The Optimist NL 172 januari februari 2017 by Uitgeverij The Optimist BV

Wat te doen met de boze burger: 3 antwoorden Hoe gezond is het voorbeeld van iceman Wim Hof? e Voorh

Planten die de lucht zuiveren

Angst Voor superhelden! (p. 16)

niets om bang voor te zijn

TheopTimisT.nl â&#x201A;Ź 9,75 januari/februari 2017 / nr. 172

PLuS: Op pad met de Steve jobs van Griekenland januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 1

#1 anti-zelfhulpbestseller uit Denemarken Een hoop mensen grijpen naar zelfhulpboeken en -cursussen die ons weer in contact willen brengen met ons innerlijke zelf. Svend Brinkmann, hoogleraar Psychologie aan de Universiteit van Aalborg, hekelt deze ‘zelfhulpcultuur’ en geeft een verfrissend antwoord op alle zogenaamde positieve psychologie.

‘Dit boek is net zo goed een vermakelijk verzet tegen de cultus van oppervlakkige levenslessen, als een stimulerend alternatief ervoor.’ – The Optimist ‘Standvastig maakt korte metten met onzinadviezen.’ – Psychologie Magazine ‘Dit boek helpt om onder alle omstandigheden het hoofd koel te houden.’ – NRC Handelsblad ‘Een op de filosofie van de stoïcijnen geïnspireerd tegengeluid dat in deze tijd van sneller, beter, blijer, hoger en mooier uiterst verfrissend is.’ – Happinez

NU IN DE BOEKHANDEL

www.levboeken.nl

welkom

Tussen angst en hoop

fOtO: Pieter de SWart

Ons OmslAgthemA Over Angst kon niet actueler zijn. Nu het Amerikaanse volk Donald Trump heeft gekozen als de nieuwe president heerst bij zijn tegenstanders vooral onbehagen. Dat is niet onbegrijpelijk. Er valt nogal wat te vrezen als we de beschimpingen uit zijn campagne letterlijk moeten nemen: vrouwen, immigranten en moslims komen verder in het nauw, de Amerikaanse steun aan het klimaatverdrag en andere milieuwetgeving zal wankelen. Onderwijzers lieten door journalisten optekenen dat zij bij hun leerlingen niet meer zo’n gevoel van angst en onzekerheid voelden sinds de aanslagen van 11 september 2001. Dat moet niet verbazen. Journalisten hebben in hun verslaggeving van de verkiezingsstrijd veel bijgedragen aan de stemmingmakerij. Trump is maandenlang omschreven als een groot gevaar (terecht of niet) en de Apocalyps was nooit ver weg. Zelf deed hij net zo goed mee om angst te zaaien: de verkiezing van Hillary Clinton zou in zijn ogen leiden tot de ‘totale vernietiging van ons land zoals we dat kennen’, zo vertelde Trump een menigte, nog een maand voor de gang naar de stembus. Waar in 2008 Barack Obama wist te inspireren met een boodschap van hoop en optimisme, daar zijn we nog geen tien jaar later verder weggezakt in ons doemdenken dan ooit tevoren. Die angstcultuur zien we ook in de Nederlandse politiek, waar Geert Wilders angst zaait over bepaalde bevolkingsgroepen en alle andere partijen angst zaaien over Geert Wilders. Kennelijk is het erg verleidelijk om mensen aan te spreken op deze emotie. Wie van ons laat zich niet af en toe meeslepen in angstige gedachten? Met de verhalen in ons omslagthema (vanaf pagina 36) kunt u hopelijk enigszins tot bedaren komen met onze handreikingen om met angst om te gaan, ook wanneer die losstaat van de politiek. Hoe voorkomen we dat een ongeschikte demagoog president wordt? Die vraag heeft veel mensen beziggehouden. Zoals David Van Reybrouck, een Vlaamse cultuurhistoricus die al jaren pleit tegen verkiezingen. Hij wil dit ‘ritueel’ vervangen door een lotingsysteem, waarop een overzichtelijke, willekeurige groep burgers beslissingen kan nemen. Vanwege de recente ontwikkelingen rondom de Brexit en de Amerikaanse verkiezingen schreef Van Reybrouck een geactualiseerd betoog (pagina 24). Ook zal het helpen om veel meer te investeren in onderwijs, zodat de kwaliteit omhoog zal gaan. Dat kan alleen als er veel meer aandacht komt om de talenten van kinderen centraal te stellen en hen enige mate van verantwoordelijkheid te geven over hun eigen leerproces. Zo kunnen we een samenleving creëren, waarin volwassenen zelfstandiger nadenken en bewuster zijn over de keuzes die ze maken. Dat betekent dat het staatsonderwijs en de leerplicht, zoals die vandaag worden toegepast, grondig moeten worden herzien. In deze editie laat Peter Hartkamp zich daarover stevig uit: ‘We behandelen kinderen nu zoals we vroeger vrouwen of slaven behandelden’ (pagina 20). Maar hij benoemt wel degelijk een reële uitdaging en presenteert een baanbrekend alternatief. Daarom zijn we blij dat Hartkamp meewerkt aan het webinar (op woensdag 1 februari), waar we ook u hopen te mogen verwelkomen als deelnemer. Wat de komst van president Trump precies betekent voor de wereld weten we niet. Het zijn beangstigende tijden, maar verloren zijn we allerminst.

Medewerkers • anne Vegterlo Ze kwam op onze redactiezaal in rotterdam binnen in 2013 als stagiair. en overrompelde ons met schrijftalent, werklust en creativiteit. Het verbaasde niemand dat ze een jaar later voor NRC Handelsblad en nrc.next ging schrijven. in dit nummer is ze terug in onze kolommen met een goed verhaal over de methode van Wim Hof, de iceman. inmiddels werkt ze op de redactie van Quest, het populair-wetenschappelijke maandblad. Pagina 32 • horia manolache Horia, geboren in roemenië, dacht altijd dat een technische universiteit de weg was naar een carrière. na twee jaar besloot hij toch zijn passie te volgen en zijn kunstzinnige talenten meer aandacht te geven. Hij leerde films maken en vertrok naar de kunstacademie in San francisco. Om wat bij te verdienen, maakte hij foto’s. daar bleek hij erg goed. nog voor zijn dertigste had hij diverse internationale fotografieprijzen in de wacht gesleept en exposeerde hij in diverse landen. Wij waren erg onder de indruk van zijn fotoserie van daklozen. Hij fotografeerde hen zoals ze op straat zijn en zoals ze zichzelf zagen in hun dromen. Het leverde schitterende portretten op. Zie pagina 52

roland pluut, uitgever •

rp@theoptimist.nl

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 3

Optimaliseer je ervaar dagelijks de voordelen van een abonnement. nog geen lid? Meld je dan nu aan via www.theoptimist.nl/nu

interview

‘Leerlingen weten prima wat goed voor hen is’ Toen zijn dochTer 8 jaar was en aangaf dat ze nog liever

doodging dan naar school, begon voor Peter Hartkamp een intensieve zoektocht door het onderwijs. Hij raakte betrokken bij de oprichting van drie scholen in Nederland, waaronder twee zogeheten Sudbury-scholen, waar leerlingen zelf verantwoordelijk zijn voor hun leertraject en waar geen opgelegde klassen, leerplannen of overhoringen zijn. Zijn analyse van het onderwijs heeft Hartkamp omschreven in zijn onlangs verschenen boek, Het gedwongen onderwijs voorbij: Een pleidooi voor het realiseren van de rechten van het kind binnen het onderwijs.

Waarom spreekt u van gedwongen onderwijs? het gaat toch om het recht om te leren?

illuSTraTieS: liSelOTTe HarTkaMP

‘Kinderen worden door de leerplichtwet van hun vijfde tot hun zestiende jaar gedwongen op een school te zitten en zelfs tot hun achttiende als ze zich niet kwalificeren. Hierdoor móeten alle kinderen naar school. De meesten doen dit niet uit vrije wil. Er is dus sprake van dwang. Deze dwang maakt inbreuk op het recht om te leren van kinderen, zoals dat is vastgelegd in het Verdrag van de Rechten van het Kind. Binnen de scholen worden de kinderrechten vaak geschonden, want kinderen worden er blootgesteld aan geweld (pesten), drugs (Ritalin) en inbreuken op hun privacy. Ook hun vrijheid van meningsuiting, vrijheid van gedachten, vrijheid om met anderen samen te komen en de vrijheid om te spelen en te recreëren komen door de schooldwang in de verdrukking.’ maar ouders en kinderen kunnen toch kiezen welke school geschikt is?

‘Scholen worden in een keurslijf geperst. Daardoor is de diversiteit van het onderwijs erg beperkt. De rechten van het kind vereisen dat ieder kind gehoord wordt bij alle belangrijke beslissingen die het aangaan en dat ieder kind zelf het type onderwijs kan kiezen dat het beste bij hem of haar past. Maar kinderen zijn nog nooit betrokken geweest bij het maken van wetten over hun onderwijs.’

Schat, je mag kiezen welke school je wilt.

Bent u niet bang dat kinderen en jongeren de hele dag niks zullen doen als ze niet worden gedwongen naar school te gaan? in het klaslokaal zijn ze ook vrij ongemotiveerd.

‘Dat komt doordat ze gedwongen worden te doen wat anderen voor ze bedacht hebben. Kinderen die zélf bepalen wat ze doen, zijn nooit ongemotiveerd. Alle kinderen leren vanaf hun geboorte tot hun vierde jaar met verbazingwekkende snelheid, of het nu gaat om lopen of spreken – niet omdat ze naar school gaan, maar omdat ze het zelf willen. Het is zaak om die natuurlijke nieuwsgierigheid van jonge mensen ook na hun vierde jaar binnen school de ruimte te geven.’ hoe kan dat dan?

‘Als scholen worden omgevormd tot leergemeenschappen waar kinderen samen met anderen kunnen leren en waar de rechten van het kind worden gerespecteerd, zal dat er uiteindelijk toe leiden dat kinderen zich op een menswaardige manier kunnen ontwikkelen.’

Als het onderwijssysteem zo slecht is als u beweert, hoe komt het dan dat we het in stand houden?

‘Al vijf generaties zijn we zo geconditioneerd dat we “gedwongen onderwijs” als normaal beschouwen. In die tijd zijn er sterke institutionele krachten gekomen – onderwijsdiensten, adviesorganen, vakbonden van leerkrachten, noem maar op – die een groot belang hebben om het huidige onderwijssysteem in stand te houden. Zodra er problemen zijn in het onderwijs is de eerste reactie dan ook om méér te doen, terwijl minder onderwijs juist beter is, want dan leren kinderen meer.’

praten over het verlagen van de leerplicht naar 4 jaar en verhogen naar 27 jaar, kortere vakanties, et cetera. Zolang we de mythe “meer is beter” niet ontmaskeren, blijft er druk om het onderwijs in stand te houden en zelfs uit te breiden.’ hoe hoopt u een einde te maken aan het tijdperk van “gedwongen onderwijs”?

Het gedwongen onderwijs voorbij peter hartkamp uitg. The Quantum Company 144 pagina’s E19,95 www.hetgedwongenonderwijsvoorbij.nl

‘Door kinderen als mensen te gaan beschouwen met dezelfde mensenrechten. We behandelen kinderen nu zoals we vroeger vrouwen of slaven behandelden. Ik denk dat we heel snel van de dwang afkomen als alle betrokkenen – ouders, kinderen, onderwijzers, politici, ambtenaren, rechters – zich bewust worden dat kinderrechten óók in het onderwijs moeten gelden en hiernaar gaan handelen. Leerlingen die serieus genomen worden en met respect worden behandeld weten prima wat goed voor ze is. Sudbury en andere democratische scholen laten zien dat kinderen zich juist heel goed voorbereiden op hun toekomst wanneer hun kinderrechten wél worden gerespecteerd.’

Waar baseert u dat op?

‘Kijk naar Finland, een land dat bij internationaal vergelijkend onderzoek veel hoger scoort dan Nederland. De leerplicht in Finland begint pas bij 8 jaar, er zijn minder onderwijsuren en er wordt geen huiswerk gegeven. In Nederland blijven politici

Wat hoopt u met uw boek te bereiken?

‘Ik hoop dat het bijdraagt aan een discussie over onderwijs, zodat Nederland gidsland kan worden op het gebied van onderwijsvernieuwing.’ | mArco Visscher

20 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

WeBinAr Wilt u meer weten over de mogelijkheden om kinderen te laten ontsnappen aan de leerplicht? Of waarom die leerplicht in strijd is met de rechten van het kind? Of werkt u in het onderwijs en wilt u meer weten over deze vernieuwing? Meld u dan aan voor het webinar met Peter Hartkamp op woensdag 1 februari, start 20.00 uur. bij ons kunt u vooraf uw vragen neerleggen, zodat u die tijdens het webinar beantwoord zult krijgen. Meer informatie: www.theoptimist.nl/events/ peter-hartkamp

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 21

Leerplicht Zes edities per jaar

Zes gratis webinars (voor abonnees)

Beter nieuws… voor jou… en voor de wereld

leven, elke dag! Het Optimist lidmaatschap brengt: oplossingsgericht nieuws en dagelijkse inspiratie.

PrOfi teer nu!

nu â&#x201A;Ź 9 ,95 pe of â&#x201A;Ź 84 r maand ,- per ja ar

= gratis toegang tot het onLine archief (voor abonnees)

dageLijks optiMistisch nieuws

www.theoptimist.nl/nu

38 omslagartikel

Angst mag er zijn Met bijdragen van Lisette Thooft, Thich Nhat Hanh en Frank Furedi

De Steve Jobs van Griekenland (en zijn recept voor succes)

Een betere democratie

Dakloos?

Inhoud Januari/februari 2017

Allemaal de kou in

Planten klaren de lucht

verhalen INTERvIEW

20 ‘Leerlingen weten prima

wat goed voor hen is’

Peter Hartkamp strijdt tegen het gedwongen onderwijs en wil meer vrijheid om kinderen en jongeren meer rechten en verantwoordelijkheden te geven voor hun eigen leertraject. AcTuAlITEIT

22 Wat te doen met de boze

burger?

Brexit, Trump en Wilders: ze dagen ons allemaal uit om diep na te denken over de toekomst. Denkt u mee? Het begin van een dialoog.

24 Democratie: dat kan beter Ons kiesstelsel is bankroet, stelt de Belgische cultuurcriticus David Van Reybrouck. Het leidt tot verkiezing van de verkeerde mensen (Donald Trump) en tot verkeerde besluiten (Brexit). Er is een andere manier om het volk een stem te geven. ANAlySE

32 Wim Hof: Op glad ijs? Met zijn ijsbaden krijgt Wim Hof hele groepen mensen uit hun comfortzone. Maar onlangs raakte The Iceman in opspraak toen de dood van vier volgelingen werd toegeschreven aan zijn methode. Is zijn methode gevaarlijk of gezond?

OMSlAGTHEMA: ANGST

38 Niets om bang voor te zijn

ONDERSTROOM, MET ONDER MEER:

Wat er mis is met poezen Golfslag: energie van de toekomst

Veel mensen zijn angstig en vragen zich af: hoe kom ik ervan af? Is een betere vraag misschien: hoe kan ik de angst accepteren?

Superhelden uit Afrika 77

47 Leef, ontdek, ga op

MEDIAMIX, MET ONDER MEER:

Hilde Bolt: Je instinct als kompas

avontuur

Hoe meditatie de wereld verandert

Waarom we de verstikkende cultuur van angst moeten afwijzen.

Berthold Gunster: ‘Ja’ als levenshouding

50 Zo omarm je de angst Vijf overdenkingen om niet weg te lopen voor onze angsten voor de toekomst (ouderdom, ziekte, dood), maar om ze een plek te geven, waardoor we kunnen groeien.

vASTE RuBRIEKEN

voorwoord

Dialoog

Ode aan: lucette vermeijden

10 Ode aan: Grote Groene Muur BEElDvERHAAl

52 ‘Ik heb een droom’ De foto’s van Horia Manolache laten daklozen zien zoals zij willen worden gezien: mooi en schitterend. PORTRET

62 ‘Zo sta ik in het leven’ Alle economen verklaren Paul Efmorfidis, bekend van Coco-Mat, voor gek. Misschien hebben ze gelijk. Maar de excentrieke Griek die zaken doet op zijn gevoel, boekt wél opvallend succes. AcHTERGROND

68 Schone planten De simpele oplossing voor luchtvervuiling.

12 Goed nieuws 14 Onderstroom 31 column: Geertje couwenbergh 75 column: Harry Starren 77 Mediamix 80 lezer in beeld: charlotte Puyman

colofon

Dialoog Over The Optimist

Ik ben heel blij met de nieuwe, Nederlandstalige Optimist! Ik vind de artikelen heel goed, met meer diepgang. Heel fijn! Ik hoop dat jullie zo doorgaan, en ik wens jullie dan ook heel veel succes hiermee.

The OpTimisT wordt gemaakt door:

Saskia Geleedts, ruud Hanou, jurriaan Kamp, Sabina Knezevic, els Kwaks, brian de Mello, roland Pluut, joep Simonis en Marco Visscher. met medewerking van:

aruni bhatnagar, Geertje Couwenbergh, emilie Croissier, anne Douqué, nils elzenga, frank furedi, annemiek Huijerman, Karin Klein, Ton Maas, Horia Manolache, adrie Mouthaan, Thich nhat Hanh, David Van reybrouck, Maarten van der Schaaf, Harry Starren, Lisette Thooft, anne Vegterlo. en met dank aan:

Hilde bolt, Paul efmorfidis, Peter Hartkamp, Charlotte Puyman, roos rebergen, Lucette Vermeijden. en natuurlijk met dank aan u! Praktische informatie:

De jaarprijs voor het lidmaatschap is € 84,00. bel 088-1102010 of mail naar theoptimist@spabonneeservice.nl voor de portotarieven in binnen- en buitenland. Kijk voor de verschillende lidmaatschapsvormen en de voorwaarden op onze website, www.theoptimist.nl/lidmaatschap.

Sinds uw artikel drink ik weer mijn urine. Het bevalt me. AnuTosh Vlierhof-VArik millingen AAn de rijn

Hanna Kraan Ruinen

Via de Bewuste Leesmap heb ik aangenaam kennis mogen maken met The Optimist. Bedankt! Astrid van Rooijen

De documentaire van Michael Moore bij de VPRO op 3 november was zo vol mooie positieve ontwikkeling in allerlei landen dat die echt een grote plaats heeft verdiend in de dagelijkse Optimist Daily! Bedankt! Prembuddha Kroonbergs Amsterdam

noot van de redactie: Die kijktip viel goed bij onze volgers, ook op social media. Op facebook meldde Maria Saruda Seelen: ‘Prachtig, zeer de moeite waard!’ en Pascha Komttebed schreef: ‘ik ben het helemaal eens met Maria!’

u kunt zich voor een lidmaatschap aanmelden via S.P. abonneeservice. Dat kan per post: Postbus 105 2400 aC alphen aan den rijn t 088-1102010 (kantooruren) u kunt ook een mail sturen naar theoptimist@ spabonneeservice.nl of zich online aanmelden via www.theoptimist.nl/lidmaatschap. als u graag de engelstalige, internationale editie ontvangt, kunt u contact opnemen met: The intelligent Optimist, 268 bush Street, #4419, San francisco, Ca 94104, uSa. i www.theoptimist.com e info@theoptimist.com bent u slechtziend, blind of dyslectisch of heeft u een andere leeshandicap. The Optimist verschijnt ook op cd. Via Dedicon kunt u een abonnement nemen op een voorgelezen The Optimist. Telefoon: 0486 486 486, e-mail: info@dedicon.nl, website: www.dedico.nl

urinetherapie

Naar aanleiding van ons artikel over urinetherapie (‘Klaterend goud’, nov./ dec. 2016, p. 28) ontvingen wij diverse reacties van lezers die hun ervaringen deelden. Hierbij een greep: In India heb ik in 1991 zo’n zes maanden mijn urine gedronken, maar ik was hiermee gestopt omdat ik het niet fijn vond, zowel vanwege de slechte smaak als de geur. Inmiddels ben ik vegetariër en sinds uw artikel drink ik weer mijn urine, ongeveer 10 centiliter in de ochtend. Het bevalt me. Er is geen geur en bijna smakeloos. Anutosh Vlierhof-Varik Millingen aan de Rijn

6 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Toen ik jong was en op het land werkte, deden we vaak een plas. Uit nieuwsgierigheid heb ik het wel eens geproefd. Lerend en ervarend wat urine is, ben ik het helemaal niet vies gaan vinden. Meerdere perioden heb ik er wat van gedronken. Stiekem wat bij de thee doen. In 2002 zat ik na operatie van een enkelbreuk met een wond die jarenlang niet wilde helen. Na lange tijd heb ik een beetje urine gedronken en, ja hoor, de wond raakte mogelijk hierdoor, na vier jaren, geheeld. Sinds dat ik uw artikel heb gelezen, doe ik het standaard elke morgen. Wel doe ik er wat water bij. Wilbrord Braakman Schagen

in de mediA

Onze vorige editie is gretig opgepikt door de mediaredacties van de landelijke dagbladen. Leonie breebaart, redacteur en columnist van Trouw, behandelde zowel het omslagthema over ‘extreem altruïsten’ als het interview met zenmeester joan Halifax die pleit voor gezonde compassie, een toestand die volgens haar wordt bemoeilijkt doordat we worden ‘overspoeld door negatief wereldnieuws’. in de wekelijkse bladenrubriek kopte de Volkskrant: ‘Het is fijn dat The Optimist goed nieuws brengt in donkere dagen’, want, zo vervolgt het artikel: ‘Het is tijd voor een scheut optimisme, in deze sombere (amerika, het weer) dagen.’ Het artikel over de zegeningen van urinetherapie wordt wel met enige ironie behandeld en zou alleen voor ‘onverbeterlijke optimisten’ zijn weggelegd.

diAloog oVer de boze kiezer brexit, Trump en Wilders: ze dagen ons allemaal uit om diep na te denken over de toekomst. Denkt u mee? Wij beginnen een dialoog op pagina 22 en horen graag uw antwoorden op de uitdaging van deze tijd. Laat het ons weten door ons een e-mail te sturen: redactie@theoptimist.nl.

Ode aan de assertiviteit Bijdrage van Brian de Mello, blogger op www.theoptimist.nl.

‘Opeens wist ik het: jij bent de geschikte persoon voor deze functie. Wat denk je ervan, doe je het?’ Dat waren de woorden van Mark, voorzitter van de tennisvereniging waarvan ik inmiddels zo’n vijftien jaar trouw lid ben. Het ledental loopt iets terug en de activiteiten raken wat sleets. Mark was al maanden op zoek naar een nieuw Hoofd Evenementencommissie. Tot op heden bespeurde hij geen enkele animo bij een van de andere 800 leden. ‘Mag ik er een nachtje over slapen’, reageerde ik. Dat mocht. Inmiddels heb ik geleerd om dit soort keuzes weloverwogen te maken en dat heeft voor mij alles te maken met assertiviteit. In mijn werk houd ik mijn coachees en klanten voor dat ze assertiever mogen zijn. ‘Assertief’ wordt door veel mensen verward met het begrip ‘agressief’. Voor anderen staat assertief zijn gelijk aan ‘nee’ kunnen zeggen. Laat ik een poging wagen om het verschil uit te leggen. Want de enige overeenkomst tussen assertief en agressief, is dat het begint met een ‘a’ en eindigt op ‘ief’. Maar dat geldt ook voor attractief, alternatief en aardappeldief – en daarvan weten we precies wat bedoeld wordt. Ik begrijp wel waar de verwarring vandaan komt. De doorsnee journalist kent het verschil tussen beide begrippen nauwelijks en dat komt op pijnlijke wijze terug in het dagelijkse nieuws. Als meneer Poetin volgens de media assertief is in zijn buitenlandbeleid, bedoelen ze eigenlijk dat hij agressief is wanneer de Krim wordt ingenomen of meneer Assad wordt gesteund door bombardementen op Aleppo. Dat is verre van assertief. Willen winnen met de bedoeling een ander te laten verliezen, is de definitie van agressiviteit. Nog een voorbeeld: de campagne van Donald Trump was een staaltje pure agressie. Zodra de verkiezingsuitslag bekend en Hillary Clinton verslagen was, nam hij onmiddellijk gas terug en hield hij een assertieve overwinningstoespraak. Assertief betekent: willen winnen, maar anderen de ruimte geven om mee te winnen. Let’s make America great again is een zeer assertieve slogan, grab her by the pussy daarsentegen is honderd procent agressief taalgebruik. Het maakt niet uit of

‘Assertief’ wordt door veel mensen verward met het begrip ‘agressief’. je dat zegt in de kleedkamer of tegen de wereldpers. Mensen die op assertiviteitscursus gaan, denken vaak dat ze zonder blikken of blozen tegen alles en iedereen ‘nee’ gaan leren zeggen. In werkelijkheid worden ze bewust gemaakt van de mogelijkheid om ‘ja’ te zeggen tegen dingen die ze van harte willen. Als iemand u vraagt of u meer of minder Marokkanen wilt, dan kunt u bewust ‘ja’ zeggen tegen een van deze twee opties. Het assertieve zit in het feit dat u niet alleen zegt wat u wilt, maar dat u ook uw gevoel weergeeft dat aan die keuze ten grondslag ligt. Dus: ‘Ik voel me prettig in een gemêleerde samenleving en ik wil daarom meer Marokkanen in mijn buurt’ is een hele assertieve uitspraak. ‘Ik ben bang dat ik om de twee weken mijn autoruitje moet vervangen en daarom wil ik minder Marokkanen in mijn buurt’ lijkt ook een assertieve uitspraak, alleen zit daar een generaliserende aanname in die de goedwillende Marokkanen niet laat mee-winnen. Dus volgens de definitie is dit een agressieve mededeling, hoe je het ook wendt of keert. Inmiddels heb ik er een paar nachtjes over geslapen. Het doet mij goed mensen blij te kunnen maken met een geslaagd evenement en daarom heb ik ‘ja’ gezegd tegen het leiden van de We zijn feestcommissie. De assertieve benieuwd optimist in mij roept: let’s naar uw mening make this tennis club great over deze editie. schrijf ons! again! redactie@ Helaas ken ik geen tennistheoptimist.nl sende Marokkanen. januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 7

Ode aan...

Lucette Vermeijden, Haarlem

fOtO: kees rijken

Vrouwen, geen patiënten Ieder jaar wordt bIj ruIm 160 duizend vrouwen in nederland borstkanker geconstateerd: een lot dat een op de zeven vrouwen treft. De behandeling die volgt, is ingrijpend. Geregeld zijn er daarna lichamelijke klachten, onder meer vanwege de complicaties van het litteken. Ook mentaal lopen de vrouwen vaak een deuk op – en niet alleen omdat het besef dat ze een levensbedreigende ziekte hadden pas later goed inzinkt, zo ontdekte huidtherapeut Lucette Vermeijden (30). ‘Vanwege de beschadiging voelen sommigen zich minder vrouwelijk’, zegt ze. en voor de meesten is er dan nog maar weinig tijd voor goede zorg en aandacht. Vermeijden zette daarom nazorg borstkanker op, een behandelconcept waar vrouwen terecht kunnen voor alle benodigde hulp van fysiotherapie en psychosociale zorg tot voedingsadvies en meditatie – en dat alles onder een dak. in haar mooie kliniek in Haarlem heeft ze al aan honderden ex-borstkankerpatiënten op die manier zorg verleend. ‘ik wil dat vrouwen zich weer voelen als zichzelf, dat ze hun eigen kracht weer kunnen inzetten.’ Ze probeert het traject van nazorg borstkanker uit te rollen als franchise, zodat ook vrouwen uit andere windstreken gebruik kunnen maken van deze hulp. Momenteel zijn er plannen voor centra in het oosten, zuiden en midden van nederland. Ook werkt Vermeijden eraan om het traject vergoed te krijgen door zorgverzekeraars, maar dat blijkt niet eenvoudig. ‘Zó’n log systeem’, zucht Vermeijden. Daarom besloot ze een lingeriemerk te lanceren, jolie Care, waarmee ze aangepaste bh’s wil gaan aanbieden. er is wel aanbod, maar de keuze is erg beperkt. Vermeijden: ‘Wij willen dezelfde vorm, maar bijvoorbeeld met een kantje erop, wat kleurrijker, spannender en sexyer.’ Zo hoopt ze ook op die manier te benadrukken dat haar cliënten ‘geen patiënt hoeven te blijven, maar voor zichzelf kunnen zorgen’. | marco Visscher | meer informaTie: www.nazorgborsTkanker.nl

8 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 9

Ode aan...

10 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Grote Groene Muur, Sahara, afrika Het bouwen van muren is in het huidige politieke debat een geliefd onderwerp. Maar er is ook één minder bekende muur die het bouwen meer dan waard is. Deze zogeheten Grote Groene Muur, van zevenduizend kilometer lang, loopt langs de zuidelijke grens van de Sahara en vormt in maar liefst elf landen een barrière van bomen tegen de oprukkende woestijn. De muur, ontwikkeld en gefinancierd door de afrikaanse unie, zou een half miljoen vierkante kilometer aan vruchtbare grond moeten opleveren, 20 miljoen mensen van voedsel moeten voorzien, 350.000 banen creëren en 250 miljoen ton koolstof uit de lucht opnemen. Tot nu toe is 15 procent van de bomen geplant. Toen bleek dat veel bomen lijden onder het watergebrek begonnen boeren in niger innovatieve werkwijzen toe te passen. Zij laten boomwortels herleven en graven putten in de vorm van een halve cirkel om water op te slaan. bomen die kansloos leken door de droogte, krijgen zo jaren de tijd om te herstellen. Deze aanpak heeft zo’n 200 miljoen bomen nieuw leven ingeblazen en 500 duizend ton extra graan per jaar opgebracht: genoeg om 2,5 miljoen mensen te voeden – en dat terwijl de investeringskosten niet hoger dan 20 dollar per hectare zijn. De successen in niger worden nu gebruikt voor de verdere aanleg van de Groene Muur. een vertegenwoordiger merkt treffend op: ‘Soms hoef je niets te planten, maar alleen het herstellend vermogen van het land te steunen.’ | Jurriaan Kamp | meer informaTie: www.greaTgreenwalliniTiaTive.org

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 11

foTo: uniTeD naTionS ConvenTion To CoMbaT DeSerTifiCaTion

een muur van bloei

Goed nieuws

n japan is een derde van de nieuwe ondernemers ouder dan 60 jaar. Ter vergelijking: in nederland was bijna 60 procent van de startende zzp’ers jonger dan 40 jaar. experts zeggen dat oudere japanners graag productief en waardevol blijven door hun werkervaring te koop aan te bieden. De totale vleesconsumptie van nederland is in 2015 bijna 1 kilo gedaald ten opzichte van het jaar ervoor. Dat blijkt uit een onderzoek van het Landbouw economisch instituut, een onderdeel van de Wageningen university. Het is de vijfde opeenvolgende daling. De oliepiek is in zicht. in gesprek met persbureau bloomberg zei Simon Henry, chief financial officer van Shell, dat de vraag naar olie over 5 tot 15 jaar zijn maximum heeft bereikt. Het bedrijf verwacht over 30 jaar nog altijd leidend te zijn in de energiesector, met een groter aandeel biobrandstoffen en waterstof. in 2015 werden in China 2 windmolens per uur gebouwd. Wereldwijd werden per dag zo’n 500 duizend nieuwe zonnepanelen geïnstalleerd. Dat blijkt uit cijfers van het internationale energie agentschap. Creatieve oplossing voor de berg van afgedankte kinderkleding. in Gent biedt Happy Kiddo jonge ouders de mogelijkheid om voor een vast bedrag per maand online 5, 10 of 15 kledingstukken te kiezen voor hun kind van 0 tot 3 jaar. Happy Kiddo bezorgt deze thuis en neemt de te krappe kleertjes weer mee terug, waarop ze worden gereinigd en gestreken; klaar voor de volgende lener. u heeft misschien weleens gehoord van de vloeren in disco’s waar de bezoekers energie opwekken met hun danspasjes. Dat kan thuis ook en je hoeft er niet voor te dansen. een vloer van goedkope houtpulp, ontwikkeld aan de universiteit van Wisconsin-Madison, kan voetstappen omzetten in elektriciteit. eén stap kan 35 leds laten oplichten. in een convenant hebben nederlandse banken afgesproken bij financieringen meer te letten op mensenrechten, zoals arbeidsomstandigheden, vakbondsvrijheid, landrechten en het verbod op kinderarbeid. als klanten zich hier niet aan willen conformeren, moet de bank af-

•

Uit een onderzoek van het RiVm blijkt dat we in de afgelopen vijf jaar minder koek en gebak zijn gaan eten. Kinderen van 9 tot 18 jaar zijn zo’n 20 procent meer fruit gaan eten.

12 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

De Rosszee bij Antarctica wordt een beschermd zeenatuurgebied. Vooral Russische en noorse vissers hebben zich lang verzet tegen een beschermde status. Vanaf december 2017 mag er in grote delen van de zee niet meer worden gevist. De europese Unie en 24 andere landen hebben het akkoord ondertekend.

•

scheid van ze nemen. Het gebouw van de rabobank in etten-Leur is de eerste ‘zonnehub’ in nederland. Hier kunnen omwonenden hun zonnepanelen laten installeren wanneer hun dak een ongunstige ligging heeft of omdat ze in een flat wonen en geen dak hebben. er is ruimte voor 170 zonnepanelen. Staatsbosbeheer wil 100 duizend hectare nieuw bos creëren in nederland. Met het project is zo’n 3 miljard euro gemoeid, verspreid over 30 jaar. Volgens Staatsbosbeheer is het een goede investering om de uitstoot van CO2 terug te dringen. De bossen zijn onder meer gepland in het Groene Hart, het Gelderse rivierengebied en in de veenkoloniën in Groningen en Drenthe. Om te zorgen dat elektrische bussen voor het openbaar vervoer ook langere routes kunnen afleggen, die met name in een land als india nodig zullen zijn, zijn er nu snellaadstations ontwikkeld die bij iedere bushalte in 15 seconden de batterijen kunnen opladen. De eerste testen vinden plaats in Genève. uit een rapport van de Hartstichting blijkt dat de kans om een hartstilstand te overleven in de afgelopen twintig jaar is gestegen van 9 naar 23 procent. Dat komt deels vanwege de automatische externe Defibrillators (aeD’s) in hallen van bedrijven en openbare gebouwen. PostnL heeft besloten om meer dan 400 bestelwagens op diesel te vervangen door wagens op groen gas. Ook plaatst het postbedrijf zonnepanelen op de daken van de sorteercentra. buitenreclame-exploitant jCDecaux werkt in utrecht mee meer positief aan een autodeelsysteem van elektrische auto’s. Het straatmeubilair bij de bushokjes gaat nieuws iedere dag? stroom opwekken met zonnepanelen, waarmee de 150 deelnemende renault Zoës worschrijf u in voor den geladen. ’s nachts, als de bushokjes zelf stroom nodig hebben voor de verlichting, The optimist Daily, onze dagelijkse e-mail met wordt de stroom uit de auto’s gehaald, zodat er geen aansluiting op het elektriciteitsnet het beste nieuws: nodig is. in Kigali, hoofdstad van rwanda, hebben bijna 200 landen een akkoord onderwww.theoptimist.nl/ nldaily tekend om de uitstoot van fluorkoolwaterstoffen (HfK’s) te verminderen. HfK’s worden vooral gebruikt in koelkasten en airco’s en dragen bij aan het broeikasgaseffect.

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 13

onderstroom naTuur

foto: shutterstock

De kat is niet voor de poes Stel, er beStaat een chemisch middel dat door de mens in de natuur wordt geïntroduceerd om ongewenste pesten en plagen te weren. Daarna komen de onbedoelde gevolgen. Het middel blijkt schade toe te brengen aan de ecologie. Vooral voor vogels kan het dodelijk zijn, de biodiversiteit neemt af en intussen valt het middel maar moeilijk te verwijderen uit het milieu. Dat is een bekend verhaal. Het is het verhaal zoals we dat kennen over DDT. Het is ook het verhaal van de kat. Ja, u leest het goed. Voor onze snoezige viervoeter gaat hetzelfde op als voor het beruchte insecticide – met dit verschil dat de kat niet is verboden. Zo blijft hij dood en verderf zaaien. De kat wordt verantwoordelijk gehouden voor het uitsterven van zeker tientallen soorten (vogels, zoogdieren en reptielen) en draagt bij aan de afname in populatie van zeker honderd andere soorten. Toen ecoloog en onderzoeker Scott Loss het aantal dodelijke slachtoffers van de huispoes in Noord-Amerika ging optellen, kwam hij tussen de 6,3 en 22,3 miljard zoogdieren, tussen de 1,3 en 4 miljard vogels, tussen de 258 en 822 miljoen reptielen en tussen de 95 en 299 miljoen amfibieën. In één jaar. De Internationale Unie voor de Conservatie van Natuur noemt de kat ’s werelds ‘ergste invasieve soort’, samen met de rat. Al deze wetenschappelijke inzichten en optelsommen

14 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

hebben nog niet geleid tot een publieke discussie over wat er moet gebeuren met onze poezen. Wie durft zo’n debat ook aan te zwengelen? Immers, vanwege het hoge aaibaarheidsgehalte behoren katten tot de meest geliefde soorten. Daarom struikelen we in de digitale wereld ook al over ze; poezen hebben het internet net zo goed gekoloniseerd als de natuurlijke leefomgeving van andere dieren. Alleen organisaties voor bescherming van vogels hebben een helder standpunt. Zij vinden dat er moet worden opgetreden. Zwerfkatten moeten worden opgepakt, verplicht gesteriliseerd en soms ‘geëuthanaseerd’. Het vraagstuk is voer voor filosofen: is het rechtvaardig om het ene dier te doden om andere dieren te redden? Sommigen beantwoorden die vraag met ja: het is ‘triest, maar goed’, redeneert bijvoorbeeld Bill Lynn, een Amerikaanse ethicus op het gebied van duurzaamheid. Anderen voeren aan dat het leven van ieder individueel dier los moet worden gezien van de zorgen om andere soorten of om de biodiversiteit. Dergelijke ethische vragen worden vaker gesteld als het gaat over mensen – mag je het leven van één mens bewust opofferen om het leven van twee anderen te redden, of van tien anderen, honderd? – en het zou interessant zijn om die discussie te verbreden naar ander leven op aarde. Voor nuance en overwegingen is niet bijster veel ruimte in Cat wars. In dit boek, dat in september ver-

scheen bij Princeton University Press, beschrijft Peter Marra, onderzoeker op het gebied van natuurbehoud, samen met journalist Chris Santella hoe loslopende katten een bedreiging vormen voor de natuur en zelfs onze gezondheid. De auteurs zijn geen poezenliefhebbers. Iemand die zijn kat vrij buiten laat rondscharrelen, noemen zij ‘onverantwoordelijk’. Maar is het thuis dan zo’n pretje voor de poes? Uit verveling eten katten meer dan gezond is; overgewicht is een probleem bij misschien wel de helft van alle huispoezen. Ouderdomskwaaltjes treden op; zo’n 60 procent van de katten die ouder zijn dan 6 jaar heeft last van artrose. Bovendien zouden de meeste oudere katten pijn lijden, ook wanneer ze dat niet laten zien. (Onderzoekers leiden het af uit gedragsveranderingen nadat pijnstillers zijn toegediend.) En hoeveel katteneigenaren beseffen dat de ecologische voetafdruk van hun huisdier, met name vanwege het vlees in de kattenvoeding, vergelijkbaar is met die van een kleine stadsauto? Marra en Santella beschrijven de kat als een buitenlandse indringer – de voorouders komen vermoedelijk uit Noord-Afrika en het Midden-Oosten – die na hun aankomst de buurt overnemen en terroriseren, het natuurlijk evenwicht verstoren en zich met geen mogelijkheid laten wegsturen. Ze brengen hun eigen cultuur mee en veranderen het landschap tot het onherkenbaar is geworden. De werkelijkheid is niet zo zwart-wit. Ja, vogels zijn een gewilde prooi van katten, maar de achteruitgang van de vogelstand is niet louter toe te schrijven aan het jachtinstinct van de kat. In veel Europese landen is de huismus de favoriet op het menu: een vogelsoort die in aantal inderdaad terugloopt. Maar de oorzaken zijn divers, van veranderingen in de landbouw tot de betere isolatie van huizen, waardoor mussen niet zo gemakkelijk meer onder de dakpannen kunnen. En de nummers twee en drie – althans, volgens een Britse studie – zijn de pimpelmees en de merel: vogels waarvan de populatie juist toeneemt, net zoals die van de meeste tuinvogels. Een gemiddelde huispoes zou maar enkele vogels per maand vangen. Zwerfkatten, inclusief de soortgenoot die op de boerderij leeft, hebben heel wat meer op hun kerfstok. Hun territorium reikt ver en in natuurgebieden met vogels als de grutto en de kluut, die op de grond broeden, wordt de vos niet zelden ten onrechte als schuldige aangewezen, stelt de Belgische bioloog in een artikel in Knack (19 oktober 2016). ‘Het is veelzeggend voor onze natuuronvriendelijke wereld,’ schrijft hij, ‘dat veel mensen hartgrondig vossen haten, maar hardnekkig zwerfkatten verdedigen.’ Een vraagstuk waardoor het dispuut tussen de poezenliefhebbers en de vogelaars onbeslecht blijft, betreft de vraag wat ‘natuurlijk’ is. Poezenhaters menen dat diersoorten die door de mens worden gekoesterd minder ‘natuurlijk’ zijn dan een voorbijfladderende vogel. De poezenliefhebber daarentegen vindt het

jaaginstinct van de kat ‘natuurlijk’. Is dat voor beide zijden van de discussie niet een glibberig concept om je standpunt op te bouwen? Een betere vraag, geopperd in een bespreking van Cat wars in Los Angeles Review of Books (7 september 2016) is wellicht: waar horen katten thuis? Zijn zij dieren die in het wild horen te leven, waar ze het dienen op te nemen tegen andere soorten op jacht naar vogels en veldmuizen en op de vlucht voor honden en haviken? Of zijn ze sociale parasieten, die we in onze woning houden om gezelschap en troost te bieden in ruil voor voer en onderdak? De huispoes werpt vragen op over de grens tussen mens en natuur. ‘Iedere keer dat hij ons huis verlaat door het kattenluikje of een open raam,’ schrijft Los Angeles Review of Books, ‘laat hij zien hoe makkelijk het is om onze kunstmatige wereld te ontglippen en rond te dwalen in de wilde natuur.’ Daarom is het vooral belangrijk om meer na te denken over wat ‘natuur’ werkelijk betekent, voor de kat en de vogel – en voor ons. | marco Visscher

20 jaar geleden

Ode #12 jan./feb. 1997 ‘Kinderarbeid moet!’ Kijk, met zo’n kop boven een artikel, voor in het blad, zit je als lezer meteen rechtop. Het verhaal zelf is genuanceerd. In arme landen waar kinderarbeid wordt aangepakt en verboden, zitten de tieners weer thuis, waar ze eerst nog geld in het laatje brachten; de goede bedoelingen van westerse organisaties leiden niet altijd direct tot de gewenste resultaten. Inmiddels, vele jaren verder in het debat over kinderarbeid, is er wel degelijk een andere aanpak. Nu is er meer aandacht voor een overgang naar het onderwijs wanneer kinderen niet langer mogen werken. De boeventronie van astroloog Peter Delahay siert het omslagthema over vijftig visionairen. Zelf verhaalt Delahay, overleden in 2014, over het naderende einde van ‘structuren en bureaucratie’ die creativiteit in de weg staan. Tussen de portretten van de andere 49 denkers lezen we een onvermoede vooruitziende blik bij de omschrijving van Theo van Gogh: ‘De nar aan het hof van de Nederlandse Kleingeestigheid verafschuwt ieder compromis en zoekt de confrontatie tot de dood erop volgt.’ We hadden twintig jaar later graag over andere zinnen ons gelijk gehaald.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 15

onderstroom

diVersiTeiT

Superhelden uit Afrika alS je een reeKS van populaire superhelden naast elkaar zet, valt niet alleen op dat ze hun onderbroek doorgaans over hun pak dragen. Wat ook opvalt, is dat ze allemaal blank zijn. En man, ook dat nog. Het beeld belooft wat kleurrijker te worden. In diverse Afrikaanse landen werken studio’s aan stripboeken over zwarte helden. Vijftig jaar nadat Black Panther debuteerde als eerste gekleurde superheld in de stal van Marvel

roye okupe in ziin studio

16 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Comics zijn het vooral Afrikaanse tekenaars die zorgen voor meer diversiteit. Ze werken veelal in het besef dat een zwart rolmodel veel kan betekenen voor een jonge generatie Afrikanen. Waar Black Panther, of T’Challa zoals hij heette, nog opperhoofd was van een fictief land (Wakanda) in de verre toekomst, daar spelen de moderne strips zich veelal af op straten die lijken op die van het échte, moderne Afrika – en dat beeld wijkt af van de ‘dorre, door honger en oorlogen geteisterde woestenij of de door muggen geteisterde jungle’, waarvoor het continent in stripboeken nog weleens wordt gehouden, zegt Afua Richardson, een illustratrice die werkt voor Marvel, in The Guardian (3 februari 2016). Zo is er Kwezi, een creatie van Loyiso Mkize, een Zuid-Afrikaanse artiest. Kwezi is een wat arrogante en narcistische tienerjongen, vooral bezorgd over zijn profiel op sociale media, die ontdekt dat hij beschikt over supermenselijke talenten. Aanvankelijk wordt hij gedreven door de waardering van zijn online volgers, maar hij realiseert zich dat zijn krachten een zekere verantwoordelijkheid met zich meebrengen. De avonturen van Kwezi, waarvan zeker twaalf delen zullen verschijnen, zijn doorspekt met verwijzingen naar de populaire jongerencultuur van Johannesburg. Mkize had zich afgevraagd: ‘Waar zijn de helden die op mij

en nu?

de strips over kwezi zijn te zien op www.kwezicomics.co.za. strips van de comic republic zijn te downloaden op www.thecomicrepublic.com. het werk van roye okupe is te bekijken op www.youneekstudios.com.

gezondheid

Wat u moet weten over glyfosaat

miSSchien heeft u nog nooit gehoord van glyfosaat, maar u hebt het zeker eens gegeten – en vermoedelijk heel wat vaker dan eens. Het is namelijk het sleutelingrediënt in de meest gebruikte onkruidverdelger ter wereld, verkocht door Monsanto onder de naam Roundup, maar ook door andere bedrijven in andere formules. Volgens officiële instanties is de hoeveelheid glyfosaat die we in ons voedsel vinden niet schadelijk. Maar inmiddels dringt zich steeds meer bewijs op dat glyfosaat wel degelijk effect heeft op onze gezondheid, waardoor we meer risico lopen op chronische ziekten. De werkzame stof in glyfosaat dringt door tot het plantenenzym EPSPS. Gewassen en bacteriën hebben dit nodig om drie essentiële aminozuren aan te maken: tryptofaan, tyrosine en fenylalanine. In het lichaam van de mens en andere zoogdieren komt EPSPS van nature niet voor, omdat we er geen gen in ons DNA voor hebben. Daarom werd aangenomen dat glyfosaat onschadelijk voor ons zou zijn: het bindt zich aan een enzym dat niet in ons lichaam zit. Deze aanname lijkt nu gebaseerd op een veel te eenvoudig idee van onze spijsvertering. Het microbioom van bacteriën dat in onze darmen woont, levert mogelijk het bewijs dat glyfosaat verband houdt met ontstekings- en auto-immuunziekten. Ook al levert de hoeveelheid glyfosaat in ons normale voedsel geen gevaar op voor menselijke cellen, de bacteriën in onze darmen kunnen wel beschadigd raken. Deze bacteriën zijn net zo afhankelijk van EPSPS als het onkruid in een maïsveld. Uit onderzoek onder dieren is gebleken dat blootstelling aan glyfosaat het microbioom aantast: voornamelijk de ‘goede’ bacteriën (probiotica) sterven af. Is het microbioom uit balans, dan kunnen de verbindingen tussen de cellen in de darmwand verzwakken. Moleculen glippen uit het spijsverteringskanaal de bloedsomloop in. Na verloop van tijd kan deze druk op de darmen leiden tot chronische ontstekingen en auto-immuniteit. Coeliakie (glutenintolerantie) en prikkelbaredarmsyndroom zijn hier klassieke voorbeelden van. Ook ziekten zoals Alzheimer, artritis en astma zijn met vergelijkbare processen in verband gebracht. Het is bijna onmogelijk om glyfosaat niet binnen te krijgen. Wie geen risico’s wil lopen, vermijdt bewerkt voedsel en wendt zich tot biologisch voedsel. Omdat glyfosaat zich ophoopt in dierlijk weefsel is het raadzaam om juist bij vlees en dierlijke producten op te letten dat de dieren grasgevoederd zijn. Overweeg zowel bruine rijstpoeder om de afbraak van glyfosaat te stimuleren als de supplementen glycine, glutamine en N-acetyl-cysteïne ter ondersteuning van het glutathion, een van de belangrijkste antioxidanten. | emilie croisier januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 17

foto: shutterstock

illustratie: youneek studios

lijken en praten zoals ik?’, zei hij in een interview met Buzzfeed (26 januari 2016). ‘Het was een grote schok om te realiseren dat we die helden niet hebben.’ Of neem helden als Guardian Prime, een haast messianistische versie van Superman; de superslimme boekenworm Nutech, die beschikt over niets minder dan ‘teletechnopathie en magnetisme’; en de ontzagwekkende vrouwelijke strijder Ireti. Zij zijn figuren uit de koker van Comic Republic, een Nigeriaanse uitgeverij die een uitdijende stripcollectie op de markt brengt, waarmee het ‘een moreel vacuüm voor de huidige generatie’ wenst te vullen. Opvallend genoeg krijgen de strips, die digitaal beschikbaar zijn, ongeveer de helft van alle downloads buiten Afrika. Toch is het voor geen van de stripmakers makkelijk om hun werk gefinancierd te krijgen. Roye Okupe heeft een grafische roman gemaakt (E.X.O.: The legend of Wale Williams) over een jongen die terugkeert naar de stad om de mysterieuze verdwijning van zijn vader te onderzoeken. Daar stuit hij op een ‘nanopak’ dat zijn vader had gemaakt en waarmee bovennatuurlijke krachten beschikbaar komen voor wie het draagt. Okupe heeft het idee hiervoor proberen te verkopen aan andere partijen en hoorde een keer letterlijk: ‘Een aardig idee, maar niemand zal het willen omdat het is gebaseerd op Afrikaanse figuren.’ En het kostte Mkize meer dan drie jaar om Kwezi op te zetten. Kennelijk zijn er vooroordelen die zelfs een Afrikaanse superheld parten spelen. | marco Visscher

onderstroom Technologie

foto: alex mit/shutterstock

Een zee van energie de golfSlag van onze oceanen bevat genoeg energie om de hele wereld van elektriciteit te voorzien. Nu is er eindelijk een manier gevonden om die energie aan te boren. Het is een complex proces, maar Jim Dehlsen heeft een oplossing. Dehlsen is niet de minste. Hij geldt als een pionier op het gebied van windenergie en wordt zelfs ‘de vader van windenergie’ genoemd. Nu is hij 79 jaar en wil hij aantonen dat dezelfde principes ook zijn toe te passen onder water. Zijn bedrijf, Aquantis, wil windturbines ondersteboven op de zeebodem plaatsen, tot wel driehonderd meter diep. Die locatie biedt een voordeel dat de windmolens op land niet hebben: terwijl de wind in sterkte kan variëren, is er in de oceaan een betrouwbare, constante stroming. Aquantis lanceert zijn eerste project in 2018, voor de kust van Wales en het eiland Wight aan de Engelse zuidkust. Het jaar daarop volgt een veld van zeeturbines in de sterke Golfstroom voor de kust van Florida. Dehlsen schat dat deze elektriciteit 9 cent per kilowattuur zal gaan kosten; momenteel kost elektriciteit van huidige windenergieprojecten gemiddeld tussen de 7 en 8 cent per kilowattuur. Dehlsen: ‘De oceanen zijn de meest lucratieve overgebleven bron voor duurzame energie.’ In een rapport ondersteunt het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties, deze visie. Het beschrijft hoe de potentiële hoeveelheid energie uit de oceanen meer dan genoeg is voor onze totale energiebehoefte. Daarbij komt dat het overgrote deel van de wereldbevolking in kustgebieden woont. Het Amerikaanse ministerie van Energie heeft

18 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

berekend dat de stromingen langs de gehele kustlijn van de Verenigde Staten zo’n 2640 terawattuur per jaar kunnen opleveren: genoeg om meer dan 200 miljoen Amerikaanse huishoudens van stroom te voorzien – en dat zonder schadelijke CO2-uitstoot. Buiten het feit dat golfslag een consistente energiebron is waar de zon en de wind dat niet zijn, biedt de oceaan nog een voordeel: de energiedichtheid. Water dat met een gemiddelde snelheid van 19 kilometer per uur stroomt, levert net zoveel kracht als een windstoot van meer dan 100 kilometer per uur – en die komen niet alleen weinig voor, ze zijn ook nog eens verwoestend. Onderwatermolens zijn niet de enige manier om de kracht van de zee te benutten. Het Zweedse bedrijf CorPower Ocean ontwikkelt een boei die energie opwekt door open neer te deinen op het water. Het mechaniek in de boei zet deze deining om in elektriciteit. Eén enkele boei kan daarmee zo’n 200 huishoudens van stroom voorzien. In een heel zeeveld kunnen honderden of zelfs duizenden boeien liggen. Het Duitse bedrijf Voith heeft intussen een energiecentrale gebouwd met een ruimte waar golven doorheen stromen. De golven stuwen lucht heen en weer door een gat boven in die ruimte. Deze luchtstroom drijft vervolgens een turbine aan, die op haar beurt een generator laat draaien die stroom opwekt. Met deze uitbarsting van creativiteit lijken we eindelijk in staat om een van de grootste duurzame energiebronnen van onze planeet te benutten. | jurriaan Kamp

samenleVing

Creatief met huis inspiraTie

‘Het loont niet om ontmoedigd te zijn. Optimisme kan het vertrouwen in jezelf terugbrengen en versterken.’ lucille Ball

de grote vluchtelingenStroom brengt zonder

meer serieuze uitdagingen voor de samenlevingen in Europa. Maar ze brengt ook inspiratie voor oplossingen. Zo leidt de noodzaak van huisvesting voor immigranten bijvoorbeeld tot creatieve concepten die ook te gebruiken zijn om betaalbare woningen te realiseren voor gezinnen met lage inkomens, of om daklozen langdurig op te vangen, of zelfs om scholen te creëren. Of denk aan de uitbreiding of verkleining van bestaande woonruimte, zodat de bewoners er veel langer in kunnen blijven wonen. Fast Company (15 september 2016) belicht enkele van deze breed georiënteerde, innovatieve antwoorden op huisvestingsproblemen. Een van de voorbeelden komt uit Duitsland, waar steden het onderbrengen van burgers en vluchtelingen tegelijk aanpakken. Ze bouwen onder meer woningen voor studenten en vluchtelingen op palen boven een universiteitsparkeerplaats. Elders is een appartementencomplex voor vluchtelingen en daklozen verrezen. Architectuurstudenten van de Universiteit van Leibniz in Hannover kiezen een andere benadering. Ze onderzoeken hoe ruimten die niet worden benut kunnen worden omgevormd tot woningen. Denk aan leegstaande schepen in grachten en vaarten, of ongebruikte treinstations. Parijs kijkt naar de mogelijkheid om kleine huizen voor vluchtelingen in tuinen van stadsbewoners te plaatsen. De asielzoekers helpen bij

de bouw ervan, waarmee ze meteen ervaring opdoen voor een eventuele toekomstige baan én integreren in de maatschappij. De meest vooruitstrevende ideeën komen uit Finland, schrijft Fast Company. Daar wordt gewerkt aan verschillende methoden om tijdelijke vluchtelingencentra te bouwen die daarna gemakkelijk zijn om te vormen tot scholen of kinderdagverblijven. Daarmee komt het land aan een grote behoefte tegemoet: de Finnen kampen met veel verouderde schoolgebouwen die hard toe zijn aan herstel of vervanging. Met een ander ontwerp willen de Finnen appartementencomplexen creëren waarin elke woning flexibele ruimten heeft dankzij ingebouwde scheidingsmuren die open en dicht kunnen. Wanneer de huizennood hoog wordt, krijgen de bewoners het verzoek om een of meer ruimten ‘af te scheiden’ voor een nieuwe vluchteling, in ruil voor een fikse korting op de huur. Het is bedoeld om integratie te bevorderen en begrip voor elkaars cultuur te stimuleren. Tegelijk stelt een ‘deelbaar huis’ gezinnen in staat om hun woonruimte naar behoefte uit te breiden, bijvoorbeeld bij de geboorte van kinderen, of te verkleinen zodra de kinderen het huis uit gaan. Zo kunnen gepensioneerden hun huis, waar ze met hun gezin al die jaren hebben gewoond, weer leefbaar maken, zonder dat ze noodgedwongen moeten verhuizen wanneer het te groot voor hen geworden is. | Karin Klein januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 19

foto’s: markus schreiber/hollandse hoogte

(1911-1989), acTrice

interview

‘Leerlingen weten prima wat goed voor hen is’ Toen zijn dochTer 8 jaar was en aangaf dat ze nog liever

Waarom spreekt u van gedwongen onderwijs? het gaat toch om het recht om te leren?

illuSTraTieS: liSelOTTe HarTkaMP

20 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Bent u niet bang dat kinderen en jongeren de hele dag niks zullen doen als ze niet worden gedwongen naar school te gaan? in het klaslokaal zijn ze ook vrij ongemotiveerd.

Als het onderwijssysteem zo slecht is als u beweert, hoe komt het dan dat we het in stand houden?

Schat, je mag kiezen welke school je wilt.

‘Ik hoop dat het bijdraagt aan een discussie over onderwijs, zodat Nederland gidsland kan worden op het gebied van onderwijsvernieuwing.’ | mArco Visscher

Het gedwongen onderwijs voorbij peter hartkamp uitg. The Quantum Company 144 pagina’s E19,95 www.hetgedwongenonderwijsvoorbij.nl

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 21

actualiteit

WaT Te Doen met de boze kiezer? Brexit, Trump en Wilders: ze dagen ons allemaal uit om diep na te denken over de toekomst. Denkt u mee? Het begin van een dialoog.

22 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

e kiezer is boos. boos op de economie die onvoldoende werkgelegenheid biedt. boos op immigranten en vluchtelingen die banen ‘stelen’ of zich onvoldoende aanpassen. boos op de politiek die niet luistert en niet oplost. en die boze kiezer heeft nog één machtsmiddel: zijn stem. en als hij de kans krijgt, gebruikt hij die stem niet om te bouwen, maar om af te breken. Populisten zoals donald Trump, Geert Wilders en Marine le Pen profiteren. ook de brexit is het gevolg van deze ontwikkeling. dankzij de zwevende, boze kiezer schudt het nederlandse parlement bij elke verkiezing opnieuw nog verder door elkaar. Het helpt niet. Zoals brexit ook niet zal helpen. en de regering-Trump zal het te grote gat tussen de 1% en de overige 99% van de amerikanen niet kleiner maken en zal ook geen oplossing bieden aan de witte man die zijn baan verloor toen zijn werkgever de fabriek sloot en de productie naar een lagelonenland verplaatste. de boze kiezer zal alleen maar bozer worden. een korte historische terugblik helpt bij de zoektocht naar antwoorden. in 1989 kondigde francis fukuyama het fameus geworden ‘einde van de geschiedenis’ aan: de onvermijdelijke triomf van de westerse, liberale, kapitalistische democratie. na de ondergang van het communisme zouden democratie en vrije markt alle andere vormen van bestuur en economie overwinnen, simpelweg omdat de weg naar materiële vooruitgang te aantrekkelijk zou zijn. er valt nog steeds veel te zeggen voor de visie van fukuyama. Tussen 1970 en de financiële crisis van 2008 verviervoudigde de wereldwijde productie van goederen en

diensten. die economische expansie haalde honderden miljoenen mensen in ontwikkelingslanden uit de armoede. de combinatie van markteconomie en democratie werkt sterk. Maar intussen weten we meer. de toenemende welvaart verdeelde zich bepaald niet gelijkmatig over de samenleving, zoals de franse econoom Thomas Piketty dat overtuigend heeft gedocumenteerd in zijn Kapitaal in de 21ste eeuw. die toenemende economische ongelijkheid voedt sociale onrust, waarvan vluchtelingen en migranten de eerste slachtoffers zijn. Welnu, het communisme streefde in de eerste plaats naar economische gelijkheid. die poging strandde in dictatuur. Het kapitalisme streefde in de eerste plaats naar vrijheid. die poging strandt in ongelijkheid. daarmee lijkt de kapitalistische democratie dus tóch niet de historische winnaar... Welke nieuwe wegen kunnen leiden naar een betere toekomst voor meer mensen die de boosheid en frustratie in de samenleving kan wegnemen? ik zie er om te beginnen drie.

1. Vernieuw de democratie

allereerst is de democratie hard aan vernieuwing toe. de indirecte democratie, die de burger eens in de vier jaar de gelegenheid geeft om een hokje in te kleuren, past niet in een tijd waarin diezelfde burger als consument dagelijks zijn stem kan laten horen. de wortels van de democratie liggen in het oude Griekenland, maar die democratie was direct. dat wil zeggen dat burgers (uitgezonderd vrouwen en slaven) deelnamen aan het bestuur. Via loting werden zij uitgenodigd om gedurende een bepaalde

periode wetgevende en bestuursfuncties te vervullen. die werkelijkheid geeft een heel ander gevoel van betrokkenheid en biedt veel minder ruimte aan belangenverstrengeling en corruptie. denk ook aan het jurysysteem dat deel is van de amerikaanse rechtspraak. Wij beschreven de moderne kansen voor de directe democratie, inclusief loting, in omslagverhalen in zowel 1998 als 2012 (aan de vooravond van de laatste Tweedekamerverkiezingen). de belgische publicist david Van reybrouck schreef onlangs een inspirerend essay over hoe directe democratie de burger weer dichterbij het bestuur brengt. immers, hij zal zich beter gehoord voelen en dat zal zijn boosheid verminderen. die zienswijze is nu meer relevant dan toen. daarom brengen wij het betoog van Van reybrouck op de volgende pagina’s.

2. Hervorm de belastingen

Politieke betrokkenheid is belangrijk, maar de kern van frustratie zit in de economie die veel te veel ongelijkheid brengt. de tweede weg betreft volgens mij daarom een ingrijpende aanpassing van belastingregimes. Het protectionisme van de populisten biedt alleen op de korte termijn bescherming tegen banenverlies. er zijn betere mogelijkheden om lokale werkgelegenheid te beschermen en tegelijkertijd de klimaatverandering te bestrijden. de vrijhandel drijft op goedkope transportkosten waarin de schade die fossiele brandstoffen aanrichten niet of onvoldoende is verdisconteerd. Het is de vraag hoeveel Koreaanse auto’s amerikanen zouden kopen als het niet zo irreëel goedkoop zou zijn om schepen vol auto’s over de Stille oceaan te laten varen. Lokale productie kan worden gestimuleerd en het milieu worden gediend door middel van een beter belastingregime, waarin ook plaats moet komen voor een belasting op kapitaalvlucht, die weer zal helpen om rust en stabiliteit in de lokale economie te brengen. nieuwe en hogere consumptiebelastingen moeten de plaats innemen van de belasting op werk. daarmee wordt werk goedkoper en ook dat helpt de lokale werkgelegenheid. Hier ligt een mooie missie voor president Trump waarmee hij zijn verkiezingsbelofte aan de

witte kiezer kan inlossen, terwijl hij ook het bedrijfsleven en de internationale gemeenschap kan dienen.

3. Stimuleer zelfstandig werk

de nieuwe deeleconomie, aangedreven door internet, biedt een derde route voor de boze burger. ooit was werk iets wat de mens zelf maakte. Talenten waren ooit munten. je verdiende talenten door je kwaliteiten te verzilveren. eind negentiende eeuw, toen de industriële revolutie op gang kwam, werden werkmakers veranderd in werknemers die hun banen in de fabriek kregen van een grote onderneming die werk gaf. bij dat systeem hoorden vakbonden en pensioenen. Het is een systeem dat snel aan het verdwijnen is. in de plaats daarvan komt een economie waarin elke wereldburger in staat is zijn talenten online aan te bieden. Platformen zoals uber en airbnb zijn enkele van de bekendste voortrekkers van deze nieuwe economische golf. Maar elke dag komen er nieuwe kansen bij die mensen in staat stellen op de meest unieke en originele wijzen hun kwaliteiten op de markt te brengen. Het is vanzelfsprekend niet zo heel simpel voor de metaalarbeider die op zijn 53ste wordt ontslagen om zijn heil te vinden in de deeleconomie. Maar er zijn voldoende voorbeelden dat die weg wel bestaat. Het gaat in de eerste plaats om mentaliteitsverandering: van afhankelijkheid naar zelfstandigheid. en iedereen ontdekt in die transformatie hoe leuk en vervullend het is om zelf werk te maken en geld te verdienen. overheden kunnen deze transitie met gericht beleid ondersteunen en stimuleren. de frustratie in de samenleving is de uitdaging van deze tijd. naast directe democratie, betere belastingen en een cultuur van werkmakers zijn er vast meer en wellicht betere wegen. Wij zijn daarom benieuwd naar uw gedachten, ideeën en suggesties. Laat u ons weten? Stuur uw gedachten naar redactie@theoptimist.nl. Het antwoord is aan u! Namens de redactie, Jurriaan Kamp januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 23

boekfragment

Democratie:

Dat kan beter Ons kiesstelsel is bankroet, stelt de belgische cultuurcriticus David Van reybrouck. Het leidt tot verkiezing van de verkeerde mensen (Donald trump) en tot verkeerde besluiten (brexit). er is een andere manier om het volk een stem te geven. door: DaviD van ReybRouck illustratie: senTavio/shuTTeRsTock

24 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 25

ngst zaaiende populisten als Donald Trump. Wantrouwen in de gevestigde orde die door Hillary Clinton werd vertegenwoordigd. Moddergevechten en framing in plaats van praten en luisteren op basis van argumenten. Een rampzalig besluit – ik bedoel de Brexit – dat werd genomen volgens een primitieve procedure: een eenmalig referendum waarbij een gewone meerderheid volstaat. Nooit eerder werd het lot van een land – ja, zelfs van een compleet werelddeel – beslist door een botte bijl in handen te geven van teleurgestelde en slecht geïnformeerde burgers. Dit zijn slechts enkele van de meest recente zorgwekkende aanslagen op het welzijn van de democratie. Hoewel, aan het oppervlak lijkt alles nog steeds koek en ei. Het World Values Survey, een grootschalig internationaal onderzoeksproject, ondervroeg de afgelopen jaren meer dan 73 duizend mensen uit 57 landen, die bijna 85 procent van de wereldbevolking representeerden. Op de vraag of democratie een goede manier is om het land te besturen antwoordde maar liefst 91,6 procent van de ondervraagden positief. En toch loopt de geestdrift terug. Datzelfde onderzoek bracht namelijk ook aan het licht dat wereldwijd de roep om sterke leiders ‘die geen rekening hoeven te houden met verkiezingen of het parlement’ de afgelopen tien jaar flink is toegenomen en dat het vertrouwen in parlementen, rege-

ringen en politieke partijen historisch laag is. Het lijkt of men de idee democratie wel genegen is, maar niet de praktijk ervan – of in elk geval niet de huidige praktijk. Het vertrouwen in de democratische instellingen slinkt zienderogen. In de herfst van 2012 noteerde de Eurobarometer, het onderzoeksbureau van de Europese Unie, dat nog slechts 33 procent van de Europeanen vertrouwen stelde in die Europese Unie. Die cijfers behoren tot de laagste in jaren. Vandaag wantrouwt twee derde tot driekwart van de mensen de belangrijkste instellingen van hun politieke ecosysteem. En hoewel enige scepsis tot de basis van de kritische burgerzin behoort, is de vraag gerechtvaardigd hoe massaal die argwaan mag zijn en wanneer gezonde achterdocht omslaat in regelrechte afkeer. Een tijdperk waarin de politieke belangstelling groeit terwijl het politieke vertrouwen daalt, heeft altijd iets explosiefs. Wat betekent het voor de stabiliteit van een land wanneer steeds meer burgers gepassioneerd de whereabouts van gezagsdragers volgen die ze steeds minder vertrouwen? Hoeveel schampere blikken kan een bestel aan? En zijn die blikken nog wel enkel blikken, nu iedereen zijn hartstochten online kenbaar kan maken en delen?

e leven in een wereld die omgekeerd is aan die van de jaren zestig. Toen was het devies: apathie en vertrouwen. Nu is het echter: geestdrift en wantrouwen. Het zijn woelige tijden. En toch wordt er ondanks al deze turbulentie nauwelijks

foto: jstone/shutterstock.com

een ‘democratisch vermoeidheidssyndroom’ zou leiden tot ‘populistische oproerkraaiers’, zoals Donald Trump.

26 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

nagedacht over de middelen waarvan onze democratie zich bedient. Het wordt nog altijd als ketterij beschouwd om de vraag te stellen of verkiezingen, in hun huidige vorm, niet een sterk verouderde methode zijn om de collectieve wil van het volk te vertalen in regering en beleid. We debatteren over de uitkomst van een referendum zonder de uitgangspunten ervan ter discussie te stellen. Dat zou verbazing moeten wekken. In een referendum vragen we mensen rechtstreeks wat ze denken terwijl ze niet verplicht waren om na te denken – ofschoon ze in de maanden voorafgaand aan de stemming wel degelijk zijn bestookt met elke denkbare vorm van manipulatie. Maar het probleem beperkt zich niet tot referenda: bij een verkiezing mag je je stem uitbrengen, om vervolgens vier jaar lang je mond te houden. Dit systeem van delegeren aan een verkozen vertegenwoordiger was ooit misschien noodzakelijk – toen communicatie nog traag verliep en informatie schaars was – maar het sluit totaal niet meer aan bij de manier waarop burgers vandaag de dag met elkaar communiceren. In de achttiende eeuw al stelde JeanJacques Rousseau vast dat verkiezingen op zich geen garantie vormen voor vrijheid: ‘Engelse burgers houden zichzelf voor de gek als ze denken dat ze vrij zijn; dat zijn ze eigenlijk alleen maar op het moment dat ze hun stem uitbrengen voor de parlementsverkiezingen, want zodra er een nieuw parlement is gekozen, zijn ze weer geketend en onbeduidend.’ Referenda en verkiezingen zijn achterhaalde middelen voor publiek overleg. Als we niet bereid zijn onze democratische technologie te vernieuwen, zou wel eens kunnen blijken dat herstel niet meer mogelijk is. Volgens mij is 2016 het meest rampzalige jaar voor de democratie sinds 1933. Wellicht moeten we vaststellen dat na de dwaasheid van de Brexit en de idiotie van Donald Trump alle westerse democratieën een gevaarlijke weg zijn ingeslagen: het reduceren van democratie tot stemmen. Is het niet bizar dat stemmen, onze meest verheven plicht als burger, neerkomt op een individuele daad in de stilte van het stemhokje? Is dat echt de plek waar we individuele onderbuikgevoelens omzetten in gedeelde prioriteiten? Is het echt de plek waarmee het algemeen belang en de lange termijn het best zijn gediend?

in een referendum over de brexit werd mensen gevraagd ‘wat ze denken terwijl ze niet verplicht waren om na te denken’.

meest universele rechtsdocument uit de geschiedenis van de mensheid – zo precies aangeeft hoe de volkswil moet spreken? Is het niet bizar dat een summiere tekst over grondrechten (alles bijeen nog geen tweeduizend woorden) meteen al stilstaat bij de praktische uitwerking van een ervan? Het lijkt wel of voor de opstellers van de tekst van 1948 de methode inmiddels zelf een grondrecht was geworden. Alsof de procedure an sich sacraal was. Hier ligt de grondoorzaak van het democratisch vermoeidheidssyndroom: we zijn allemaal electorale fundamentalisten geworden. Wij minachten de gekozenen, maar aanbidden de verkiezingen. Electoraal fundamentalisme is het onwrikbare geloof dat er geen democratie denkbaar is zonder verkiezingen, dat verkiezingen de noodzakelijke, stichtende voorwaarde zijn om van een democratie te kunnen spreken. Electorale fundamentalisten weigeren verkiezingen te zien als een methode om aan democratie te doen, maar beschouwen ze als een doel op zich, als een heilig beginsel met een intrinsieke, onvervreemdbare waarde. Dat blinde geloof in de stembusgang als ultieme sokkel van de volkssoevereiniteit zien we nog het sterkst in de internationale diplomatie. Als westerse donorlanden hopen dat gehavende landen als Congo, Irak, Afghanistan of Oost-Timor gaan democratiseren, bedoelen ze eigenlijk dat die landen verkiezingen moeten houden, liefst naar westers model: met stemhokjes, stembriefjes en stembussen, met partijen, campagnes en coalitievorming, met kieslijsten, stembureaus en zegellak. Enfin,

helemaal zoals bij ons dus, maar dan daar. Dan krijgen die landen geld van ons. Lokale democratische en protodemocratische instellingen (dorpsoverleg, traditionele conflictbemiddeling, aloude rechtspraak) hebben geen schijn van kans: ook al kunnen ze hun waarde hebben voor een vreedzame en collectieve beraadslaging, de geldkraan gaat dicht zodra wordt afgeweken van ons beproefde recept. Als je de aanbevelingen van westerse donoren ziet, lijkt het of de democratie een soort exportproduct is: kant-en-klaar, handig verpakt, gereed voor verzending. De democratie wordt dan een Ikea-bouwpakket voor ‘vrije en eerlijke verkiezingen’, ter plaatse ineen te knutselen door de ontvanger, al dan niet met behulp van de bijgesloten gebruiksaanwijzing. En als het meubeltje uiteindelijk scheef staat? Of niet comfortabel zit? Of uiteenvalt? Dan is dat de schuld van de consument ter plekke, niet van de producent veraf. Het lijkt slechts bijzaak dat verkiezingen in fragiele staten van alles kunnen voortbrengen: geweld, etnische spanning, criminaliteit, corruptie... Dat verkiezingen de democratisering niet automatisch bevorderen, maar haar ook juist kunnen tegenhouden en verwoesten, wordt gemakshalve vergeten. Nee, elk land ter wereld moet en zal een stembusgang houden, ongeacht eventuele collateral damage. Ons electoraal fundamentalisme neemt hier waarlijk de vorm aan van een nieuwe, mondiale evangelisatie. Verkiezingen zijn de sacramenten van dat nieuwe geloof, levensnoodzakelijk geachte rituelen waarvan de vorm belangrijker is dan de inhoud.

foto: drimafilm/shutterstock.com

De weigering om procedures te veranderen heeft politieke verwarring en instabiliteit gemaakt tot bepalende kenmerken van de westerse democratie. In Spanje waren voor de tweede maal in zes maanden tijd algemene verkiezingen nodig, omdat de vorige geen regering hadden opgeleverd. In Oostenrijk werd op een haar na voor het eerst een extreemrechtse president gekozen en bij een referendum in Nederland werd een handelsverdrag tussen Oekraïne en de EU weggestemd. Mijn eigen land, België, werd enkele jaren geleden al de risee van Europa, toen er na 541 dagen lang onderhandelen nog steeds geen regering was gevormd. Maar nu het er op lijkt dat heel wat westerse democratieën hetzelfde lot beschoren is, hoor je niemand lachen. Heel wat westerse democratieën worden geplaagd door wat je een ‘democratisch vermoeidheidssyndroom’ zou kunnen noemen. Tot de symptomen ervan behoren verkiezingskoorts, dalend partijlidmaatschap en lage opkomsten. Maar ook onmacht en politieke verlamming bij regeringen als gevolg van genadeloze kritiek in de media, wijdverbreid wantrouwen onder de bevolking en populistische oproerkraaiers. Toch wordt het democratisch vermoeidheidssyndroom niet zozeer veroorzaakt door de bevolking, de politici en de partijen als wel door de procedure. Niet democratie is het probleem; verkiezingen zijn het probleem. Waar blijft in dit geheel de stem van de rede? Waar krijgen burgers de kans om zich zo goed mogelijk te informeren, met elkaar van gedachten te wisselen en gezamenlijk over hun toekomst te beslissen? Waar krijgen burgers de gelegenheid de toekomst van hun gemeenschap vorm te geven? In het stemhokje in elk geval niet. De woorden ‘verkiezingen’ en ‘democratie’ zijn voor bijna iedereen synoniem geworden. We zijn doordrongen van de gedachte dat de enige manier om representatie te verkrijgen de stembusgang is. Zo staat het immers ook in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948: ‘De wil van het volk zal de grondslag zijn van het gezag van de Regering; deze wil zal tot uiting komen in periodieke en eerlijke verkiezingen.’ Dat ‘zal tot uiting komen’ is buitengewoon symptomatisch voor onze manier van kijken. Wie democratie zegt, zegt verkiezingen. Maar is het niet merkwaardig dat zo’n algemeen document – het

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 27

igenlijk is die focus op verkiezingen vreemd: bijna drieduizend jaar experimenteren mensen met democratie, en slechts de laatste tweehonderd jaar doen ze dat uitsluitend met verkiezingen. Toch vinden we dat dat de enig geldige methode is. Waarom? De macht van de gewenning speelt hier een rol, uiteraard, maar er is een fundamentelere oorzaak: niemand kan ontkennen dat verkiezingen in de voorbije twee eeuwen behoorlijk goed hebben gewerkt. Ondanks enkele notoire uitwassen maakten ze heel vaak de democratie mogelijk. Wat daarbij wordt vergeten, is dat verkiezingen in een totaal andere context

De democratie is een Ikeabouwpakket, ter plaatse ineen te knutselen door de ontvanger, al dan niet met behulp van de bijgesloten gebruiksaanwijzing.

28 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

ontstonden dan die waarin ze vandaag moeten fungeren. Toen de aanhangers van de Amerikaanse en Franse Revolutie verkiezingen voorstelden als instrument om de ‘volkswil’ te leren kennen, waren er nog geen politieke partijen, geen wetten voor algemeen stemrecht, geen commerciele massamedia, laat staan sociale media. Sterker nog, de bedenkers van de electoraal-representatieve democratie wisten in geen honderd jaar dat die fenomenen erbij zouden komen. Verkiezingen zijn de fossiele brandstof van de politiek: ooit gaven ze een enorme boost aan de democratie, zoals aardolie aan de economie, maar nu blijkt dat ze nieuwe kolossale problemen veroorzaken. Als we ons niet dringend bezinnen op de aard van onze democratische brandstof, dreigt een immense systeemcrisis. In deze tijd met zijn economische malaise, opgehitst mediabestel en snel veranderende cultuur tóch mordicus blijven vasthouden aan alleen maar verkiezingen is de democratie bijkans moedwillig ondergraven. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog beheersten grote massapartijen het politieke spel. Door een heel netwerk van intermediaire organisaties (vakbonden, corporaties, ziekenfondsen, zelfs schoolnetten en eigen media) slaagden ze erin heel dicht te staan bij het leven van de individuele burger. Het resultaat was een uiterst stabiel stelsel met grote partijtrouw en voorspelbaar kiesgedrag. Aan dat evenwicht kwam een einde door het neoliberale denken, dat vanaf de jaren tachtig en negentig de publieke ruimte ingrijpend hervormde. Partijkranten verdwenen of werden opgekocht door mediaconcerns, nieuwe commerciële zenders zagen het licht, zelfs de openbare omroep beriep zich steeds meer op het marktdenken. Kijk-, lees- en luistercijfers wonnen buitensporig aan belang: ze werden de dagelijkse aandelenkoersen van de publieke opinie. Commerciële massamedia ontpopten zich tot de belangrijkste fabrikanten van de maatschappelijke consensus en het georganiseerde middenveld verloor veel terrein. Het gevolg

liet zich raden: de burger werd consument, de stembusgang een avontuur. Partijen zagen zichzelf steeds minder als intermediaire organisaties tussen massa en macht, maar nestelden zich in de uiterwaarden van het staatsapparaat. Om daar te kunnen blijven, moesten (en moeten) ze eens in de zoveel jaar bij de kiezer langs om wat legitimiteit te gaan tanken. Verkiezingen werden een fel gemediatiseerde strijd om de gunst van de kiezer. De hevige passies die bij het volk oplaaiden, benamen het zicht op een veel grondiger gemoedsaandoening, de groeiende irritatie bij alles wat naar politiek riekt. De Britse socioloog Colin Crouch heeft in 2004 de term ‘postdemocratie’ bedacht om dit nieuwe, door massamedia gecontroleerde bestel te omschrijven: ‘Hoewel binnen dat model verkiezingen zeker nog bestaan en tot een andere regering kunnen leiden, is het publieke verkiezingsdebat een zorgvuldig gecontroleerd spektakel geworden, dat wordt gemanaged door rivaliserende teams van professionele experts in overredingstechnieken, een spektakel dat slechts over een beperkt aantal onderwerpen mag gaan dat op voorhand geselecteerd is door die teams. Het gros van de burgers speelt een passieve, gedweeë en zelfs apathische rol die louter bestaat uit het reageren op de signalen die ze krijgen voorgeschoteld.’ Het Italië van Berlusconi beantwoordde ongetwijfeld het meest aan de definitie van de postdemocratische staat, maar ook elders hebben we processen gezien die in die richting gingen. Sinds het eind van de twintigste eeuw lijkt de burger op zijn voorganger in de negentiende eeuw. Doordat het civiele middenveld machtelozer is geworden, gaapt er opnieuw een gat tussen staat en individu. Na de opkomst van de politieke partijen, de invoering van het algemeen stemrecht, de opkomst en de neergang van het georganiseerde middenveld, en de machtsgreep van de commerciële media komt er aan het begin van de eenentwintigste eeuw andermaal iets nieuws bij: sociale media. Kon de burger anno 2000 het politieke schouwspel al van minuut tot minuut volgen op radio, tv of internet, vandaag kan hij ook nog eens van seconde tot seconde erop reageren en anderen mobiliseren. De cultuur van de onmiddellijke verslaggeving krijgt er nog eens instantfeedback bij. Nog meer kakofonie dus. Het werk van de publieke figuur, en bij uitstek de gekozen politicus, wordt er niet

elke democratie past bij een tijdperk van hypersnelle, gedecentraliseerde communicatie? Hoe moet de overheid omgaan met al die mondige burgers die vandaag aan de zijlijn staan te schreeuwen? Stel dat er vandaag een procedure zou moeten worden ontworpen om de volkswil te leren kennen, zou het beste

De bevolking van colombia heeft in het najaar via een referendum een vredesovereenkomst met een rebellengroep herroepen.

idee dan werkelijk zijn om mensen eens in de vier jaar met een kartonnetje in de hand te laten aanschuiven bij een stemlokaal, waar ze in het schemerduister van een stemhokje een bolletje mogen kleuren naast namen op een lijst, waarover maandenlang rusteloos is bericht in een commerciële omgeving die baat heeft bij rusteloosheid? Mensen voelen zich wezenlijk betrokken bij de gemeenschap waarin ze leven en willen gehoord worden. En er is een veel beter middel om dat mogelijk te maken dan het referendum. Daarvoor moeten we terug naar het voornaamste principe van de Atheense democratie: aanwijzen door het lot, ofwel sortitie zoals het tegenwoordig heet. In het oude Athene werd het merendeel van de publieke functies vervuld op basis van loting. Tijdens de Renaissance waren er staten als Venetië en Firenze die op dezelfde manier functioneerden en eeuwenlange perioden van politieke stabiliteit kenden. Bij sortitie vraag je niet iedereen om te stemmen over een paar kwesties die bijna niemand begrijpt, maar selecteer je een willekeurige groep mensen uit de bevolking en zorg je ervoor dat zij zich zodanig in de materie verdiepen dat ze een verstandig besluit kunnen nemen. Een goed geïnformeerde dwarsdoorsnede van de bevolking kan meer coherent optreden dan een complete samenleving die slecht geïnformeerd is. In de Nederland, Verenigde Staten en Australië zijn succesvolle experimenten gedaan met sortitie. Het meest innovatieve land in dit opzicht is zonder meer

Ierland. In december 2012 ging daar een conventie aan de slag om enkele artikelen uit de Ierse grondwet te herzien. Hier geen handjevol gekozenen dat een preliminair advies opstelde, maar een bewuste keuze om politici en burgers samen te brengen tijdens het volledige traject: 66 burgers en 33 politici, afkomstig uit de Republiek en Noord-Ierland, zouden een jaar lang met elkaar in overleg gaan. Een onafhankelijk onderzoeksbureau stelde de willekeurige groep van 66 mensen samen, rekening houdend met leeftijd, geslacht en herkomst. De diversiteit die daardoor ontstond was een goede zaak om te praten over zulke gevoelige onderwerpen als het homohuwelijk, de rechten van de vrouw of het verbod op godslastering in de huidige grondwet. Dat deden ze niet alleen: ze luisterden naar experts en ontvingen input van andere burgers. (Er kwamen meer dan duizend bijdragen over het homohuwelijk binnen.) De besluiten van de conventie hadden trouwens nog geen kracht van wet: de aanbevelingen moesten eerst nog naar de beide Kamers van het Ierse parlement, dan naar de regering en dan naar een referendum. Door in gesprek te gaan met een divers samengestelde dwarsdoorsnede konden politici meer bereiken dan door alleen onderling van gedachten te wisselen. Door ideeën uit te wisselen met gekozen politici waren burgers in staat een veel relevantere bijdrage te leveren dan via een verkiezing of referendum. Wat zou er zijn gebeurd als de Britse regering deze procedure had gevolgd in plaats van het Brexit-referendum? Wat zou

foto: jess kraft/shutterstock.com

makkelijker op. Niet alleen ziet hij onmiddellijk of zijn voorstellen bij de burger in de smaak vallen, hij ziet ook hoeveel mensen er door die burger kunnen worden opgezweept. De nieuwe technologie zorgt voor nieuwe mondigheid, maar die nieuwe mondigheid doet het electorale stelsel nog meer in zijn voegen kraken. Commerciële en sociale media versterken elkaar bovendien. Doordat ze voortdurend elkaars nieuws oppikken en terugkaatsen, ontstaat er een sfeer van permanente hetze. De moordende concurrentie, het afhaken van de adverteerders en de dalende verkoop zorgen er ook nog eens voor dat commerciële media steeds heftiger zijn gaan berichten over steeds feller opgeklopte conflicten, met steeds kleinere, jongere en goedkopere redacties. Voor radio en televisie is de nationale politiek een dagelijkse soap geworden. De redacties bepalen tot op zekere hoogte het frame, het script en de typecasting, en de politici trachten daar, met wisselend succes, enige accenten in aan te brengen. De populairste politici zijn zij die erin slagen om het script om te buigen en het debat te reframen, dat wil zeggen, naar hun hand te zetten. Door de collectieve hysterie is de verkiezingskoorts permanent geworden. Zulks heeft ernstige gevolgen voor de werking van de democratie: de efficiëntie lijdt onder de electorale calculus, de legitimiteit onder de permanente profileringsdrang. Door het electorale stelsel moeten de lange termijn en het algemeen belang keer op keer het onderspit delven tegenover de korte termijn en het partijbelang. Verkiezingen zijn ooit bedacht om de democratie mogelijk te maken, maar tegenwoordig, in deze omstandigheden, lijken ze de democratie veeleer te hinderen. Doordat we de democratie hebben gereduceerd tot representatieve democratie en de representatieve democratie tot verkiezingen, is een waardevol stelsel diep in de problemen geraakt. Het gewicht van de volgende verkiezing is groter dan dat van de vorige.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 29

er zijn gebeurd als een willekeurige groep burgers de kans had gekregen zich te laten informeren door deskundigen, naar voorstellen te luisteren, met elkaar in discussie te gaan en politici te benaderen? Wat zou er zijn gebeurd als een groep gekozen en door het lot aangewezen burgers de zaak goed had doordacht? Wat zou er zijn gebeurd als de rest van de samenleving de kans had gehad hun beraadslagingen te volgen en er een bijdrage aan te leveren? Wat zou er zijn gebeurd als deze groep met een voorstel was gekomen dat ter goedkeuring aan het volk was voorgelegd? Zou ook dan net zo’n roekeloos besluit zijn genomen? Ik geloof dat de dramatische systeemcrisis van de democratie kan worden verholpen door loting een nieuwe kans te geven. Het gebruik van het lot is geen wondermiddel, geen perfect recept, net zomin als verkiezingen dat ooit waren, maar het kan wel een aantal euvels van het huidige systeem verhelpen. Het risico op corruptie wordt kleiner, de verkiezingskoorts zakt, de aandacht voor het gemene goed neemt toe. Stemmen op basis van onderbuikgevoelens maakt plaats voor verstandig overleg, aangezien deze gelote burgers kennis hebben genomen van de mening van deskundigen, objectieve informatie en het publieke debat. Gelote burgers hebben misschien niet de expertise van beroepspolitici, maar ze hebben iets anders: vrijheid. Ze hoeven immers niet gekozen of herkozen te worden. Gelote burgerjury’s in de rechtspraak bewijzen dat mensen hun taak doorgaans zeer ernstig nemen. De vrees voor een halfrond dat zich roekeloos en onverantwoord gedraagt, is ongegrond. Als we 30 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

het erover eens zijn dat twaalf mensen in eer en geweten kunnen beslissen over vrijheid of onvrijheid van een medeburger, dan mogen we erop vertrouwen dat een veelvoud van hen op verantwoorde wijze het belang van de gemeenschap wil en kan dienen. Heel wat landen maken gebruik van sortitie als het gaat om het strafrecht; waarom zouden we dat dan niet ook doen als het om wetgeving gaat? We gebruiken nu al loting iedere dag, alleen gebruiken we de slechtst denkbare variant ervan: opiniepeilingen. En beroemde uitspraak van de Amerikaanse politiek wetenschapper James Fishkin luidde: ‘Opiniepeilingen meten wat het publiek denkt als het niet denkt. Een deliberatieve peiling daarentegen meet wat het publiek zou denken als het de kans kreeg om na te denken.’ Als we de democratie levensvatbaar willen houden, zullen we moeten leren dat democratie niet kan worden gereduceerd tot alleen stemmen. Verkiezingen en referenda worden gevaarlijk verouderde middelen als ze niet worden aangevuld met zinvolle vormen van burgerparticipatie. Gestructureerd overleg door een willekeurig gekozen groep burgers herbergt de belofte van een levensvatbaarder, dynamischer en meer inclusieve vorm van democratie. Een stad als Utrecht heeft de stap durven zetten. De gemeente loot nu op regelmatige basis zo’n honderdvijftig burgers uit om mee te komen praten over langetermijndoelstellingen zoals het energieplan. Dergelijke processen worden wellicht een vast onderdeel van elke moderne democratie. Het meest gehoorde bezwaar tegen loting is de vermeende incompetentie van niet-gekozenen. Een gekozen volksvertegenwoordiging heeft ongetwijfeld meer technische competenties in huis dan een geloot. Anderzijds is iedereen de expert van zijn eigen leven. Wat heb je aan een parlement vol hoogopgeleide juristen als nog maar weinigen van hen de prijs van het brood kennen? Ook gekozenen zijn niet altijd even competent. Waarom hebben ze anders medewerkers, onderzoekers en studiediensten tot hun beschikking? Een gelote volksvertegenwoordiging zou er niet alleen voor staan: ze kan experts uitnodigen, op gespreksleiders rekenen en burgers bevragen. Wetgeving zou juist ontstaan door het samenspel tussen de gekozen en de gelote volksvertegenwoordiging.

Het is belangrijk om te beseffen dat de redenen die men vandaag aanvoert tegen gelote burgers vaak identiek zijn aan de redenen die men destijds aanvoerde tegen het verlenen van stemrecht aan boeren, arbeiders of vrouwen. Ook toen opperden tegenstanders dat de democratie nu echt wel zou sneuvelen. Denken we dat de Brexit ook mogelijk was geweest als burgers serieus was gevraagd hun grieven te uiten en vervolgens samen met hun gekozen vertegenwoordigers naar oplossingen te zoeken? Denken we dat Donald Trump president zou zijn geworden als witte mannen in de Verenigde Staten het gevoel hadden gehad gehoord te werden? Hoelang kan dit nog duren? Dit is een onhoudbare situatie. Als ik politicus was, zou ik niet goed slapen. Als hartstochtelijk democraat slaap ik nu al niet goed. Dit is een tijdbom. Nu lijkt het nog rustig, maar het is de stilte voor de storm. Het is de stilte van 1850, toen het arbeidersvraagstuk al smeulde, maar nog niet ontploft was. Het is de stilte voor een lange periode van grote instabiliteit. Toen ging het om stemrecht, vandaag gaat het om spreekrecht. Maar in wezen is het dezelfde strijd: het is de strijd voor politieke ontvoogding en voor democratische inspraak. We moeten de democratie dekoloniseren. We moeten de democratie democratiseren. dit is een samengesteld fragment uit een geactualiseerde versie van Tegen verkiezingen, geschreven door david Van reybrouck en uitgegeven door de bezige bij; uit de onlangs verschenen engelse vertaling, Against elections: The case for democracy, uitgegeven door the bodley head; en uit de longread die op 29 juni 2016 werd gepubliceerd in The Guardian.

David van Reybrouck david Van reybrouck (1971) is een belgische cultuurcriticus en filosoof. Voor zijn boeken, waaronder Congo: Een geschiedenis, ontving hij literaire onderscheidingen. ook schrijft hij regelmatig voor De Morgen, De Groene Amsterdammer en Knack. Voor De Correspondent schrijft hij geregeld een ode aan iets of iemand, ‘omdat journalistiek naast kritisch ook lyrisch moet durven zijn’. hij is de oprichter van G1000, een burgertop waarbij duizend ‘gewone’ belgen overlegden over een betere democratie.

•

foto: epa european pressphoto aGency b.V./alamy stock photo

Verkiezingen zijn de fossiele brandstof van de politiek: ooit gaven ze een enorme boost aan de democratie, maar nu blijkt dat ze kolossale problemen veroorzaken.

Column Geertje couwenbergh expressionist, auteur en schrijfleraar. www.geertjecouwenbergh.com

Dit gebeurt dus echt Toen ik 7 jaar was, haalden mijn vader en moeder

foto: coco broeken

mij en mijn zus uit bed en zetten ons daas voor de televisie. Ik herinner me alleen nog een ingehouden enthousiasme over zo laat op zijn, terwijl mijn ouders een duidelijk doel voor ogen hadden: wij moesten getuigen zijn van wereldgeschiedenis. Het was 9 november 1989, de dag van de val van de Berlijnse Muur. Het was het begin van het einde van alle oorlog. Na een Europese eeuw gedrenkt in bloed was vrede een feit. We hadden geleefd en geleerd. Op 9 november 2016 stond ik even daas in het donker van mijn slaapkamer. Het was koud en het felle licht van mijn smartphone bracht mij het nieuws over de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Ik zag uitzinnige Trump-aanhangers. Buiten werd het licht, maar in mij bleef het dagenlang grijs, omdat ik besef dat wat zojuist was gebeurd geen Amerikaanse aangelegenheid is. De nationalistisch-autocratische wind waait door Nederland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Zwitserland, Turkije, Rusland, Egypte, India. De lijst gaat door. Dat ik hier, als laat-twintigste-eeuws kuiken, totaal niet op voorbereid was, merk ik doordat ik mezelf erop betrap geregeld en hardop te zeggen: Dit gebeurt dus echt. Het gevoel herken ik van persoonlijke tragedies, van slechtnieuwsgesprekken, van verlies van

Het felle licht van mijn smartphone bracht mij het nieuws. Ik zag uitzinnige trump-aanhangers.

dierbaren: de fysieke sensatie dat mijn wereldbeeld zich zo hard moet aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid, dat er een grondeloos gat tussen valt. De Amerikaanse schrijver Charles Eisenstein noemt dit ‘de ruimte tussen twee verhalen’. Het oude verhaal over de wereld die mijn ouders in 1989 doorgaven, ging over een wereld waarin weliswaar slechte dingen gebeurden, maar waarin zich onmiskenbaar een opgaande lijn aftekende. Dat verhaal desintegreert momenteel. Het nieuwe verhaal is nog niet gearriveerd. En hoe graag ik ook aan boord stap van de trein vol optimisten die menen dat het op de lange termijn goed is dat oude economische en politieke structuren in elkaar storten, ben ik daar zelf nog niet. Voorlopig wacht ik op het station tussen twee verhaaltreinen. Sterker nog, ik begin steeds meer te vermoeden dat het juist díe plek tussen twee verhalen in is, waar een echte, evolutionaire upgrade mogelijk is. De verhalen – waar we in feite áltijd tussenin zitten, zij het doorgaans minder dramatisch – zijn namelijk precies dat: verhalen. Zodra ik erin geloof, ben ik boos op de overal oprukkende boze mensen. En wat maakt mij dat? Precies. Ik overweeg een toekomst zonder verhaal. Zo’n toekomst laat alleen het steeds verschuivende moment over. En dat moment is meestal zo slecht nog niet. De lucht is er. Mijn hartslag is er. De buren die hun dochter naar zwemles nemen zijn er. Mijn op Wilders stemmende vriend op Facebook is er. De citroen die ik uitpers in mijn glas is er. Wanneer ik mijn eigen apocalyptische verhalen van de toekomst geloof, lijk ik enkel te kunnen reageren. Wanneer ik in de ruimte tussen twee verhalen ben, lijk ik te kunnen handelen. Dat verschil is me het proberen waard.

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 31

analyse

Alleen als ie ijs- en ijskoud is Met zijn ijsbaden krijgt Wim Hof hele groepen mensen uit hun comfortzone. Maar onlangs raakte The Iceman in opspraak toen de dood van vier volgelingen werd toegeschreven aan zijn methode. Is zijn methode gevaarlijk of gezond? The Optimist stuurde verslag geefster Anne Vegterlo de kou in. door: Anne VegTerlo

foto’s: shutterstock, dudarev Mikhail

p een schoolpleintje in Eindhoven staan we met 28 mensen in zwemkleding en badjassen te wachten naast een badkuip vol ijs. Het is oktober, bewolkt en koud. Met onze blote voeten op de stoeptegels wiebelen we een beetje heen en weer. Straks gaan we een voor een dat bad in. In de uren hiervoor hebben we onze ademhaling getraind. Dat zou voldoende moeten zijn om zonder problemen een paar minuten in het ijs te zitten. De instructeur klinkt opgewekt: ‘Wie is de volgende?’ Ik kijk naar beneden. Mijn tenen zijn nu al verkleumd. Waarom deed ik dit ook alweer? Het ijsbad is een vast onderdeel van trainingen van de methode van Wim Hof, ofwel The Iceman. Hij kreeg wereldwijde bekendheid door zijn bizarre records. Zo zat hij meerdere keren bijna twee uur in een bak ijs, beklom hij de Mount Everest op sandalen en rende een marathon in de woestijn van Namibië zonder te drinken. Bijzonder? Misschien, maar wat Wim Hof kan, kan iedereen. Althans, dat beweert hijzelf. Zijn technieken, beschreven als de Wim Hof Methode (WHM), zijn simpel en eenvoudig en zouden een gunstig effect op de gezondheid hebben. Om het te bewijzen, werkt Hof sinds enkele jaren samen met wetenschappers. In 2014 concludeerden onderzoekers uit Nijmegen dat Hof zijn autonome zenuwstelsel kan sturen en daarmee zijn immuunsysteem kan beïnvloeden. Dat is bijzonder, want normaal gesproken regelt niet onze geest, maar ons lichaam dat proces. Het zou betekenen dat we invloed kunnen hebben op de reactie van ons lichaam wanneer het wordt blootgesteld aan bijvoorbeeld een virus. En

32 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 33

als we ons immuunsysteem kunnen sturen, zegt Hof, kunnen we ons ook weren tegen ernstige ziektes als reuma of zelfs kanker. Inmiddels is Wim Hof meer dan een attractie in een ijsbad. Zijn bedrijf Innerfire, geleid door zoon Enahm Hof, organiseert maar enkele workshops per jaar. Mensen betalen fikse bedragen om met de maestro een aantal dagen in Polen of Spanje te trainen. Er is zelfs een Wim Hof Academy voor mensen die officieel WHM-instructeur willen worden en zelf workshops willen geven aan geïnteresseerden. Toch zijn er ook kritische geluiden. Hof wekt valse hoop bij chronisch en dodelijk zieken, vinden sommigen. De wetenschap-

Wie zijn focus verliest, begint te rillen en houdt het niet vol.

pelijke bevindingen zouden bovendien helemaal niet zo sluitend zijn als hij doet voorkomen. Zo zijn de meeste onderzoeken gedaan met gezonde proefpersonen en is geen rekening gehouden met het placebo-effect. Volgens de onderzoekers uit Nijmegen gaan Hofs uitspraken over mogelijke toepassing van de methode bij ziektes daarom te ver. En toen werd een half jaar geleden zijn naam in verband gebracht met enkele sterfgevallen. Vier mannen (twee Nederlanders, een Zuid-Afrikaan en een Canadees), allemaal gezond en alle vier in een zwembad overleden door wat ‘shallow water black-out’ wordt genoemd, ofwel verdrinking in ondiep water als gevolg van een gebrek aan zuurstof in de hersenen. Nabestaanden claimen dat hun dood te wijten is aan de Wim Hof Methode. De vier slachtoffers waren daar fanatiek mee bezig. De ademhalingsoefeningen die bij de methode horen kunnen inderdaad zorgen voor flauwtes. Waarschijnlijk hebben de mannen in het water hun bewustzijn verloren. Het nieuws zorgde voor enige ophef in de Nederlandse media. Innerfire-directeur Enahm Hof noemde de sterfgevallen triest, maar zei zich niet schuldig te voelen. ‘We waarschuwen voor de gevaren, meer kunnen we niet doen. Het is ieders eigen verantwoordelijkheid.’ Rijst de vraag: heeft die methode wel zin? Is WHM niet gevaarlijk? Wie een artikel schrijft over de Wim Hof Methode, kan het misschien maar het beste zelf ondergaan. En dus douche ik al een paar weken onder een koude straal water. In de warme septembermaand was dat nog geen probleem, maar in de herfst werd het al wat moeilijker vol te houden. Na al die ontelbare koude douches sta ik nu in Eindhoven tussen de anderen te wachten op mijn beurt in het ijsbad. De workshop wordt gegeven door Jerome Wehrens, die zich sinds zeven jaar fanatiek met deze methode bezighoudt. Naast instructeur is hij ook een van de trainers aan de Academy. Onder de aanwezigen zijn jonge sportieve types en nieuwsgierigen, maar ook mensen met ‘een disbalans’, zoals Wehrens het noemt: iemand met reuma, iemand met een immuunziekte, iemand met een chronische zenuwpijn. De meeste aanwezigen hebben het 34 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

boek van Hof gelezen (Koud kunstje: Wat kun je leren van de Iceman?) of filmpjes gezien. Allemaal zijn ze benieuwd wat de methode voor hen kan betekenen. Benieuwd ben ik zeker, maar ook heb ik zo mijn bedenkingen. Waarom zou ik allerlei oefeningen willen doen zodat ik vijf minuten mijn adem in kan houden of lang in een bak ijs kan zitten? Ik wíl helemaal niet vijf minuten mijn adem inhouden of lang in een bak ijs zitten, niet eens kort. Maar volgens Wehrens moet ik het zien als een mogelijkheid iets nieuws te ervaren. ‘Wist je dat 98 procent van de mensen nooit uit zijn comfortzone komt?’, zegt hij als we ’s ochtends beginnen. ‘Wat zou er gebeuren als je dat wél doet? Het zal je verbazen wat je allemaal kunt’, houdt hij ons voor. ‘Het menselijk lichaam is echt ongekend.’ Vooruit dan maar.

et idee achter de WHM is relatief eenvoudig. Het is gebaseerd op drie componenten die elkaar versterken: ademhaling, trainen van de mindset en graduele blootstelling aan kou. Pas ze alle drie in combinatie toe en je bent meer in balans, hebt meer invloed op lichaam en geest, een verbeterde bloedcirculatie, meer vertrouwen in het eigen kunnen en kunt bewust het autonome zenuwstelsel (waaronder het immuunsysteem) aansturen. Om die laatste reden is de methode extra interessant voor mensen met een auto-immuunziekte zoals reuma, zo staat in de onderbouwing op de website van Innerfire. De WHM zou hierop ‘een gunstig effect’ kunnen hebben doordat de methode ‘potentieel leidt tot tijdelijke verhogingen van stresshormonen in het bloed. Dit leidt tot de onderdrukking van de ontstekingslichamen, wat leidt tot een kleinere kans op ontstekingen in de gewrichten en pezen.’ We beginnen met de ademhalingsoefeningen. ‘Daarmee resetten we ons systeem en de hormoonbalans’, legt Wehrens uit. ‘Zie het als het opschudden van je kussen. Je overstuurt het lichaam en maakt het alert om daarna weer rust te vinden.’ Liggend op een matje beginnen we met krachtige in- en uitademingen. De ademhalingstechniek – dertig keer diep in- en uitademen waarna je met bijna lege longen een poos je adem inhoudt – zorgt er eerst voor dat je veel meer zuurstof tot je neemt en dan, als je stopt met ademen, tot tijdelijk minder zuurstof in het lichaam. Volgens studies uit Nijmegen gaat daarbij het adrenalinegehalte omhoog en wordt de pH-waarde beïnvloed: dat betekent dat je lichaam minder zuur wordt en je minder pijn voelt. Zo kan er meer zuurstof bij de spieren komen. Je prestaties en je uithoudingvermogen worden daardoor beter en je traint bovendien je hart en vaten. De kou dient daarbij als een soort shocktherapie. Het lichaam schiet in de stress en wordt alerter, waardoor het meer stresshormonen (cortisol en adrenaline) en witte bloedlichaampjes aanmaakt: iets wat overigens ook gebeurt door de ademhalingsoefeningen. Cortisol werkt als een ontstekingsremmer. De shock komt van een ijsbad, een koude douche, een rondje zwemmen in koud water, of naar buiten met te weinig kleding aan. Door blootstelling aan kou train je bovendien je hart en bloedvaten: de aderen vernauwen door kou en verwijden weer als het warmer wordt. Daar worden ze sterk en soepel van, wat mogelijk het risico op hart- en vaatziekten verkleint. Ten slotte is meditatie belangrijk ‘om je innerlijke krachten te realiseren’, aldus de WHM. Zonder sterke mindset kun je im-

mers geen grote prestaties leveren, redeneert Hof, of lang in een ijsbad blijven zitten. Wie zijn focus verliest, begint te rillen en houdt het niet vol. Na de derde ronde in- en uitademen voel ik me een beetje loom. Mijn ledematen tintelen en ik heb het koud. Als ik wil opstaan, val ik terug op mijn matje; ik ben duizelig. Als dat gevoel is weggezakt, voel ik me scherp en helder. ‘Wat gebeurt er als je de ademhalingsoefening te vaak doet?’, vraagt iemand. Wehrens gaat op een matje op de grond liggen en doet het voor. Hij begint te trillen en te schokken. Dan verkrampt zijn lichaam. Zijn handen steken als klauwtjes in een onnatuurlijke hoek voor hem uit. Hoewel er elementen van onbetwiste waarheid in de theorie zitten, wordt een aantal van de redeneringen niet ondersteund door de reguliere wetenschap. ‘Wat de ademhalingsoefeningen van de WHM doen, lijkt op hyperventileren’, zegt Jan Hindrik Ravesloot, hoogleraar fysiologie aan de Universiteit van Amsterdam en het AMC. ‘Dat heeft een dramatisch effect op het lichaam: je wordt duizelig, je lijf gaat tintelen en je spieren trekken spontaan samen.’ Dat heeft alles te maken met de verhoogde pH-waarde van je lichaam, legt hij uit. Ravesloot: ‘Je lichaam reguleert die waarde normaal gesproken heel nauwkeurig tussen de 7,35 en de 7,45, maar door hyperventilatie kan het ongeveer stijgen naar 7,6.’ Dat is op zichzelf niet schadelijk – als je een paar ballonnen opblaast,

krijg je hetzelfde effect – maar het is ook nergens goed voor. Een hoge pH-waarde heeft volgens Ravesloot namelijk niet het effect zoals de WHM dat beschrijft. Zo leidt een hogere pHwaarde niet automatisch tot minder verzuring en betere prestaties. ‘Zodra je weer rustig bent, is de waarde namelijk alweer gedaald’, zegt Ravesloot. ‘Je houdt het alleen hoog door stelselmatig te hyperventileren, maar dat maakt normaal functioneren al moeilijk, laat staan een prestatie neerzetten.’ Ook het idee dat je via de ademhaling meer zuurstof opneemt, klopt niet, menen experts. Bij een normaal, gezond mens is het hemoglobine in het bloed (eiwitten die zuurstof transporteren) al verzadigd, beweert Maria Hopman, fysioloog aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij deed samen met collega’s onderzoek naar de methode van Wim Hof. ‘Meer of dieper ademen heeft dus geen effect op de hoeveelheid zuurstof in je lijf’, zegt zij. ‘Er kan gewoonweg niet meer bij.’ Er is volgens Hopman dan ook ‘geen enkele reden’ om aan te nemen dat Hofs manier van ademhalen goed is voor de gezondheid. ‘Er is niks mis met af en toe flink doorademen, maar dat doe je ook door te sporten of een keer de trap te nemen’, nuanceert zij. ‘Daar hoef je niet voor te gaan zitten hijgen op een matje.’ Het enige wat je daarmee doet, is koolstofdioxide uitblazen; een lage CO2-concentratie onderdrukt de ademhalingsprikkel, daarom kun je ook langer je adem inhouden na zo’n oefening. januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 35

Het heeft geen zin je schrap te zetten tegen de kou, merk ik. Het enige dat helpt, is ontspanning. Alleen is die prikkel er niet voor niks. Als je die bewust gaat onderdrukken of negeren, word je duizelig en kun je flauwvallen door zuurstofgebrek. Dat is volgens Ravesloot op zich niet erg – je lichaam neemt het automatisch over en zorgt dat je weer gaat ademen – tenzij je het in het water of bij een zwembad probeert. Want als je dán even je bewustzijn verliest, kun je gemakkelijk verdrinken. Innerfire geeft in een reactie aan dat je dan ‘dus niet de Wim Hof Methode doet’ en wijst erop dat sommige diepzeeduikers hiervoor specifieke ademhalingsoefeningen gebruiken. ‘Wij doen deze altijd op het matje.’ Aan deze zogenoemde shallow water blackout zijn waarschijnlijk ook de vier eerder genoemde slachtoffers overleden. Zij hebben – vermoedelijk, want sommigen waren alleen, dus met zekerheid valt het niet te zeggen – zélf de oefeningen in of 36 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

onder water geprobeerd. Op het moment dat je dan even het bewustzijn verliest en het lichaam automatisch weer gaat ademen, lopen de longen vol met water. Inmiddels wordt er tijdens workshops en cursussen gewaarschuwd voor de gevaren. Onze instructeur Wehrens zegt in ieder geval duidelijk dat we de ademhalingsoefeningen niet moeten doen op een plek waar het gevaarlijk is als je even buiten bewustzijn raakt. Dus niet in het zwembad of achter het stuur.

oe erg is het dan eigenlijk, vraag ik mezelf af. Zolang je uitkijkt waar je het doet, kan het geen kwaad. Een luchtbed opblazen geeft namelijk hetzelfde effect en dat vindt ook niemand gevaarlijk. Trouwens, is het probleem met alternatieve methoden niet altíjd dat de reguliere wetenschap ze (nog) niet ondersteunt? Dat hoeft nog niet te betekenen dat ze geen waarde hebben, toch? Er zijn immers een heleboel mensen die baat zeggen te hebben bij de methode. Dus ben ik maar eens met de ervaringsdeskundigen gaan praten. Zo is Thomas Caljé (38), huisarts in Schijndel, veel frisser, fitter en energieker sinds hij begonnen is met koud douchen. ‘Het kan door de kou komen, al is het misschien ook wel iets psychisch’, begint hij. ‘Het voelt elke ochtend als een soort overwinning op mezelf: dat geeft een positief gevoel.’ De douche leidt

ook tot gezondere keuzes in de loop van de dag, merkt hij. ‘Ik ga niet het effect teniet doen door ’s avonds een zak chips te eten.’ Ook binnen de topsport worden de technieken toegepast. Paul Venner (28), performancecoach bij de Koninklijke Nederlandse Honkbalbond, helpt sporters optimaal presteren en maakt daarbij geregeld gebruik van koudetraining, mindset en ademhalingsoefeningen. Het helpt atleten bij hun herstel, algemene fitheid en gemoedstoestand, zegt hij. ‘Sporters voelen zich er prettig bij en ze hebben het gevoel dat ze mentaal meer aankunnen’, zegt hij. ‘Bij sommigen nam het longvolume duidelijk toe nadat ze begonnen met de WHM-technieken.’ Zelf doucht hij ook koud en doet hij dagelijks ademhalingsoefeningen. Venner: ‘Ademhaling is zo fundamenteel voor verschillende processen in ons lijf. Het brengt mij veel meer in contact met mijn lichaam en maakt me minder afhankelijk van externe middelen als medicijnen. Ik wil niet claimen dat het voor iedereen werkt, maar de potentie is er wel.’ Of neem Jasper Sman (22), net afgestudeerd als art director uit Assendelft. Hij werd vijf jaar geleden gediagnosticeerd met multiple sclerose (MS). We kunnen er niets aan doen, zeiden ze in het ziekenhuis, alleen de pijn stillen en de ontstekingen proberen te remmen met medicijnen. Sman merkte zelf dat koud douchen de pijn verzachtte en ging daarna op cursus bij Wim Hof. ‘Ik moest oefeningen doen en tachtig rondjes om een boom rennen’, herinnert Sman zich. ‘Ik was echt verbaasd. Op sommige dagen kon ik niet eens lopen, laat staan rennen.’ Maar inmiddels heeft Sman een koud bad in de tuin, waar hij elke dag even ingaat. ‘Het helpt tegen de pijn’, zegt hij. ‘Als ik het een poos niet doe, merk ik dat ik veel stijver word.’ Bovendien: voor de eerste keer laten de scans bij Sman geen nieuwe ontstekingen zien. Uiteraard gebruikt hij ook gewoon nog medicijnen tegen MS, al zegt hij meer te geloven in de methode van Wim Hof. ‘Daar merk ik tenminste direct verschil door.’ Zit er dan toch iets in? Sommige van de resultaten uit wetenschappelijke onderzoeken van de Radboud Universiteit, gepubliceerd in PNAS en Nature, waren toch minstens opzienbarend te noemen. Zo kon Hof de ontstekingsreactie van zijn lichaam onderdrukken nadat hij was ingespoten met de E.coli-bacterie. Normaal gesproken zou je daar een paar uur flink ziek van zijn. Het experiment werd herhaald met twaalf door Hof getrainde proefpersonen, die uiteindelijk minder last van griepverschijnselen hadden dan de controlegroep. Ook was hun lichaamstemperatuur minder verhoogd, waren hun bloedwaarden beter en hadden ze meer adrenaline aangemaakt. Dat helpt, net als cortisol, bij het remmen van ontstekingen. ‘De denkfout die Wim en Innerfire maken, is dat het hele systeem wel moet kloppen op het moment dat een deelaspect wordt aangetoond’, zegt Hajo Smit, die ooit het instructeurstraject volgde en intensief bij de WHM betrokken was. ‘Inderdaad, sommige bevindingen zijn opzienbarend,’ erkent hij, ‘maar dat betekent niet dat de hele methode werkt.’ Zelf is Smit alleen nog bezig met de koudetraining en niet met de gehele methode. De ademhalingsoefeningen noemt hij onverantwoord. De huidige onderzoeken zijn te summier om iets te concluderen over werking van de methode, wil Maria Hopman van de Radboud Universiteit benadrukken. ‘Er is geen bewijs dat wat hij doet goed is voor de gezondheid. Willen we écht iets zinnigs kunnen zeggen over de methode en eventuele effecten op

chronische ziektes, dan zijn er grote clinical trials nodig. Er kan bovendien sprake zijn van een placebo-effect, dus dat zou je dan ook moeten toetsen.’ Het enige dat we zeker weten, is dat kou níet slecht is voor de gezondheid. Hopman: ‘Het is goed voor de doorbloeding van het lichaam. Je hart moet dan wat harder werken, slagaderen verwijden en vernauwen weer. Daarom gaan mensen ook naar de sauna.’ Als je iets mee wilt nemen uit de methode, laat het dan de kou zijn. Toch maar dat ijsbad in, dus. Jerome Wehrens coacht me er wel doorheen, zegt hijzelf. Goed onthouden wat ik allemaal voel, denk ik vooraf bij mezelf, dan kan ik het later goed beschrijven. Maar als ik eenmaal in het water lig, kan ik niet meer nadenken. Alles vervaagt. Ik wil me alleen maar concentreren op mijn ademhaling. Die moet me gaan redden. Op aanraden van Wehrens blaas ik lang en rustig uit. Het heeft geen zin je schrap te zetten tegen de kou, merk ik. Het enige dat helpt, is ontspanning en ‘zachtheid’ zoals Wehrens het noemt. Langzaam komt er rust in mijn verkrampte lijf. Nu kun je de warmte uit je buik gaan halen, zegt Wehrens. Kou van buiten, warm van binnen. Als een geiser die ineens aanslaat. Whooooof! Na twee minuten mag ik er uit. Achteraf viel het allemaal wel mee. Aan het eind van de workshop vraagt Wehrens wat de dag ons heeft gebracht. De antwoorden uit de groep zijn divers: vertrouwen, ontspanning, de drang om verder te gaan. We hebben onze grenzen verlegd (na het ijsbad hebben we een kwartier in een diepe kniebuiging gestaan en bijna iedereen hield dat vol) en de kracht van lichaam en geest leren kennen. Voel ik me anders? Beter? Niet per se, maar dan moet je de oefeningen misschien ook vaker doen. Heb ik er wat aan gehad? Zeker. Als ik één ding van de Wim Hof Methode heb geleerd, is het dat ik mijn lichaam onder controle kan krijgen op het moment dat het zich in een stressvolle situatie bevindt. En dat je door focus en ademhaling meer kunt dan je denkt. Zoals onze instructeur eigenlijk al zei: het menselijk lichaam is ongekend.

•

Wat zijn uw ervaringen met de methode van Wim hof? We lezen het graag: redactie@ theoptimist.nl.

en nu?

Zelf nieuwsgierig geworden? op de site van innerfire (www.innerfire.nl) staan aankomende workshops en reizen. ook is hier de volledige onderbouwing van de Wim hof Methode te vinden en kunt u zich inschrijven voor de online videotraining van tien weken. Met de innerfire app, voor €3,99 verkrijgbaar via de appstore of Google Play, krijg je dagelijks tips en oefeningen.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 37

omslagthema

38 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Angst Wie is niet af en toe bang dat een geliefde een vreselijke ziekte krijgt of in een dramatisch ongeluk belandt? Wie kent niet de vrees die soms toeslaat bij de gedachte niet meer te kunnen werken of niet meer te zullen leven? De vrees voor een terrorist die eens dicht bij huis zal toeslaan? De vrees dat het klimaat verder op hol slaat en de natuur nog meer schade toebrengt? De vrees dat een grote stroom van immigranten onze cultuur en traditie overhoop zal halen? en wie van ons heeft niet een bepaalde, merkwaardige angst waarvan we diep van binnen weten dat die irrationeel is, maar waar we simpelweg niet vanaf lijken te komen? Angst is overal. We leven in een cultuur van angst, zoals socioloog Frank Furedi waarneemt (pagina 47). politici, activisten, onderzoekers, journalisten: ze doen er allemaal graag aan mee – en wij ook. hoe opmerkelijk is dat in een tijd waarin wij rijker en gezonder zijn dan ooit, in een samenleving die vreedzamer is dan ooit? maar wanneer die cultuur tot gevolg heeft dat we massaal lijden aan officiële angststoornissen, en grijpen naar de antidepressiva en tranquillizers, dan moeten we toch eens serieus praten over angst. Zo’n serieus gesprek is onmogelijk als we onze angsten onderdrukken en wegstoppen. lisette Thooft ontdekte hoe ze haar angsten kon accepteren. in dat proces besefte ze dat angst een nut heeft (pagina 40). Angst kan ons namelijk helpen om te groeien, maar dan moeten we er wel aandacht en zorg aan geven. Zenboeddhist Thich nhat hanh biedt daarom vijf overpeinzingen (pagina 50) die ons daarbij kunnen helpen. De redactie

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 39

Niets om bang voor te zijn

veel mensen zijn angstig en vragen zich af: hoe kom ik ervan af? is een betere vraag misschien: hoe kan ik de angst accepteren? door: liseTTe ThooFT

Van onderstaande 282 angsten hebben we er 1 verzonnen. Weet u welke? mail uw antwoord vóór 15 januari naar redactie@theoptimist.nl en maak kans op Angst, het boek van Thich nhat hanh (fragment op pagina 50) ablutofobie: angst om zich te wassen • Acarofobie: angst voor jeuk • Achluofobie: angst voor duisternis • Acousticofobie: angst voor geluid • Acrofobie: angst voor hoogten • Aeronausifobie: angst om te braken bij luchtziekte • Agorafobie: angst voor open ruimten • Agrizoofobie: angst voor wilde dieren • Agyrofobie: angst voor straten • Aichmofobie: angst voor scherpe voorwerpen • Ailurofobie: angst voor katten • Algiofobie: angst voor pijn • Alliumfobie: angst voor knoflook • Allodoxafobie: angst voor meningen • Amathofobie: angst voor stof • Amaxofobie: angst om auto te rijden • Ambulofobie: Angst om te lopen • Amnesifobie: angst voor geheugenverlies • Ancraofobie: angst voor de wind • Androfobie: angst voor mannen • Anglofobie: angst voor Engeland • Angrofobie: angst voor woede • Ankylofobie: angst voor onbeweeglijkheid van een gewricht • Anthofobie: angst voor bloe-

40 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

even is een riskante bezigheid: niemand schijnt het te overleven. Het is dus niet zo vreemd dat wij vrezen, bijvoorbeeld voor ziekte, geweld of de dood. Bang zijn dat we onze baan verliezen, of onze liefde, en arm en eenzaam worden. Of bang zijn om te vliegen, om naar buiten te gaan of om in een donkere bioscoopzaal te zitten. Als je langer dan een uur per dag bezig bent met bang zijn, ben je officieel een geval: dan heb je een angststoornis. Ongeveer één miljoen Nederlanders lijden daaraan. Ze hebben alles van pleinvrees tot claustrofobie en ze zijn bang voor alles van bacteriën tot andere mensen. Als je naar je huisarts gaat met angstklachten schrijft die vaak een antidepressivum voor, zoals Prozac of Seroxat, of een tranquillizer zoals Oxazepam. Er zijn dan ook volgens het Fonds Psychische gezondheid ruim een miljoen mensen in Nederland die dagelijks zo’n pilletje nemen – en hun aantal stijgt. Jarenlang heb ik gedacht dat ik niet bang was. Ik was wel gespannen, snel nerveus, geïrriteerd en bozig, maar kom, dat is normaal, toch? Dat is toch geen angst? Ik vond mezelf een niet-bang persoon. Zo had ik er weinig tot geen moeite mee om te spreken in het openbaar, terwijl spreekangst een van de meest voorkomende angsten is, ook bekend als plankenkoorts. Ik ging altijd gewoon staan en hield mijn verhaal. Ik, bang? Tot ik op de massagetafel van een ‘rebalancer’ terechtkwam. Rebalancing is emotioneel lichaamswerk, waarbij je door de kundige aanraking en begeleiding van de therapeut zo diep ontspant, dat oude spanningen kunnen loskomen met bijbehorende emoties. In een aantal sessies bij mijn rebalancer kwam er van alles los: verdriet en woede, maar vooral angst. Ontzettend veel angst. Wat heb ik daar liggen trillen, beven, sidderen, trappelen en klappertanden! Soms kon ik benoemen waarvoor ik zo bang was – als klein meisje voor mijn grote, boze moeder en mijn grote, boze vader – maar vaak was het naamloze angst. Het was angst die zich diep in mijn lichaam verborgen had gehouden, in de vorm van subtiele en minder subtiele spierspanning. Ik had gespannen schouders, gespannen nekspieren, gespannen kaakspieren, gespannen rugspieren, gespannen spieren in mijn armen, gespannen

Alektorofobie: Angst voor kippen

men • Anthropofobie: angst voor mensen • Antlofobie: angst voor overstromingen • Anuptafobie: angst om alleenstaand te blijven • Apifobie: angst voor bijen • Arachnofobie: angst voor spinnen • Arithmofobie: angst voor getallen • Arsonfobie: angst voor brand • Asthenofobie: angst om flauw te vallen • Astrofobie: angst voor sterren • Asymmetrifobie: angst voor asymmetrische dingen • Ataxiofobie: angst voor onregelmatige beweging van de ledematen • Ataxofobie: angst voor wanorde • Atefobie: angst voor ruïnes • Atelofobie: angst voor imperfectie • Athazagorafobie: angst om te vergeten • Atomosofobie: angst voor atoomexplosies • Atychifobie: angst om te falen • Aurofobie: angst voor goud • AurorAfobie: Angst voor het noorderlicht • Autodysomofobie: angst voor mensen met een onaangename geur • Autofobie: angst om alleen te zijn • Bacillofobie: angst voor microben

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 41

daar hoort angst bij, zo heb ik ontdekt. Dat wil zeggen: échte angst, angst die ergens op slaat. Want als ik die angst toelaat en helemaal doorvoel, gaat hij altijd vanzelf weer over. Wat er níet bij hoort, is angst voor de angst. En dat is bij chronische angstklachten vaak de kern van het probleem. De gedachte aan eerder doorgestane angst zet het hele fysieke systeem van angstreflexen in gang en daarmee wordt de angst reëel. Het is wat in sommige boeddhistische kringen ‘secundair lijden’ wordt genoemd: innerlijk verzet tegen een onvermijdelijke emotie. We wíllen niet bang zijn – en dáárom worden we chronisch bang en gespannen. Tijd dus voor een opwaardering van gewone, onvermijdelijke, gezonde en menselijke angst!

Automysofobie: Angst om vies te zijn spieren in mijn benen. You name it, ik spande het. En langzaam maar zeker kwam het een beetje los. Gaandeweg werd ik gevoeliger, kwetsbaarder, opener. Minder stoer. Minder agressief. Meer bereid te voelen wat ik allemaal voel. Inclusief plankenkoorts. Als ik nu een lezing geef, voel ik me van tevoren zowaar een beetje zenuwachtig. Vind ik het jammer en vervelend dat ik nu banger ben? Nee, integendeel. Want ik merk ook dat ik échter ben. Ik sta mijn verhaal niet af te ratelen, maar ben veel meer met mijn aandacht aanwezig in het hier en nu. Dat is beter voor mijn performance en prettiger voor het publiek. ‘Echt’ zijn, authentiek jezelf, zonder masker, zonder chronische spanning, kwetsbaar en open:

ngst is een scala van emoties. Aan het ene uiterste staat totale verlammende paniek, aan het andere uiterste aangename opwinding en gezonde spanning. Angst is boven alles een vorm van energie die ons wakker maakt. Een bepaalde mate van spanning heb je nodig als je iets gaat doen waarbij je alert en present moet zijn. De Amerikaanse psycholoog Jerome Kagan, die zich meer dan zestig jaar bezighield met dit thema, stelt dat angst ook positieve effecten kan hebben op ons leven en werk. Zolang angst niet ontaardt in een stoornis, zijn angsthazen ‘de betrouwbaarste medewerkers en de attentste vrienden,’ meldt hij. Want zij zijn gedreven en zorgvuldig en bereiden zich extreem goed voor. De angst om het fout te doen maakt hen secuur, de angst om te kwetsen maakt hen vriendelijk. ‘Te veel angst is uiteraard nadelig voor de prestatie, maar te weinig angst schaadt de prestatie ook’, schrijft de Amerikaanse journalist Scott Stossel in zijn lijvige boek Mijn tijdperk van de angst. Stossel kan erover meepraten. Naar eigen zeggen is hij vanaf zijn tweede jaar ‘een bevend hoopje fobieën, angsten en neurosen’. Zo heeft hij behalve allerlei sociale angsten en een sterke neiging tot piekeren ook de specifieke fobieën claustrofobie (angst voor kleine ruimtes), pleinvrees (agorafobie), hoogtevrees (acrofobie), angst voor flauwvallen (asthenofobie), bacillen (bacillofobie), kaas (turofobie, het bestaat echt), angst om te vliegen (aerofobie), om te braken (emetofobie) en natuurlijk angst om te braken in een vliegtuig (aeronausifobie). Stossel probeerde tal van manieren om ervan af te komen: psychotherapie, groepstherapie, gezinstherapie, cognitieve therapie, rationeel-emotieve therapie, blootstellingstherapie, hypnose, rollenspel, meditatie, yoga, EMDR, acupunctuur, bidden. Hij slikte talloze soorten medicijnen, een enorme waslijst, en meldt dat sommige ervan tijdelijk een beetje hielpen, maar niets voorgoed.

• Bacteriofobie: angst voor bacterien • Barofobie: angst voor zwaartekracht • Bathmofobie: angst voor trappen • Bathofobie: angst voor diepte • Batofobie: angst voor hoge gebouwen • Batrachofobie: angst voor kikkers • Bibliofobie: angst voor boeken • Blennofobie: angst voor slijm • Bromidrofobie: angst voor lichaamsgeuren • Cacofobie: angst voor lelijkheid • Cancerofobie: angst voor kanker • Carnofobie: angst voor vlees • Catagelofobie: angst om belachelijk gemaakt te worden • Catapedafobie: angst om te springen • Cathisofobie: angst om te zitten • Cenofobie: angst voor nieuwe ideeën • Chaetofobie: angst voor haar • Cheimafobie: angst voor kou • Cherofobie: angst voor vrolijkheid • Chionofobie: angst voor sneeuw • Chirofobie: angst voor handen • chorofobie: Angst om te dAnsen • Chrematofobie: angst voor geld • Chromofobie: angst voor kleuren • Chronofobie: angst voor 42 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

‘Bange mensen zijn de betrouwbaarste medewerkers en de attentste vrienden.’ Jerome Kagan, psycholoog Stossel schreef zijn boek met kennis van zaken en bovendien met humor en zelfspot. Dat maakt het een fijn boek om te lezen. Maar Stossel is wel een doorgewinterde materialist. Zo besluit hij zijn hoofdstuk over de invloed van jeugdervaringen – waarbij je dacht dat hij eindelijk dichter bij de kern kwam – met een stevige ontkenning. Nee hoor, concludeert hij, het heeft niets te maken met zijn kinderangsten, want zíjn angst is toch echt alleen maar een kwestie van stofjes in de hersenen en erfelijkheid. Yeah, right. Dat neemt niet weg dat je opknapt van het lezen van dit boek, alleen al om kennis te nemen van al die bijzondere mensen die óók bang waren. Want de meeste genieën en grote kunstenaars, meldt Stossel, waren nerveuze mannen en vrouwen die door angsten werden geplaagd. Zo kwam de Amerikaanse dichteres Emily Dickinson bijvoorbeeld na haar veertigste zelden meer haar huis uit; haar bovenmatige gevoeligheid transformeerde ze tot dichtkunst. Het is geen nieuw inzicht. Aristoteles wist al dat zenuwaandoeningen niet zelden leiden tot grote kunst en ook de Franse schrijver Marcel Proust was ervan overtuigd dat kunstzinnig gevoel verbonden is met ‘zwakke zenuwen’. De Amerikaanse psycholoog Dean Simonton bevestigt dat hetzelfde opgaat voor de briljante geesten in de wetenschap. Hij schat dat een derde van alle eminente wetenschappers lijdt aan angstgevoel, depressiviteit of beide. Newton, Darwin, Freud: allemaal werden ze geplaagd door angsten. De mechanismen die een mens extra vatbaar maken voor angststoornissen, stimuleren kennelijk ook het soort creatieve denken dat zorgt voor grote doorbraken en ontdekkingen in de wetenschap en voor inspirerende werken van kunst. Er zijn, schrijft Stossel, plausibele evolutionaire verklaringen waarom zowel intelligentie als verbeeldingskracht doorgaans met angstgevoelens gepaard gaat. Daar kun je je iets bij voorstellen: juist onze voorouders met een krachtige verbeelding en een goed verstand konden veel beter inschatten wat er allemaal mis kon gaan, waardoor zij een grotere kans op overleving hadden dan hun tijdgenoten die daarover in mindere mate beschikten. Stephen King moet eens gezegd hebben: ‘Angst is onze mooiste emotie.’ Nou is dat uit de mond van een populaire horrorauteur natuurlijk een beetje van het kaliber ‘Wij van WCeend adviseren WC-eend’, maar hij heeft een punt. Angst is een

gezonde spanning waarop je hele lichaam in een staat van paraatheid komt en zich voorbereidt op een optimale prestatie. Het is een golf van energie die door je lichaam trekt. Je bloeddruk stijgt, je organen krijgen minder bloed en je spieren juist meer. Je spijsvertering is even minder belangrijk, dus alles wat daarmee te maken heeft gaat op een laag pitje; vandaar ook die droge mond als je bang bent voor spreken in het openbaar. Intussen zijn je ogen wijd open en je oren gespitst. Dat is de acute, natuurlijke reactie op iets dat ons angst aanjaagt. Ons hele lichaam is bereid tot snelle actie. Duurt de gevaarlijke situatie langer, dan krijgen we stresshormonen in ons bloed, zoals adrenaline en cortisol, die nóg meer energie geven. Van oudsher is het gevaar na een poosje weer voorbij: óf je bent opgegeten, óf je bent ontkomen. Dat is in onze moderne cultuur anders: de gevaren die ons omringen – of waarvan wij dénken dat ze ons omringen – zijn doorgaans niet acuut, maar chronisch. Daarom vloeit die angst nooit echt weg. Trillen en beven helpt om de overtollige energie af te voeren en weer rustig te worden van binnen. Maar dat moet dan wel kunnen. Zo niet, dan slaat de angst zichzelf op in ons lichaam.

eter Levine bevestigt dat. Hij is de man die ‘somatic experiencing’ ontwikkelde: een methode om trauma te verwerken, waarbij het lichaam wordt geholpen om de opgeslagen spanning los te laten. In een interview met The Optimist (herfst 2014) legde Levine eens uit hoe angst zich kan vastzetten in het lichaam. Als je reeën observeert die schrikken van een naderend gevaar en daarna weer verder grazen, zei hij, kun je zien dat ze rillingen vertonen over hun hele lijf: automatische reflex-bevingen, die de opgebouwde energie weer lozen. Bij de menselijke soort echter gaat dat dikwijls mis. Wij durven niet te trillen en te beven. Wij verstrakken juist en daardoor blijft er overtollige energie in onze spieren vastzitten, in de vorm van spanning. Ik herken dat totaal: als kind mocht ik geen angst tonen. Alle uitingen van kinderlijke emoties waren te bedreigend voor mijn arme, getraumatiseerde en gevoelsbevroren moeder. Het enige wat erop zat, was om alles wat ik voelde te onderdrukken en te verdringen. Geen wonder dat ik zoveel jaren zo strak gespannen heb rondgelopen. Heel veel mensen hebben als kind afgeleerd hun angst te tonen, maar ook om ergens naar te verlangen. Ook die onderdrukte, verdrongen emotie wordt opgeslagen als spanning in ons lichaam. En ‘bevroren’ verdriet in het hier en nu – verdriet dat er niet mag zijn – kan angst veroorzaken, zoals blijkt uit een passage in het boek Leren lijden van de Nederlandse psycholoog en gedragstherapeut Martin Appelo. Hij kreeg een man in therapie die last had van paniekaanvallen en slapeloosheid. Het bleek dat zijn vrouw kanker had en nog maar een jaar te leven, volgens de artsen; dat jaar wilden ze zo vrolijk en gezellig mogelijk door-

tijd • Chronomentrofobie: angst voor klokken • Cibofobie: angst om te eten • Claustrofobie: angst voor kleine ruimten • Cleisiofobie: angst om opgesloten te worden in een gesloten ruimte • Cleptofobie: angst om te stelen • Clinofobie: angst om naar bed te gaan • Coimetrofobie: angst voor begraafplaatsen • Cometofobie: angst voor kometen • Coprastasofobie: angst voor constipatie • Coprofobie: angst voor ontlasting • Coulrofobie: angst voor clowns • Cremnofobie: angst voor steile bergwanden • Cryofobie: angst voor extreme kou • Cyberfobie: angst voor computers • cyclofobie: Angst voor fietsen • Cynofobie: angst voor honden • Daemonofobie: angst voor demonen • Decidofobie: angst om besluiten te nemen • Demofobie: angst voor mensenmenigten • Dendrofobie: angst voor bomen • dentofobie: angst voor tandartsen • Dextrofobie: angst voor dingen aan de rechterkant van het lichaam •

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 43

3 tips om angst te accepteren 1 probeer neurofeedback

Op een EEG is angst zichtbaar als een verhoogde activiteit van de amygdala, ook wel de amandelkern genoemd. Neurofeedback kan helpen doordat de hersenen zichzelf trainen om rustiger te worden. Onze hersens produceren voortdurend bepaalde golven die rust geven (delta-, thèta- en alfagolven) en andere die tot activiteit prikkelen: de bètagolven. ‘Met neurofeedback kun je het brein stabiel trainen’, zegt Guusje Roozemond, directeur van Neurotherapie Centrum Hilversum. ‘Vervolgens kun je vragen om traumalading los te laten of te verwerken, zonder dat je over het trauma hoeft te praten of het hoeft te herbeleven.’ Hoe werkt neurofeedback in de praktijk? Met elektroden op je hoofd zit je te kijken naar een film, waarbij de randen van de film bedekt zijn. Al snel merk je dat het zichtbare deel van de film kleiner wordt en het geluid zachter. Binnen tien minuten hebben je hersenen in de gaten welke golven ze moeten produceren om de computer – die precies op jouw gewenste patroon is ingesteld – te bewegen het scherm weer groter te maken en het geluid harder te zetten. Zo word je getraind om je ‘juiste’ golven te produceren. Na ongeveer twintig van zulke sessies van elk een halfuur is je brein blijvend veranderd in de gewenste richting. Na zo’n traject blijkt gemiddeld de helft van de angstklachten verdwenen te zijn. | meer inFormATie: WWW.neuroTherApie.nl

2 ga schrijven

Angsten kun je ook met schrijven beter leren beheersen, gewoon door alles op te schrijven waarvoor je bang bent en al schrijvend te onderzoeken waar de angst vandaan kwam en of hij wel zo reëel is als je vreest. In de praktijk blijkt dat het nog beter werkt als je ook deelt met anderen wat je geschreven hebt. Mijke Post, schrijfcoach en hogeschooldocent aan de Haagse Hogeschool, was een van onze lezers die ons benaderden toen we in The Optimist vroegen wat u doet om met angst om te gaan. ‘Schrijven helpt studenten en mijzelf enorm om angsten te overwinnen’, zegt ze. ‘Ik zie studenten binnenkomen die nog nooit hebben gepraat over thema’s als de angst om te presteren, of de angst om de boot te missen. Dan vraag ik ze een half uur lang met de hand te schrijven over zichzelf. Zo kijken ze naar hun eigen stress en realiseren ze zich wat er speelt. Vervolgens delen we het met de klas en dat maakt dat ze zich realiseren dat ze niet de enigen zijn die dit eng vinden. Ik doe het voor door mijn eigen verhaal voor te lezen. Zo zien ze dat mensen die stevig overkomen net zo goed barsten van de angsten. Schijt-eng en kick-leuk blijken in je lichaam vlakbij elkaar te liggen.’ Hoe verklaart zij het effect van schrijven en delen?

‘Angst is geslotenheid en dit brengt openheid en toenadering. Als er kwetsbaarheid mag zijn, ben je veilig.’ | meer inFormATie: WWW.blAckTulippress.com

3 leer van waaghalzen

Als er één groep mensen is die zich professioneel bezighoudt met angstbeheersing, zijn het wel de bergbeklimmers, de basejumpers die zich met een kleine parachute in een dal storten en de koorddansers die op honderden meters hoogte over een elastieken band lopen. Alle vijftien waaghalzen die Roanne van Voorst interviewde voor haar boek, Alles onder controle: Hoe high-risk sporters angst overwinnen, meldden dat ze vaak doodsbang zijn voor de gevaren die zij opzoeken en trotseren. Alex Honnold bijvoorbeeld beklom de Half Dome, een steile rotsformatie in het Amerikaanse nationale park Yosemite. Op de film die hij tijdens zijn klim liet maken, zie je dat hij halverwege in paniek raakt. ‘Momentje’, zegt hij tegen de filmploeg. ‘I’m freaking out.’ Hij staat stil, zwijgt, lijkt te hyperventileren, kalmeert zichzelf en ... klimt verder. Hoe doet hij dat? Honnold vertelt dat hij zichzelf op zo’n moment dwingt te beseffen dat de angst opkomt en om naar zichzelf te kijken. Dan haalt hij adem, diep en langzaam, en probeert hij zijn handen te ontspannen. En dan doet hij iets wat hij omschrijft als ‘het verzachten van mijn focus’: hij kijkt meer om zich heen, in plaats van zich te concentreren op één punt. Volgt een beslissing: hij gaat niet mee met het verhaal in zijn hoofd dat het vast misgaat, maar hij blijft bij de feiten. ‘Het ging nét even mis, nu niet meer’, houdt hij zich voor. ‘Je hebt nog steeds alle kans op succes. En daarom ga je gewoon door, alsof er hiervoor niets is voorgevallen.’ Als je dat doet, redeneert Honnold, ‘kalmeer je een stuk sneller dan wanneer je lang stil blijft staan bij je angst, of wanneer je gelooft dat één foutje je kans op verder succes verkleint.’ Want, zegt hij, angst is een fysiologische reactie op iets wat gebeurd is, op het verleden dus – dat niets zegt over het hier en nu, dus, en ook niet over de toekomst. Ook Lynn Hill, een levende legende binnen de klimwereld, heeft een methode gevonden om met angst en stress om te gaan. Stop, accept and regroup, noemt ze het. Stop: ze dwingt zichzelf te pauzeren. Accept: ze accepteert dat ze zich voelt zoals ze zich voelt. Wat er zich ook voordoet: ze maakt er niet meer van dan het is. Vervolgens verfrist Hill haar strategie door nog eens te kijken hoe ze verder kan: regroup. Dit proces is voor haar inmiddels een automatisme geworden. ‘Stop als je een probleem tegenkomt dat jou belemmert je doel te bereiken,’ zegt Hill, ‘en kijk er kritisch en eerlijk naar. Alleen dan kom je verder in het leven.’ | meer inFormATie: roAnne VAn VoorsT: Alles onder controle (uiTgeVerij brAnDT)

Didaskaleinofobie: angst om naar school te gaan • Dikefobie: angst voor gerechtigheid • Dinofobie: angst voor duizeligheid • Diplofobie: angst voor dubbel zien • Dipsofobie: angst om te drinken • Domatofobie: angst om in een huis te zijn • Dorafobie: angst voor de vacht van dieren • Doxofobie: angst om een mening te uiten • Dromofobie: angst om de straat over te steken • Dystychifobie: angst voor ongelukken • Ecclesiofobie: angst voor kerken • eisoptrofobie: Angst voor spiegels • Elektrofobie: angst voor elektriciteit • Eleutherofobie: angst voor vrijheid • Emetofobie: angst om te braken • Entomofobie: angst voor insecten • Eosofobie: angst voor zonsopgang • Ephebifobie: angst voor tieners • Epistemofobie: angst voor kennis • Equinofobie: angst voor paarden • Eremifobie: angst voor eenzaamheid • Ergasiofobie: angst van een chirurg om te opereren • Ergofobie: angst voor werk •

44 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

brengen met leuke dingen. Appelo suggereerde dat er ook tijd moest zijn om te rouwen, om te lijden. Dat zag de man aanvankelijk niet zitten; hij zou zijn portie leed toch wel vanzelf krijgen als zijn vrouw gestorven was? Maar uiteindelijk kon Appelo hem overtuigen. Toen de cliënt regelmatig tijd nam voor zijn oprechte gevoelens van verdriet en woede tegenover het lot, verdwenen zijn paniekaanvallen en ging hij beter slapen. Veel mensen proberen intussen hun angst te bestrijden door pillen te slikken. ‘Een gevaarlijk en sinister experiment’, zo heeft Joseph Glenmullen het genoemd in zijn boek Prozac backlash. Glenmullen, verbonden aan het medische instituut van de Harvard-universiteit, verwijst naar de bijwerkingen, zoals verlies van libido, hersenbeschadigingen, gewelddadige gedachten en dromen, gedachten aan zelfmoord. Tijdens mijn research voor dit artikel schreef Vruchtbare Aarde dat passiebloem mogelijk werkt als ‘oxazepammetje’, maar zonder de bijverschijnselen van het kalmeringsmiddel. De Amerongense natuurgeneeskundige Jaap Huibers beveelt twee tot drie maanden dagelijks een dosis Passiflora-tinctuur aan als natuurlijk middel tegen angst. In combinatie zou het nog beter werken: met valeriaan en havertinctuur bij onrust en angst; met hoptinctuur en lavendel om beter te slapen; of met meidoorn en hartgespan tegen hartkloppingen en hoge bloeddruk. Nu zijn natuurlijke middelen in elk geval te prefereren boven

chemische. Maar daarnaast is het zinvol om de angst te onderzoeken. Gevoelens van angst zijn, net als depressiviteit, vaak geworteld ‘in een gevoel van lage eigenwaarde of slechte zelfredzaamheid’, stelt Stossel. ‘Het gevoel dat je niet de baas bent over je eigen leven is een veel voorkomende route naar zowel angsten als depressiviteit.’ Wegwerken en ontkennen helpt dan niet; accepteren en onderzoeken wel. Dat is in elk geval wat mij heeft geholpen toen ik rebalancing ontdekte. Inge Delforterie, directeur van de Rebalancing School voor Lichaamswerk en Bewustzijn, bevestigt het nut van acceptatie. ‘Juist níet willen voelen maakt de angst sterker’, zegt ze. Want het enge van angst is dat het je letterlijk en figuurlijk benauwt, vernauwt, verengt. Je referentiekader wordt kleiner, je blik vernauwt zich tot dat ene gevaar dat er misschien wel is, maar misschien ook niet. Delforterie: ‘Als je heel veel angst in een klein doosje stopt, is het heel eng. Maar als je de ruimte groter maakt, wordt het minder eng.’ Rebalancing creëert die ruimte door meditatie, zelfonderzoek en lichaamswerk. Zo kom je meer in het nu – en dat is belangrijk, want angst is altijd voor iets dat in het verleden is gebeurd of in de toekomst zou kunnen gebeuren. Dat is overigens ook waarom mindfulness werkt om angst te accepteren: de bewustwording van gevoelens en gedachten, zonder oordeel, zorgt ervoor dat de angstreflex vanzelf vrij snel uitdooft, waarop het

‘Gevoelens van angst en depressiviteit zijn geworteld in een gevoel van lage eigenwaarde of slechte zelfredzaamheid.’ Scott Stossel, journalist

gAmofobie: Angst om te trouwen

eufobie: angst voor goed nieuws • Febrifobie: angst voor koorts • Geliofobie: angst om te lachen • Gephyrofobie: angst om bruggen over te steken • gerAscofobie: Angst voor oude mensen • Geumafobie: angst voor smaak • Glossofobie: angst om te spreken in het openbaar • Graphofobie: angst voor handschriften • Gymnofobie: angst voor naakte lichamen • Gynefobie: angst voor vrouwen • Hagiofobie: angst voor heilige dingen • Hamartofobie: angst voor zonde • Haptefobie: angst om aangeraakt te worden • Harpaxofobie: angst om overvallen te worden • Hedonofobie: angst om genot te voelen • Heliofobie: angst voor de zon • Hellenologofobie: angst voor Griekse termen • Hematofobie: angst voor bloed • Heresyfobie: angst om een doctrine te bekritiseren • Herpetofobie: angst voor reptielen • Heterofobie: angst voor het andere geslacht • Hippopotomonstrosesquippedaliofobie: angst voor lange woorden •

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 45

lichaam zich kan herstellen en de geest kan ontspannen. Bij rebalancing herken je wat er precies gebeurt in je lichaam. Door gerichte vragen van de therapeut (waar ben je bang voor?, wat kan er gebeuren?, wat zit er achter de angst?) kun je in je lichaam voelen of er antwoord komt. Volgens Delforterie, die een eigen praktijk heeft in Doorwerth, vlakbij Arnhem, leidt die ‘gevoelde ervaring’ tot meer compassie voor jezelf. ‘In plaats van te denken dat je van die angst af moet, kun je verder zoeken. Als je door blijft voelen en zoeken, geeft het ruimte.’ Die nadruk op het lichaam is belangrijk, omdat je door angst het gevoel van je eigen lichaam verliest. Om de angst maar niet te voelen, raken mensen steeds meer ‘in hun hoofd’, maar daarmee raken ze een stukje van zichzelf kwijt. ‘De respectvolle en liefdevolle aanraking’ van een rebalancer,

legt Delforterie uit, ‘brengt je dieper in contact met je lichaam en met wie je werkelijk bent. Vanuit die staat van zijn komt ontspanning eigenlijk vanzelf. Je ontspant met alles wat er is, ook met je angst.’ De eerste sessies die ik had met een rebalancer vond ik doodeng. Wat zou er deze keer gebeuren? Zou ik weer zoveel oude pijn in mijn lijf tegenkomen? Elke keer als ik op de bel drukte van de praktijk was mijn mond droog en mijn keel dichtgeknepen. Mijn knieën knikten en mijn maag zat in een knoop. Op een dag besefte ik: maar dit is precies wat ik nu aan het leren ben! Ik léér hier griezelen, net als de jongen in het bekende sprookje van Grimm. Ik léér hier dat angst mag, dat ik mag voelen wat ik voel, dat ik geen sukkel ben of een loser als ik zenuwachtig ben of beducht voor iets dat ook echt spannend is. Ik leer hier trillen en daardoor kan ik loskomen en ontspannen. Want die verstopte angst van ons, die wil er zijn en gevoeld worden. En als we daar ruimte voor maken, dan zal die angst ook weer helemaal vanzelf kunnen oplossen.

ichthyofobie: Angst voor vissen

lisette Thooft

Lisette Thooft (1953) is schrijfster, spreekster en coach. Als freelance journalist schreef ze onder meer voor Opzij, Marie-Claire, Onkruid, Volzin en Happinez. Vanaf het prille begin van ons tijdschrift in 1995 is ze verbonden aan The Optimist, dan weer als interviewer en boekbespreker, dan weer als columnist en algeheel inspirator. Ze schreef diverse boeken, met name over spiritualiteit en persoonlijke ontwikkeling, waaronder Wie domme dingen doet, wordt wijs en Kom uit je hoofd. Ze is momenteel in opleiding om rebalancer te worden. | meer inFormATie: WWW.liseTTeThooFT.nl.

en nu?

Geïnteresseerd geraakt in rebalancing? Kijk op www.rebalancing.nl voor meer informatie. Ook is het mogelijk om via de website een rebalancer in uw buurt te vinden. Lezen over angst helpt ook; het zorgt ervoor dat je leert herkennen en relativeren. Het boek van Scott Stossel, Mijn tijdperk van de angst, is verschenen bij De Bezige Bij.

Hobofobie: angst voor zwervers • hodofobie: Angst om te reizen • Hoplofobie: angst voor vuurwapens • Hydrargyofobie: angst voor kwikhoudende medicijnen • Hydrofobie: angst voor water • Hylofobie: angst voor bossen • Hypegiafobie: angst voor verantwoordelijkheid • Iatrofobie: angst voor de dokter • Ideofobie: angst voor ideeën • Iofobie: angst voor vergif • Kainofobie: angst voor alles wat nieuw is • Kinesofobie: angst voor beweging • Koinonifobie: angst voor kamers • Kopofobie: angst voor vermoeidheid • Kosmikofobie: angst voor kosmische verschijnselen • Kyphofobie: angst om te bukken • Lachanofobie: angst voor groenten • Laliofobie: angst om te spreken • Leukofobie: angst voor de kleur wit • Levofobie: angst voor dingen aan de linkerkant van het lichaam • Ligyrofobie: angst voor harde geluiden • Lilapsofobie: angst voor wervelstormen • Liticafobie: angst voor gerechtelijke

46 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Leef ontdek, ga op avontuur

overal in de wereld loert gevaar. daarom kunnen we maar beter geen risico’s nemen. dat is de verstikkende boodschap van onze ‘cultuur van angst’, die we moeten afwijzen.

a door: FrAnk FureDi

ls socioloog raakte ik geïnteresseerd in angst toen mijn zoon werd geboren, twintig jaar geleden. Ik was erg bezorgd, zoals alle ouders. Zou onze baby wel gezond zijn? Zou het wel goed gaan met mijn vrouw? Zou mijn leven op z’n kop komen te staan? In het ziekenhuis werd ik na de geboorte apart genomen door een verpleegster die tegen me zei: ‘Meneer Furedi, ik heb goed nieuws voor u.’ Ik dacht dat ze zou zeggen dat we een prachtige, kerngezonde baby hadden, of dat onze baby zo slim was dat ie de volgende Einstein zou worden. Maar dat zei ze niet. Ze zei: ‘U hoeft zich geen zorgen te maken, want we hebben uw baby een armband gegeven, zodat u uw kind nooit kunt kwijtraken en niet zal worden ontvoerd.’

Huh? Ontvoerd? Ik was volkomen verbaasd. Wij wonen in een klein, vreedzaam dorp in Kent in zuidelijk Engeland en het laatste waar ik aan had gedacht was dat onze baby weleens zou kunnen worden gekidnapt. Misschien was ik naïef en onverantwoord, maar het enige waar ik me op dat moment echt zorgen over maakte, was hoe ik in hemelsnaam het autozitje in de auto moest bevestigen. En zo vroeg ik me af hoe het zo is gekomen dat de komst van een pasgeboren baby – toch een van de mooiste, meest mystieke ervaringen in ons leven – werd aangegrepen voor een angst zaaiend gesprek over risico’s. Sinds dat moment ben ik om me heen gaan kijken in de samenleving en ben ik me steeds meer gaan realiseren dat we leven in een cultuur waarin we voortdurend bang worden gemaakt.

vervolging • Lockiofobie: angst om te baren • Logofobie: angst voor woorden • Lyssofobie: angst om gek te worden • Macrofobie: angst om lang te wachten • Mageirocofobie: angst om te koken • Mastigofobie: angst voor straf • Mechanofobie: angst voor machines • Megalofobie: angst voor grote dingen • Melanofobie: angst voor de kleur zwart • Melofobie: angst voor muziek • Metallofobie: angst voor metaal • Metathesiofobie: angst voor verandering • Methyfobie: angst voor alcohol • Microfobie: angst voor kleine dingen • Mnemofobie: angst voor herinneringen • Mycofobie: angst voor paddestoelen • Myrmecofobie: angst voor mieren • Mythofobie: angst voor verhalen • Natofobie: angst om geboren te worden • Nebulafobie: angst voor mist • Neofarmafobie: angst voor nieuwe geneesmiddelen • nephofobie: Angst voor wolken • Noctifobie: angst voor de nacht • januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 47

Angst hangt in de lucht en hecht zich vast aan wat er maar voorbij komt. Dus op maandag heerst er angst vanwege een epidemie die is uitgebroken in Afrika. Op dinsdag worden we opgeschrikt door het feit dat het ijs in Alaska aan het smelten is. Woensdag worden we bang gemaakt voor toenemend terrorisme, donderdag voor toenemende immigratie en vrijdag

Een risico heeft niet langer te maken met mogelijkheden en kansen, maar met onverantwoordelijkheid. voor toenemende criminaliteit. En net als je denkt dat je alles hebt gehad en kunt vieren dat het weekend is, horen we over een nieuwe uitbraak van vogelpest. En dat is dan nog maar in één week. We zijn getuige van een schouwspel van angst dat onze verbeelding voedt en kwelt. Het is een schouwspel dat bepalend is voor hoe we denken met een reeks van subliminale hints: pas op, neem geen risico’s, het leven is complex, je hebt alle reden om bang te zijn. Uiteindelijk schreef ik er een boek over: Cultuur van angst. (Later schreef Furedi ook Bange ouders, een verzet tegen de ‘invasie van experts’ die ouders angst aanpraten als deze hun adviezen niet opvolgen, en het onvertaalde Politics of fear, waarin hij beschrijft hoe de politiek steeds meer inspeelt op onze angsten vanwege ons tanende vertrouwen in de mensheid en in vooruitgang, red.) Toen ik de verpleegster hoorde praten over de mogelijkheid van een ontvoering was dat nog lang niet het einde. Want nog

weken en zelfs maanden lang hoorden mijn vrouw en ik over allerlei gezondheidsrisico’s die onze baby zou lopen en waarvan wij ons kennelijk bewust moesten zijn. Onze baby moest feitelijk worden beschermd tegen een oneindige reeks van onvoorspelbare ziekten die misschien wel schadelijk of zelfs dodelijk konden zijn – en zelfs beschermd worden tegen mensen van wie we niet zeker konden zijn dat ze wel goede bedoelingen hadden. Want het gaat hier niet alleen over de medische wereld. Zo zag ik in een speelgoedzaak eens een helm die peuters in huis kunnen dragen, zodat ze niet hard op de vloer vallen of hun hoofd tegen de rand van de tafel stoten. Een helm. Voor peuters. Op die manier worden kinderen afgeschermd van zelfs heel gewone, alledaagse, huiselijke ervaringen. En het gaat maar door. Want als die kinderen hun helm afzetten als ze hun huis verlaten, is er wel weer een helm voor buitenhuis, ook al is die helm niet zichtbaar. In steeds meer landen is het kinderen niet meer toegestaan om alleen naar school te lopen. Kinderen kunnen amper meer zonder ouderlijk toezicht spelen en vrij in bomen klimmen en avonturen aangaan. Hoe kunnen ze later ooit leren een risico in te schatten? Kinderen wordt geleerd niet met vreemden te praten, maar wat voor boodschap geven we hen als we doen alsof iedere man boven een bepaalde leeftijd een potentieel gevaar voor hen is? Er komt geen einde aan de verspreiding van angst. Het jarenlange gebrek aan aanmoediging om de wereld te ontdekken, om erop uit te gaan en te experimenteren werkt door in de hele samenleving. Risico’s worden nu altijd geassocieerd met een gevaar: die twee woorden zijn synoniem geworden. Een risico heeft niet langer te maken met onzekerheid, met mogelijkheden en kansen, maar met onverantwoordelijkheid. Dat is een van de duidelijkste bood-

schappen die onze cultuur van angst afgeeft – doe niets wat heroïsch zou kunnen zijn, waag het niet om een avontuur te beginnen, wees verantwoordelijk – en het is bepaald geen goede boodschap. Want verantwoordelijkheid betekent niet langer dat je rationeel de voors en tegens afweegt voordat je een keuze maakt, het betekent dat je bovenal geen gekke, gedurfde dingen zult doen. Het woord is veranderd van betekenis: je bent vandaag verantwoordelijk als je ieder risico mijdt. Maar laten we wel wezen: risico’s horen bij het leven. We kunnen er niet aan ontsnappen. Of je het nu leuk vindt of niet, we worden altijd met risico’s geconfronteerd. Neem verliefd worden. Als je verliefd wordt, neem je een risico. Je vertelt alles over jezelf, al je geheimen. Je laat al je emoties zien. Je gedraagt je raar. Dat is de schoonheid van je liefde: je opent jezelf naar een ander en je komt steeds dichter bij elkaar. Het is een prachtige, unieke ervaring, maar ook uiterst risicovol. Sterker nog, misschien is de liefde wel de meest risicovolle onderneming in je leven. Want je investeert zóveel van jezelf, dat áls er iets verkeerd gaat – en geloof me, het kan vaak verkeerd gaan – dan voel je pijn. Het is de pijn van afgewezen worden, de pijn van verraad: het kan traumatisch zijn om je vingers te branden aan de liefde. Dus waarom zou je het doen? Maar het punt is: als je de pijn vermijdt die ontstaat als het eventueel verkeerd gaat, zal je ook nooit een heel mooi en belangrijk aspect van het menselijk leven ervaren. En toch is er een hele industrie die ons vertelt dat we wel zonder de liefde kunnen. In een boekhandel ga ik graag naar de afdeling met zelfhulpboeken. Daar kwam ik eens een boek tegen voor vrouwen die te veel liefhebben (Als hij maar gelukkig is: Vrouwen die te veel in de liefde investeren, van Robin Norwood, red.) Het leek mij gepaster als er boeken zouden zijn voor mensen die niet lief kunnen hebben

nomatofobie: angst voor namen • Nosocomefobie: angst voor ziekenhuizen • Nostofobie: angst om thuis te komen • Nyctohylofobie: angst voor bossen bij nacht • Obesofobie: angst voor gewichtstoename • octofobie: Angst voor het getAl 8 • Odontofobie: angst voor tanden • Oenofobie: angst voor wijn • Ombrofobie: angst voor regen • Oneirofobie: angst voor dromen • Opiofobie: angst van een arts om medicijnen voor te schrijven • Optofobie: angst om de ogen te openen • Ornithofobie: angst voor vogels • Orthofobie: angst voor eigendom • Ophidiofobie: angst voor slangen • Ouranofobie: angst voor de hemel • Papafobie: angst voor de paus • Papyrofobie: angst voor papier • Paralipofobie: angst om verantwoordelijkheden te verwaarlozen • Parasitofobie: angst voor parasieten • Paraskavedekatriafobie: angst voor vrijdag de dertiende • Pathofobie: angst voor ziekte • Peccatofobie: angst om te

48 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

of dat moeilijk vinden, maar goed. Er zijn zelfs boeken voor vrouwen die te veel van hun kat houden. Kennelijk is het een groot probleem dat hele scharen mensen hun poes te veel aaien en moeten leren om wat meer afstand in te bouwen. Het boek dat ik het meest bezwaarlijk vind, heet When parents love too much. Toen ik dat boek zag, vroeg ik me als vader af: hoe kun je nu te veel van je kind houden? En: hoe werkt dat dan? Moet ik dan zeggen: ‘Nee, nu even niet,

kereltje. Mijn liefde gaat nu even ergens anders naartoe.’? En als socioloog merk ik op dat we liefde kennelijk zijn gaan zien als een eenheid die je kunt kwantificeren en waarop je een vorm van risicomanagement kunt toepassen. Dat is zorgelijk, want wanneer zelfs liefde – een emotie die integraal onderdeel is van ons wezen – wordt onderworpen aan de cultuur van angst, dan verliezen we de liefde voor de mensheid en voor onze

gezamenlijke droom om de wereld mooier te maken. Immers, voor wie zouden we dat nog doen? Maak je nooit zorgen of je te veel liefhebt. Als je je dan toch zorgen wilt maken, maak je dan zorgen over dat je mogelijk te weinig liefhebt. Wanneer we eenmaal zo beginnen te denken, en onszelf en anderen weer leren te vertrouwen, dan kunnen we ontsnappen aan de angstcultuur. Dan kunnen we ons gedragen op onze eigen wijze, met durf, heldhaftigheid en stoutmoedigheid. Dit is een bewerkte versie van een lezing die Frank Furedi hield tijdens een TEDxbijeenkomst in Limassol, Cyprus.

Frank Furedi

Frank Furedi (1947) is emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Kent. Hij geldt als de meest geciteerde sociologen in de Britse pers. Zijn familie ontvluchtte Hongarije tijdens het communistische regime. Furedi studeerde in Canada, waar hij wegens zijn radicale activisme op geen enkele universiteit meer welkom was. In Groot-Brittannië, waar hij kon promoveren, richtte hij de Revolutionaire Communistische Partij op. Furedi is commentator en auteur van diverse boeken, met name over angst, onderwijs en opvoeding. Enkele ervan zijn in het Nederlands vertaald, zoals Cultuur van angst, Bange ouders en De terugkeer van het gezag. | meer inFormATie: WWW.FrAnkFureDi.com.

pelAdofobie: Angst voor kAle mensen

zondigen • Pedofobie: angst voor kinderen • Peniafobie: angst voor armoede • Phagofobie: angst om te eten • Phalacrofobie: angst om kaal te worden • philemAfobie: Angst om te zoenen • Philofobie: angst om verliefd te worden • Philsosfobie: angst voor filosofie • Phobofobie: angst voor fobieën • Phonofobie: angst om hardop te praten • Phronemofobie: angst voor denken • Placofobie: angst voor grafstenen • Plutofobie: angst voor rijkdom • Pnigerofobie: angst om te stikken • Pogonofobie: angst voor baarden • Porphyrofobie: angst voor de kleur paars • Potamfobie: angst voor stromend water • Prosofobie: angst voor vooruitgang • Psellismofobie: angst om te stotteren • Pteronofobie: angst om gekieteld te worden met veren • Radiofobie: angst voor straling • Rhypofobie: angst voor vuil • Rhytifobie: angst om rimpels te krijgen • Scabiofobie: angst voor schurft • Scopofobie: angst om bekeken te worden januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 49

omarm je de angst

vijf overdenkingen om niet weg te lopen voor onze angsten voor de toekomst (ouderdom, ziekte, dood), maar om ze een plek te geven, waardoor we kunnen groeien. door: Thich nhAT hAnh

het is mijn natuur dat ik oud word. er is geen weg om aan oud worden te ontkomen.

pteromerhAnofobie: Angst om te vliegen

Adem in en besef dat je van nature oud zult worden. Adem uit en besef dat je daar niet aan kunt ontsnappen. We zijn allemaal bang om oud te worden en willen daar liever niet aan denken. We willen graag dat die angst heel diep weggestopt blijft. Maar natúúrlijk word je ouder; dat is een universele en onontkoombare waarheid. Maar de meesten van ons willen dit niet erkennen, dus leven we min of meer in een ontkenning. Toch weten we diep vanbinnen dat het waar is. Als we onze angstige gedachten onderdrukken, blijven ze daar in het donker rondspoken. Uiteindelijk zullen wij, en daardoor weer anderen, eronder lijden als we weglopen voor die angst en zal hij alleen maar sterker worden.

We moeten leren accepteren dat de ouderdom een realiteit is. Als we deze overdenking reciteren is het niet slechts het herhalen van een voor de hand liggend feit, maar een kans om een waarheid in ons op te nemen die we rechtstreeks moeten ervaren. We kunnen even de tijd nemen om die waarheid diep door te laten dringen tot ons hele lichaam, ons hele wezen.

het ligt in mijn leven besloten dat mijn gezondheid minder 2 wordt. het is onmogelijk om hieraan te ontkomen.

Bij de tweede overdenking adem je in en ben je je bewust dat je ziek kunt worden. Op de uitademing denk je eraan dat je hier niet aan kunt ontsnappen. Dit zal ons eraan herinneren dat ziekte een universeel verschijnsel is. Wanneer we een normale, goede gezondheid hebben, denken we dat alleen anderen ziek kunnen worden. We kijken op anderen neer en zeggen dat zij, de anderen, altijd maar ziek zijn, steeds maar allerlei pillen slikken, zich almaar laten masseren... En wíj zijn natuurlijk níet zo – althans, dat denken we. Want naar alle waarschijnlijkheid zullen wij op een dag ook ziek worden. Als we deze realiteit niet bijtijds met toewijding overdenken, zullen we er niet mee om kunnen gaan wanneer het eenmaal zover is. Onze benen zijn nú nog sterk. We kunnen rennen, voetballen of loopmeditatie doen. We kunnen nog heel veel doen met onze armen. Maar vaak maken we geen

• Scotomafobie: angst om blind te worden • Scriptofobie: angst om te schrijven in het openbaar • Selachofobie: angst voor haaien • Selafobie: angst voor lichtflitsen • Selenofobie: angst voor de maan • Siderodromofobie: angst voor treinen • Sinistrofobie: angst voor linkshandigen • Socerafobie: angst voor schoonouders • Somnifobie: angst om te slapen • Sophofobie: angst om te leren • Spectrofobie: angst voor spoken • Symbolofobie: angst voor symboliek • Syngenesofobie: angst voor familie • Tachofobie: angst voor snelheid • Tapinofobie: angst om besmettelijk te zijn • Taurofobie: angst voor stieren • Teleofobie: angst voor welomlijnde plannen • telephonofobie: Angst voor telefoons • Testofobie: angst voor tests • Thalassofobie: angst voor de zee • Theatrofobie: angst voor theaters • Theofobie: angst voor religie • Theologicofobie: angst voor theologie • Thermofobie: angst voor hitte •

50 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

goed gebruik van de mogelijkheid die we hebben om goed voor anderen te zorgen, of voor onszelf. We gebruiken onze energie niet om te oefenen onze moeilijkheden te transformeren of om onszelf en anderen te helpen om leed te verzachten. Op een dag zullen we in bed liggen, en zelfs als we alleen maar zouden willen opstaan en één stap zetten, kunnen we dat niet meer. Daarom moeten we nu al inzien dat we op een dag ziek worden, juist omdát we een lichaam hebben. Als we ons dit realiseren, zullen we onze arrogantie over onze goede gezondheid wel laten vallen. We ontdekken dan het pad van juist gedrag, en zullen goed gebruikmaken van onze tijd en energie om dat te doen wat nodig is. Het wordt dan duidelijk wat we nú moeten doen.

het is mijn natuur dat ik doodga. er is geen weg om aan de dood 3 te ontkomen.

De derde overdenking – ‘ik adem in en weet dat het in mijn natuur besloten ligt dat ik doodga, ik adem uit en weet dat ik daaraan niet kan ontsnappen’ – is een simpele waarheid die we liever niet onder ogen willen zien. Dit is een feit waarvan we zouden willen dat het niet waar was omdat we bang zijn. Het is heel pijnlijk voor ons om hier diepgaand naar te kijken, maar de dood is een realiteit die we onder ogen moeten zien. Ons onderbewuste probeert dat steeds te vergeten, want als we die angst ervaren en niet goed toegerust zijn met energie van aandacht, dan lijden we. Ons afweermechanisme dwingt ons er niets van te willen weten. Maar in ons achterhoofd bestaat de angst voor de dood altijd en bedrukt ze ons. Wanneer we het feit onder ogen zien dat we op een dag (en misschien wel eerder dan we denken) dood zullen gaan, hoeven we ons niet te schamen voor de merkwaardige keuzes die we soms maken of de vreemde dingen die we soms doen, en waarmee we het waanidee van eeuwig leven in stand houden. Onze sterfelijkheid

overdenken helpt ons om onze energie te richten op de beoefening, zodat we onszelf en onze wereld kunnen helen en transformeren.

Alles wat me dierbaar is en 4 iedereen van wie ik houd, veranderen van nature steeds. er is geen weg om te voorkomen dat ik van hen gescheiden raak.

Dit is de vierde overdenking: ‘Ik adem in en weet dat ik op een dag alles waarvan en iedereen van wie ik houd zal moeten loslaten. Ik adem uit en ik weet dat het onmogelijk is om ze mee te nemen.’ Alles wat we vandaag koesteren, zullen we ooit achter moeten laten: onze kinderen, onze lieve partner, ons huis, onze bankrekening... We zullen niets mee kunnen nemen als we doodgaan. We zullen afscheid moeten nemen van de mensen van wie we houden en van onze meest geliefde dingen. Ondanks dat streven we er iedere dag weer naar om steeds maar meer geld, kennis, roem, macht en wat al niet te vergaren. We weten dat we de herinneringen uit het verleden en al onze bezittingen, die we zo begeren, op een dag allemaal moeten achterlaten. Als we niet los kunnen laten, zullen we lijden. Dan zullen we niet alleen lijden op de dag waarop we daartoe gedwongen worden, maar ook nu, vandaag en elke tussenliggende dag, omdat de angst ons steeds zal blijven achtervolgen. Als we oefenen en in staat zijn om los te laten, kunnen we nu, op dit moment, vandaag nog, vrij en gelukkig zijn.

gevolgen van de daden van 5zijn demijn lichaam, spraak en geest mijn verdiensten. mijn daden zijn mijn voortzetting.

De vijfde overdenking herinnert ons eraan dat als we sterven, de enige dingen die blijven voortbestaan onze gedachten, woorden en daden zijn – dat wil zeggen: ons karma. Al het andere laat je achter. Adem in en weet dat je niets mee kunt

nemen, behalve je gedachten, woorden en daden. Adem uit en weet dat alleen je daden je vergezellen. We hebben het hier over de vruchten van ons eigen handelen. Alles wat we gedacht, gezegd en gedaan hebben, wordt karma genoemd. In het Sanskriet betekent dat: ‘actie’, ‘handelen’. Wat we zeggen, denken en doen blijft voortbestaan nadat de handeling is verricht, en de vruchten ervan zijn het gevolg. Of we deze erfenis nu willen of niet, zij blijft bij ons. Al onze gekoesterde geliefden en bezittingen moeten we achterlaten, maar ons karma, de vrucht van ons handelen, blijft ons voor altijd volgen. We kunnen er nooit aan ontsnappen, we kunnen nooit zeggen: ‘Nee! Je hebt het recht niet om me zo te achtervolgen!’ Karma is ons fundament, de grond waarop we staan. We zullen de vruchten van ons handelen moeten aanvaarden, of ze nu heilzaam zijn of niet. De beoefening van deze vijf overdenkingen helpt ons om veel van onze diepste angsten – zoals ouderdom, ziekte en dood – te accepteren als feiten waaraan niet te ontkomen is. Dit is een ingekort fragment uit Angst: Wijsheid om stormen te doorstaan, geschreven door Thich Nhat Hanh, uitgegeven door Ten Have. Vertaling: Pieter Loogman.

Thich nhat hanh

Thich Nhat Hanh (1926) is een zenboeddhistische monnik en vredesactivist, geboren in Vietnam. In 1967 werd hij door Martin Luther King genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede wegens zijn pacifistische inspanningen om de Vietnamoorlog te beëindigen. Sinds 1982 leidt hij Plum Village, een meditatiegemeenschap in de Dordogne in Frankrijk. Hij heeft tientallen boeken geschreven, waaronder boeken over liefde, woede, stilte en mindfulness. Momenteel is hij aan het herstellen van een zware hersenbloeding. | meer inFormATie: WWW.AAnDAchT.neT.

Tomofobie: angst voor chirurgische operaties • Topofobie: angst voor bepaalde situaties • Toxicofobie: angst om vergiftigd te worden • Tremofobie: angst om te trillen • Triskadekafobie: angst voor het getal 13 • Trypanofobie: angst voor injecties • Tyrannofobie: angst voor tirannen • Urofobie: angst voor urine • Vaccinofobie: angst voor vaccinaties • Venustrafobia: angst voor mooie vrouwen • Vestifobie: angst voor kleding • Vitricofobie: angst voor stiefvaders • Wiccafobie: angst voor heksen • XAnthofobie: Angst voor de kleur geel • Xenofobie: angst voor vreemdelingen • Xenoglossofobie: angst voor vreemde talen • Xerofobie: angst voor droogte • Xylofobie: angst voor houten voorwerpen • Xyrofobie: angst voor scheermessen • Zelofobie: angst voor jaloezie • Zeusofobie: angst voor God

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 51

beeldverhaal

‘Ik heb een droom’ fOtO’S: horia manolache

52 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

in steden over de hele wereld zijn daklozen te vinden. binnen de Verenigde Staten lijkt San francisco een magneet voor hen, deels vanwege de relatief gunstige voorzieningen die vergelijkbaar zijn met die in nederland. Horia Manolache woont al jaren in de stad en ontdekte dat mensen te snel ervan uitgaan dat daklozen lui en geestelijk verward zijn. Zo ontstond bij hem het idee voor een fotodocumentaire met één doel: ‘Om te laten zien hoe mooi en schitterend dakloze mensen kunnen zijn.’ Manolache wilde laten zien dat zij mensen zijn met een toekomst, ook al zijn sommigen van hen het dromen vergeten. Hij sprak de daklozen aan op straat en vroeg hen wat hun droom voor zichzelf was. als ze wilden meewerken aan de foto’s, zocht hijzelf alle passende kleding en rekwisieten; zijn zwangere vrouw hielp met de make-up en styling. Manolache wilde de daklozen op een manier laten zien ‘zoals een tijdschrift hen nooit zou laten zien’, vertelt hij. Dan had hij buiten The Optimist gerekend, want wíj vinden zijn beelden prachtig. Desgevraagd laat Manolache weten inspiratie uit nederland te hebben gehaald. ‘ik wilde hen fotograferen in al hun trots, zoals rembrandt vroeger invloedrijke mensen schilderde.’ | marco Visscher Mike, paleontoloog

Mike ontvluchtte zijn thuisstaat Ohio toen hij werd gearresteerd omdat hij wiet rookte. Momenteel heeft hij een vriendin met wie hij samenwoont in een motel, en hij heeft een baantje gevonden. januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 53

Honey, Marinebioloog

Honey werd dakloos toen ze op de vlucht sloeg voor haar gewelddadige echtgenoot. eerst sliep ze in haar auto, maar toen die kapotging, week ze uit naar het Golden Gate Park. Ze heeft zichzelf geleerd om ukelele te spelen. Ze heet Honey (â&#x20AC;&#x2DC;honingâ&#x20AC;&#x2122;) vanwege haar zoete stem.

54 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 55

bill, filosoof

bill wil graag terug naar zijn moeder, aan de andere kant van het land, die hij al jaren niet heeft gezien en die de ziekte van alzheimer heeft. Hij vroeg de fotograaf Horia Manolache om deze fotoâ&#x20AC;&#x2122;s naar haar te sturen, opdat ze hem zou herkennen als hij bij haar op de stoep zou staan.

56 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 57

taMMy, fotoModel

tammy is de ster van Haight Street, de belangrijkste straat in de wijk van San francisco die het hart vormde van de hippiebeweging tijdens de summer of love, straks vijftig jaar geleden. ‘als zij geen lach op je gezicht kan brengen,’ zegt fotograaf Horia Manolache, ‘dan kan niemand dat.’

•

58 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 59

EEn AAnbOd dAT u ni mAg ET missEn!

maak betere keuzes

neem nu het abonnement op medisch dossier...

voor uw gezondheid Medisch Dossier bevat vele artikelen die een bijdragen leveren aan het maken van betere keuzes voor uw gezondheid. Interessant en informatief! Toepasbaar in het dagelijks leven en laagdrempelig. En een goede gezondheid

gaat tenslotte iedereen aan. Ook u. U ontvangt niet alleen 10 keer per jaar het magazine Medisch Dossier maar u heeft als abonnee ook speciale toegang tot het online archief.

...en u krijgt EXTRA het boek ‘Het Veld’ cadeau! * bent u al abonnee, introduceer iemand anders en u krijgt allebei het boek cadeau!

Nu abonnee worden en profiteren van de volgende voordelen: • U ontvangt 10x per jaar Medisch Dossier • U betaalt slechts € 68,25 (10 nrs. los € 75,-, uw voordeel € 6,75) • U hebt exclusieve toegang tot ons online archief • En u ontvangt nu gratis het boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99) cadeau!

Ontvang gratis het boek Het Veld Winkel prijs € 29,99 Intrigerend 300 pagina’s tellend boek van Britse wetenschapsjournaliste Lynne McTaggart die bijna als geen ander de wereld van de reguliere en alternatieve geneeskunde kent.

✁ AAnmEldingsbOn

Ja, ik neem een abonnement op Medisch Dossier en betaal hiervoor €68,25 per jaar en ontvang hiervoor gratis het boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99) Ja, ik geef een abonnement op Medisch Dossier cadeau en betaal hiervoor € 68,25 per jaar en ontvang zelf maar ook degene die ik aanbreng gratis het prachtige boek Het Veld (winkelwaarde € 29,99)

Naam:

M/V

Adres: Postcode:

De aanmeldingsbon kunt u sturen in een envelop naar Medisch Dossier Abonneeservice, Antwoordnummer 10016, 2400 VB Alphen aan den Rijn. Een postzegel plakken is niet nodig! U kunt zich ook aanmelden via: - website www.medischdossier.org , - e-mail medischdossier@spabonneeservice.nl - telefoon 0172 476085. Ik verleen Uitgeverij The Optimist, ten behoeve van het abonnement Medisch Dossier hierbij toestemming het bedrag af te schrijven van IBAN

Woonplaats:

Email:

Handtekening:

Telefoonnummer Voor wie is het cadeau-abonnement bestemd: Naam: Adres: Postcode: Woonplaats:

M/V Datum: N.B. U heeft het recht op basis van de verleende machtiging de boeking binnen 56 dagen na afschrijving terug te laten storten. Dit kan zonder opgaaf van reden. Ondergetekende verklaart zich akkoord met de algemeen geldende bepalingen betreffende machtigingen.

portret

Zo De Steve Jobs van Griekenland

sta ik in het leven’

Alle economen verklaren Paul Efmorfidis, bekend van Coco-Mat, voor gek. Misschien hebben ze gelijk. Maar de excentrieke Griek, die zaken doet op zijn gevoel, boekt wél opvallend succes. Maarten van der Schaaf fietste een paar dagen met hem mee.

foto: nils elzenga

door: maarTen van der schaaf

Paul Efmorfidis staat voor een anoniem, betonnen bedrijfspand in een dure buitenwijk van de Griekse hoofdstad Athene. Zojuist heeft hij een rondleiding gegeven door de fietsfabriek die hij daarbinnen begonnen is. ‘Iedere econoom zou ons voor gek verklaren om houten fietsen te produceren van zwaar Grieks eikenhout. Alle economische wetten schrijven voor om in China fietsframes te maken van staal.’ Maar Efmorfidis doet het dus toch. ‘Ondernemen draait niet om logica, ondernemen draait om energie’, zegt hij beslist. ‘Wij stoppen hier energie in, daardoor ontstaat er iets bijzonders.’ Energie: het is een kernwoord in de gesprekken die ik deze week voer met de succesvolle Griekse serie-ondernemer Paul Efmorfidis, bekend van de duurzame matrassen van Coco-Mat. Efmorfidis vaart er niet alleen blind op, hij beschikt zelf ook over een verbluffende dosis energie. Om zijn nieuwe houten fietsenmerk te promoten, peddelt de 58-jarige Griek in honderd dagen negenduizend kilometer door zijn vaderland. Sommigen noemen de eigenzinnige Efmorfidis de Steve Jobs van Griekenland. Hij geldt als een van de meest inspirerende en onconventionele ondernemers van het moment en is een veelgevraagd spreker op universiteiten en congressen. Dus toen hij tijdens een lezing, afgelopen voorjaar in de Amsterdamse ondernemershub StartDock – Efmorfidis woont met zijn Nederlandse vrouw en vier kinderen in Amsterdam – zijn toehoorders uitnodigde om aan te haken bij zijn fietstocht, aarzelde ik geen moment. En zo trap ik deze week honderden kilometers met hem mee. We gaan van Kefalonia in de Ionische Zee via het schiereiland de Peloponnesos tot Athene en vervolgens naar verschillende eilanden in de

62 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 63

foto: nils elzenga

Cycladen. Dat is al mooi genoeg, maar ik probeer er vooral achter te komen wat de stijl van Efmorfidis is. Wat is zijn geheim? Wat kan een hemelbestormer van hem leren? Wanneer ik me op Kefalonia aansluit bij de fietstocht, blijkt dat Efmorfidis de afgelopen maanden overal wildvreemden heeft uitgenodigd om met hem mee te fietsen op zijn zelf georganiseerde Ronde van Griekenland. Een Australische vrouw die in Frankrijk woont, bewonderde Efmorfidis’ houten fiets (merk: Coco-Mat Bikes) op straat in Parijs, waarop de Griek haar ter plekke uitnodigde om mee te fietsen. ‘Hij zei: je hoeft alleen je vliegticket te betalen, de rest regelen we voor je. Ik kon het haast niet geloven, maar ik ben toch maar op de uitnodiging ingegaan.’ Een Griekse vrouw die in Berlijn woont en op vakantie was in Athene overkwam hetzelfde. Efmorfidis sprak haar aan op straat en een dag later sloot ze zich aan bij de groep. Inmiddels zit ze al een maand op de fiets. Daarnaast bestaat de groep uit een Amerikaan, een Nederlandse en een Hongaarse. De eerste dag staat er 130 kilometer op het programma. Als fietsende forens in Amsterdam boezemt die afstand me niet direct angst in. Wel maak ik me zorgen over mijn achterwerk dat al die tijd op een houten zadel moet doorbrengen, want ja, ook het zadel is van hout. Efmorfidis, die als twintiger werkte als gymleraar op een middelbare school, geniet van de fysieke uitdaging. Hij heeft dan ook de discipline van een topsporter: Efmorfidis is geheelonthouder, vegetariër, drinkt geen koffie en rookt niet. Toen hij

64 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

op zijn vijfendertigste rugproblemen kreeg, besloot hij dagelijks minimaal drie liter kraanwater te drinken. ‘Sindsdien zijn mijn rugproblemen verdwenen’, beweert hij. Ook houdt hij vast aan een simpel dieet. Terwijl het reisgezelschap zich onderweg te goed doet aan Griekse salades, verse vis en souvlaki, beperkt Efmorfidis zich voornamelijk tot zelf meegebrachte noten en stopt hij geregeld langs de kant van de weg om verse vijgen te plukken. En alsof de dagelijkse fietskilometers niet genoeg zijn, duikt hij tussendoor geregeld naar de grond om zich ogenschijnlijk eenvoudig tientallen keren op te drukken. ‘Even wat adrenaline aanmaken.’ De handgemaakte houten fietsen vormen de jongste toevoeging aan de serie ondernemingen die Efmorfidis sinds 1989 heeft opgezet. Zijn eerste bedrijf, Coco-Mat, kent een mooie ontstaansgeschiedenis. Na zijn studie economie in Athene – ‘waar ik werkelijk níets heb geleerd’, kan hij niet nalaten toe te voegen – trok hij zeven jaar lang door Europa. Hij had allerlei baantjes: gaf Griekse en Engelse les, werkte als zwemleraar, als au pair. Tussendoor kwam hij af en toe thuis bij zijn moeder in Monemvasia, zijn geboortedorp op de Peloponnesos. Op een dag nam hij een Fins vriendinnetje mee naar huis. ‘Mijn moeder moest daar niets van hebben en schopte ons het huis uit’, blikt hij terug. ‘Geld voor een hotel had ik niet, dus zijn we naar het strand gegaan. Daar hebben we heerlijk geslapen op aangespoeld zeewier.’ Zo werd het idee voor een natuurlijk matrassenbedrijf geboren. Want Efmorfidis dacht: van dit spul

hem bijna nooit; hij kwam slechts twee weken per jaar naar huis. ‘Hoewel hij niks had, was hij altijd blij en tevreden’, vertelt hij als trotse zoon. ‘Ik geloof dat hij in zijn leven zoveel krediet heeft opgebouwd daarboven, dat er met mij en mijn broer niets mis kan gaan.’ Hij kijkt naar de hemel, zijn woorden overpeinzend. De tweede inspirator is Johan Cruijff, ooit een stadgenoot toen Efmorfidis in Barcelona woonde en zijn zoon James in de jeugdelftallen van FC Barcelona speelde. ‘In tegenstelling tot mijn vader had Johan alles wat-ie wilde, maar hij bleef een simpele jongen die gewoon plezier wilde maken. Zo sta ik ook in kan je prima matrassen maken.’ het leven.’ Efmorfidis trekt zijn T-shirt uit, knijpt de bovenkant dicht Een zwemwedstrijdje eerder die dag is exemplarisch. Terwijl en houdt de onderkant open. ‘Met zeewier vullen en voilà: een het reisgezelschap – inmiddels uitgegroeid tot een man of vijftien simpel kussen!’ Op zijn moeders terras heeft hij met lakens en – zich weer eens te goed doet aan een overdadige lunch, heeft zeewier zijn eerste matras in elkaar geknutseld. Efmorfidis twee medefietsers overgehaald om met hem mee te Toch duurde het nog een paar jaar voordat Efmorfidis serieus werk maakte van de productie van zeewiermatrassen. Na nog wat zwemmen naar een kleiner eilandje voor de kust. Aangezien er geen elastiek in zijn zwembroek blijkt te zitten, is hij na een stuk omzwervingen door Europa en tweeënhalf jaar militaire dienst, of vijf slagen zijn zwembroek al bijna kwijt, waarop hij in zijn kreeg hij bij zijn terugkeer in Athene een staatsaanstelling als blote kont ongestoord verder zwemt. middelbareschoolleraar economie en gymnastiek. Daarmee verDat Efmorfidis zijn simpele levensstijl kan combineren met diende Efmorfidis alleen zo weinig – 28.000 drachme per maand, omgerekend 80 euro – dat hij ging bijklussen in een sieradenwin- het ondernemerschap, komt grotendeels doordat zijn acht jaar jongere broer Michael de zakelijke leiding heeft over het bedrijf. kel nabij de Acropolis. ‘Ik bleek een goede verkoper. Ik nam de tijd voor klanten, bood ze wat eten en drinken aan, legde precies Al meer dan twintig jaar zijn ze een team. ‘Zakelijk is Michael erg goed; zonder hem was het bedrijf nooit zo groot geworden’, uit wat ze kochten en liet ze rustig beslissen.’ In een jaar tijd spaarde Efmorfidis vijftienduizend euro. Daar- zegt Efmorfidis. ‘Voor een succesvolle onderneming heb je ideamee stapte hij naar de matrassenwinkel van Michalis Vamvakidis lisme nodig, maar ook realisme – alleen op magie red je het niet. in Athene. ‘Een goede, hardwerkende vent,’ zegt Efmorfidis over Het idee om achthonderd mensen te moeten uitbetalen maakt me hem, ‘maar zijn bedrijf was een zootje.’ Michalis, die zijn matras- al duizelig.’ Efmorfidis heeft een bijzondere band met zijn broer. Dat krijg sen met de hand maakte, had moeite om zijn hoofd boven water te houden. Efmorfidis legde hem zijn idee voor: samen matrassen je als je feitelijk zonder vader opgroeit. De broers zijn heel close – en tegelijkertijd volstrekt verschillend. ‘Ik ben de creatieve maken van honderd procent natuurlijke materialen. Vamvakidis is inmiddels 70 jaar en werkt nog steeds voor Coco-Mat. ‘En zijn ideeënman, hij de slimme zakenman’, analyseert Efmorfidis. ‘Hij rijdt een Ferrari, ik ga liever op de fiets. Zo’n wagen is tegen mijn hele gezin ook’, voegt Efmorfidis toe. principes, maar ach, ik vind het belangrijker dat hij ook plezier De matrassenzaak van zeventig vierkante meter groeide in bijna dertig jaar uit tot een wereldberoemd matrassen- en bedden- heeft.’ Tijdens de fietstocht op Agistri ben ik getuige van de manier merk met vijftig winkels over de hele wereld (waaronder zaken waarop de creatieve ideeënman in de praktijk te werk gaat. in Amsterdam, Rotterdam en Arnhem) en nog eens vijftig verEfmorfidis raakt al fietsend aan de praat met een eilander die kooppunten wereldwijd. Nog altijd bestaan de matrassen enkel een fietsen scooterverhuurbedrijf runt – eigenlijk zoals hij met uit natuurlijke materialen (zeewier, kokosvezels, cactusvezels, eucalyptusbladeren, natuurlijk rubber, lavendel, paardenhaar) en iedereen voortdurend gesprekken aanknoopt. De man is onder wordt alles met de hand gemaakt in een fabriek in de NoordGriekse stad Xanthi. ‘Materiaal met zonuren erin lééft, snap je?’, zegt Efmorfidis enthousiast. ‘Daarop slaap je gewoon beter, zo simpel is het.’

‘Ik ben de creatieve ideeënman, hij de slimme zakenman. Hij rijdt een Ferrari, ik ga liever op de fiets.’

WE staan oP hEt bovEndEk van de Flying Dolphin, de

veerboot die dagelijks pendelt tussen de haven van Piraeus en de eilanden Aegina en Agistri. Paul Efmorfidis leunt tegen de railing en kijkt naar de dagjesmensen, backpackers en eilanders die na een warme zomerdag zijn neergeploft in de kuipstoeltjes op het dek, klaar voor de terugtocht naar Athene. Efmorfidis draagt al een paar dagen hetzelfde vale paarse T-shirt dat inmiddels onder de vlekken zit, een korte broek en zwarte sandalen. Ondanks het zakelijke succes zweert Efmorfidis bij een simpel bestaan. Een mobiele telefoon heeft hij niet, hij draagt geen horloge en bezit geen creditcard. Gevraagd naar het leven in eenvoud, vertelt hij over zijn twee grote voorbeelden, terwijl de veerboot met brullende motoren langzaam in beweging komt. Zijn vader is de eerste. Hij was een van de eerste gastarbeiders in Duitsland. De jonge Paul zag

de 5 regels van efmorfidis 1. ga nooit naar een business school. op de universiteit leer je niet

ondernemen. erger nog, ondernemerschap wordt er afgeleerd omdat er te veel focus is op businessplannen, risicobeheersing en controle. 2. energie is belangrijker dan geld. zonder enthousiasme en energie kun je geen bedrijf beginnen, zonder geld wel. 3. groei langzaam, vermijd de banken. je kunt beter langzaam groeien zonder risicovolle banklening dan snel met een banklening. zonder bank houd je alles in eigen hand. 4. Wees gastvrij. gastvrijheid is cruciaal als je iets wilt verkopen. bied alle bezoekers van je winkel iets te eten of te drinken aan. 5. focus op de kleine dingen. laat je niet afleiden door geld of grote plannen, maar leef simpel en maak dagelijks plezier. dan volgt succes vanzelf.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 65

de indruk van de houten designfietsen. Terwijl we wachten op de veerboot, gaat Efmorfidis op de stoep zitten voor de fietsverhuurwinkel en laat watermeloen aanrukken. De fietsverhuurder haalt vijgen en Efmorfidis vertelt hem waarom hij het fietsenbedrijf begonnen is: dat Grieken te veel eten en te weinig bewegen, dat er zoveel smog in Athene is. En dan klinkt het op een goed moment: ‘Als je wilt, laat ik een fiets achter. Dan kan je er zelf op fietsen, kijken of je ’m kan verhuren, wat je wilt. En dan laat je me maar weten wat voor een zakelijke afspraak je vervolgens

bedrijf daarmee nog een stapje verder. Destijds werden tegelijkertijd winkels in China en in Nederland geopend: een hectische periode waardoor de Amsterdamse opening vertraging opliep. Daarop kreeg Efmorfidis een verontwaardigde e-mail van een stel: nu hadden ze niet tijdig een bed kunnen kopen om hun huwelijk te vieren. Onprofessioneel, vonden ze. Je hebt ondernemers die zo’n klacht afdoen als gezeur, of een obligate brief terug laten sturen. Maar Efmorfidis zei: ‘Kom een paar dagen in Griekenland kijken hoe wij werken. Ik betaal alles.’ Dat hebben ze gedaan. ‘We hebben speciaal een leegstaande loft voor ze ingericht met een prachtig bed’, vertelt hij. ‘Ze waren lyrisch en hebben van alles gekocht. Toen klikte het in mijn hoofd. In een hotel maken mensen natuurlijk ook kennis met de bedden.’ Sindsdien zet het bedrijf vol in op de verkoop van bedden aan hotels. En toen de prijzen van vastgoed door de economische crisis instortten, begon Coco-Mat zélf een eerste hotel. Inmiddels zijn dat er alweer negen, onder meer in Antwerpen, twee in Athene wilt maken. We zullen je suggestie volgen.’ De eilander straalt. en op verschillende Griekse eilanden. ‘Vóór de crisis konden we We verlaten Agistri met een fiets minder dan waarmee we geko- die investering niet maken’, zegt Efmorfidis. ‘We lenen namelijk men zijn. nooit meer bij banken, we financieren alles zelf. In onze begintijd ‘Dat was gewoon een leuke vent,’ zegt Efmorfidis als ik hem hebben we een keer een banklening gehad en daar zijn we bijna er tijdens de oversteek naar Athene naar vraag. ‘Als hij die fiets aan onderdoor gegaan. De rente was zo hoog dat we het geleende verhuurt, zal hij het verhaal erachter vertellen en dan komt-ie bedrag wel vier keer hebben terugbetaald. Het bankensysteem vanzelf bij me terug. En zo niet, dan is dat ook geen probleem. Ik blokkeert vooruitgang en innovatie.’ focus op de kleine dingen, dan komen de grote dingen vanzelf. Ik En zo belandt het gesprek onvermijdelijk bij de economische vertrouw op mijn gevoel.’ crisis waarin Griekenland zich nu al jaren bevindt. Wat is EfmorZijn aanpak staat in schril contrast met wat studenten op de fidis’ visie daarop? ‘Vóór de crisis leefden Grieken massaal bobusiness-schools leren, beseft hij. Hij wordt geregeld gevraagd ven hun stand,’ zegt hij, terwijl hij veelbetekenend zijn schouders om een praatje te houden op universiteiten. Dan waarschuwt hij optrekt en zijn armen uitstrekt. ‘Nu die bubbel is geklapt, weten van tevoren altijd dat hij van mening is dat ondernemerschap op we niet meer hoe het is om onze mouwen op te stropen.’ Hij wijst de universiteit juist wordt afgeleerd. ‘Op business-schools draait erop dat handwerk een slecht imago heeft gekregen: jarenlang alles om ratio, om contracten en het verkleinen van risico’s’, is dat uitbesteed aan Albanezen en Roemenen. Hij zegt moeite zegt Efmorfidis. ‘Daardoor hebben mensen geen oog meer voor te hebben om naaisters te vinden voor de matrassenfabriek en de energie die tussen mensen kan ontstaan, voor wat er tussen timmerlieden voor de fietsfabriek. Dan, opgewekt: ‘Lukas, de mensen kan gebeuren. Mensen kunnen je energie geven of juist ingenieur die je hebt ontmoet in de fietsfabriek, lag de hele dag energie uit je zuigen. Dat observeer ik liever dan dat ik wetendepressief op de bank voor de televisie. Een enorm talent, maar schappelijke theorie volg.’ hij kon zijn energie niet kwijt. Sinds hij voor ons werkt, is hij Of dat misschien spiritueel ondernemerschap is? ‘Ja, mishelemaal opgeleefd.’ schien wel.’ Volgens Efmorfidis heeft het collectieve zelfvertrouwen van zijn landgenoten een enorme deuk opgelopen. ‘Het lijkt alsof we zijn gaan geloven wat ze in Noord-Europa over ons zeggen: tWEE dagEn latEr zit Paul Efmorfidis aan het hoofd van een dat we lui zijn, alleen maar staken en niet kunnen concurreren lange tafel in een van de twee showrooms annex designhotels in de wereldeconomie.’ Onzin natuurlijk, vindt hij. ‘We móeten die Coco-Mat uitbaat in Athene. Zijn gezicht is zongebruind, bij zijn ooghoeken staan witte lijntjes. Dat krijg je als je voortdurend helemaal niet concurreren met goedkope troep uit China; wij moeten unieke Griekse kwaliteitsproducten maken waar we trots grijnst onder de Griekse zon. Aan tafel een mix van zakelijke op kunnen zijn. Kijk toch eens naar alle natuurlijke hulpbrongasten, vrienden en sportievelingen die op het aanbod zijn ingenen die in Griekenland voorhanden zijn: ons land is ontzettend gaan om een tijdje met de ondernemer mee te fietsen. vruchtbaar, bamboe groeit gewoon langs de weg, zeewier spoelt Efmorfidis draagt zijn inmiddels welbekende outfit – vaal dagelijks aan op het strand. Tegen jonge mensen zeg ik: ga weer T-shirt, korte broek, sandalen – terwijl verschillende gasten zich eens kijken in het dorp waar je vandaan komt, doe je jas uit en ga zichtbaar hebben uitgesloofd voor de spiegel. Voor de energieke aan het werk!’ Griek maakt het geen verschil: hij verwelkomt iedereen even En soms wordt hij ook boos als hij Grieken hoort klagen over hartelijk. Een omhelzing voor laatkomers, een knuffel voor de vrouw achter de receptie, een amicale arm om de nek van de kok. de crisis. ‘Als je eens wist, denk ik dan, hoe arm Griekenland veertig jaar geleden was...’ Efmorfidis introduceert zijn gasten bij elkaar en neemt de tijd Voor een gearriveerde ondernemer met een fortuin op zak voor intieme onderonsjes. Iedereen lijkt zich direct op zijn gemak is het makkelijk praten, erkent Efmorfidis. Toch is hij ervan te voelen in zijn aanwezigheid. overtuigd dat jonge Grieken geen enorm startkapitaal nodig hebGastvrijheid is een kernbegrip in zijn levens- en bedrijfsfiloben om een bedrijf te starten. Hij verwijst naar een timmerman sofie. Net als in de sieradenwinkel waar Efmorfidis als twintiger zijn startkapitaal bij elkaar sprokkelde, krijgen bezoekers in elke die voor Coco-Mat eigenhandig een machine heeft gemaakt om pennen van bamboe te maken. ‘Dat ding gebruikt geen elektriwinkel iets te eten en drinken aangeboden. In 2003 ging het

‘Vanwege de rente lenen we nooit bij de bank. Banken blokkeren vooruitgang en innovatie.’

66 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

gezin, het kan de positie van Coco-Mat ondermijnen en zelfs mijn leven in gevaar brengen’, zegt hij. ‘Misschien word ik wel doodgeschoten, want ik ben in feite tegen het systeem. Daarnaast verlies ik in de politiek de vrijheid die ik nu heb.’ Hij wijst lachend naar zijn besmuikte t-shirt. ‘Zó kan ik niet in het presidentieel paleis verschijnen.’

paul efmorfidis

Paul efmorfidis (58) werd geboren in Monemvasia, griekenland. Hij studeerde economie in athene en zwierf jarenlang door europa om te werken en talen te leren. Hij spreekt er acht: engels, duits, frans, nederlands, italiaans, spaans, Portugees en grieks. bij terugkeer in athene werkte efmorfidis als gymnastiek- en economieleraar voordat hij in 1989 Coco-Mat oprichtte. onder het motto Sleep on nature produceert en verkoopt het bedrijf bedden en matrassen van natuurlijke materialen. inmiddels heeft het bedrijf honderd verkooppunten in zeventien landen. de afgelopen vijf jaar heeft Coco-Mat zich razendsnel ontwikkeld tot een conglomeraat waartoe ook boutique hotelketen Coco-Mat Hotels & resorts, industriële wasserette spick & span, ecologische toiletartikelenlijn o.live en het fietsenmerk Coco-Mat bikes behoren. de fietsen zijn te koop bij alle Coco-Mat-winkels in nederland.

•

foto: nils elzenga

citeit, want hij wordt aangetrapt door een fiets en heeft nog geen tweehonderd euro gekost. We maken nu een paar duizend pennen per dag.’ Of neem de hartjes, gemaakt van resttextiel, die Coco-Mat verkoopt aan hotels – business hearts in plaats van business cards. Onderweg op de fiets geeft Efmorfidis ze weg aan jan en alleman. ‘Alles wat we doen, beginnen we als een klein bedrijf met een klein budget.’ Luffa is een ander voorbeeld van een natuurlijk product dat Efmorfidis wil gaan verkopen. Van buiten lijkt deze groente op een pompoen, maar als je luffa laat opdrogen en de schil eraf haalt, tref je een prachtige natuurlijke spons aan. ‘Vroeger, voordat we goedkope borstels en sponsjes importeerden uit China, waste iedereen zich met luffa’, weet Efmorfidis. ‘Tegenwoordig wordt het wereldwijd gezien als een luxe doucheproduct. Het is honderd procent natuurlijk, kost niks en gaat lang mee. En het groeit hier in Griekenland.’ Efmorfidis’ positieve en pragmatische kijk op de crisis blijft niet onopgemerkt. Hij is al meerdere malen gepolst om burgemeester van Athene te worden. Verschillende politieke partijen zien Efmorfidis als hun gedroomde partijleider en weer anderen zouden graag willen dat hij president wordt. Als president, in Griekenland een vergelijkbare functie als de koning in Nederland, zou hij veel invloed kunnen uitoefenen, zonder zich in partijpolitiek gekonkel te hoeven mengen. Vooralsnog heeft Efmorfidis de verzoeken afgehouden, maar het kriebelt soms wel, geeft hij toe. ‘Ik denk dat ik best wel wat voor Griekenland zou kunnen betekenen. Mijn vrouw en mijn broer vinden het alleen geen goed idee: het is slecht voor ons

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 67

REPORTAGE

foto: daderot, WikiMedia CoMMonS

Luchtfilter

Luchtvervuiling leidt tot zoâ&#x20AC;&#x2122;n zeven miljoen sterfgevallen wereldwijd, jaar in, jaar uit. Het zorgt voor alles van kanker en hart- en vaatziekten tot herseninfarcten en verminderde vruchtbaarheid. Er is een oplossing: planten die de lucht reinigen. door eMiLie CroiSier

68 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

van de natuur levende muur longwood Gardens ten westen van philadelphia. ontworpen door de Britse landschapsarchitect Kim Wilkie.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 69

A foto: Wendy koCH

Als je vAnuit de dikke smog van Delhi – de stad met de bedenkelijke reputatie de slechtste luchtkwaliteit ter wereld te bezitten – het Paharpur Business Center (PBC) binnenloopt, voelt dat letterlijk alsof je een teug frisse lucht inademt. Het PBC is het eerste gebouw in India met een groen keurmerk en wordt inmiddels geroemd als ‘het gezondste gebouw van Delhi’. Medewerkers van het PBC hebben minder last van geïrriteerde ogen, ademhalingsklachten, hoofdpijn en astma dan kantoorpersoneel elders in Delhi. Dat was de uitkomst van een onderzoek van het nationaal kankerinstuut Chittaranjan in Kolkata en de centrale dienst Luchtkwaliteit van New Delhi. Volgens Kamal Meattle, algemeen directeur van het PBC, heeft de enorme investering in de verbetering van de luchtkwaliteit in het gebouw – waarvoor zijn eigen verminderde longfunctie de inspiratie vormde – gezorgd voor maar liefst 20 procent verbetering van productiviteit en 15 procent minder energielasten. Het geheim achter Meattles succes? Twaalfhonderd bescheiden kamerplanten, verdeeld over de bovenste verdieping en de gemeenschapsruimten elders in het gebouw. Nadat de van buiten komende lucht is gezuiverd en gefilterd, zetten de planten hun reinigend vermogen in om het gebouw van ruim 4500 vierkante meter te voorzien van wat volgens het PBC het equivalent is van ‘frisse berglucht’. Deze methode wordt fytoremediatie genoemd: het gebruik van planten om vervuiling uit lucht, water en bodem

te verwijderen. Het is een relatief jong onderzoeksgebied dat voortborduurt op een simpele gedachte: zolang we als soort ons milieu blijven vervuilen, zijn planten – onze vaste evolutionaire partners sinds het ontstaan van menselijk leven op deze planeet – misschien wel onze beste bondgenoot als het erop aankomt onze rommel op te ruimen. Volgens wetenschappers wordt de enorme potentie van fytoremediatie als oplossing voor enkele van onze grootste milieu- en gezondheidsproblemen nog amper benut. Toch is het zo eenvoudig, en kan het met het grootste gemak in elke woning of kantoorruimte worden toegepast. Groene vingers niet vereist. Dat is geen overbodige luxe. Volgens schattingen van de Wereldgezondheidsorganisatie is luchtvervuiling verantwoordelijk voor jaarlijks zo’n 7 miljoen sterfgevallen wereldwijd. Daarmee is het van alle milieufactoren met afstand de meest levensbedreigende voor de mens. De relatie met astma en andere ademhalingsklachten is het duidelijkst, maar door de lucht verspreide vervuiling wordt ook in verband gebracht met allerlei andere aandoeningen, zoals kanker, hart- en vaatziekten, herseninfarcten, huidaandoeningen, verminderde vruchtbaarheid en een verhoogd risico op miskramen. Het wordt er niet vrolijker op, want de kwaliteit van de buitenlucht zal de komende decennia waarschijnlijk alleen maar slechter worden. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) verwacht tot aan 2050

Kamerplanten in paharpur Business Center (pBC) in new Delhi

70 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

een verdubbeling van het aantal voortijdige sterfgevallen als gevolg van fijnstof en laaghangende ozon, vergeleken met 2010. Bovendien komen al deze stoffen uiteindelijk in de bodem terecht en vervuilen daar de grond en het grondwater, wat ook na tientallen jaren nog ernstige gevolgen kan hebben. De term ‘luchtvervuiling’ roept beelden op van rokende uitlaten en fabrieksschoorstenen, en van wolken smog die het stadsgezicht ontsieren. Maar luchtvervuiling binnenshuis kan net zo gevaarlijk zijn. Hoewel de hoeveelheden van de meeste vervuilende stoffen uit de buitenlucht binnenshuis doorgaans laag zijn, kent de moderne woning zo haar eigen scala aan vervuilende stoffen. Het gaat dan met name om de vluchtige organische stoffen die afkomstig zijn uit verf, meubels, kantoorapparatuur en allerlei andere producten. Deze worden in verband gebracht met vermoeidheid, hoofdpijn, ademhalingsproblemen en irritatie van oog en keel. Op lange termijn zouden ze verband kunnen houden met astma en kanker. De beste manier om deze chemicaliën te verwijderen is door goede ventilatie door bijvoorbeeld een raam open te laten staan. Helaas geldt voor de meeste stadsbewoners dat een open raam tegelijk ook de beste manier is om vervuilende stoffen uit de buitenlucht binnen te laten. Er is al veel moeite gedaan om de uitstoot van schadelijke stoffen door auto’s, fabrieken en krachtcentrales te reduceren: soms door strenge wetten af te kondigen, soms door de ontwikkeling van nieuwe technieken om de schade te beperken. Al die tijd lag een direct bruikbare oplossing voor het oprapen – of liever gezegd: voor het plukken. Onderzoekers kregen het vermogen van planten om de lucht schoner te maken pas echt in het vizier toen ze zich gingen bezighouden met het reizen naar andere planeten... Het eerste onderzoek naar de toepassing van planten om de lucht binnen gesloten ruimten te zuiveren, werd in de jaren tachtig gedaan door NASA. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie was met name op zoek naar manieren om de lucht binnen een ruimtestation te reinigen, gericht op de ontwikkeling van een gesloten systeem dat langdurig menselijk verblijf mogelijk zou maken tijdens ruimtereizen. Na zijn vertrek bij NASA verwerkte Bill Wolverton, hoofdonderzoeker bij het project, de resultaten van het

modulair systeem ontwikkeld door het Center for architecture science and ecology (Case) en architectenbureau skidmore, owings & merrill (som)

de oorzaak van hart- en vaatziekten – wereldwijd de belangrijkste doodsoorzaak – is lange tijd gezocht in verkeerde voeding en een tekort aan lichaamsbeweging. Langzaamaan verschuift de aandacht naar de omgeving. Vervuilde lucht kan namelijk eveneens leiden tot een verhoogde bloeddruk en daarmee een groter risico op hart- en vaatziekten, evenals vervuild water en een vervuilde bodem. omgevingscardiologie: dat is de naam die aruni bhatnagar, professor geneeskunde aan de universiteit van Louisville, gebruikt voor zijn onderzoek hiernaar. The Optimist sprak met hem. Wat zijn de gezondheidseffecten van luchtvervuiling? ‘er zijn effecten op zowel de korte als de lange termijn. Het acute effect zien we in elke grote stad: zodra de luchtvervuiling toeneemt, volgt enkele uren later een stijging van het aantal sterfgevallen door hartklachten. uit onderzoek bij mensen met een pacemaker is gebleken dat het energieverbruik daarvan hoger is op dagen met meer luchtvervuiling. er is dus een direct zenuwprikkelend of vasculair effect dat fungeert als aanjager. Het chronische effect is afkomstig van hoge bloeddruk, iets wat leidt tot schade. intussen weten we uit studies dat het sterftecijfer omhoog gaat in een omgeving waar bomen sterven of worden gekapt. daarom doen wij onderzoek naar de gezondheidseffecten van herbeplanting.’

Waarom is hier niet meer aandacht voor? ‘als we weten dat er bij een dreigende vulkaanuitbarsting 400 duizend mensen om het leven zullen komen, dan zullen politici en wetenschappers alles in het werk stellen om zo’n ramp te voorkomen. Maar wanneer het gaat om 400 duizend mensen die sterven aan de gevolgen van luchtvervuiling – want over zoveel mensen hebben we het in de Verenigde Staten, ieder jaar – dan lijken we dat te accepteren als een natuurlijk aspect van onze ontwikkeling. tja, dit zou veel meer aandacht moeten krijgen.’ luchtvervuiling is toch vooral een probleem van ontwikkelingslanden? ‘nee, dat beeld is niet juist. Het verband tussen luchtvervuiling en hart- en vaatziekten is niet lineair. tachtig procent van het risico is gerelateerd aan een heel laag vervuilingsniveau. Met andere woorden: wanneer je in Londen woont, is dat slechts marginaal gunstiger dan wanneer je in Peking woont. Vergelijk het met de gevolgen van roken. als je maar drie sigaretten per dag rookt, loop je slechts twintig procent minder risico op ernstige gezondheidseffecten dan iemand die wel twee pakjes per dag rookt.’ moet een stadsbewoner in de moderne samenleving dan proberen zo veel mogelijk binnen te blijven? ‘nee. We realiseren ons niet dat binnenblijven nog veel slechter is. de luchtvervuiling binnenshuis is veel ernstiger dan buiten,

vooral als je alle ramen gesloten houdt. en dan die kaarsen en open haarden! Van alle mensen in de wereld lopen koks het grootste risico op hart- en vaatziekten: niet door wat ze eten, maar vanwege het koken. binnen zijn er ook nog de vlamvertragers waarmee zitbanken worden behandeld en de formaldehyde waarmee kinderkleding wordt geïmpregneerd om kreuken tegen te gaan... de lijst met oorzaken die je thuis kunt vinden, is lang.’ Zouden deze chemicaliën verboden moeten worden? ‘nou ja, natuurlijk wil je geen brand in huis. Maar het is goed om te beseffen dat vlamvertragers ooit zijn ontwikkeld door de tabaksindustrie, zodat mensen veilig binnenshuis konden roken. We moeten zoeken naar natuurlijker en minder milieubelastende alternatieven. Het blijkt dat planten heel effectief zijn om chemische verbindingen uit de lucht te verwijderen.’ | Jurriaan Kamp

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 71

foto boVen: SoM en CaSe foto beneden: uniVerSiteit Van LouiSViLLe

Waar bomen verdwijnen, gaat het sterftecijfer omhoog

Kijk voor meer informatie op www.hedra.nl 72 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

onderzoek in zijn boek How to grow fresh air, dat min of meer leest als een handleiding voor binnenshuis tuinieren. De aanpak van Kamal Meattle in Delhi was rechtstreeks geïnspireerd door het onderzoek van Wolverton. De drie plantensoorten die Meattle voor zijn Paharpur Business Center uitkoos, stonden alle drie vermeld in het oorspronkelijke NASArapport uit 1989 vanwege hun complementaire werking en simpele verzorging. Het ging hier om de goudpalm, vanwege zijn hoge zuurstofproductie overdag; de sansevieria (ook wel vrouwentongen), vanwege zijn hoge zuurstofproductie ’s nachts; en scindapsus, vanwege zijn vermogen om een groot aantal schadelijke vluchtige organische stoffen op te ruimen. Eén beperking van de NASA-methode is het enorme aantal planten dat nodig is om de lucht effectief te reinigen. De hoeveelheid planten die in het PBC is geplaatst, zal niet overal toepasbaar zijn. De onderzoekers kwamen destijds uit op één middelgrote potplant per 10 vierkante meter. Bij het PBC hebben ze er een schepje bovenop gedaan: gemiddeld 2,4 potplant per 10 vierkante meter. Een andere beperking van het NASAonderzoek is dat het uitsluitend was gericht op lucht binnen een afgesloten ruimte, want dát is nu eenmaal de situatie tijdens een ruimtereis. Hier op aarde is echter altijd sprake van vervuilde lucht buitenshuis. Maar andere onderzoekers, die voortbouwen op de studie van NASA, buigen zich inmiddels over deze problemen en komen met oplossingen die uiteenlopen van praktisch en laagdrempelig tot uiterst geavanceerd. Omdat het veld van de fytoremediatie relatief nieuw is, zijn er nog altijd meer vragen dan antwoorden als het gaat om welke planten het meest geschikt zijn, hoe ze het best kunnen worden toegepast en hoe hun effectiviteit nog kan worden verhoogd. Zo werken onderzoekers van de Universiteit van Louisville samen met een school in de buurt aan een voor-enna-experiment, om te bepalen of planten inderdaad een effectieve barrière kunnen vormen tegen luchtvervuiling. De uitkomst ligt weliswaar voor de hand, maar verrassend genoeg is het nog nooit daadwerkelijk op een concrete plek onderzocht. In Amsterdam onderzoeken lokale organisaties als MyEarth (‘klimaatverbeteraars’ die advies geven over ‘uw groenprojecten’) en het Amsterdam Institute for

Advanced Metropolitan Solutions de praktische toepasbaarheid van een bepaalde kamperfoeliesoort die Green Junkie heet. De kwaliteiten van deze plant als vuilvanger zijn deels genetisch van aard – het betreft een speciaal gekweekte variant met extra behaarde bladeren, stelen en bloemen zodat meer deeltjes worden afgevangen – en deels het resultaat van botanische innovatie. Daarnaast ontwikkelde het team van MyEarth een speciale meststof uit plantenresten die worden verzameld in de straten van Amsterdam en dus al vervuild zijn. Deze meststof stimuleert Green

Junkie op de een of andere manier tot de aanmaak van nog langere haren, zodat – om met Ton van Oostwaard, oprichter van MyEarth, te spreken – de plant ‘verslaafd’ is aan koolstofdioxide. Op een dag kunnen we misschien gewoon in het tuincentrum in de buurt terecht voor een superplant die de lucht van een compleet woonhuis of kantoor kan zuiveren. Tot die tijd kunnen we rekenen op al die kamerplanten die nu al beschikken over alle intrinsieke eigenschappen die nodig zijn om de kwaliteit van onze lucht voortdurend te verbeteren.

•

Welke planten klaren de lucht? de volgende drie planten kwamen bij het onderzoek van naSa allemaal uit de bus als luchtverbeteraars. Ze zijn makkelijk te vinden bij een tuincentrum of bloemist en hebben weinig verzorging nodig. Ze behoren tot de taaiste kamerplanten die er bestaan. ook voor wie geen groene vingers heeft, zijn deze planten een prima keuze om woning of kantoor op te fleuren. • GoudpAlm (Chrysalidocarpus lutescens): de ‘woonkamerplant’. de goudpalm onderscheidt zich door overdag extreem veel Co2 om te zetten in zuurstof. ook verwijdert deze plant formaldehyde, benzeen en tolueen uit de lucht. Ze houden van indirect zonlicht en een vochtige omgeving. Palmen zijn gevoelig voor zout en chemicaliën in het water dat ze krijgen, dus vermijd water met chlorine, fluorine of water dat is onthard. • sAnsevieriA (Sansevieria trifasciata): de ‘slaapkamerplant’. deze plant zet Co2 juist ’s nachts om in zuurstof. bovendien is het een topper als het gaat om de vele vluchtige organische stoffen die hij aan de lucht kan onttrekken: benzeen, formaldehyde, trichloorethyleen, xyleen en tolueen. de sansevieria is een makkelijke kamerplant. Hij houdt van licht en heeft slechts af en toe water nodig, wat hem ideaal maakt voor de vergeetachtigen onder ons. bedenk wel dat de plant giftig is voor honden en katten. • scindApsus (epipremnum aureum): de ‘specialist’. deze plant werd gekozen vanwege zijn opmerkelijke vermogen om benzeen, trichloorethyleen en koolstofmonoxide uit de lucht te verwijderen. Hij wordt wel aangeduid als ‘de perfecte kamerplant voor mensen die kamerplanten om zeep helpen’. Hij gedijt namelijk zowel in de volle zon als in de schaduw en heeft er geen moeite mee om een tijdje droog te staan. net als de sansevieria is ook deze plant giftig voor huisdieren. Voor al deze bovenstaande planten geldt dat het belangrijk is dat ze kunnen ‘ademen’ door de poriën in de bladeren, die verstopt kunnen raken met fijnstof uit de lucht. Veeg daarom eens per week of twee weken de bladeren af om hun werkzaamheid optimaal te houden. er zijn ook nog andere planten, waarvoor bewijs bestaat dat zij de lucht schoon houden: • Aloë (Aloe verA). deze robuuste vetplant maakt overuren als luchtverbeteraar, maar ook als effectief huismiddel bij brandblaren en wondjes en zelfs als gezonde toevoeging aan water of sap. aloë heeft minder moeite met direct zonlicht dan de meeste andere planten in deze lijst en gedijt bij indirect zonlicht en weinig water. • lepelplAnt (Spathiphylllum ‘Mauna Loa’). een van de schaarse kamerplanten die jaar in jaar uit bloeien. de fraaie lepelplant is een van de weinige door naSa onderzochte planten die alle vijf geteste vluchtige organische stoffen uit de lucht kan verwijderen. • Klimop (Hedera helix). klimop kan goed als kamerplant worden gehouden om luchtvervuiling te helpen tegengaan. in de buitenlucht is de plant weliswaar fraai, maar hij kan schade toebrengen aan muren en bomen. kies dus liever voor een lattenframe als je klimop wilt gebruiken om de emissies van gemotoriseerd verkeer te weren. • verticAle tuin. Meer ambitieuze tuiniers geven wellicht de voorkeur aan een verticale tuin, waarin de planten uit zakjes groeien. Sommige varianten maken gebruik van potgrond, andere zijn volledig hydrofyt en maken gebruik van een medium als kokosvezel of kleikorrels. deze systemen reinigen niet alleen de lucht, maar fungeren ook als natuurlijke isolatie en zorgen zo voor een lagere energierekening.

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 73

74 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Column harry starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.com

Pas op voor oplossingen InnovatIe Is nIets anders dan met andere ogen

foto: muriel janssen

naar hetzelfde kijken. Daarmee parafraseer ik Steve Jobs, die op het fenomeen wel enige kijk had. Innovatie was in zijn ogen gemakkelijk. ‘Anders kijken’ is te leren, maar kennis van zaken zit ‘anders kijken’ in de weg. Snappen hoe het zit: bij innovatie is het de dood in de pot. Er is echter een bijkomend voordeel. Wie innovatief ís, heeft een voorsprong en wie een voorsprong heeft, hoeft niet zoveel te weten. Op het nieuwe terrein ben je immers haast per definitie de beste. Koning Eénoog. Probeer maar eens de beste te zijn op een terrein waar de meesten al in thuis zijn. Dat valt niet mee. Dat is hard werken. Dus voor de gemakzuchtigen met een goed verstand is innovatie het beste, want nagenoeg lege speelterrein. Het gaat er doorgaans vrolijk aan toe. Ik kom er daarom graag, in de rafelranden van ons blikveld. Een voorbeeld. Op het hoofdveld van het onderwijs – een arena waar ik vaak vertoef, geldt het lerarentekort als een probleem. Een hardnekkig probleem zelfs. Toch is dat een veel te voor de hand liggende gedachte. De gedachte is, om met Friedrich Nietzsche te spreken, ‘waar, maar al te waar’... Wie ruimte zoekt en naast het hoofdterrein kijkt, ziet het veld van de gezondheidszorg. (Innovatie is vooral afkijken.) In de gezondheidszorg zoeken veel nieuwe investeerders mogelijkheden voor hun investeringen. Daar liggen de kansen op een hoog rendement. Waarom? Omdat gezondheidszorg een zaak van leven en dood is. Het heeft een hoge prioriteit. We hebben er veel, zo niet alles voor over. En dat

Snappen hoe het zit: bij innovatie is het de dood in de pot.

is niet de enige reden voor de interesse. De gezondheidszorg kampt met een probleem dat investeerders enthousiast maakt, een hardnekkig probleem zelfs: personeelstekort. Van zo’n hardnekkig, structureel probleem raken investeerders opgewonden, want problemen creeren oplossingen. Hoe groter het probleem, des te ingrijpender de innovatie. Kleine problemen vergen verbetering, grote problemen vergen vernieuwing. Als het personeelsprobleem hardnekkig is, valt één ding te verwachten: technologische vernieuwing die het mogelijk maakt om met minder mensen méér te bereiken. Zo voorspelt men een ‘boom’ (spreek uit: boem) in preventie, zelfdiagnose, zelfmedicatie en robotisering – en dat alles gedragen door slimme technologie. De bereidheid om daarvoor te betalen is groot, want gezondheid is van levensbelang. Dat mag wat kosten. Gaan we terug naar het onderwijs, waar met veel misbaar wordt gewezen op het lerarentekort. De verbeteraars met kennis van zaken zien maar één oplossing: méér leraren. Hen verwijs ik naar de wijsheid van Nietzsche. Wanneer je daarentegen het lerarentekort aanvaardt, kun je voorbij de verbeteringen kijken naar de vernieuwingen. Het valt te raden waar die liggen: in zelforganisatie, automatisering, robotisering. Bij investeerders gaan de ogen dan twinkelen. Handel! De ogen van de mensen ‘met kennis van zaken’ worden dof. (Of moeten we zeggen: blíjven dof?) Het lerarentekort is een zegen. We gaan leerlingen, ouders en buitenstaanders inschakelen. We gaan het onderbenutte internet waarderen. We zien kansen voor robots. Schaarste zet aan tot innovatie. Bij innovatie is het probleem de oplossing. Wanneer ervaring en kennis van zaken de kansen op ingrijpende vernieuwing verminderen, hoe erg is het dan dat er zoveel onbevoegden in het onderwijs werken? Het kan juist een waarborg zijn voor innovatie, zoals ook zij-instromers dat zijn. De blik van buiten helpt.

•

januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 75

Aanmelden kan met de antwoordkaart op pagina 60 of op www.medischdossier.org

mediamix

‘Ik heb mijn buikgevoel leren vertrouwen’ In haar boek Get your Guts: Je instinct als kompas beschrijft Hilde Bolt een tocht door Nepal met haar toenmalige partner, in 1999. Ze wilde graag zwanger worden en dat lukte alsmaar niet. In een bergdorpje aan de rivier de Kali had ze een intense droom waarin twee vrouwen op haar af kwamen, een moeder en dochter, allebei angstaanjagend en in het zwart, met bloederige scherpe tanden. Bolt, psychotherapeute, was in paniek. ‘Zwakkeling’, zei de moederfiguur tegen haar. ‘Zolang je mij niet in jezelf herkent, zal je verlangen niet vervuld worden.’ Dat was Kali, de godin van dood en vruchtbaarheid, gevreesd en gerespecteerd. De volgende dag beleefde Bolt, pootjebadend in de Kali-rivier, een moment van wilde extase, gemengd met verdriet, woede en frustratie. Ze schreeuwde het uit, gooide met stenen en huilde onbedaarlijk. Ze schreef op een stuk papier wat ze allemaal wilde loslaten en verbrandde dat. De as woei weg over het water. Tien maanden later werd haar oudste dochter geboren.

is Kali nog vaker teruggekomen in uw dromen?

‘Ja, toen ik de laatste punt had gezet in het manuscript van mijn boek, afgelopen zomer. Ik droomde dat er een heleboel mensen waren die me allemaal vertelden wat ik nu moest doen. Kali kwam eraan, weer in zwart leer, maar minder angstaanjagend. Ze duwde iedereen opzij en zei glimlachend: “Ik weet wel wat zij nodig heeft.” In de mythe is Kali iemand voor wie je het hoofd moet buigen, wat wil zeggen dat je dingen moet leren accepteren zoals ze zijn en ermee moet leren omgaan. Dat is wat ik heb geleerd in de loop van de jaren. Ik ben een positief-denkend mens, maar soms lukt iets gewoon niet en dat moet je accepteren. Jarenlang heb ik reumatische pijn gehad, want mijn immuunsysteem was totaal ontregeld na de geboorte van mijn eerste kind. Ik was allergisch voor heel veel voedingsmiddelen, had histamine-intolerantie en kon bijna niets eten. In die tijd heb ik leren luisteren naar mijn lichaam, mijn grenzen, en ging ik mijn buikgevoel serieus nemen.’ is dat wat u bedoelt met guts?

‘Ja, guts betekent moed, maar ook darmen. De signalen van je buik zijn vaak zuiverder dan wat je allemaal aan het denken bent in je hoofd. Het is directer, niet gefilterd. Je voelt bijvoorbeeld een kriebel die je vertelt: dit klopt niet helemaal. Of je wordt heel moe van iemand, of je voelt je benauwd. Waarom gaan we zo vaak door met iets wat niet goed voor ons is? Dat vind ik een fascinerende vraag en daar gaat mijn boek over. Het is een lange weg om je buikgevoel te leren vertrouwen.’ De ondertitel van uw boek is: Je instinct als kompas. hoe ziet u instinct?

‘Als dat wat weet wat goed voor je is. Een overlevingskracht. Ik heb een tijd gewerkt met zeer zwaar beschadigde psychiatrische patiënten en soms wist ik instinctief wat ik moest doen. Er was

bijvoorbeeld een vrouw met wie contact bijna niet mogelijk was. Ik pakte haar handen, zette mijn voeten op de hare en zo kon ze huilen, zich laten gaan en wat spanning loslaten. Dat had ik niet geleerd in mijn opleiding; mijn buikgevoel gaf het aan. Maar het komt ook op andere momenten. Eens had ik al een paar gesprekken gevoerd met een cliënt, onder andere over zijn huwelijk, en ik voelde: hier klopt iets niet. Ik zei dat ik het gevoel had dat hij me iets niet vertelde. Dat bleek zo te zijn: hij had al die tijd een minnares.’ Kunnen we altijd ons buikgevoel volgen?

‘Nee, je kunt het niet altijd meteen volgen, maar je kunt het wel altijd onderzoeken. Vaak moet het worden uitgezuiverd. Je weet bijvoorbeeld dat je angst voelt, maar je weet nog niet of het reële angst is, of dat je geraakt wordt op een emotie uit het verleden. Dus het gaat er niet om dat je al je impulsen achterna rent, maar wel dat je alles onderzoekt en dat je leert onderscheiden.’ is uw boek bedoeld als zelfhulpboek?

‘Ik heb het geschreven om simpel uit te leggen wat ik in mijn eigen opleiding in ingewikkelde taal heb gehoord en wat ik zelf heb geleerd door ervaring. Ik hoor nu van lezers dat het inspireert om anders naar hun leven te kijken en dieper stil te staan bij hun gevoel.’ | liseTTe ThoofT

Get your guts hilde Bolt uitg. Leporello 288 pagina’s E 24,50 januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 77

mediamix

Hoe meditatie de wereld verandert

wijst op een verband tussen geest en materie dat onze driedimensionale wereld te boven gaat. Dergelijke voorbeelden vormen volgens Nicol een duidelijke aanwijzing dat non-lokaliteit zich inderdaad niet beperkt tot het abstracte kwantumdomein, maar ook werkzaam is op het niveau van ons dagelijkse leven. Toch zal het nog wel even duren voordat dit als wetenschappelijk feit wordt erkend. Dezelfde kwantumfysica die het concept non-lokaliteit introduceerde, leert In de Wereld van de kwantumfysica bestaat niet zoiets als ons immers dat de waarnemer de waargenomen werkelijkheid plaats of afstand. Het principe van ‘non-lokaliteit’ beschrijft het beïnvloedt. schijnbare vermogen van objecten om altijd elkaars toestand te Zelf wacht Nicol niet op wetenschappelijke consensus. Hij kennen, ook al zijn ze miljoenen lichtjaren van elkaar verwijconcludeert dat er voldoende bewijs is voor het idee dat gerichte derd. In wetenschappelijke kringen wordt hier nauwelijks nog aan getwijfeld, maar het blijft lastig te begrijpen. Albert Einstein collectieve intentie effectief en meetbaar kan bijdragen aan maatschappelijke verandering. En hij bepleit ‘subtiel activisme’ deed het verschijnsel ietwat smalend af als ‘spookachtig gedoe als een aanvullende strategie voor bewegingen die zich inzetten op afstand’. voor vrede, duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid. Zelf is Maar de vraag waar het nog altijd om draait, is deze: waarom hij initiatiefnemer van WiseUSA, een organisatie die sinds 2008 zou non-lokaliteit alleen gelden voor de allerkleinste atomen gebeds- en meditatie-initiatieven rond presidentsverkiezingen in het universum en niet voor grotere zoals wij, mensen? Wij bestaan immers ook uit miljarden kleinere deeltjes? Het is waar- ondersteunt. Nicols boek is geen lichte kost, want het raakt aan diep geworschijnlijk dat non-lokaliteit eveneens voor ons geldt, wat betekent telde overtuigingen over de aard van de werkelijkheid en neemt dat er een enorme verborgen potentie is. Waarschijnlijker is het dat ons bewustzijn simpelweg tekortschiet om het verschijnsel op de lezer mee op een reis langs complexe wetenschappelijke ideeën en experimenten. Maar het is wel een uiterst inspirerend te merken of te accepteren. boek, want het laat zien hoe iedereen een effectieve bijdrage kan Daarom is het nieuwe boek van David Nicol zo interessant. leveren aan een betere wereld en wel op de meest simpele manier Nicol, verbonden aan het Californische Instituut van Integrale Studies, betoogt dat ‘ontwaakt bewustzijn’ maatschappelijke ver- die er is. ‘Wees zelf de verandering die anderingen tot stand kan brengen. In Subtle activism: The inner je in de wereld wilt zien’, zei Madimension of social and planetary transformation beschrijft hij hoe bijvoorbeeld meditatie en gebed kunnen worden ingezet om hatma Gandhi ooit. Nicol verzamelde heel wat overtuigende bewijzen vreedzame oplossing van een conflict te bevorderen. voor de gedachte dat wijzelf door Zo wijst Nicol op meer dan veertig gepubliceerde onderzoeonze gedachten en meditaties die ken door de beweging van Transcendentale Meditatie (TM), die verandering kunnen zijn. Dat maakt laten zien dat grote groepen mediterende mensen het geweld in Subtle activism tot een belangrijk een gemeenschap kunnen doen afnemen (zie ook onze uitgave boek. | JuRRiaan Kamp van maart/april 2013). En hij beschrijft dat in tweederde van bijna tweehonderd gecontroleerde studies naar genezing op afstand bij verschillende soorten levende wezens sprake is van een Subtle activism significant verband; als vreemden vanaf een grote afstand bidden David nicol voor het herstel van patiënten na een hartoperatie, blijken die bij uitg. Suny Press herhaalde metingen sneller te herstellen dan de controlegroep. 246 pagina’s Ook het in de medische wetenschap welbekende placebo-effect E 31,99

78 TheopTimisT.nl januari/februari 2017

Een andere economie de ontevredenheId over ons eco-

Doe eens ja als We op de redactIe weer eens plannen maken om de hemel te bestormen, komt er altijd een moment dat iemand droogjes opmerkt: ‘Ja-maar, wat als alles lukt?’ Het is een knipoog naar een van de boeken van Berthold Gunster, die Nederland al twintig jaar in een serie boeken, lezingen en workshops helpt omdenken. Omdenken vat Gunster op als de techniek om van een probleem een mogelijkheid te maken, van een bedreiging een kans, van een nadeel een voordeel, of van een gebrek een talent. Dat is heel wat lastiger dan het klinkt – en Gunster zelf erkent ruiterlijk dat ook hij in eerste instantie zijn plan wil blijven volgen zodra er iets anders gebeurt dan voorzien: iets wat wellicht veel interessanter kan worden dan het oorspronkelijke plan. Dit boek, Ja: Omdenken als levenshouding, is een mooie bloemlezing met tientallen inspirerende verhalen en anekdoten om van ‘ja’ de grondhouding te maken. Klinkt het te blij? Dat is niet helemaal terecht, want dit vrolijke boek staat juist vol met tegenslag. Het leven zit nu eenmaal vol pijn en oneerlijkheid. Hoe ga je daar het beste mee om? Door om te denken, dus. Want wie bij tegenslag ‘ja’ kan zeggen, meent Gunster, kan er sterker, vaardiger en gelukkiger uit tevoorschijn komen.

Ja Berthold Gunster uitg. Lev 288 pagina’s E 19,99 www.omdenken.nl

nomisch stelsel groeit. Multinationals omzeilen regelgeving, zodatze minder of geen belasting betalen, en soms schrijven ze zelf mee om wetten op te stellen. Op die manier ondermijnen ze zowel de vrije markt als de democratie. Dit boek legt uit hoe dat systeem er is gekomen én hoe het anders kan. Want het is tijd voor ‘een stevige opknapbeurt’, betogen Joost Smiers, emeritus hoogleraar politicologie, Pieter Pekelharing, docent sociale en politieke filosofie, en John Huige, politiek econoom. Daarom presenteren zij concrete voorstellen in De macht van de megaonderneming: Naar een rechtvaardige economie, zoals uitbreiding van het mededingingsrecht, zodat monopolies worden tegengegaan; afschaffing van het intellectuele eigendomsrecht, zodat medicijnen ook beschikbaar komen voor arme landen; en een einde aan de beperkte aansprakelijkheid van aandeelhouders, zodat zij persoonlijk verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de schade die het bedrijf doelbewust toebrengt. Het gaat de auteurs om niets minder dan een alternatief voor het neoliberalisme, omdat het een opvatting is waardoor mens en milieu ondergeschikt raken aan de winsten van grote ondernemingen. De macht van de megaonderneming

Joost smiers e.a. uitg. Van Gennep 244 pagina’s E 22,50

Hoe te onthaasten

Wat doe je als het leven steeds sneller

gaat? Als de snelheid waarmee technologische innovaties elkaar opvolgen nauwelijks is bij te benen? Als de samenleving sneller dan ooit verandert en alles waardeert wat maar nieuw en jong is? Dan is het tijd om “resonantie” te ontwikkelen, stelt de Duitse socioloog annex onthaastingsgoeroe Hartmut Rosa. Resonantie omschrijft hij als een ervaring waarin de mens zelf geen actieve rol speelt, maar die hem overkomt en waarin de wereld op zichzelf zin heeft. In deze filosofische beschouwing stelt Rosa dat we hiervoor religie, kunst en natuur tot onze beschikking hebben. Leven in tijden van versnelling: Een pleidooi voor resonantie is een inspirerend essay, bewerkt door Marli Huijer, Denker des Vaderlands. Leven in tijden van versnelling

hartmut Rosa uitg. boom 160 pagina’s E 20,00 januari/februari 2017 TheopTimisT.nl 79

lezer in beeld

‘van tegenslag kun je iets leren’ ‘De afgelopen jaren heb ik mensen begeleid die hun baan hadden verloren. vooral 50-plussers die boventallig waren verklaard. formeel moest ik turven hoeveel sollicitatiebrieven ze hadden verstuurd, maar dat heb ik nooit gedaan; daar schieten ze niets mee op. onze gesprekken gingen niet over werk, maar over het leven. dan probeerde ik oprecht te luisteren en aanwezig te zijn, want zo kun je meer betekenen dan door advies te geven. mensen moeten tot hun eigen inzichten komen. dat lukt beter wanneer je een ander tijd en ruimte geeft om stil te staan bij zichzelf. van tegenslag kun je iets leren. dat heb ik zelf ook gemerkt; ik heb een burn-out en een nekhernia gehad. Het is de kunst van het leven om tegenslag te transformeren naar iets wat een bijdrage levert aan onszelf en de wereld. je moet niet blijven hangen in wrok of haat, je moet die gevoelens zien om te buigen. niet door ze weg te stoppen, maar door te voelen wat ze precies zijn en door te onderzoeken hoe jullie samen verder kunnen gaan, die tegenslag en jij. dat is niet altijd gemakkelijk. de mensen die hun baan hadden verloren, kwamen niet vrijwillig bij mij voor coaching en voelden een combinatie van rouw, onmacht en onbegrip. Soms ook boosheid. ik heb heel, heel boze mensen tegenover me gehad. Het meest bereik je door deze mensen te confronteren met hoe ze overkomen. als je dat doet vanuit oprechte betrokkenheid en verbinding kan zo’n gesprek veel betekenen. Spannend is dat wel. ik ben nu projectleider bij de gemeente, waar we onder meer proberen om een cultuur van feedback te stimuleren. mensen zeggen namelijk dat ze feedback willen, maar dat zij het niet krijgen. dat komt omdat we het bij de gemeente heel lastig vinden om te geven. Hoe vraag je bijvoorbeeld een collega om het anders te doen? Hoe geef je een compliment? ik zoek manieren om het laagdrempeliger te maken om met elkaar een gesprek aan te gaan over hoe we functioneren. dat is heel waardevol. ik vind het mooi om anderen te laten ontdekken dat ze meer kunnen dan ze dachten.’ | opgeTekend door marco Visscher

charlotte zit in het lezers panel van The Optimist om de redactie scherp te houden. Wilt u ook mee praten? meld u aan via redactie@theoptimist.nl.

80 TheopTimisT.nl januari/februari november/december 20172016

•

Wilt u op deze pagina staan met uw verhaal? laat het ons weten! redactie@ theoptimist.nl

foto: adrie moutHaan

charlotte puyman, 44 jaar, haarlem, abonnee sinds ‘zeker tien jaar’. kom in contact: chp306@gmail.com

WW TI RC W.A C-B

Responsibly fresh

.CO LUE

(duurzaam - hoge kwaliteit – betaalbaar)

ENIGE MSC OMEGA-3 VISOLIE EERSTE VEGAN GECERTIFICEERDE ALGENOLIE VLOEIBARE BUBBLEGUM SACHETS VOOR KIDS 25% korting met code “optimist” in http://arctic-blue.com/shop/

Neemt u de zorg over? De mantelzorger wil er ook weleens tussenuit. Yvon is chronisch ziek en kan dankzij Loes thuis blijven wonen. Laatst is Loes een paar dagen weggeweest om de accu op te laden. Yvon: “Door een vervanger van Handen-in-Huis werd ik uitstekend verzorgd. Hierdoor hoefde ik niet weg!”

Is zo’n vervanging ook iets voor u? En bent u bereid zich in te zetten voor minimaal 3 dagen, inclusief de 2 nachten? Dan zijn wij op zoek naar u! Uw inzet wordt beloond met een dagvergoeding. Bel of e-mail voor meer informatie. We vertellen u graag alles wat u wilt weten.

Tel. 030 659 09 70 info@handeninhuis.nl www.handeninhuis.nl

ECHT GROENE STROOM?

Vergelijk het zelf en stap over via www.wise-energievergelijker.nl Dit is een campagne van WISE ondersteund door

The Optimist NL 172 januari februari 2017

Articles inside

The Optimist NL 172 januari februari 2017