om mee naar huis te nemen en op te eten. Het is zonde om al die groenten op het land te laten wegrotten, vindt Klomberg. ‘Door de strenge winter hadden we onlangs veel bruine prei,’ zegt ze, ‘maar als je de buitenkant eraf haalt, zit er nog een bruikbaar deel binnenin.’

4 8 www. o d e .nl januari/februari 2013

foto’s: pieter de swart

5 0 www. o d e .nl januari/februari 2013

WIE? Thijl Klerkx (18) WAT? Bezorgt biologische boodschappen

op de bakfiets WAAR? Amsterdam MEER INFO: www.thijl.nl

Op zijn twaalfde had hij al zijn eigen bedrijf.

M et een vriend die hij op internet leerde kennen, zette

Thijl Klerkx een webhostingbedrijf op. Samen verkochten ze webruimte aan derden, ieder vanuit hun eigen slaapkamer. Na een klein jaar hielden de jongens het voor gezien en ging Klerkx op zoek naar een andere uitdaging. Die kwam al snel. Het vervuilende vervoer op Schiermonnikoog – waar hij vaak met zijn familie kwam – kon anders. Het aanbestedingsplan voor duurzame bussen op perslucht had hij al klaar, maar hij was nog te jong om het uit te voeren.

De Amerikaanse site FreshDirect.com werd de inspiratie voor zijn nieuwe plan: een website waarop je biologische boodschappen kunt bestellen en die aan huis geleverd worden. ‘Niet alleen het voedsel, maar

ook het duurzame heeft me altijd al geboeid’, zegt Klerkx. ‘Ik had al wel snel door dat we niet langer zo door kunnen gaan met de aarde.’ Hij gelooft niet dat een gedragsverandering bij mensen het verschil zal maken; hij gelooft in nieuwe technologie. ‘Maar je kunt het mensen wel zo gemakkelijk mogelijk maken om duurzaam te eten.’ Zo ontstond www.thijl.nl.

Met geleend geld ging de jonge ondernemer van start. Inmiddels heeft Klerkx zo’n tweehonderd klanten in Amsterdam, die samen per week zo’n dertig bestellingen opgeven. Klerkx werkt samen met Odin, het bedrijf met een groothandel, winkels en een webshop met biologische producten. De boodschappen – van groenten en fruit tot vlees en vis, maar ook boeken en wc-papier – brengt hij per bakfiets rond in de stad. Verschillende mensen had Klerkx al in dienst, onder wie de conciërge van zijn middelbare school. ‘Ik hoop eind dit jaar uit te breiden, zodat ik zelf minder aanwezig hoef te zijn.’ Over vijf jaar wil Klerkx ook in andere grote steden kunnen bezorgen. Maar eerst naar 6 vwo en door naar de universiteit. ›››

WIE? Lynn Zebeda (27) WAT? Wil eerlijke prijzen voor voedsel

en al het andere wat we kopen

WAAR? Utrecht MEER INFO: www.trueprice.org Als je nu eens nagaat hoe veel ecol ogische en sociale schade de productie

van een gewoon pak koffie aanricht en kijkt naar wat dat de maatschappij allemaal kost, nou, dan ben je goedkoper uit met een duurzame variant. Met dat idee gingen Lynn Zebeda en andere mensen van de denktank Worldconnectors aan de slag. Het resultaat, de True Price Foundation, moet het bewustzijn van dergelijke ‘verborgen kosten’ – zoals vervuiling van grond en water, maar ook kosten van armoede, ziekte en misgelopen onderwijs – in de maatschappij gaan ontwikkelen. ‘Het lijkt ingewikkeld om onze economie te verduurzamen’, zegt Zebeda.

‘Maar dat is het niet. Als iedereen de echte prijs zou betalen, dan is het probleem opgelost. Want hoe duurzamer het product, hoe lager de echte prijs.’

In samenwerking met de Nationale Commissie voor internationale samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO), het Initiatief Duurzame Handel (IDH) en partners als Oxfam Novib worden consumenten, bedrijven en overheden erbij betrokken om het bewustzijn van die echte prijs te verspreiden. Ze werken aan een website en mogelijk een app.

Het gaat volgens Zebeda vooral om een verandering in het denkpatroon. Immers, op school wordt niemand geleerd over de schade die de consumptie en productie van goederen heeft op de aarde. Volgens True Price consumeren we nu onder de kostprijs, terwijl er allerlei mogelijkheden bestaan om het duurzaam te doen. ‘Als we zo doorgaan, dan werken we mee aan het failliet van de aarde’, meent Zebeda. ‘Ik bijt me erin vast, totdat dit besef er is en we er helemaal naar handelen.’

Liza Titawano eet stiekem wel eens een diepvriespizza van niet-lokale producten.

Leven begint met Demeter

Biodynamische kwaliteit

Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biologischdynamische landbouw. Demeter gaat verder dan alleen biologisch. Met strengere eisen en grensverleggende landbouwmethoden ondersteunen boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke groenten eet. www.stichtingdemeter.nl

Suikerrietkappers oogsten suikerriet op een plantage in de gemeente pederneiras in BraziliĂŤ.

foto’s: Ricardo Funari/brazilphotos.com

Duurzaamheid & Innovatie

Zoete winst

Een hogere opbrengst, een gezonde bodem, een rijke biodiversiteit: wie houdt er niet van biologische suiker? door Kieran Kaal

januari/februari 2013 www. o d e . n l 5 5

DE aanplant van nieuw suikerriet op de biologische suikerrietplantage Native, die op ecologisch én economisch gebied beter scoort dan conventionele suikerrietbedrijven.

D

e grootste biologische

suikerboer ter wereld, de Braziliaan Leontino Balbo Junior, ontvangt vanuit de hele ­wereld bezoekers op zijn bedrijf Native. De meesten verbazen zich over de omvang, 160 vierkante kilometer, iets kleiner dan ­Almere. ‘Bij biologische landbouw denken ze aan een moestuin’, zegt Balbo. ‘Des te groter is hun verbazing als ze horen dat ons land ook productiever is dan conventionele suikerboeren in de omgeving.’

Op 350 kilometer ten noorden van São Paulo ligt het hoofdkantoor van Native en zijn grootste fabriek, de Usina São Francisco. Het Braziliaanse familiebedrijf werd door het World Economic Forum vorig jaar uitgeroepen tot een van de zestien New Sustainability Champions. Native laat zien dat biologische landbouw niet alleen op grote schaal kan produceren, maar ook grotere oogsten per hectare oplevert dan gangbare landbouw. Volgens Leontino Balbo bewijst dit zakelijke én duurzame succes dat het mogelijk is om de groeiende wereldbevolking op een groene en gezonde manier te voeden.

Traditie is volgens Balbo belangrijk voor het 109 jaar oude bedrijf. Zijn familie emigreerde eind 19e eeuw uit Italië naar São Paulo en in 1903 stapte aartsvader

5 6 www. o de .nl januari/februari 2013

­ tilio Balbo in de suikerhandel. Nadat A Balbo is afgestudeerd als landbouwkundige, komt hij met een nieuwe aanpak voor het bedrijf. Hij wil machinaal oogsten zónder eerst het loof van de plant in brand te steken. Ook het gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen wil hij ­zo snel mogelijk terugdringen. ‘Andere bedrijven ­verklaarden me voor gek. Maar de Balbo’s hebben altijd opengestaan voor nieuwe ideeën.’

Balbo krijgt van Native in 1987 een proefplantage van 30 hectare voor het plan om duurzamer te produceren. De eerste uitdaging voor Balbo was het ontwikkelen van een geschikte oogstmachine voor ­suikerriet, want die bestond nog niet.

Er moet een machine komen die het loof van de stengels scheidt en op het land laat ­liggen. Daarmee ligt meteen de compost klaar voor de volgende groeicyclus, is het idee. Belangrijk is daarbij wel dat de bodem niet te veel wordt platgedrukt bij het oogsten. Balbo wil de grond luchtig en levendig maken, micro-organismen en wortels van het riet moeten vrij spel krijgen.

De machine wordt daartoe uitgerust met brede banden met een lage spanning en een hoge draaisnelheid.

De volgende stap is een alternatief ­verzinnen voor de dure en vervuilende

p­ esticiden. Vooral de Diatraea saccharalis, een zekere rups die zich te goed doet aan het riet, vormt een grote plaag in het gebied. Als antwoord komt Native met een insectenlab waar wespen worden gekweekt; wespen zijn een natuurlijke vijand voor de rups. Ook voor andere plagen wordt naar natuurlijke oplossingen gezocht, zoals de verspreiding van een schimmel tegen een schadelijke kever.

De eigenzinnige boer gebruikt geen kunstmest, maar permitteert zich wel een biologische mest, een afvalproduct van de destillatie van ethanol in de eigen fabriek.

Verder moeten de voedingsstoffen uit de compostlaag komen. Balbo stort alleen wat gemalen kalksteen bij over het land, waarmee het systeem bijna zelfvoorzienend is.

Hij wijst erop dat suikerriet een efficiënt groeiend gewas is dat het voor 99,7 procent afkan met zonlicht, water en CO2.

Het project van Balbo wordt intussen geleidelijk uitgebreid over het bedrijf. In 1998 volgt de beloning voor het geduld en de investering van zo’n vijftien miljoen euro. De oogst schiet in één keer boven de honderd ton per hectare, ver boven het gemiddelde in de omgeving. Native scoort sindsdien structureel 15 tot 25 procent beter dan de 45 conventionele suikerboeren in de regio; cijfers die worden ­bevestigd

door onafhankelijke wetenschappers. ‘­Native breekt zo met het paradigma dat biologische landbouw minder productief is dan conventionele landbouw’, aldus André de Carvalho, die het bedrijf bestudeerde voor het gerenommeerde onderzoeksinstituut Fundação Getulio Vargas.

Het succes staat of valt met de klonterige, organische bodem, benadrukt Balbo nog maar eens. Terwijl de bodems vóór de overgang 1 procent organische stof bevatten, is dat nu 3,5 procent, net zo veel als bosgronden in de omgeving. Balbo: ‘We hoeven geen bodemonderzoek meer te doen, want het ecosysteem is in balans en draait vanzelf. We hebben vrijwel geen last meer van plagen, het uitzetten van sluipwespen is binnenkort niet meer nodig. De plantage heeft een natuurlijke gezondheidstoestand bereikt. Geweldig, toch?’

Op conventionele suikerrietbedrijven wordt het gewas om de vijf jaar opnieuw aangeplant. Bij Native is dit inmiddels zes tot zeven jaar, een extra bezuiniging op de kosten. De stevige biologische bodems zijn bestendig tegen erosie. Bovendien is irrigatie vrijwel onnodig geworden, doordat de grond meer water vasthoudt en doordat de beschermende compostlaag verdamping tegengaat. Ter illustratie: afwateringsgeulen op de plantage die vroeger ­alleen in het regenseizoen volliepen, zijn nu in permanente beekjes veranderd.

Het meest enthousiast wordt Balbo echter van de toegenomen biodiversiteit op zijn plantages. Suikerriet wordt vaak geassocieerd met ecologische afbraak. Maar rond de Usina São Francisco leven wilde dieren als de capibara, toekans, poema’s, kolibries, miereneters, wolven en herten.

Volgens het Braziliaanse landbouwonderzoeksinstituut Embrapa herbergt Native 330 diersoorten, vijf keer zo veel als conventionele plantages in de regio. De biodiversiteit is er zelfs groter dan in de helft van de natuurparken van de deelstaat São Paulo. ‘Onze flora en fauna lijken steeds meer op die van een bos’, zegt Balbo.

Native heeft nog een laatste ecologisch pluspunt ten opzichte van niet-biologische producenten: een gunstige CO2-balans.

Terwijl ethanol van conventionele suikerrietplantages nagenoeg CO2-neutraal is, stoot het biologische alternatief nog 35

Leontino Balbo is vooral trots op de biodiversiteit op zijn plantage.

procent minder broeikasgassen uit door het afzweren van branden en chemische producten. Native haalt jaarlijks 30.000 ton CO2 uit de atmosfeer.

Het familiebedrijf weet de ecologische wapenfeiten ook steeds beter ­commercieel te verzilveren. De omzet bedraagt 70 miljoen euro en groeit met 25 procent per jaar. Native is gecertificeerd om naar ruim zestig landen te exporteren. In Nederland verkoopt het suiker en koffie onder de eigen merknaam, het is verkrijgbaar bij ­supermarkt EkoPlaza.

De Braziliaan komt later dit jaar naar buiten met een uitwerking van zijn ‘revitaliserende landbouwtheorie’, geïnspireerd door filosofen als Goethe en Edmund Husserl en wetenschappers als Charles Darwin en James Lovelock. ‘Ik heb de afgelopen tien jaar veel voor mezelf geschreven over mijn aanpak. Nu het bedrijf op de rails staat, wil ik graag andere boeren inspireren. En het is tijd dat iemand de aanval opent op de gevestigde belangen in de agro-industrie. Het is tijd voor een nieuw model, dat de natuur niet langer als een zieke behandelt.’

‘ De plantage heeft een natuurlijke gezondheidstoestand bereikt. Geweldig toch?’

Leontino Balbo

die sinds 2006 in Brazilië woont, gebruikt geen ­suiker in zijn koffie, zelfs geen biologische.

Kieran Kaal,

januari/februari 2013 www. o d e . n l 5 7

Ode Plaza Stemexpressie

Retraite

Ontdekkingsreizen in klank

Helder hoofd, helder hart

Clarity driedaagse 24-27 januari in Leiden met Taetske

met Erik van Zuydam auteur van De Ontdekking van het NU

“Bevrijding komt niet door iets te veranderen, maar door de illusies van het denken te doorzien.�

Marius Engelbrecht

www.stemexpressie.com

‘Kijk heel diep in je onrust, en je zult slechts vrede vinden.’

06 - 48 49 43 58

Kom mediteren, ontdekken, dansen, genieten, delen en onderzoeken.

www.tsuki.org

071-5173508

‘V lak onder het rumoer van de psyche ligt een zee van stilte op je te wachten.

Altijd...’

Nederlandse Peter Hess-Academie ; PP 2GH LQGG

Instituut voor Helend Tekenen

De Ontdekking van het NU Het antwoord op al je vragen is dit moment, zoals het is.

Verkrijgbaar in de boekhandel

De retraite vindt plaats in een chateau in de Ardennen, van 1-5 feb (lang weekend) Kijk voor meer info (ook dagworkshops) op de website.

Peter Hess Klankmassage - Basisopleiding Zelfstandig en verantwoord leren werken met klankschalen en gongs. Basisopleiding: 5 intensives, totaal 12 lesdagen, start in sept of jan. Vervolgopl. Masterclass Klankmassagetherapie: 8 intensives, totaal 17 lesdagen.

Erik Karsemeijer Brochures: 0592 501740 www.klankkleur.nl || info@klankkleur.nl

www.inzicht--nu.nl

Voordelig 80.000 Ode-lezers bereiken?

Plaats uw rubrieksadvertentie op de OdePlaza! Neem voor een aanbieding contact op met Marianne Seijkens.

Telefoon: 010 2134085 of 06 - 2907 2467

E-mail: marianne@ode.nl

!"#$%&'()%#)'*+&,&-$ -+&.$/&&($0&"1&-2$ !

Loopbaancoaching Stress-reductie Burn-out coaching Relatietherapie

!"#$"%&'"("#)"& !!!"#$%&!'(()*"$*+ +,-&../-01/2+

Hartcoherentie: nu met 10% korting voor ODE lezers

www.heartmathbenelux.com/ode

RUIM 40 MILJOEN MENSEN OP DE VLUCHT IN LANDEN ALS CONGO, KENIA, DARFUR IN SOEDAN, SRI LANKA EN COLOMBIA ZIJN MILJOENEN MENSEN OP DE VLUCHT. GEEF VANDAAG NOG OP GIRO 999 of doneer online op www.vluchteling.nl

Directe hulp bij acute nood

Ode’s digitale nieuwsbrief Uw wekelijkse menu vol optimisme en inspiratie Abonneer u nu via www.ode.nl/nieuwsbrief

Column

Harry Starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.nl

Eindigen bij het begin Nu ik wat meer tijd heb, lees ik de klassieken.

foto: Raymond de Vries

Het rijtje boeken in de kast dat mij al een leven lang beschuldigend aankijkt… Eindelijk kijk ik terug.

Zojuist heb ik de terugreis van Odysseus gelezen.

Ik had haast ‘herlezen’ geschreven, maar dat zou gelogen zijn. Toen, in een ver verleden, las ik het onder dwang en drang. Op school. Het was geen verleiding, maar een hindernis naar het eindexamen. Ik kon de schoonheid er niet van zien, zoals in de puberteit ook de schoonheid van je moeder je ontgaat.

Maar wat een verhaal! Een reeks ontberingen, een avonturenverhaal vol lagen en listen. Een jongensboek voor grote mensen. Het was me volstrekt ontgaan.

In metrische verzen, waardoor het gaat deinen als de zee die het beschrijft. De zee die vriend en vijand tegelijk is. En het verlangen naar thuis dat sterker is dan elke verleiding. Ithaca als b­ estemming. En, dat is de ironie, meteen ook als plek van vertrek.

Odysseus is op weg naar waar hij vandaan kwam. Troje, dat het doel leek, is niet meer dan een

Het leven, zo lijkt Homerus ons te ­zeggen, is een cirkelgang. We zijn ­gedoemd te eindigen waar we beginnen. Maar ­beter, als het lukt

t­ussenstation gebleken. De Ilias, die dat v­ erhaal vertelt, is een epos vol wedijver en jaloezie. Vechten.

In de ogen van anderen is dit het hoogtepunt van zijn bestaan. Maar de held van Troje wil naar huis.

De terugweg krijgt in onze samenleving weinig aandacht. Maar net als de bergbeklimmer weten we dat de afdaling minstens zo belangrijk (en vaak gevaarlijker) is dan de beklimming. Zo is de terugweg de minst begrepen uitdaging. Er staan nauwelijks toeschouwers langs de terugweg en er is geen applaus.

In het gedicht Ithaka schrijft de Griekse dichter Kavafis dit: reiziger, ik wens je lange reis. Odysseus maakt onderweg veel mee, maar hij verliest zijn bestemming niet uit het oog: Ithaca.

Daar aangekomen, wordt hij, behalve door zijn hond, niet herkend. Ook niet door zijn geliefde en evenmin door zijn zoon. Zijn vijanden zien hem geheel over het hoofd en kijken op hem neer. (Het zal ze slecht bekomen.) De reis heeft hem tot een ander mens gemaakt. Zijn kracht heeft geen vertoon meer nodig.

Het leven, zo lijkt Homerus ons te zeggen, is een cirkelgang. We zijn gedoemd te eindigen waar we beginnen. Maar beter, als het lukt. En anders, op zijn minst.

Joep Schrijvers schreef vorige zomer een mooi boek met een prozaïsche titel die de boodschap van de Odyssee – het boek gaat over iets anders – voor mij op alledaagse wijze weergeeft. De boektitel luidt: Maak er wat van! januari/februari 2013 www. o d e . n l 5 9

Leven

‘Wandelen is een van de beste manieren om alle kanten van de palestijnse situatie te leren kennen’, zegt stefan szepesi, auteur van Walking palestine. Dit wandelpad strekt zich uit van aboud tot aan beit rima in de westelijke jordaanoever.

Linksaf voor

vrede

De Westelijke Jordaanoever is synoniem aan conflicten. Maar het gebied heeft ook een ander gezicht: vriendelijke bevolking, vruchtbare aarde en rijke historie. Door Liza Titawano

foto: Stefan szepesi

A

ls we de weg tussen de akkers

verlaten en via een zijpad langzaam omhoog de Al-Baaredberg opklimmen, zien we pas goed hoe kleurrijk de omgeving is. Beneden in het dal ligt een lappendeken van groene en gele velden uitgerold in de warme zon. Een diversiteit aan dieren en planten ontvouwt zich langs onze weg. Er leven ­konijnen en vossen, maar ook herten komen er graag.

Tijdens onze weg omhoog vliegt een zwarte roodstaart, een van de verschillende vogelsoorten uit dit gebied, met ons mee. Olijfbomen markeren de rand van het pad en verschillende bloemensoorten, zoals de paarse stokroos en felrode klaprozen, steken af tegen het vergeelde gras. De wilde tijm groeit langs de rotsen en hoger op de Al-Baared liggen graanvelden van boeren uit de buurt.

De aarde hier, net buiten de Palestijnse stad Jenin, barst van het leven. ‘Jenin wordt ook wel de mand met eten genoemd, het is het meest vruchtbare deel van de Westelijke Jordaanoever’, zegt mijn gids, afgestudeerd archeoloog Mohammad Atari. De bossen en rivieren die er heel vroeger

waren, zijn verdwenen, maar de groene vlaktes rondom de stad bieden genoeg grond om een enorme hoeveelheid groente te verbouwen.

Als we onze weg vervolgen en boven ­aankomen op de Al-Baared kijken we uit op de ­Jizreëlvallei.

Menig karavaan trok vanuit Mesopotamië, nu het grondgebied van Irak en gedeeltelijk Syrië en Iran, door deze vallei naar de ­Middellandse Zee. Ook Jezus kwam hier langs als hij van Nazareth naar Bethlehem of Jeruzalem trok. De glooiende vlakte die zich ver weg beneden voor ons uitstrekt, krijgt met die wetenschap een bijzondere lading. In de verte liggen Tel Aviv en de Middellandse Zee. ‘Vroeger gingen we daarheen om te zwemmen en om uit te gaan, maar sinds de Tweede Intifada in 2000 kan dat niet meer’, zegt Atari. ‘De ­Palestijnse kinderen van nu kunnen alleen maar dromen over hoe de zee eruitziet.’

Wie aan de Westelijke Jordaanoever denkt, zal als eerste conflicten en ellende voor zich zien. De jaren van strijd tussen Israëliërs en Palestijnen hebben dit deel van Israël sterk getekend. Vergeten wordt dat de Jordaanoever ook een ander gezicht januari/februari 2013 www. o d e . n l 6 1

6 2 www. o d e .nl januari/februari 2013

de mensen die er wonen, over het erfgoed en over de natuur.’ Door in zijn vrije tijd de Westelijke Jordaanoever te voet te verkennen, leerde Szepesi – tegenwoordig directeur van het Abraham Path Initiative, dat een wandelroute van de bijbelse Abraham door het Midden-Oosten heeft uitgestippeld – over deze andere kant. Hij noteerde diverse wandelingen en verzamelde er 25 van voor zijn boek. Met zijn werk ging ik op pad en ontdekte een veelzijdiger Palestina dan ik in eerste instantie had verwacht.

Samen met de gids Mohammed Atari kozen we in het noorden van de Westelijke Jordaanoever voor de wandeling vanaf Burqin, een dorpje net buiten de stad Jenin. Jenin heeft een slechte reputatie door de periode van Operatie Beschermingsschild. Deze operatie werd in 2002 door

het ­Israëlisch leger in onder andere Jenin gestart nadat er aan Israëlische kant doden waren gevallen door een zelfmoordaanslag in Netanya. Jenin zou bekendstaan als ‘stad van de martelaren’ en militanten zouden zich er schuilhouden.

Na de Israëlische inval lieten Palestijnse autoriteiten weten dat er een ‘bloedbad’ had plaatsgevonden en dat zo’n vijfhonderd Palestijnen waren vermoord. Uit later onderzoek van de Verenigde Naties bleek dat er 52 Palestijnen waren omgekomen en 23 Israëlische militairen. Volgens het rapport stuitte het Israëlisch leger op hevig verzet, maar deed het er zelf weinig aan om onschuldige burgers te beschermen.

‘Veel Palestijnen associëren Jenin met geweld en gaan er daarom niet graag heen’, zegt Szepesi. De schrijver vindt dat

foto’s: tStefan szepsi

heeft. Dat van een vriendelijke bevolking, een vruchtbare aarde en een rijke historie.

Ook in dit deel van het ‘beloofde land’ doen de inwoners zo goed en kwaad als het gaat hun best om een normaal leven te leiden. Om tussen de muren van Israël te leven met wat voorhanden is. Dat ziet bijna niemand, omdat hier naast journalisten, expats en avonturiers nauwelijks toeristen komen. Het is er gevaarlijk en het land ligt in puin, dat is wat snel wordt gedacht.

Toch is dit gebied de moeite waard, zo leerde ik uit het boek Walking Palestine.

De Nederlandse Stefan Szepesi, voorheen diplomaat in Israël, omschrijft in dit boek hoe het wandelen op de Westelijke Jordaanoever die andere kant van het gebied laat zien. ‘Er bestaat ook een ander Palestina,’ schrijft hij, ‘een Palestina dat gaat over

foto: Sander van Hoorn

in de westelijke jordaanoever zijn tegenwoordig meer gebieden toegankelijk dan wordt gedacht, zegt Stefan Szepesi (inzet). Hier een herder uit rama en het st. george klooster in al-khader (links).

opmerkelijk, omdat die periode inmiddels al tien jaar geleden plaatshad. ‘Vaak denken Palestijnen dat iets niet mogelijk is, dat ze ergens niet heen kunnen vanwege hun achtergrond. Dat wordt zo gevoed.’

Tegenwoordig zijn volgens Szepesi meer gebieden toegankelijk dan wordt gedacht. Waar Nablus en Jenin tot 2008 nauwelijks bereikbaar waren, reis je er nu binnen de Westelijke Jordaanoever ­probleemloos naartoe. De Nederlander probeert dat ook aan de inwoners zelf duidelijk te maken. ‘Wandelen is ontspannend en verzet je g­ edachten, het roept op tot creativiteit en leidt tot dialoog.’

Omdat het toerisme in Jenin niet bestond, begon archeoloog Atari na zijn studie met het rondleiden van klassen om kinderen te leren over de dieren en de

planten die leven in het gebied. ‘Jaren is het toerisme hier weggebleven en werden we beschouwd als terroristen’, zegt Atari.

‘Gelukkig trekt het de laatste tijd weer aan.

Ik houd van praten en zeker na 2002 is het zinvol toeristen meer te vertellen over de historie en cultuur van deze streek.’

Bijvoorbeeld met de Burqinroute, die begint bij Canaan Fair Trade. In deze fabriek worden lokale producten als olijfolie en amandelen verwerkt voor de Europese en Amerikaanse fairtrade-markt. Onder meer olijfoliezeep, verschillende kruiden en amandelen voor Zwitserse chocola worden er verkocht. De fabriek is klein, maar wordt professioneel gerund. Met liefde wordt tijdens de rondleiding verteld over het verwerken van de producten, die in Nederland verkrijgbaar zijn in vele

­natuurvoedingszaken en wereldwinkels.

‘Je kunt hier goed zien wat het land en zijn vruchten betekenen voor de Palestijnen’, zegt directeur Nasser Abu Farha. Met 42 boeren en 12 groepen met vrouwen uit de buurt is de fabriek een belangrijke stimulans voor de lokale economie. Onder meer met hulp van de Triodos Bank kan Abu Farha zijn fabriek draaiende houden.

Eenmaal op weg wandelen we door de akkers waar tomaten en komkommers worden verbouwd. Inventief, in plastic kassen; andere gewassen groeien in het open veld. Verderop treffen we twee broers, die alfalfa en klaver aan het oogsten zijn. Je januari/februari 2013 www. o d e . n l 6 3

6 4 www. o d e .nl januari/februari 2013

zijn we nu weer boeren en verbouwen we gewassen rondom de stad’, vertelt Atari.

‘Daar zijn we trots op, hoewel we wel worden beperkt in onze mogelijkheden.’

Dergelijke beperkingen zijn voor ambitieuze jongeren op de Westelijke Jordaanoever een kwelling: worden belemmerd in het maken van keuzes voor je toekomst.

De 23-jarige Mohammed Alramah, afgestudeerd als econoom, kan zich er vaak kwaad over maken. Samen met andere jongeren ontmoet ik Alramah in Ramallah, een lagergelegen stad op de Westelijke Jordaanoever. Helder maar ingetogen licht hij zijn frustraties toe.

Alramah – breed gebouwd, poloshirt, gel in het opgeschoren haar – is ­geboren in Koeweit, maar sinds zijn zevende ­woonachtig op de Westelijke ­Jordaanoever.

Nu kan hij als Palestijn niet naar andere delen van het land. Hij maakte mee hoe Israëlische militairen hun huis binnenvielen tijdens de Tweede Intifada. ‘De angst waarin ik ben opgegroeid, wil ik mijn kinderen niet aandoen.’ Het liefst gaat Alramah naar het buitenland om nooit meer terug te keren. ‘Ik haat het hier. Hoe kun je hier als toerist nu naartoe willen?’

Die tweestrijdigheid – het mooie land met zijn inwoners en de lelijke kant van het Palestijns bestaan – het maakt een verblijf in ‘Palestina’ op sommige momenten erg complex. Volgens Szepesi is wandelen op de Westelijke Jordaanoever juist daarom de moeite waard. ‘Het is een van de beste manieren om alle kanten van de Palestijnse situatie te leren kennen. Dat is soms heel mooi, soms heel confronterend.’

foto: rolf bos

waant je terug in de tijd. Het werk gebeurt nog op de ouderwetse manier, voorovergebogen met een sikkel, al maaiend tussen het groen. De broers, beiden hun getaande gezicht met een petje beschermend tegen de zon, hebben lichtblauwe ogen, die fel afsteken tegen hun gebruinde huid. Het niet-gemaaide veld strekt zich ver om hen uit. De broers werken gestaag door.

De hoge vruchtbaarheid van dit gebied komt historisch gezien eigenlijk best goed uit. Waar inwoners van Jenin vóór de Tweede Intifada in 2000 veelal in Israël werkten, dat wil zeggen buiten de Westelijke Jordaanoever, daar werken ze sindsdien hoofdzakelijk op het land omdat ze minder gemakkelijk wegkomen uit Jenin vanwege de muur, die Israël bouwde om terreuraanvallen te weren. ‘Net als onze voorouders

foto: stefan szepesi

een rotsbrug bij Ain Qelt en een veld wilde anemonen bij aboud (rechts).

Als we later op de middag de ­ l-Liqraberg afdalen, die tegen de AlA Baared aanligt, is het goed oppassen waar je loopt. Op de witte, rotsige paden glijd je snel weg door losliggende stenen. De sterke wind, die de enkele olijfbomen hier één richting op laat groeien, haalt je uit je concentratie. Vanaf deze hoogte is het moeilijk te bevatten dat dit rijke stuk land met deze vriendelijke mensen niet alleen maar mooi kan zijn. Het nodigt uit om het dal in te lopen en in een van de dorpen de mensen te ontmoeten, met hen te praten over die vruchtbare aarde die hen zo lief is, en om samen te genieten van het kruidige eten in de avondzon.

Reisadvies: neem een picknickmand mee aanmelden via:

Naast de wandeling vanaf Burqin geeft ook de route van Haddad naar www.ode.nl/evenement Jalqamus een goed beeld van de vruchtbare omgeving van Jenin. Deze wandeling maak je het best in februari of maart, dan staan de amandelboomgaarden uitgebreid in bloei. Het gebied is in deze tijd groener dan later in het jaar en de olijfboomgaarden en velden vol rode anemoon nodigen uit tot een picknick. Ook vogelliefhebbers zijn in deze p ­ eriode op de goede plek, een grote variatie aan vogels is dan in dit gebied te vinden.

De route rondom Aboud, op ongeveer veertig minuten rijden vanuit Ramallah, is er een van meer historische aard. Na een kleine klim kom je net buiten de stad verschillende ruïnes tegen van huizen uit de Romeinse tijd. Verderop ligt de kerk – of wat er van over is – van Santa Barbara, daterend ergens tussen de vierde en zesde eeuw. De plek wordt nog steeds door de dorpelingen gebruikt als heilige plek.

Een andere route loopt langs de lagergelegen groene wadi’s van Aboud, het vruchtbare dal met de citroenbomen en het zwembad. Dit is de plek waar de dorpelingen hun tomaten en komkommers verbouwen, en verderop bij de bron houden rivierkrabben zich schuil onder de stenen. Overnachten doe je in simpele kamers nabij het klooster in het dorp.

De routes uit Walking Palestine zijn geschikt voor elke wandelaar. De periode van februari tot mei is het meest geschikt, omdat alles in bloei staat. Vanaf mei wordt het warmer en droger. ­Bergschoenen zijn handig, maar niet nodig, omdat er niet echt geklommen wordt. Goede sportschoenen voldoen daarom ook. Een lange broek en een petje zijn aan te raden en neem uiteraard veel drinkwater mee en zonnebrandcrème. De routes uit het boek variëren van wandelingen van een tot twee uur tot langere tochten van vijf tot zeven uur. | L.T.

Liza Titawano ziet wandelen als een mooie manier om tot bezinning te komen. januari/februari 2013 www. o d e . n l 6 5

Regeladvertenties HARTCOHERENTIE TRAININGEN professionals en licentie opleiding Verkoop emWave & Desktop met NL handleiding, garantie & service Tel: 043-3655626 www.heartmathbenelux.com

ANNA VAN LEEUWEN ROTTERDAM ma-avond 7 jan start van originele cursussen Intuïtieve Ontwikkeling. info: 010-4203924/www.annavl.net MINDFUL WANDELEN IN STILTE Op mooi Grieks eiland, begin april www.liberowalcheren.nl (aanbod)

ECOTHERAPIE CURSUS Verbeter de energie van jezelf, je huis en de natuur.

Met Hans Andeweg e.a.

Kom naar onze info-avond! www.ecotherapie.org

DANSEN AAN ZEE KATWIJK, BERGEN Kreta, Terschelling, A’dam, Utrecht Anneke Wittermans www.diadans.nl RETRAITE ACHTERHOEK 2 - 6 JAN. Dans-klank-stilte-adem-cranio-mass.

Monum. boerderij, app. voor jezelf Biovoed., bijz.plek: erveVeldink.nl

GEVOELIGHEID VOOR STRALING Meetspecialist voor meting aan huis www.emstraling.nl MEDE-INVESTEERDERS GEZOCHT voor Duikers Resort in Indonesie (Manado) op basis van duurzame en ecologische uitgangspunten.

Info: elfintoar@gmail.com STILTERETRAITE; RUST, INZICHT 2t/m6 jan. ook 24 nov. stiltedag 030-6572447 www.hartenlicht.nl ISBN:978.90.8840 VRIJGEVEN vieren van verbintenissen, ipv LOSLATEN www.beweegreden.org

GIMSEL

Voordelig uw doelgroep bereiken?

Plaats een regeladvertentie. Vanaf €12,50 per regel (minimaal 3 regels).

Ga naar: www.ode.nl/ regeladvertenties

SPIRIT

DE GROENE WEG

Leef de natuur VANBINNEN

WERELDWINKEL

OOST WEST CENTRUM

LABYRINT

GENMAI

Natuurlijk winkelen met respect voor mens & dier Voor dagelijkse boodschappen en fairtrade cadeaus, biologisch lunchen, duurzaam wonen en inspirerende cursussen.

MARINIERSWEG 1-33, 3011 NB ROTTERDAM, 010-2331933

www.degroenepassage.nl

toekomst!

Pleidooi voor een duurzame

ga nu naar

DOE MEE. DENK MEE.

WWW.WIJWILLENACTIE.NL

Eten

Verrijkt of verarmd?

Boekweit: winterkost vol kwaliteit.

De voedingsmiddelenindustrie wil ons graag doen geloven dat voedsel veel gezonder en beter kan dan het van nature is. Ze halen dingen uit ons eten die schadelijk kunnen zijn (cholesterol, vet, ­allergenen) en voegen er juist dingen aan toe die we mogelijkerwijs tekortkomen (vetzuren, vitaminen, calcium). Op de verpakking staan al deze nieuwe kwaliteiten prominent vermeld.

Natuurlijk zijn er talloze producten die van ­nature zulke kwaliteiten al hebben. Neem boekweit: geen cholesterol, geen vet, geen gluten. En juist wel kalium, fosfor en magnesium. Er is alleen geen boekweitlobby die de gratis verdiensten van deze verrukkelijke plant aanprijst. Het is voortreffelijk wintervoer dat je ­lekker warm houdt in het koudste seizoen. Als je er nog wat antioxidanten aan toevoegt (pompoen), wat ijzer

foto: pieter de swart

(bleekselderij) en cholesterolvrije vetzuren (­sesamolie), dan kun je dat hele schap vol verrijkte en verarmde etenswaren links laten liggen.

Verhit in een koekenpan een paar eetlepels sesamolie. Fruit hierin een kop aan dobbelsteentjes ­gesneden pompoen en een paar aan ringetjes gesneden ­stelen bleekselderij. Voeg dan een kop boekweit toe en ­vervolgens twee koppen water of bouillon. Breng aan de kook en voeg een snufje zout toe (niet doen als de bouillon al hartig is). Draai dan het vuur laag en laat vijf minuten sudderen. Schuif er een warmhoudplaatje ­onder en laat nog een kwartiertje garen. Zo al heerlijk, bij een lekkere salade of gegrilde groenten. Wil je toch nog graag wat toevoegen aan de boekweit, dan zijn zure room, walnoten of/en venkelzaad een goede (en glutenvrije) verrijking. | elbrich fennema

januari/februari 2013 www. o d e . n l 6 7

Inspiratie beleving

Een cadeau om te ervaren Altijd lastig: wat geef je iemand cadeau die

bijna alles al heeft? De site ­­www.­­naturesgift.nl kan uitkomst bieden. Hier staan allerlei belevenissen in de natuur om cadeau te geven. Zoals een excursie ‘herten speuren’ in Zeeland met een gids van Staatsbosbeheer, een rondvaart door de Biesbosch of een survivaltocht door de Friese natuur. Er zijn actieve belevenissen, spannende of ontspannende, ­geschikt voor jong en oud en voor verschillende budgetten.

Beleven is het nieuwe geven! | Dewi Gigengack via naturesgift.nl kun je belevenissen cadeau geven, zoals deze tocht door de biesbosch.

BOEK

U hebt er het afgelopen jaar mis schien eens van gehoord, van de Top 5

regrets of the dying van de Australische Bronnie Ware. Dit artikel over de dingen waar mensen die op sterven liggen spijt van hebben, werd door miljoenen mensen gedeeld via Twitter en ge-liked op Facebook. Het was zo succesvol, dat Ware besloot een boek over het thema te schrijven.

Als ik het leven Ware werkte jarenlang als palliatief over mocht doen verzorgster en bouwde in die tijd vaak een Bronnie Ware warme vriendschap op met haar cliënten.

A.W. Bruna Uitgevers Ze merkte dat stervenden, terwijl ze terugkijken op hun leven, opvallend vaak spijt hebben van dezelfde dingen: waren ze maar trouw aan zichzelf gebleven, hadden ze maar minder hard gewerkt, waren ze hun vrienden maar niet uit het oog verloren. In Als ik het leven over mocht doen vertelt Ware over cliënten als John, die maar niet met 6 8 www. o d e .nl januari/februari 2013

pensioen wilde gaan om dan met zijn vrouw te kunnen gaan reizen. Toen hij dat na vijftien jaar toch deed, bleek zijn vrouw een terminale ziekte te hebben en stierf ze drie maanden voordat ze op reis zouden gaan. Of Doris, die in haar eigen woorden ‘doodging van de eenzaamheid’. Met behulp van Ware spoorde ze oude vrienden op en stierf ze toch nog als gelukkig mens.

Gaandeweg vertelt Ware ook steeds meer over haar eigen leven, haar ongelukkige jeugd en hoe veel moeite het haar heeft gekost om de wonden uit het verleden te laten helen en te kiezen voor haar ‘echte ik’. De wijsheden van stervenden en van Bronnie Ware zelf helpen om te kiezen voor de dingen die écht belangrijk zijn – voor het te laat is. | D.G. Win dit boek Ode geeft vijf exemplaren van Als ik het leven over mocht doen weg! Stuur uw naam en adres naar mailenwin@ode.nl.

Winnaars krijgen bericht.

foto: flickr.com/grrrl

Doe wat echt belangrijk is

MUZIEK

Eerbetoon uit onverwachte hoek Bij leven was de Schotse zanger en gitarist John ­Martyn

(overleden in 2009) echt een ­buitenbeentje. Hij brak in de jaren zestig door als folkartiest, Johnny boy would maar verlegde voortdurend zijn love this – a tribute grenzen en ontwikkelde met aan jazz en pop ontleende stijlto John Martyn vormen een volstrekt idiosynDiverse artiesten cratisch idioom. Zijn koosnaam Hole in the rain ‘strepsil Martyn’ dankte hij aan de opmerkelijke manier waarop hij zijn stembanden geweld aandeed om net zo te klinken als de beurtelings zwoele en scheurende tenorsax van zijn idool, jazzlegende Pharoah Sanders. Dat zijn songteksten ­daardoor

nauwelijks nog te verstaan waren, leek hem totaal niet te boeien.

Die teksten zaten hem bovendien zo dicht op de huid, dat het ­onwaarschijnlijk leek dat iemand anders ze ooit in de mond zou nemen.

Toch is dat nu gebeurd, en het is hartverwarmend om te constateren hoe zeer Martyn nog altijd een inspiratie is. Het fraaist zijn de bijdragen uit onverwachte hoek, zoals Small hours, vertolkt door Robert Smith van The cure. Gospelveteranen Clarence Fountain en Sam Butler ­toveren Glorious fool om tot zompige deepsoul. Nufolkpionier Beth Orton ­verrast met haar interpretatie van Go down easy. Maar er valt nog véél meer te genieten, twee propvolle cd’s en een dvd lang. | Ton Maas | Dit is de ­laatste ­aflevering van deze rubriek. Wie mijn muzikale omzwervingen wil blijven volgen kan terecht op www.tonmaas.nl

Een bloemlezing uit het werk van Ton Maas: www.ode.nl/tonmaas

boek

Dieren: mensen of dingen?

In haar ‘omkeerboek’ Het dier is is een mens geworden – Het dier is een ding geworden beschrijft t­ heologe en ­journaliste Marijke Verduyn de ­tweeslachtige relatie van m ­ ensen met dieren. Sommige dieren zijn ­gepromoveerd van het erf naar onze bank, soms zelfs ons bed; andere werden juist steeds onzichtbaarder en anoniemer, in grote stallen, achter dichte deuren.

foto: Dewi gigengack

Wat zijn vragen of feiten die deze dubbele moraal volgens u zichtbaar maken?

‘We geven jaarlijks anderhalf miljard euro uit aan huisdieren. Alles wat wij mensen hebben, is er ook voor huisdieren: de beste voeding, chemokuren, psychologen, UGGs, parfum. Aan vlees, zuivel en eieren zijn we naar verhouding steeds minder gaan uitgeven. Een boer had in 1965 aan 400 kippen genoeg; nu moet je er 40.000 houden om ervan te kunnen leven.

In krantenberichten wordt gesproken van “een partij kuikens” die is “vernietigd”. En in jargon gaan dieren niet dood of raken ze niet gewond, maar heet dat “uitval” en

“beschadiging”. Die ­verdingelijking vind ik kwalijk. Maar ook de omgang met huisdieren roept vragen op, zoals “Mag je een chihuahua een jurkje aantrekken of schend je daarmee zijn integriteit?”’

Marijke Verduyn wil mensen een spiegel voorhouden over de omgang met dieren.

Wat wilt u met uw boek bereiken?

‘Ik hoop dat het boek de lezer een ­spiegel voorhoudt over hoe hij over dieren denkt.

Denk je “het is maar een beest” of “een dier is als m’n kind?”, of zit het daar ­ergens tussenin? Is dat anders voor een hond of een kip? En wat zegt dat over hoe je met dieren wilt omgaan? Ik had bij de stelling “een gezond dier mag je niet doden” ­verschillende ­antwoorden in mijn hoofd. Voor huisdieren was ik het ermee oneens, en voor ­productiedieren wist ik het niet. ­Ongelofelijk laf vind ik dat van mezelf. Ik ben geen ­hardcore vegetariër, maar ik vind wel dat je alle dieren met respect moet b­ ehandelen.’

Wat kunnen mensen zelf doen?

‘Ik wil dat mensen gaan nadenken over wat het betekent voor een dier om ons

e­ igendom te zijn, en of dat eigendom ­gebonden moet zijn aan ­regels en ­wetten.

Dat ze ten ­aanzien van ­productiedieren meer ­burger en ­minder consument ­worden.

En ten ­aanzien van huisdieren minder ­gericht op hun eigen verlangens. Hoe je met dieren omgaat, laat zien hoe je mens wilt zijn.’ | D.G. | LEES EEN ­FRAGMENT UIT DIT BOEK OP ­WWW.ODE.NL/­MARIJKEVERDUYN januari/februari 2 013 www. o d e . n l 6 9

VOOR INTELLIGENTE OPTIMISTEN

onze missie Als onafhankelijk opinietijdschrift geloven wij in vooruitgang, voort­durende mogelijk­heden en menselijke creativiteit. Wij dragen bij aan die vooruitgang door de verhalen te pu­ bliceren over de mensen en ideeën die een verschil maken. Wij berichten ook over de pro­ blemen van de samen­leving, omdat ze kansen scheppen voor p ­ ositieve ­verandering. Om bij te dragen aan vrede en duurzaamheid, publiceren wij de verhalen die de kloof over­ bruggen tussen denken en doen, tussen woede en hoop, en de pijnlijke kloof tussen arm en rijk. Dat is het nieuws dat wij onze lezers beloven. Wij dagen onze lezers uit deel te ne­ men aan een internationaal netwerk van inspiratie en samenwerking, dat respect, gerech­ tigheid en gelijkwaardigheid verstevigt. Hiermee nodigen wij onze lezers uit hun eigen bij­ drage te leveren aan een meer rechtvaardige en d ­ uurzame wereld.

Oprichters Jurriaan Kamp, Hélène de Puy Hoofdredactie

Jurriaan Kamp (internationaal), Marco Visscher (Nederland) art director Andrea Mota

bureauredacteuren correspondent

Elleke Bal, Dewi Gigengack

Max Christern

Chef Internet

Brenda Leensvaart

medewerkers

Paulo Coelho, Elbrich Fennema,

Neeltje Konings, Ton Maas, Harry Starren, Pieter de Swart, Lisette Thooft Corrector Vertalers

Sam Pitzalis Hilde Bervoets, Piet Janssen, Barbara de

Lange, Hielke Schouten, Carl Stellweg productiemanager

Jordan Lebrecht

Postadres

Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam Bezoekadres

Abonnementen

Het abonnementstarief voor binnen- en buitenland is € 72,50 per jaar. Het ­abonnementstarief voor het buitenland is exclusief portokosten. Studenten betalen € 49,00 per jaar (jaarlijks kopie geldige collegekaart opsturen). Een abonnement op Ode houdt in: een jaar lang Ode, Ode’s digitale nieuwsbrief en 30 procent korting op Ode-evenementen. Ode behoudt zich het recht voor om eenmaal per jaar de tarieven te indexeren.

Aanmelden

Ode, Antwoordnummer 1819, 1910 VB Uitgeest t 0251 257 927 f 0251 310 405 e ode@aboland.nl i www.ode.nl

De Machinist, Lokaal 13, Willem Buytewechstraat 45, 3024 BK Rotterdam t 010 22 103 13 e ode@ode.nl i www.ode.nl Voor abonnementenvragen, zie ‘Abonnementen’ in de rechterkolom.

Nieuwe abonnees ontvangen binnen vier weken na aanvraag hun eerste nummer.

Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van de abon­­ne­ments­periode een bericht van opzegging is ontvangen per post, fax of e-mail.

Adreswijziging graag vier weken van tevoren doorgeven per post, fax of e-mail. Wijzigingen kunt u ook doorgeven via onze website www.ode.nl, bij ‘Abonnementen’.

Brief aan de redactie

redactie@ode.nl Ode behoudt zich het recht voor correspondentie van lezers te redigeren voor duidelijkheid of lengte. adjunct-Uitgevers

Brenda Leensvaart,

Caroline Verboom marketing & advertenties

Caroline Verboom

Wij nemen uw gegevens op in een gegevensbestand.

Deze gegevens worden gebruikt voor de uitvoering van met u gesloten overeenkomsten, zoals de abonnementenadministratie. Daarnaast kunnen wij uw gegevens gebruiken om u op de hoogte te houden van interessante informatie en/of het doen van aanbiedingen van Ode of van zorgvuldig geselecteerde bedrijven. Mocht u hiertegen bewaar hebben, dan kunt u ons hiervan per post (Postbus 2402, 3000 CK Rotterdam) of via e-mail (ode@ode.nl) op de hoogte stellen.

t 010 2210313 | e caroline@ode.nl Plaza- en regeladvertenties

Marianne Seijkens t 06 29072467 | e marianne@ode.nl

Abonnementen internationale editie

www.theoptimist.com Ode, PO Box 430235 Palm Coast, Florida 32143-0235, USA

© 2013 Ode Nederland B.V. of de

Ode voor slechtzienden

individuele auteurs.

Ode verschijnt op cd voor mensen die slechtziend, blind of dyslectisch zijn, of een andere leeshandicap hebben. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op de voorgelezen Ode. Telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedicon.nl.

Ode wordt gedrukt op volledig gerecycled papier van Dalum Papir, Denemarken, www.cyclus.dk.

70 www. od e. nl januari/februari 2013

Column

Jurriaan Kamp Mede-oprichter van Ode en hoofdredacteur van de internationale editie, gevestigd in San Francisco.

Een nieuwe wereld?

foto: jordan Lebrecht

Als u dit leest, is het misschien al 21 decemb er geweest. Dan heeft u het einde van de Maya-

kalender overleefd. Gefeliciteerd!

Ik denk niet dat de Maya’s eeuwen geleden, toen zij hun kalender opstelden, het einde van de wereld wilden voorspellen. Zij maakten hun kalender aan de hand van sterrenstanden en -bewegingen en ze zagen op 21 december 2012 het einde van een cyclus. En dus begint er op 22 december een nieuwe cyclus.

Over de betekenis van die overgang wordt veel gespeculeerd. Andere oude tradities hebben ook voorspeld dat rond deze tijd een nieuw tijdperk zou aanbreken.

De mystieke datum van de Maya’s hangt ook samen met de overgang van het Vissen- naar het Watermantijdperk, die in de musical Hair in de jaren zestig al werd bezongen.

In het vorige nummer van Ode zei psycholoog en sjamaan Alberto Villoldo over het begin van deze nieuwe tijd dat er ‘geen grens meer zal zijn tussen de binnenwereld en de buitenwereld’. In de oude wereld heeft iedereen zijn eigen innerlijke leven en vervolgens proberen we de wereld te verbeteren. Maar, zo zegt Villoldo, in de nieuwe cyclus ‘kun je de wereld alleen veranderen als je je innerlijke leven verandert’.

Het staat wel vast dat de samenleving er heel anders zou uitzien als onze innerlijke beleving inderdaad zou overeenkomen met onze scheppingen in de buitenwereld. Hoe veel wantoestanden zijn er niet waartegen wij innerlijk protesteren en die toch blijven voortduren?

De verandering versnelt. En het voelt als een voorrecht om nu te leven

Elke drie seconde overlijdt er ergens op de wereld een baby als gevolg van ondervoeding en ziekten die te voorkomen zijn. In de Verenigde Staten – het rijkste land ter wereld – gaat elke dag een op de zes mensen (in totaal vijftig miljoen) met honger naar bed.

In welke binnenwereld bestaat ruimte voor dat leed? De overweldigende respons op hulpacties heeft al vaak aangetoond hoe zeer wij allemaal daarmee begaan zijn. Maar toch leeft het onrecht voort.

Villoldo’s visie van het samenkomen van onze innerlijke en uiterlijke werelden heeft natuurlijk de kenmerken van een utopie. Maar er lijken ook goede wetenschappelijke argumenten te bestaan die wijzen op fundamentele veranderingen. De ­Amerikaanse celbioloog Bruce Lipton schrijft in zijn boek ­Spontaneous evolution dat onze huidige beschaving aan haar einde is omdat het systeem onvoldoende wordt gesteund. Immers, systeemtheorie leert dat gezonde, veerkrachtige en duurzame systemen afhankelijk zijn van actieve participatie door de eenheden waaruit en waarvoor het systeem bestaat. Lipton zegt: ‘In grote delen van de wereld neemt de helft van de mensen (de armen in ontwikkelingslanden, de hongerige Amerikanen, de 50 procent j­eugdwerklozen in Griekenland en Spanje etc.) niet eens deel aan het systeem. Dat maakt een systeem zwak en luidt ­uiteindelijk de ondergang in.’

Er zijn andere aanwijzingen, zoals klimaatverandering, die aangeven dat we in een overgangstijd leven. De verandering versnelt. En het voelt als een voorrecht om nu te leven. Mijn gedachten gaan naar de Maya’s die 21 december 2012 als laatste datum van hun kalender met hun beitel in de steen hakten.

Wat dachten zij over die dag? Hoe graag zouden zij erbij zijn geweest? januari/februari 2013 www. o d e . n l 7 1

Overigens ben ik van mening...

‘ Kaas heeft ons gemaakt tot wie we zijn’ Paul Kindstedt, professor in voedselwetenschap aan de universiteit van Vermont in Burlington, Verenigde Staten, ontdekte dat kaasmakers en hun kazen een onderschatte rol in onze geschiedenis hebben gespeeld. Daarover schreef hij onlangs Cheese and culture. A history of cheese and its place in Western civilization.

Aan wie hebben wij kaas te danken?

‘Waarschijnlijk werd de eerste kaas gegeten in Anatolië, tegenwoordig Turkije en Syrië, zo’n 7000 tot 6500 jaar voor Christus. Dat was een soort ricotta van koemelk, een zachte frisse kaas.

De Anatoliërs hadden mogelijkheden om kaas te maken, omdat ze voor het eerst in de ­geschiedenis een melkoverschot hadden, evenals kannen en potten om melk in op te vangen.’

U beweert dat kaas aan de basis ligt van de Westerse beschaving. Hoezo?

‘In de Mesopotamische mythologie was er een godin genaamd Innana, die veel van kaas hield en zelfs met een herder trouwde die zuivelproducten maakte. In een tempel voor ­Innana moest ­dagelijks kaas geofferd worden. Haar ­kaasbehoefte zorgde ervoor dat er veel schapen gehouden werden in Mesopotamië. De ­Mesopotamiërs besloten ook maar meteen de wol van die schapen te ­gebruiken. En die wol, in de vorm van textielproducten, maakte Mesopotamië uiteindelijk rijk. Het werd zelfs een ­voorloper van de Westerse beschaving.’

‘Kaas heeft in ieder geval een grote rol gespeeld in onze militaire geschiedenis. Neem de Romeinen. Zij waren meesters in het bezet houden van veroverde gebieden doordat ze slim en snel nederzettingen bouwden. Vlak na een verovering werden daar meteen schapen naartoe gebracht, en kaasmakers. Die kaasmakers leerden de lokale bevolking ook weer om kaas te maken. Kaas speelde dus een rol in het in stand houden van het Romeinse rijk.’

Wat was de gouden eeuw van het kaasmaken?

‘Dat hangt ervan af aan wie je het vraagt. Een Fransman? Een Zwitser? Een Italiaan? Maar ik praat nu natuurlijk met een Hollander. De ­Nederlanders maken fantastische kazen. De ­Hollandse bodem is heel geschikt voor het ­houden van melkvee. En de handel in kaas bracht Nederland rijkdom. Zo heeft kaas ons allemaal gemaakt tot wie we zijn.’ | ELLEKE BAL 7 2 www. o d e .nl januari/februari 2013

foto’s: angelo lano/shutterstock.com; Christina Kindstedt

Heeft kaas wel eens voor oorlog gezorgd?

Foto: Cruyff Foundation

Johan Cruyff Foundation en de Postcode Loterij.

Bijvoorbeeld: meer buiten spelen, da’s logisch.

Als kind speelde Johan Cruijff altijd buiten. Met

Courts brengen de speelruimte terug waar deze het

met een beperking. Want elk kind heeft recht op

een bal. Vandaag de dag heeft een kind in de stad

meest nodig is: in de stadswijken. Kinderen krijgen

speelruimte, spelplezier en voldoende beweging.

gemiddeld 4 m2 speelruimte, terwijl een auto 10 m2

weer de ruimte om samen te sporten, te spelen en

Wat Johan betreft komen er dus nog veel meer

parkeerruimte heeft. Smartphones, games en

plezier te maken. En dat stimuleert ook meteen de

Cruyff Courts. Maar “da’s logisch”.

Facebook houden veel kinderen binnen. Steeds

integratie en de leefbaarheid in de wijken.

Dankzij u...

meer kinderen bewegen te weinig, worden te dik Voor alle kinderen

Johan Cruyff Foundation ontvangt sinds 2010 een

De buurt, gemeente, scholen, sportclubs en het

bijdrage van de Postcode Loterij, dankzij alle lote-

Speelruimte waar die nodig is

lokale bedrijfsleven worden altijd nauw betrokken

rijdeelnemers tot nu toe 3 miljoen euro. Door mee

Cruijff kwam al 15 jaar geleden met een tactisch

bij de aanleg van een Cruyff Court. Al die partijen

te spelen met de Postcode Loterij steunt u met 50%

plan. Hij richtte de Johan Cruyff Foundation op.

spelen ook een belangrijke rol bij het onderhoud en

van uw inleg het werk van Johan Cruyff Foundation

Inmiddels zijn er in binnen- en buitenland al 168

de activiteiten die op een Cruyff Court worden

en 84 andere goede doelen.

Cruyff Courts aangelegd: ouderwetse trapveldjes

georganiseerd. Er zijn overigens ook al 20 multifunc-

in een modern, multifunctioneel jasje. De Cruyff

tionele veldjes bij instellingen voor kinderen

en raken zelfs sociaal geïsoleerd.

Samen maken we het verschil.

Kijk op www.postcodeloterij.nl