The Optimist NL 182 september oktober 2018

Thomas T. Hills over het emotionele leven van algoritmes

IE WINACT DOWN TH TO EAR DVD

Die apenplaneet is zo gek nog niet Paarden kunnen niet liegen

VOOR DE BALKAN! P. 76

In de stilte hoor je alles Spreekt u al Dolfijns?

Omslagthema:

Dialoog met dieren

THEOPTIMIST.NL € 9,75 SEPTEMBER/OKTOBER 2018 / NR. 182

Meer: Het nut van nutteloos • De goede kant van Facebook • Zaken die je raken • Purpose Day • Verbonden met de aarde • Machiavelli was de kwaadste niet • Bent u wel uzelf?

BP

tstaanen n o k e o b ‘Een liefde voor e el uit deex land met vee compol nheid en hard scho enstellingen.’ teg n acteur Stef Bos,

zanger e

In dit boek gaat Annette Nobuntu Mul op zoek naar de betekenis van Ubuntu, het eeuwenoude filosofische concept uit Zuidelijk Afrika.

Ubuntu werd wereldberoemd door verzoeners als Nelson Mandela en Desmond Tutu, die het gedachtengoed op indrukwekkende wijze in de praktijk brachten na het afschaffen van de apartheid in Zuid-Afrika.

Via persoonlijke ontmoetingen en ontroerende reportages neemt Annette Nobuntu Mul de lezer aan de hand, in een ontdekkingstocht naar de essentie van Ubuntu. Ze spreekt de gevangenbewaarder van Mandela, de dochter van Tutu en de moordenaars van de studente Amy Biehl, die van verzoening hun levenswerk hebben gemaakt. Ze verbindt die inzichten met westerse alledaagsheden als arbeidsconflicten, familieruzies en echtscheidingen en ze laat op indringende wijze zien hoe waardevol altruïsme, compassie en respect kunnen zijn.

Het boek is te bestellen voor 22,50 ISBN 9789491757648 www.ubuntusociety.nl

www.ubuntusociety.nl

WELKOM

Perfectie

Medewerkers Yildiz Celie Yildiz Celie (1979) is nieuwsgierig naar het leven, optimistisch over duurzaamheid en heeft een achter-

Onlangs sprak ik een tandarts die net een week met pensioen was, op bijna 69-jarige leeftijd en na 42 jaar zwoegen. Op de vraag wat hij gedurende al die jaren als de grootste uitdaging had ervaren, antwoordde hij: ‘De angst om fouten te maken. Je wilt je patiënten altijd de beste behandeling geven. Regelmatig kreeg ik nieuwe patiënten waarbij ik dacht “hoe heeft de vorige tandarts er zo’n puinhoop van kunnen maken?”. Ik nam mij al vroeg voor dat ik nooit zo’n prutser zou worden.’

Dit streven naar perfectie siert een vakman. Tegelijkertijd is de druk bijna onmenselijk. Wij zijn in de wieg gelegd om fouten te maken en ervan te leren, maar als je iedere dag je faalangst de baas moet zien te blijven, is dat een zware opgave. Dan is het prettig als je een optimistisch karakter hebt en je je ervan bewust bent dat het altijd beter kan, ook als er fouten worden gemaakt. Herstelwerk is mogelijk, er zijn echt meer oplossingen dan problemen.

Het verhaal van de tandarts zette me aan het denken. Wat kan ik, samen met de redactie, fout doen? Kan ik een verhaal verkeerd publiceren? Aandacht besteden aan een ‘fout’ onderwerp, of nog erger, een ‘fout’ persoon? Ja, alles kan. En weet u, het is niet erg. Want er zijn lezers die met ons meedenken en reageren als iets niet helemaal goed is.

Zo reageerde onlangs iemand op een column van Harry Starren.

Hij wees op de gevaarlijke kanten van een bepaald standpunt dat Harry had verkondigd. En Harry gaf toe dat het zo was. Het liefst had hij de column verscheurd en nooit geschreven. Maar het mooie van dit alles: Dennis Heijn, de lezer in kwestie, en Harry zijn de dialoog aangegaan en we hebben ze aangemoedigd om hun correspondentie met ons te delen. Dat gaan ze doen en u mag er in een volgende editie van The Optimist van meegenieten.

Zo komt er uit een foutje iets moois voort. Gegarandeerd.

Mijn conclusie: Geen glans zonder wrijving, geen leven zonder fouten, geen verhaal zonder worsteling. En geen The Optimist zonder lezers zoals u.

grond in de mode. Ze studeerde af aan de kunstacademie in Den Haag.

Ze schrijft graag over voeding en gezondheid. Bij The Optimist schrijft zij achtergrondverhalen en verrijkt ze ons magazine met haar analytische geest. In het dagelijks leven is ze moeder van Dinand (1), ze woont samen met haar vriend in Wognum.

Columnist Annette ‘Nobuntu’ Mul Annette ‘Nobuntu’ Mul is de nieuwste columnist van The Optimist. Zij werkt in haar eigen praktijk onder andere als Gestalt psychotherapeute en is motivational speaker. Naast haar werkzaamheden via en voor Ubuntu Society is Annette betrokken als bestuurslid van Stichting Ubuntu Nederland. Ze wordt gestimuleerd en geïnspireerd door Desmond Tutu, die zij in 2012 eervol heeft mogen ontmoeten.

Het is haar missie om het diepgewortelde mensbesef van Ubuntu verder te ontwikkelen en uit te dragen.

FOTO: PIETER DE SWART

Roland Pluut, uitgever rp@theoptimist.nl P.S.: Ook dieren maken fouten. Of het nou gaat om een katje dat van een hek naar beneden tuimelt of een potvis die de weg kwijt is. Wat zou het mooi zijn als we met ze zouden kunnen communiceren om ze te waarschuwen. Of om gewoon te zeggen dat we ze waarderen. Daarover gaat het omslagthema dat u vanaf pagina 26 kunt lezen. Laat u verrassen door de dieren.

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 3

Optimaliseer uw

leven, elke dag!

Het The Optimist lidmaatschap brengt oplossingsgericht nieuws en digitale inspiratie.

PROFI TEER NU!

NU € 7, 50 pe of € 84 r maand ,- per ja ar

Het COMPLETELY abonnement bestaat uit: 6x per jaar The Optimist magazine 3x per week positief nieuws uit binnen- en buitenland Gratis toegang tot het volledige online archief Toegang tot speciale ledenevenementen

Ervaar de voordelen van een abonnement. Nog geen lid? Meld u dan nu aan via www.theoptimist.nl/nu

26 OMSLAGTHEMA

Dialoog met dieren Dieren vertellen ons van alles.

We kunnen leren hun ‘dierentaal’ te begrijpen, maar soms leren zij onze taal. Maar een dialoog hoeft lang niet altijd met woorden plaats te vinden…

14 De goede kant van Facebook

21 Hoe voelt mijn algoritme zich?

22 Het nut van nutteloos

6 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

INHOUD

September/oktober 2018

64 Onze oeroude genen de baas

70 U bent uzelf niet VERHALEN

REPORTAGE

22 Het nut van nutteloos

44 Spreekt u al Dolfijns?

Niets doen blijkt van groot belang voor onze creativiteit.

We leren langzaam de taal van dolfijnen te spreken. De dolfijnen kunnen inmiddels ook terug praten.

OMSLAGTHEMA: DIALOOG MET DIEREN

48 Op bezoek bij mijn

neven in Afrika

Welkom in de wereld van de pratende dieren – en dan hebben we het niet over de Fabeltjeskrant.

Tijdens zijn reis door Afrika ontdekte Stephen Asma het diepe emotionele leven van dieren.

28 In gesprek met mijn kat

BEELDVERHAAL

schoonheid

26 Introductie

Volgens Mirella Bruynesteyn is telepathische communicatie met dieren mogelijk.

Lisette Weber-Ziere testte het uit.

31 Column Govert Derix

Tijdens zijn reis door Brazilië ontmoette hij Palito.

32 In de stilte hoor je alles

Petra Maartsense schreef samen met Piek Stor een boek over Stors werk als dierentolk.

36 Die apenplaneet is

zo gek nog niet

Brian de Mello bekeek de klassieker Planet of the Apes eens met andere ogen.

40 Als communicatie

met woorden niet lukt

In haar werk als paardentherapeut mocht Giesje Zwennes al heel wat bijzondere momenten meemaken.

ACHTERGROND

70 U bent uzelf niet

Bestaat er wel zoiets als uw ‘echte ik’?

Een verrassende kijk op het zelfbeeld door Julian Baggini.

12 ONDERSTROOM, MET ONDER MEER:

Anita Yuen zorgt dat Facebook meer verbondenheid genereert, met name met goede doelen

56 Microscopische

Is het tijd voor een psycholoog voor algoritmes, nu deze steeds menselijker worden?

Met behulp van een microscoop valt een schitterende wereld te zien. Wij selecteerden drie prachtige beelden voor u.

Meer dan honderd sociaal ondernemers bundelen hun krachten om grote maatschappelijke vraagstukken aan te pakken.

ACHTERGROND

62 Machiavelli was de

kwaadste niet

De ware aard van Niccolò Machiavelli volgens politiek filosofe Erica Benner: ‘slim als een vos’.

BOEKFRAGMENT

76 KEUZE, MET ONDER MEER:

Een rondreis door de nieuwe Balkan De mooiste fototentoonstellingen

VASTE RUBRIEKEN

64 Onze oeroude genen

de baas?

In zijn boek Oermens 2.0 legt Mikkel Hofstee uit dat we niet zijn gemaakt voor de moderne manier van leven.

8 Dialoog 69 Column: Harry Starren 75 Column: Annette ‘Nobuntu’ Mul 81 Het beste uit…

82 Lezer in beeld: Diederik van Groen

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 7

Colofon

Dialoog

De Nederlandstalige The Optimist wordt gemaakt door: Uitgever: Roland Pluut.

Hoofdredactie: Lisette Weber-Ziere.

Redactie: Laura Boeters, Yildiz Celie, Brian de Mello.

Vormgeving: Irma Theunisse.

Met medewerking van: Stephen Asma, Julian Baggini, Govert Derix, Robbert Dijkgraaf, Thomas T. Hills, Mikkel Hofstee, Sabina Knezevic, Petra Maartense, Annette ‘Nobuntu’ Mul, Harry Starren, Marinda Vis en Marjo Zuijlen.

En met dank aan: Erica Benner, Diederik van Groen, Denise Herzing Organisatie, Purpose Day, Simone Schuilwerve, Social Enterprise NL, Piek Stor, Lars Ykema, Anita Yuen en Giesje Zwennes.

En natuurlijk met dank aan alle veelzeggende dieren.

Praktische informatie De jaarprijs voor het lidmaatschap is € 84,00.

Kijk voor de verschillende lidmaatschapsvormen en de voorwaarden op onze website, www.theoptimist.nl/lidmaatschap.

Voor meer informatie: bel 010–7988010 of mail naar abonnementen@theoptimist.nl.

U kunt zich aanmelden voor een lidmaatschap op www.theoptimist.nl/lidmaatschap of per mail via abonnementen@theoptimist.nl.

Tevens kunt u zich aanmelden per post: Antwoordnummer 91088, 2509 VC Den Haag. t 010–7988010 (kantooruren) Kvk nummer: 59366303

Stop maar met brainstormen

Brainstormen in groepen levert inderdaad minder ideeën op dan individueel brainstormen. Toch is het wat te kort door de bocht om te zeggen dat de methode ‘niet werkt’.

Ten eerste bedenken mensen wel degelijk meer ideeën wanneer ze Osborn’s regels volgen dan wanneer ze dat niet doen.

Ten tweede kan groepsinteractie toegevoegde waarde hebben wanneer deze wordt afgewisseld met individueel brainstormen.

Een goede methode is bijvoorbeeld om eerst individueel ideeën te bedenken, deze dan te delen met de groep, en dan weer individueel verder te werken, enzovoorts. Door deze afwisseling van individueel en groepswerk krijg je het beste van twee werelden: geen hinder van de groep, maar wel de cognitieve stimulatie van andermans ideeën.

Eric Rietzschel Naschrift redactie: Hartelijk dank voor deze gebalanceerde toevoeging, Eric. We gaan het zo proberen!

Advertenties Informatie: advertenties@theoptimist.nl

Bestellingen Het nieuwste nummer is, naast bij 1.200 verkooppunten in het land, ook online verkrijgbaar.

Ook oude nummers zijn na te bestellen (€ 9,75 per exemplaar, excl. € 3,50 verzendkosten binnen Nederland) via www.theoptimist.nl/shop. © 2018 Uitgeverij The Optimist B.V. of de individuele auteurs

Gevoelens bestaan

Mooi om te lezen. Diep in mezelf weten dat emoties je innerlijke kern zijn en dat het van groot belang is om er altijd naar te luisteren wat niet betekent klakkeloos overnemen.

Gelukkig zijn we hard op weg om meer te ontdekken over hoe onze gezondheid en welbevinden kunnen beïnvloeden.

Op naar de toekomst zou ik zeggen.

Rian Baeten

8 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

DIALOOG

Papier redt bijen

‘Wat de bij nodig heeft, is een rustplaats, een tankstation onderweg. Het Bee Saving Paper biedt dit. Het papier is ontworpen door de Poolse ambachtsvrouw Malgorzata Lasocka in samenwerking met vier marketingspecialisten van Saatchi & Saatchi. Het product wordt ook door imkers gebruikt voor overwinterende bijen. Het papier bevat een energierijke glucose die ook ‘fondant voor bijen’ wordt genoemd. De suiker is opgelost in de papierpulp, maar het papier is niet plakkerig. Er is bovendien slechts een pond van de fondant nodig om duizenden bijen te helpen.’

‘Mooi… Verstandige en praktische taal. Dat werd tijd.’

MIEKE

Plantaardige biefstuk Sinds kort ligt in Nederland de plantaardige biefstuk van Vivera in de schappen. Naar aanleiding van onze Daily hierover stelde een aantal lezers kritische vragen over het product. Wij gingen op zoek naar antwoorden.

‘Wordt deze vleesvervanger gemaakt van soja? Dan is het net zo slecht. Hier worden namelijk complete regenwouden voor gekapt en daar wordt dan soja op verbouwd. Ik vraag mij af wat beter is. Bomen zetten CO2 om in zuurstof dus door de regenwouden te kappen vernietigen we onszelf.

Naar aanleiding van dit bericht

Alma

kregen we meermaals de vraag waar dit papier te koop is. Helaas ligt het

Naschrift: Deze biefstuk wordt gemaakt van gerehydrateerde soja- en

nog niet in de Nederlandse winkels,

tarwe-eiwitten. En inderdaad, de sojateelt is heel schadelijk voor het

maar het is wel online te koop via

regenwoud. Uit ons onderzoek blijkt dat sojateelt verantwoordelijk is

www.beesavingpaper.com.

voor tien procent van de CO2-uitstoot in de wereld. Veeteelt is iets erger, met elf procent. Maar er komt ook methaan vrij bij veeteelt, dat ook schadelijk is voor het milieu. Er is echter nog een groot verschil tussen de consumptie van soja en vlees. Veel soja wordt gebruikt als voeding voor de dieren in de veeteelt. Het werkelijke aandeel van veeteelt is dus groter. Uiteindelijk is deze sojabiefstuk per saldo beter voor het milieu dan bijvoorbeeld een runderbiefstuk. Als de producenten van dergelijke producten ervoor zouden zorgen dat de soja duurzaam wordt gekweekt op plekken waar geen regenwoud is gekapt, kunnen we deze biefstuk met een goed gevoel eten.

Goede zaak voor het milieu en dierenwelzijn die vleesvervangers, maar of het zo gezond is voor de gebruiker is de vraag, want behalve de prima voedingsstoffen bevatten de meeste vleesvervangers heel erg veel zout! Tot wel 2 gram natriumchloride per portie!

J. Bakelaar Naschrift: Daar heeft u een sterk punt te pakken. Deze biefstuk bevat overigens 1,4 gram zout per 100 gram. Een portie is 75 gram, waarmee je dus op 1 gram of 12% van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid komt. Nog steeds veel, maar gelukkig geen 2 gram.

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 9

DIALOOG

Beweeg!

Wij doen tijdens de pauze een ‘seven minute workout’, maar het clubje blijft klein, en de meeste collega’s blijven het wel een beetje gek vinden.

Wij houden het nu al bijna anderhalf jaar vol en zijn niet van plan te stoppen!

Sardha

Positiveren

Ik ben erg blij met jullie. Alleen al het feit dat jullie The Optimist heten. Ik heb een hekel aan droeftoeteren en houd van positiveren. Ik zou dat woord heel graag in de Van Dale krijgen. Daarvoor zijn helaas allerlei regels waardoor het nog niet gelukt is. Het moet onder andere in het spraakgebruik voorkomen. Ik gebruik het woord zelf heel veel, maar nog lang niet iedereen.

Met positiveren heb ik wel al heel veel bereikt en met optimistisch denken ook. Ik heb een tiny house bedacht en ontworpen.

Dat was in een periode dat mijn huisarts de opmerking maakte: ‘Het is eigenlijk ongelooflijk dat jij nog in leven bent, met jouw achtergrond was je “normaal gesproken” overleden.’ Niet dus.

Integendeel. Mede dankzij jullie positieve mails. Dank jullie wel.

En ik ga het nóg een keer nodig hebben, want mijn huis bleek zoveel bouwfouten te hebben in het casco (wat ik heb laten doen, de rest deed ik allemaal zelf), dat het opnieuw geWe zijn benieuwd bouwd moet worden. naar uw mening Dus keep going! ;) over deze editie.

Schrijf ons! redactie@ theoptimist.nl

Column: onpraktisch geschoold Er moest hoofdredacteur Lisette Weber-Ziere iets van het hart. Zij wil dat mensen stoppen te spreken over praktisch geschoolde mensen als ‘laagopgeleid’. Wat heerlijk om te zien dat er ook in de reacties zoveel waardering was voor het belangrijke werk dat deze mensen doen.

Dit artikel is mij uit het hart gegrepen. Het stoort mij al jaren, die ongezonde waardering voor ‘hoogopgeleide mensen’. Het komt regelmatig voor dat deze sociaal-emotioneel achterlopen, geen spijker in de muur kunnen slaan of een broek inkorten.

Wij zelf zijn als gezin hoogopgeleid, werden wij altijd gelukkig van de beroepen die daar uit voortvloeiden? Nou nee. Ik werk momenteel als remedial teacher en word regelmatig geconfronteerd met de toetsstress, de druk van ouders om hoog te moeten presteren enz. Iedereen moet zo nodig studeren, vaak om daarna werkeloos te worden. Kan de maatschappij zonder de vuilnisman, de timmerman en al die mensen die meestal onderbetaald worden en weinig respect krijgen?

Ik hoop dat dit artikel door veel mensen gelezen wordt en dat er ooit meer gelijkwaardigheid in beloning en waardering komt.

Anique Posno

Alle mensen hebben talenten; krijgt iedereen de kans om deze volledig te ontwikkelen… Wanneer we meer gaan samenwerken in plaats van steeds hogere concurrentie en het zogenaamde “effectiever” gaan werken. Dat betekent alleen maar krimp aan de praktisch opgeleiden en veel te veel werkdruk voor degene die overblijven op de werkvloer! Er zijn juist meer gezonde en coöperatieve samenlevingsvormen nodig; waar ieder talent kan en mag opbloeien ten goede van en voor elkaar. Elkaar waarderen!

Elke Rabé www.mythels.simpsite.nl

10 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

M. Scholman

DIALOOG

Echte grootheid

Wanneer je als een ander wilt zijn, heb je al een patroon van actie gecreëerd, nietwaar? Je hebt je gedachte al binnen bepaalde grenzen gebonden. Dus je gedachte is al uitgekristalliseerd, smal, beperkt, verstikt. Waarom wil je geweldig zijn? Waarom ben je niet bereid om te zijn wat je bent?

Ik ben lelijk, ik wil mooi zijn, dus ik vecht eeuwigdurend, totdat ik sterf, om mooi te zijn of om mezelf te misleiden om te denken dat ik mooi ben. Als ik tegen mezelf zeg dat ik lelijk ben en ik het als een feit zie, dan kan ik het onderzoeken, dan kan ik verder gaan. Maar als ik altijd probeer iets anders te zijn dan wat ik ben, dan verslijt mijn geest.

Als je zegt: ‘Dit is wat ik ben, en ik zal dit gaan begrijpen’, dan zul je ontdekken dat het begrip van wat je bent – niet wat je zou moeten zijn – grote vrede en tevredenheid, groot begrip, grote liefde brengt.

7 tips tegen eenzaamheid

Een leuke poging om wat optimisme in de wereld te brengen. Maar tegelijkertijd moet ik opmerken dat er een enorm verschil is tussen ‘alleen zijn’ en de door jullie gebruikte term ‘eenzaamheid’. Het ‘alleen zijn’ is een fase waar je in terecht kunt komen en die je met simpele tips kunt doorbreken. Echter ‘eenzaamheid’ is een staat van zijn die alles overheersend kan worden en een gedegen stap na stap aanpak nodig heeft om de baas te worden. Eenzaamheid zit veel dieper dan het gevoel van ‘alleen zijn’ en heeft te maken met diverse gelijktijdig optredende oorzaken. De door jullie gesuggereerde tips zijn dan ook prima voor aanpak van het eerste maar werken echt niet voor de aanpak van het laatste. Feitelijk is alleen tip 5, ‘Leer de eenzame jou kennen’, een tip voor de aanpak van eenzaamheid. Sterker nog: dat is een must voor de aanpak van eenzaamheid!

Jos van Velzen Naschrift: We hebben hier bewust voor het woord eenzaamheid gekozen.

Roberto

Alleen zijn is inderdaad een staat, terwijl eenzaamheid een emotie, een gevoel is. Alleen zijn is op te lossen door je onder mensen te begeven, eenzaamheid niet. Echte, diepe eenzaamheid is niet met een artikel op het internet op te lossen. Desondanks zijn al deze tips wetenschappelijk bewezen methodes en aanbevelingen van experts om het gevoel van eenzaamheid te bestrijden. We hopen dat ze een begin of eerste stap kunnen zijn voor iedereen die zich eenzaam voelt. Uiteindelijk is het aan ons en aan de samenleving om eenzaamheid echt uit te bannen.

Als we wat meer geïnteresseerd in elkaar zouden zijn, een gesprek durven aangaan, de telefoon even thuis laten, vragen stellen. Het ligt allemaal zo binnen ons bereik.

Alex Scholtens

Dank je wel voor dit opbeurende artikel. Niet iedereen pakt makkelijk de leiding over zijn of haar situatie, dus wellicht helpen deze simpele (maar soms toch moeilijk uit te voeren) tips. Ik deel ze op mijn sociale media!

Nannet SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 11

ODE AAN...

Ode aan de bij Bijen zijn belangrijke, nuttige en prachtige diertjes. Maar ze worden bedreigd. Hun leefgebied krimpt als gevolg van de steeds toenemende verstedelijking. Om redenen die nog onvoldoende worden begrepen verdwijnen de bijen. In de afgelopen jaren is de populatie met wel tachtig procent gekrompen.

Veel mensen weten hoe het er voor staat met de bijen, maar het zijn er nog niet genoeg. Daarom brengt The Optimist deze editie een ode aan de bijen. Omdat ze zo mooi zijn en onze natuur in stand houden. We zijn dankbaar voor hun nuttige werk bij het bevruchten van bloemen en planten. We zenden hen intenties voor meer imkers, meer bijentuinen en vooral meer liefde voor de bij zelf. Want zonder bijen, zijn er geen mensen. | LISETTE WEBER-ZIERE

SAMENLEVING ONDERSTROOM

Verbonden met de aarde

De documentairefilm Down to Earth vertelt het verhaal van een Nederlandse familie die een ontdekkingsreis start langs inheemse culturen over de hele wereld. Ze laten de hectiek en patronen van alledag achter zich en beginnen aan de reis van hun leven. Het gezin reist vijf jaar lang naar de uithoeken van de aarde op zoek naar een nieuw perspectief op het leven. Spontaan, met een rugzak en ieder een camera.

Ze leven met en bij verschillende stammen op zes continenten. Ze filmen hun ontmoetingen met de stamoudsten, de wijzen die nog nooit eerder geïnterviewd werden.

De film onthult de diepe wijsheid die besloten ligt in de gesprekken met deze wijzen en de levensveranderende impact die dit soort ontmoetingen kunnen hebben. Na lange tijd in afzondering te hebben geleefd zien de Earth Keepers dat het tijd is om hun inzichten en wijsheid te delen met degenen die bereid zijn om te luisteren.

Deze zomer kwam de dvd uit van Down to Earth, de langstdraaiende documentairefilm van dit moment.

De film verscheen voor het eerst in 2016 en is inmiddels door meer dan 165.000 mensen in de bioscoop gezien. De presentatie van de dvd vond plaats tijdens het eerste Earthkeeper Festival op Landgoed Zonheuvel in Doorn. | BRIAN DE MELLO

Winactie Wilt u kans maken om de dvd te winnen? Stuur dan een kort berichtje naar redactie@theoptimist.nl.

De inzenders die het meest ‘down to earth’ reageren krijgen de dvd toegestuurd.

Deze actie loopt tot 23 oktober 2018.

Meer informatie: www.downtoearthfilm.com De film is ook te zien via: innergy.world/film/down-to-earth-film/

Het is verstandig om elke drie jaar van baan te wisselen. Daarmee blijft u meer betrokken bij de organisatie, verbetert u uw carrière en blijft u vooral levenslang leren. In Canada is het wetenschappers voor het eerst gelukt om door middel van kunstmatige intelligentie op atoomschaal te bouwen. Dit maakt de weg vrij voor allerlei nieuwe technologieën. Zunum Aero heeft voldoende geld verzameld om het eerste volledig elektrische vliegtuig ter wereld te ontwikkelen.

De eerste proefvluchten beginnen in 2022. Het Nederlandse bedrijf GreenLeave werkt aan de recycling van grafmonumenten. Door oude monumenten opnieuw te bewerken zijn er minder schadelijke natuursteenmijnen nodig. De Poolse ambachtsvrouw Malgorzata Lasocka heeft een nieuwe papiersoort ontwikkeld die goed is voor bijen. In het papier is een soort fondant verwerkt die als noodvoedselbron kan dienen. Bovendien zijn er zaden voor de bijenbroodplant in verwerkt.

Brainstormen blijkt helemaal niet te werken. Uit onderzoek blijkt dat mensen meer en betere ideeën verzinnen als ze zelfstandig werken. Het Amerikaanse bedrijf For Days begint met een nieuw kledingconcept. Voortaan krijgen we KLEDING IN ABONNEMENTSVORM. Oude kleding wordt gerecycled tot nieuwe kleding waardoor het milieu gespaard wordt. Londen wil groener dan groen worden: de groenste stad van de wereld. De stad zet alles op alles om dit ook echt te laten gebeuren. De doelstellingen van Londen zijn er speciaal op aangepast. Zo wil de stad in 2050 volledig CO2-neutraal zijn. We hebben helemaal niet zoveel eiwit nodig. Iemand van 75 kilo heeft maar 55 gram eiwit nodig. Eén kipfilet is dus bijna genoeg voor een week.

De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA werkt hard aan het in kaart brengen van alle asteroïdes die de aarde zouden kunnen raken. Op dit moment is ongeveer een derde van al het ruimtepuin dat groter is dan 140 meter bekend.

Goed nieuws

•

•

•

•

•

•

•

•

•

MEER GOED NIEUWS OP DE VOLGENDE PAGINA >

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 13

ONDERSTROOM SAMENLEVING

Hij bestaat: de goede kant van Facebook

Met alle negatieve berichtgeving over Facebook van de laatste tijd, zou je bijna vergeten dat er een nobele gedachte schuilt achter het grootste online communicatieplatform ter wereld. Was de missie eerst nog eenvoudigweg het wereldwijd verbinden van mensen; tegenwoor-

dig draait het om mensen in staat stellen ‘communities’ te bouwen en de wereld dichter bij elkaar te brengen. Wij spraken onlangs Anita Yuen, die ervoor moet zorgen dat Facebook in Europa nog meer verbondenheid genereert, met name met goede doelen.

‘Wij zorgen voor het platform en verdienen niet aan de donaties van onze leden via hun Facebook-account.’

Vandaag heeft u in Amsterdam een presentatie gehouden. Welke boodschap wilde u kwijt?

14 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

‘Ik leid sinds kort het Social Good team binnen Facebook. Dit team houdt zich bezig met het bedenken van oplossingen voor maatschappelijke problemen en uitdagingen, en ik richt me daarbij op Europa, het Midden-Oosten en Afrika. Vandaag vroeg ik aandacht voor nieuwe ini-

tiatieven de we lanceren, gericht op positieve sociale impact.’

Wat voor initiatieven zijn dat?

‘Heel verschillende zaken. We hebben een Mentorship, waarbij we mensen die hulp nodig hebben verbinden aan experts, en een product dat zich richt op hulp in crisissituaties. Maar een ander mooi product dat ik vandaag heb besproken is de donatie-knop op Facebook. We hebben dit onlangs in zestien Europese landen gelanceerd, ook in Nederland. Het is een nieuwe vorm van digitale fondsenwerving. Met name onze ‘birthday-fundraiser’ slaat enorm aan. Dit betekent dat iemand met een Facebook-account twee weken voor zijn of haar verjaardag een

SAMENLEVING ONDERSTROOM

Dit klinkt als appeltje-eitje. Zeker voor de goede doelen.

‘Onze grootste uitdaging is om goede doelen bewust te maken van deze nieuwe mogelijkheid. In Amerika doen we dit al een paar jaar en we hebben het eind vorig jaar in Europa uitgebreid getest, maar nu alles ‘live’ is willen we er een groot succes van maken. Daarvoor is het nodig dat dit initiatief bekender wordt.’

En blijft er iets aan de strijkstok hangen voor Facebook?

‘Nee; honderd procent van een donatie gaat daadwerkelijk naar het goede doel. Dat mag ook wel gezegd worden. Wij zorgen voor het platform

en verdienen niet aan de donaties die onze leden via hun Facebookaccount genereren.’

Hoe is het om in deze tijden, waarin Facebook onder vuur ligt, uw verhaal te vertellen?

‘We weten heel goed dat het vertrouwen een deuk heeft opgelopen, dus we moeten hard werken aan het herstel ervan. Dat is duidelijk. Ik ben optimistisch en ga met veel NGO’s in gesprek om te zien op welke manier Facebook kan helpen om positieve sociale impact te maken.’

Kan ieder goed doel zich bij Facebook aanmelden om mee te doen?

‘We willen het goed en veilig doen, dus er is een aanmeldingsproces voor goede doelen waar ze doorheen moeten. In Nederland is er de ANBI-status, maar in ieder van de zestien Europese landen is er een eigen keurmerk en regelgeving; dat

was nogal wat uitzoekwerk.’

Hoe reageert de doorsneeFacebookgebruiker op dit initiatief?

ANITA YUEN

notificatie ontvangt waarin staat dat ze hun verjaardagsgeld kunnen doneren aan een zelfgekozen goed doel.

Dus als je vrienden je vragen wat je voor je verjaardag wilt hebben, dan verwijs je ze simpelweg door naar het goede doel van jouw keuze.’

‘Heel positief! Onder de Facebookgebruikers bevinden zich allerlei soorten mensen, die nu voor het eerst zelf aan fondsenwerving gaan doen. Ook bekende personen doen dat. Bijvoorbeeld de Amerikaanse acteur Ashton Kutcher; hij riep zijn fans via zijn Facebookpagina op om voor zijn veertigste verjaardag een donatie te doen aan een goed doel.

Dat werkte niet alleen fantastisch, maar het goede doel kwam zo ook in contact met een hele nieuwe groep donateurs. Mensen die ze anders niet zouden kunnen bereiken. Dat maakt een verschil.’ | BRIAN DE MELLO

De IKEA in Sydney, Australië gaat oud meubilair innemen en doorverkopen of recyclen. Klanten kunnen hun oude IKEA-spulletjes inleveren en krijgen een tegoedbon. IKEA wil hiermee de circulaire economie stimuleren. Onderzoekers komen steeds dichter bij de ontwikkeling van een zonneraam. Door transparante zonnepanelen te plaatsen op de plek waar nu ramen zitten, kunnen gebouwen voortaan voorzien in hun eigen elektriciteit. Microbiologen raden aan om smartphones veel vaker schoon te maken, minimaal twee keer per dag. Telefoons dragen ongemerkt vaak ziektes over. De Tsimane, een inheemse stam die diep in de Boliviaanse bossen woont, blijkt de gezondste harten ter wereld te hebben. Dat is opmerkelijk, wat hun eetgewoontes gaan recht tegen de huidige gezondheidsadviezen in: ze eten voornamelijk koolhydraten.

De Amerikaanse professor Con Slobodchikoff ontdekte in zijn onderzoek de taal van een Noord-Amerikaans knaagdiertje: de prairiehond. Tot op heden heeft hij al vijftig ‘woorden’ ontdekt.

Nederlandse tieners zijn het gelukkigst ter wereld. Waarschijnlijk komt dat door het goede onderwijs, de gezondheidszorg en de veiligheid hier. Steeds meer mensen durven alleen op reis. Met name jongeren en mensen wiens partner niet langer mee kan ondernemen soloreizen. De levenshouding amor fati (Latijn voor liefde voor het lot) helpt bij het accepteren van lijden en verdriet door het als ‘goed’ te beschouwen. Onderzoekers hebben mogelijk een oplossing gevonden om zonnepanelen goedkoper te maken. Het gaat om een soort toplaag die wordt gespoten op een ruwe ondergrond. Energie kan hierdoor beter worden opgewekt.

Uit onderzoek blijkt dat door het beoefenen van yoga niet alleen een gevoel van ZELFVERBETERING maar ook een positiever zelfbeeld ontstaat. Dankzij nieuwe en verbeterde amputatietechnieken kunnen patiënten die een ledemaat missen nu zulke geavanceerde protheses dragen dat de mate van controle over het kunstledemaat vergelijkbaar is met hun originele arm of been.

Goed nieuws

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 15

ONDERSTROOM BOEKEN

Een organisatie die u raakt… met een boek Willemijn Verloop en Mark Hillen startten in 2012 het nationale platform Social Enterprise NL, waar sociale ondernemingen een ‘thuis’ vinden. Verloop was daarvoor onder andere oprichter van War Child. Hillen had een carrière bij Accenture achter de rug. Samen met Kaat Peters, directeur van de Vlaamse Sociale InnovatieFabriek, schreven ze het boek Zaken die je raken.

Met gebundelde krachten beschrijven ze daarin hoe meer dan honderd sociaal ondernemers uit Nederland en Vlaanderen met hun bedrijf grote maatschappelijke vraagstukken aanpakken. Dit doen ze aan de hand van inspirerende voorbeelden van ondernemers die met hun vernieuwende ideeën, lef en passie de strijd aangaan voor een betere wereld.

Sociaal ondernemers maken het verschil, is de boodschap.

Dat verschil wordt gemaakt door zowel grote als kleine sociale ondernemingen op allerlei maatschappelijke gebieden. Denk aan arbeidsparticipatie, milieu, armoedebestrijding en ga zo maar door. Ze hoeven niet de grootste spelers op de markt te zijn om impact te maken en de maatschappelijke transitie in gang te zetten.

‘Niets in het leven hoeft gevreesd te worden. We hoeven slechts te begrijpen. Nu is de tijd om meer te begrijpen, zodat we minder hoeven te vrezen.’

MADAME CURIE, WETENSCHAPPER (1867–1934)

16 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

In Zaken die je raken spreken ze hierover als het butterfly-effect van sociaal ondernemers: een vlinder die aan de ene kant van de wereld met zijn vleugels slaat en aan de andere kant van de wereld een tornado teweegbrengt. Sociale ondernemingen hebben een grotere impact dan enkel binnen hun eigen omgeving en onderneming.

Verloop: ‘Kijk bijvoorbeeld naar Kromkommer, een sociale onderneming met als missie het tegengaan van voedselverspilling. In 2014 lanceerden zij hun eerste soepen, gemaakt van groenten die zijn afgekeurd vanwege hun “looks” of overproductie. Twee jaar later lagen er in de Jumbo supermarkten huismerksoepen, ook gemaakt van geredde groenten. Zo duwt een kleine sociale onderneming een hele sector een stapje voorwaarts.’

Inmiddels zijn er al meer dan 350 ondernemingen zoals Kromkommer aangesloten bij Social Enterprise NL. Door hen met elkaar en met experts in contact te brengen draagt de organisatie bij aan de groei van deze ondernemingen en daarmee aan de groei van de social enterprise sector. Daarnaast zetten zij sociaal ondernemerschap op de kaart bij de overheid, op zowel lokaal als nationaal niveau. De auteurs zijn stellig: ‘Het uiteindelijke doel is dat sociaal ondernemerschap de standaard wordt in plaats van de uitzondering. De oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken zijn er en deze kunnen een enorme inspiratiebron zijn voor de grote spelers op de markt. Als er maar genoeg kleine vlinders met hun vleugels slaan, zullen de tornado’s die zij veroorzaken de wereld steeds een beetje beter maken.’ | BRIAN DE MELLO

Zaken die je raken Willemijn Verloop, Mark Hillen, Kaat Peters Uitgeverij Business Contact ISBN: 9789047010708 224 pagina's Prijs: € 19,99

ECONOMIE ONDERSTROOM

Purpose Day: grootser dan ooit

Een dag die bruist van de energie.

Korter en krachtiger is Purpose Day niet te omschrijven. Na twee keer in Amsterdam is het nu de beurt aan Rotterdam om deze dag te hosten.

Op vrijdag 16 november is het zover.

Ralph Zebregs, initiatiefnemer namens De Droomfabriek, die Purpose Day organiseert, is een blij man. ‘We maken er vanaf nu een echt groots evenement van. Een dag die nog meer impact gaat maken dan voorheen. Niet alleen vanwege het hogere aantal bezoekers dat we gaan verwelkomen, maar ook door de samenstelling van het programma. Ik mag er nog niet te veel over zeggen, maar ik kan wel al verklappen dat een van de sprekers Raj Sisodia is. Hij is een van de grondleggers van de Conscious Capitalism-beweging en hij komt vertellen over de evolutie die ons binnen het kapitalisme te wachten staat. Dat belooft wat!’

Het belooft ook een dag vol inspiratie en nieuwe ideeën te worden.

Voor grote en kleine bedrijven, voor zelfstandigen en professionals in

organisaties. Iedereen mag door de purpose-boodschap geraakt worden, vindt Zebregs. ‘Uiteindelijk staan we aan het begin van een purposegedreven economie. We marcheren in de juiste richting, maar we zijn er nog niet. Er komt verandering, en steeds vaker drastisch dan geleidelijk. Simpelweg omdat we het ons niet kunnen veroorloven om tijd te verspillen. Elke dag zien we voorbeelden van de urgentie, de noodzaak om dingen te veranderen.

Of het nu gaat om de plastic soep in

de oceaan, onze voedselveiligheid of onze keuzes op het gebied van mobiliteit; alles vraagt erom dat we vanuit een purpose handelen. Dat we rekening houden met de rekening die we onszelf en de generaties na ons presenteren. En dat bedrijven zich realiseren dat ze succesvol kunnen zijn en tegelijkertijd kunnen bijdragen aan een betere wereld.’ | BRIAN DE MELLO

Meer informatie: www.purposeday.nl

Claim it.

Purpose Day

16.10.2018 Van Nelle Fabriek Rotterdam

Purpose Day is a yearly event for all ambitious entrepreneurs and forward thinking chiefs of the SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 17 world. For respected leaders of big corporates to the gritty young guns of explosively growing start ups.

ONDERSTROOM COMMENTAAR

Hoe voelt mijn algoritme zich?

Hallucineert mijn auto? Is het algoritme achter het politiesurveillance-systeem paranoide? Marvin de androïde in het beroemde boek Hitchhiker’s Guide to the Galaxy van Douglas Adams had pijn in iedere diode van zijn linkerzijde. Is dat hoe mijn broodrooster zich voelt?

DOOR: THOMAS

T. HILLS

Deze vragen klinken allemaal belachelijk, tot we ons realiseren dat onze algoritmes steeds meer gemaakt worden naar ons eigen voorbeeld.

Terwijl we leren over onze eigen hersenen, gebruiken we die kennis ook om algoritmische versies van onszelf te maken. Deze algoritmes beheersen de snelheid van bestuurderloze auto’s, identificeren doelwitten voor militaire drones en berekenen hoe ontvankelijk we zullen zijn voor commerciële en politieke adver18 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

tenties. Ze vinden de eeuwige liefde voor ons op datingwebsites en bekijken of we wel verzekerd kunnen worden. Algoritmes hebben zo onderhand bijna een bewustzijn en vervullen een belangrijke functie in onze levens.

Het populairste algoritme van het moment is het deep learning (zelf lerende) algoritme. Dat algoritme is al op veel werkplekken te vinden.

Ze bootsen de architectuur van het menselijk brein na door complexe

beelden van informatie te bouwen.

Ze leren hun omgeving te begrijpen door het te ervaren en ze herkennen wat écht belangrijk is. Vervolgens zoeken ze ook naar voorspellende factoren. Maar omdat ze net als onze eigen hersenen werken, lopen ook algoritmes risico op psychologische problemen.

Spelletjes Deep Blue, het algoritme dat in 1997 schaakmeester Garry Kasparov ver-

COMMENTAAR ONDERSTROOM

sloeg, deed dat met brute kracht. Het berekende miljoenen schaakzetten per seconde en kon tot wel twintig zetten vooruit denken. Iedereen begreep hoe dat werkte, zelfs als ze het zelf niet zouden kunnen. AlphaGo is het algoritme dat in 2016 Lee Sedol versloeg in het spel Go. AlphaGo is fundamenteel anders dan Deep Blue. Het gebruikte namelijk diep gelegen neurale netwerken en leerde op die manier het spel – dat wordt beschouwd als het ingewikkeldste bordspel ter wereld – ook echt te begrijpen. AlphaGo leerde door te observeren en het zelf te spelen.

Computerwetenschappers en Gospelers waren allemaal verbijsterd door AlphaGo’s onorthodoxe manier van spelen. Zijn strategie komt op het eerste gezicht klungelig en onhandig over. Pas achteraf snappen we wat AlphaGo voor ogen had met een zet, maar zelfs dan is het nog niet helemaal duidelijk.

Om duidelijk te maken wat ik bedoel met ‘denken’ en ‘voor ogen hebben’ wil ik u dit ter overweging geven. Programma’s zoals Deep Blue kunnen een fout of een bug in hun programma hebben. Het programma kan crashen als er te veel van het werkgeheugen wordt gevraagd. Ze kunnen in een soort verlamming raken omdat ze in een eindeloze cirkel terechtkomen. Ze kunnen simpelweg het verkeerde antwoord leveren omdat ze verkeerd in een tabel hebben gezocht. Al deze problemen kunnen worden verholpen als de programmeur een aanpassing in de broncode (de code waarin het algoritme werd geschreven) doet. Maar AlphaGo en zijn soortgenoten zijn compleet anders. Hun problemen kunnen niet worden gevonden in de broncode.

Hun problemen zitten ingebed in de

manier waarop ze informatie ‘zien’ en vervolgens ‘verbeelden’ in hun neurale netwerk. Die verbeelding is een altijd veranderende, hoogdimensionale ruimte, een beetje vergelijkbaar met rondlopen in een droom.

Het oplossen van die problemen vraagt om een psycholoog voor algoritmes.

Stop?

Neem nou de bestuurderloze auto.

Als zo’n auto voor het eerst een stopbord tegenkomt in de echte wereld zal hij deze in zijn trainingen al een miljoen keer hebben gezien. Tijdens die training bouwde het immers een beeld in zijn geest van wat een stopbord is en waar het voor staat. Het bekeek dat stopbord onder allerlei verschillende omstandigheden: licht en donker, regen en zonneschijn, met en zonder deuken en gaten, et cetera.

Het algoritme werd blootgesteld aan een overweldigende hoeveelheid verschillende informatie. Onder normale omstandigheden herkent een bestuurderloze auto daarom het stopbord voor wat het is. Maar niet alle omstandigheden zijn normaal. Een aantal recente onderzoeken toonde aan dat een paar slim geplaatste zwarte stickers er voor kunnen zorgen dat het algoritme denkt dat het een 100 km/uur-bord is. Als het wordt blootgesteld aan iets dat wel erg veel lijkt op schaduw, begint het algoritme te hallucineren.

Op hoeveel manieren kan een algoritme hallucineren? Om daar achter te komen, moeten we het blootstellen aan alle mogelijke combinaties van input. Dat betekent dat er een potentieel eindeloze hoeveelheid manieren bestaat waarop het mis kan gaan. Hackers weten dit allang.

Ze maken er zelfs gebruik van door

‘Het oplossen van die problemen vraagt om een psycholoog voor algoritmes.’ adversarial examples (voorbeelden van tegenspraak) te maken. Een groep onderzoekers van kunstmatige intelligentie aan de MIT-universiteit in de VS liet beelden zien aan een algoritme van Google dat afbeeldingen herkent en classificeert. Door de data die dat programma terugzond te gebruiken, konden ze de zwakke plekken vinden. Vervolgens wisten ze het algoritme te overtuigen van het feit dat een pornografische afbeelding in werkelijkheid in het gras spelende puppy’s waren. Algoritmes kunnen ook fouten maken omdat ze eigenschappen van de omgeving oppikken en die correleren aan uitkomsten, zelfs als er in werkelijkheid geen oorzakelijk verband is. Het zou dus kunnen denken dat, omdat het gras groen is, het daarom puppy’s zijn. In de wereld van de algoritmes wordt deze ‘denkfout’ overfitting genoemd. Als het in het brein gebeurt, noemen we het bijgelovigheid.

Geprogrammeerde vooroordelen De grootste fout die een algoritme – zo ver we weten – ooit heeft gemaakt SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 19

ONDERSTROOM COMMENTAAR

als gevolg van bijgelovigheid is Google Flu (Google Griep).

Daarbij gebruikte Google de dingen die mensen in de zoekmachine typten om te voorspellen waar en hoe intens een griepuitbraak zou zijn. In het begin kon Google dat goed voorspellen, maar na verloop van tijd verslechterden de resultaten. Uiteindelijk voorspelde het algoritme twee keer zoveel gevallen van griep dan bij de instanties werd gemeld. Het algoritme werd een kwakzalver omdat het op de verkeerde dingen lette.

Zieke algoritmes zijn wellicht te genezen. Maar in de praktijk zijn het toch een soort zwarte dozen wiens processen en updates commercieel beschermd worden. Cathy O’Neil beschreef in haar boek Weapons of Math Destruction (2016) een heus rariteitenkabinet aan commerciële algoritmes en hun pathologische handelingen om het leven van mensen te vergallen. Het algoritmische breukvlak, waar rijk en arm worden gescheiden, spreekt in het bijzonder aan. Arme mensen hebben eerder een bkr-registratie, leven vaker in arme wijken met hogere misdaadcijfers en zijn omringd door mensen met vergelijkbare problemen.

Daardoor richten de algoritmes hun misleidende reclames, die inspelen op hun wanhoop, sneller op deze mensen. Ze bieden ze leningen aan met woekerrentes, maar sturen 20 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

ook sneller politie naar hun wijk.

Daardoor is de pakkans – zelfs bij misdaden die overal evenveel plaatsvinden – groter in arme wijken dan op rijke plaatsen. Algoritmes die in de Amerikaanse rechtspraak worden gebruikt, geven arme mensen langere gevangenisstraffen en laten ze minder vaak vrij op borgtocht en onder strengere reclasseringsvoorwaarden. Deze mensen maken minder kans op een baan, betalen hogere hypotheekrentes en hebben ongunstigere polisvoorwaarden bij verzekeringen. De voorbeelden zijn talloos.

De neerwaartse spiraal voor deze mensen verstopt zich als Russische Matroesjka-poppetjes in de zwarte dozen van de algoritmes. Het zijn de geheime, commerciële algoritmes die hun ‘gedachtes’ verstoppen in onbegrijpelijke denkpatronen die we niet in mogen kijken omdat ze gepatenteerd of bedrijfsgeheim zijn. Daarom zijn er op sommige plaatsen, waar-

onder New York, al wetsvoorstellen gedaan om de eerlijkheid van de algoritmes van de lokale politie en stadswacht te waarborgen. Maar als we bij onszelf al niet eens kunnen zien wanneer we een vooroordeel hebben, hoe moeten we die dan in een algoritme vinden?

Van mensen geleerd Omdat we de algoritmes dingen leren op basis van menselijke data, leren we ze ook onze vooroordelen aan. In een recent onderzoek van Aylin Caliskan aan de Princeton Universiteit in de VS werd ontdekt dat algoritmes die ons nieuws bekeken onmiddellijk vooroordelen op het gebied van ras en geslacht ontwikkelden. Caliskan merkte op dat veel mensen denken dat machines geen vooroordelen hebben. Maar machines leren van mensen en mensen hebben vooroordelen.

Social media is ook zo’n broeinest van menselijke vooroordelen en

COMMENTAAR ONDERSTROOM

haat. Algoritmes die tijd doorbrengen op social media worden in rap tempo onverdraagzaam, met name jegens mannelijke verplegers en vrouwelijke ingenieurs. Ze bekijken zaken zoals immigratie en de rechten van minderheden op manieren die het daglicht niet verdragen.

Als ze de kans krijgen, behandelen ze mensen net zo oneerlijk als wij elkaar behandelen. Algoritmes zijn ontworpen om te veel zelfvertrouwen te hebben. Ze hebben geen begrip van hun eigen schendbaarheid.

Tenzij ze daarin getraind worden, hebben ze geen reden om te twijfelen aan hun eigen kunnen. Het zijn net mensen…

Vergeten Voor de algoritmes die ik hiervoor beschreef geldt dat hun geestelijke problemen voortkomen uit de kwaliteit van de data die ze trainde. Maar algoritmes kunnen ook problemen hebben door hoe ze gemaakt zijn. Ze

kunnen oude informatie vergeten als ze nieuwe informatie leren. Stelt u zich eens voor dat u plotseling vergeet waar u woont omdat uw nieuwe collega zojuist vertelde hoe ze heet. In extreme gevallen kunnen algoritmes lijden aan catastrofale vergeetachtigheid. Het vergeet dan alles en kan niet langer iets leren.

Doet u dat denken aan een bekende ouderdomsziekte?

Er bestaat een theorie over de werking van het menselijk geheugen. Die stelt dat we vergeetachtiger worden naarmate we ouder worden omdat er te veel in het geheugen zit. Net als computers hebben de hersenen dan meer tijd nodig om de gevraagde informatie te vinden.

Wanneer iets ziekelijk wordt, is vaak een kwestie van opinie. Als gevolg daarvan worden geestelijk lijden en psychologische problemen vaak niet gezien. Mijn dochter ziet synesthesisch. Dat wil zeggen dat ze geschreven letters als kleuren ziet.

De meeste mensen realiseren zich niet eens dat zij dit kunnen tot ze in de puberteit zijn. Analyse van het spraakpatroon van Ronald Reagan laat zien dat hij waarschijnlijk al aan dementie leed toen hij nog president was. De Amerikaanse krant The Guardian rapporteerde laatst dat negen van de tien massaschietpartijen gepleegd worden door schijnbaar normale mensen die breken onder de druk van gevoelens van depressie en vervolging.

In veel gevallen wordt er pas iets

opgemerkt als het probleem vaker voorkomt. De diagnose ‘schizofrenie’ kan bijvoorbeeld pas worden gesteld na een maand van slopende klachten en symptomen. De diagnose ‘antisociale persoonlijkheidsstoornis’, de moderne term voor psychopaten en sociopaten, kan pas gesteld worden als iemand achttien jaar of ouder is. Maar alleen als er een geschiedenis van gedragsstoornissen is van vóór de vijftiende verjaardag.

Er zijn (nog) geen aanwijzingen gevonden dat genen geestelijke gezondheidsklachten veroorzaken.

Er zijn ook geen fouten gevonden in de code van AlphaGo. Het probleem is niet zichtbaar in de hardware. Het zit in de software. De vele manieren waarop onze geest fouten kan maken, zorgen dat elk probleem met de geestelijke gezondheid uniek is. We kunnen ze plaatsen in brede categorieën zoals schizofrenie of autisme, maar de meeste zijn spectrumklachten. Het zijn stoornissen die een aantal symptomen gemeen hebben maar verschillen in gradatie en ernst. In 2006 omschreven de psychologen dit als het onvermijdelijke gevolg van de manier waarop ons brein is gebouwd.

Er kan veel misgaan in onze geest.

Carl Jung dacht dat in elk gezond mens een geschifte ziel verstopt zit.

Nu onze algoritmes steeds meer op ons gaan lijken, wordt het de vraag of er ook een geschifte ziel in onze algoritmes zit.

•

DIT ARTIKEL IS TOT STAND GEKOMEN MET HULP VAN AEON.CO

‘Wanneer iets ziekelijk wordt, is vaak een kwestie van opinie.’

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 21

REPORTAGE

Het nut van

nutteloos Waarom zou u energie, geld en moeite stoppen in iets dat geen voordelen heeft? Dat is zonde van uw tijd, toch? Nutteloos zouden we kunnen zeggen. Toch schuilt een groot belang in iets nutteloos of helemaal nietsdoen.

DOOR: MARJO

ZUIJLEN

Nutteloos kennen we in vele vormen: doelloos, nodeloos, onbruikbaar, ondienstig, onnodig, onzinnig, overbodig, van geen belang, waardeloos, zinloos. Het zijn bepaald geen motiverende termen. Toch zou niksen, lummelen van groot belang zijn voor onze creativiteit.

Legoblokjes en de oerknal Wat is de kortste weg van a naar b, als je niet weet wat b is of waar het ligt? Volgens theoretisch fysicus Robbert Dijkgraaf zijn verwondering, intuĂŻtie, kunst en creativiteit van cruciaal belang voor de wetenschap. De zoektocht naar een antwoord op een schijnbaar nutteloze vraag geeft aan hoe de wereld in elkaar zit. Van legoblokjes tot wondergetallen, van de oerknal tot de maanlanding, van de Groenlandse ijskap tot de Nederlandse politiek, volgens Dijkgraaf is wetenschap overal en voor iedereen toegankelijk. Dijkgraaf die bij het grote publiek bekend is door zijn colleges in het tv-programma De Wereld Draait Door vulde zijn boek Het nut van nutteloos onderzoek (2012) met talloze voorbeelden. Waarom Nederlanders het langste volk ter wereld zijn en de minuscule invloed van mensen op de geschiedenis van het leven op aarde.

Nobelprijsparodie Het voor Nederlanders bekendste nutteloze onderzoek staat op naam van de Rotterdamse bioloog Kees Moeliker. Door zijn langdurige observatie in 1995 van twee wilde eenden heeft hij als eerste bioloog necrofiele homofilie onder eenden gedocumenteerd. Moeliker stuitte bij toeval op deze ontdekking, nadat een woerd zichzelf te pletter vloog tegen een raam van het Nationaal Historisch Museum. Een andere mannetjeseend heeft vervolgens 75 minuten lang gepaard met zijn dode soorten geslachtsgenoot. De beschrijving en de beelden die 22 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

REPORTAGE

‘Achter onze bedrijvigheid schuilt een diepe angst voor verveling.’

Moeliker van dit tafereel maakte, leidden ertoe dat hij in 2003 de Ig Nobelprijs kreeg.

De Ig Nobelprijs is een parodie op de echte Nobelprijs en wordt uitgereikt aan onderzoeken die men eerst aan het lachen maakt en nutteloos acht, en vervolgens aan het denken zet. Ig Nobel is een woordgrapje van Alfred Nobel, met het Engelse ignoble. Ig- ontkent het volgende woord, hier dus noble, in het Nederlands nobel, edel of edelmoedig. Ignoble betekent dus: gemeen, gewoon, van lage kwaliteit, onwaardig.

Ook Andre Geim kreeg de Ig Nobelprijs voor natuurkunde uitgereikt. De Nederlands-Britse natuurkundige van Russische afkomst kreeg de prijs in 2000 voor zijn onderzoek naar het magnetisch veld van een zwevende kikker. In 2010 won Geim de echte Nobelprijs voor de Natuurkunde. Hij is tot nog toe de enige persoon die zowel een Ig Nobel- als een Nobelprijs heeft gewonnen.

Verveling Het voorbeeld van Moeliker en met name van Geim kenmerkt zich door een markante ommezwaai. Het illustreert de beweging van zogenaamd nutteloos naar nuttig.

Alleen degene die aan de mensheid het grootste nut heeft verschaft krijgt immers een Nobelprijs. Een cruciaal element van het onderzoek van Moeliker en Geim is verveling. Gevolgd door totale overgave aan dat moment van verveling, zonder frustratie, maar vol verwondering verveeld blijven.

Misschien kent u verveling vooral als iets onprettigs.

Verveling wordt ook meestal als nutteloos en onprettig ervaren. Toch zijn er volgens een Duits onderzoek uit 2014 vijf typen verveling: 1. onverschillige verveling, gekenmerkt door een ontspannen, maar teruggetrokken houding 2. onzeker, maar open voor afleiding 3. rusteloos en op zoek naar verandering 4. innerlijk sterk gemotiveerd om de huidige situatie te veranderen 5. een apathische verveling, een gevoel van hulpeloosheid en depressie.

Volgens onderzoeker Thomas Götz van de universiteit van München ervaren de meeste mensen maar één type

verveling dat veelal samenhangt met hun persoonlijkheid. Deze studie, die zeker niet verveelt, is gepubliceerd in het tijdschrift Motivation and Emotion. Aan de hand van bovenstaande vijf types, lijkt nummer vier het meeste passen bij Moeliker en Geim. Dat vervelen is zo makkelijk nog niet.

De Britse schrijver Charles Dickens schreef al over verveling. In zijn roman Het Grauwe Huis (1853) die zich afspeelt tijdens een periode van maatschappelijke ommekeer, vraagt Sir Dedlock teder aan zijn vrouw: ‘Regent het nog steeds, mijn liefste?’ Waarop zij antwoordt: ‘Jawel, liefste. En ik verveel me werkelijk dood. Met deze plek, met mijn leven, met mijzelf.’ Met die loodzware gemoedstoestand van Lady Dedlock introduceerde Dickens het nieuwe Engelse woord ‘boredom’.

Lange tijd is verveling gezien als een ervaring van niet te hoeven werken. Een ervaring van zijn zonder te doen, of zijn zonder te hoeven doen. Volgens de Nederlandse filosoof Awee Prins is verveling het lijden aan voorspoed. ‘Zij die lijden aan ziekte of armoede, geweld of verdriet, lijden niet aan verveling.’ Dat is in lijn met een Europese geschiedenis van denken waarin verveling in de belangstelling stond als ervaring van privilege: een elitaire ziekte (naar Rousseau) of een uitvinding van de aristocratie (naar Dostojevski). Prins, ook bekend als de filosoof van de verveling, promoveerde op het thema.

In zijn boek Uit verveling (2007) legt hij uit dat hij zich altijd verveeld heeft gevoeld. Volgens hem schuilt achter onze bedrijvigheid en druktemakerij een diepe angst voor verveling.

ZWEVENDE KIKKER

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 23

REPORTAGE

‘Belangeloze kennis heeft wel degelijk nut.’

Nietsdoen = nuttig Het leven van de moderne mens, lijkt volledig gericht op alles eruit halen wat erin zit – waardoor verveling kansloos is. Dat klinkt deugdzaam, maar loze tijd, nietsdoen, is een cruciale bezigheid en is van nut. Door te lummelen, uzelf vervelen, bevecht u uw ongeduld, versterkt u het empathisch vermogen en het zou creatiever en sympathieker maken. Ja, zelfs nietsdoen is íets doen.

De Amerikaanse sociaal psycholoog Timothy Wilson van de Universiteit van Virginia toonde in 2014 op zijn manier het nut van nietsdoen aan. Wilson deed onderzoek naar het fenomeen vervelen. Hij liet zijn proefpersonen vijftien minuten in een saaie ruimte zitten. Een groot deel van de populatie hield het niet vol om zes tot vijftien minuten helemaal niets te doen. Bovendien gaven de meesten deze ‘activiteit’ op een schaal van plezierig tot onplezierig een ruime onvoldoende. Het verbaasde Wilson. Het brein biedt toch voldoende vermaak? We kunnen plannen maken, fijne herinneringen ophalen, oplossingen bedenken, verhaaltjes verzinnen. Kennelijk voldoet dat niet. Wilson was verbaasd dat we het onprettig vinden (verplicht) alleen te zijn met onze gedachten.

In het daaropvolgende experiment werd duidelijk hoe onprettig: deelnemers werden in dezelfde saaie kamer gelaten, en kregen de mogelijkheid om zich met een apparaat onschuldige doch pijnlijke stroomstootjes toe te kunnen dienen. Bijna de helft drukte in het ‘eenzame’ kwartier één of zelfs meerdere malen op de schokjesknop. Pijn veroorzaken bij jezelf – alles beter dan het verschrikkelijke niets. In 2014 werd zijn onderzoek in het zeer nuttige tijdschrift Science gepubliceerd.

Vruchtbare verveling De conclusie van Wilson is niet nieuw. De Britse filosoof Bertrand Russell schreef in de eerste helft van de vorige eeuw dat we pijn verkiezen boven verveling. In het essay ‘Useless’ knowledge (1932) verdedigt hij nutteloze kennis als de essentie van wat het betekent om mens te zijn.

Met nutteloos doelt hij op kennis die niet direct toepasbaar is – tegenwoordig moet je zeggen: valoriseerbaar.

Minstens de helft van alle menselijke zonden, van oorlog tot vervolging, wordt veroorzaakt door verveling, stelt Russell. Blijkbaar pakken we alles aan om ons te laten afleiden. Op enkele uitzonderingen na. Zolang verveling en verwondering de ruimte krijgen, zoals bij Moeliker 24 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

en Geim, en afleiding geen kans krijgt, kan iets nieuws ontstaan. Dan kan iets nutteloos van nut worden. We noemen dat vruchtbare verveling.

Volgens Heather Lench, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Texas is vruchtbare verveling een functionele emotie, die ervoor zorgt dat we op zoek gaan naar nieuwe doelen en ervaringen. Daarbij maakt de creativiteit die wordt aangewakkerd met verveling of saaie taken empathischer, stelde sociaal wetenschapper Teresa Belton onlangs in een artikel voor het World Economic Forum.

Je inleven in een goede vriend, je als volwassene verplaatsen in een driejarige behoeft enige fantasie. Belton adviseert: zoek wat vaker de verveling op, en u zult het minder als vervelen(d) ervaren.

Nutteloze denkers Terug naar het begin, want behalve Dijkgraaf is ook de Italiaanse literatuurwetenschapper Nuccio Ordine overtuigd dat nutteloosheid van nut is. Volgens Ordine is het niet waar dat nut gelijk staat aan winst. In zijn boek Het nut van het nutteloze (2015) laat hij aan de hand van Westerse denkers (als Aristoteles, Montaigne, Kant, Tocqueville, Cioran) en Westerse schrijvers (als Ovidius, Dante, Shakespeare, Dickens, Ionesco, Calvino) zien dat de moderne obsessie met nut, profijt en bezit een verwoestend effect heeft op de samenleving, op het openbare leven, en bovenal op de fundamenten van ons bestaan: waardigheid, waarheid en liefde. Volgens Ordine heeft belangeloze kennis wel degelijk nut. Deze kennis is volgens hem een essentiële vorm van menselijk weten. Overigens schreef Russell dit ook. ‘Nuttige kennis heeft ons beslist veel gebracht: medicijnen, verwarming, comfortabele huizen en steden, welvaart, maar uiteinde-

REPORTAGE

lijk biedt al die toepasbare kennis geen reflectie over het waarom. Geschiedenis, filosofie en astronomie laten ons nadenken over wat het is om mens te zijn, minder dan een zandkorrel in een oneindig universum.’

Tot zover een optimistisch pleidooi om veel vaker niets te doen en ons bezig te houden met nutteloze dingen, die onverwacht nuttig kunnen zijn. Het draait om timing; soms is het essentieel om wel iets te doen. Of dat nu het redden van een Australisch koraalrif is of uw bejaarde buurvrouw een handje te helpen met de boodschappen.

De wereld redden vraagt soms om actie en is vermoedelijk heel nuttig. Daar zijn de meeste geleerden en vele, al dan niet nuttige, denkers het wel over eens.

•

Nutteloze feiten Hein Meijers en Simon Rozendaal verzamelden duizenden nutteloze feiten. Wij maakten er voor u een optimistisch

Latijnse panis, brood. Compagnons delen het brood met elkaar.

nutteloos ABC van.

• Nijlpaard: Een mannetjesnijlpaard trekt het vrouwtje aan

• Aarde: de aarde draait tegen de klok in én in de winter

• Odebaar: de ooievaar ontleent zijn naam aan ‘ode baren’,

door haar met zijn uitwerpselen te besproeien. draait het noordelijk halfrond sneller dan in de zomer.

• Banaan: Bananen groeien niet aan bomen maar aan struiken. Struiken die eruitzien als een boom.

• Coney Island: Het eiland nabij New York heette in de Hollandse tijd het konijneneiland.

• Dokter: De beroemde Leidse geneesheer Herman

geluk brengen.

• Pizza: komt uit het Latijn en betekent ‘zwarte as op de vloer van de oven’.

• Quiche: De vermaarde Quiche Lorraine is niet anders dan een Kuche, een koek uit Lotharingen.

• Rechts: Tot 1850 was er geen verschil tussen linker- en

Boerhaave liet een verzegeld boek na met de titel Het

rechterschoen. Ze waren plat en breed en geschikt voor

grootste en enige medische geheim. Het bracht veel geld

beide voeten.

op, maar bleek slechts één regel te bevatten: ‘Houd je hoofd koel en je voeten warm, dan blijft de dokter arm’.

• Schaakmat: komt uit het Arabisch sjah mat. Oftewel de koning is dood.

• Elleboog: in het Surinaams handknie.

• Tijgers: In dierentuinen leven meer tijgers dan in het wild

• Frequentie: Pinguïns hebben hooguit één keer per jaar

• Uil: Kan als enige vogel blauw waarnemen.

geslachtsgemeenschap, een hamster zo’n 75 keer per dag.

• Gewenst: Erasmus was een onwettig kind van een priester in Gouda. Hij heette eigenlijk Geert Geerts. Hij

• Vee: Het Engelse woord cattle heeft dezelfde etymologische basis als capital, kapitaal. Vroeger was het aantal koeien de maat voor rijkdom.

was ongewenst, maar noemde zichzelf Desiderius, Latijn

• Water: Drinkwater is drie miljard jaar oud.

voor gewenst.

• X-benen: Zijn fijn voor tennissers. De volleyballer

• Haar: een mens produceert in zijn leven 900 kilometer haar.

• Italië: De Italiaanse vlag is ontworpen door Napoleon.

• Jezus heette eigenlijk Yeshua.

• Knolselderij was begin 1800 een even populaire en

daarentegen is beter af met o-benen.

• Yankee: Jan-Kees heeft model gestaan voor de Amerikaanse geuzennaam yankee.

• Zeven dagen: De week telt zeven dagen, omdat er in de oertijd slechts zeven planeten waren ontdekt.

kostbare delicatesse als kaviaar nu.

• Lego: Lego komt van Leg Godt, Deens voor ‘speel goed’.

Uit: De Encyclopedie van nutteloze feiten

• Maatje: compagnon en kompaan zijn afgeleid van het

(2016, Atlas Contact)

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 25

OMSLAGTHEMA

Dialoog met dieren DOOR: BRIAN

DE MELLO

Het was de tijd dat vader gewoon een sigaret opstak in de huiskamer, de melkboer nog aan de deur kwam en Willem Duys met zijn prominente goudvis op TV kwam. Ook bij ons thuis gingen we aan de goudvis. Onze Guppie sleet zijn dagen in een rechthoekige bak en zo af en toe staarden we naar elkaar. Hoogtepunt was het in de bak gooien van wat vissenvoer. Gretig hapte Guppie erop los, tot hij op een dag ondersteboven voorbijdreef. Niet veel later vertrok Guppie via het toilet naar de eeuwige jachtvelden voor goudvissen. Ik was zeven jaar, verdrietig, maar moeder sprak liefdevol: ‘Hij is nu bij zijn andere vissenvriendjes.’ Dat gaf troost.

Pas een paar decennia later kwam zijn opvolger, Sliertje, het ouderlijk huis in. Een sierstaartgoudvis, vandaar de naam. Mijn ouders bespeurden enige intelligentie bij hun oranje vriendje; als ze riepen kwam hij hun kant op, hij liet zich zelfs aaien door mijn moeder. Sliertje bleek een prettig bluppende gesprekspartner met altijd een luisterende kieuw voor wie even zijn ei kwijt moest. Hij bood gezelligheid en vermaak, en werd onderdeel van de familie.

Verjaardagskaarten werden (binnen de familie) ondertekend met de namen van iedereen, inclusief die van Sliertje.

Voor mij stond het als een paal boven vissenwater: net als met mensen, heb je met sommige dieren een klik. Er is sprake van heuse communicatie, een dialoog die meer is dan je op het eerste gezicht ziet. Wij gingen op zoek naar de verhalen over, en soms van, dieren.

Wij hopen dat het u boeit en opvrolijkt. Of zelfs troost. •

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 27

OMSLAGTHEMA

In gesprek met mijn kat Mijn kat, Odie, heeft al heel wat meegemaakt. Zelf, maar ook met mij en mijn gezin.

Dit was haar echter nog nooit overkomen. Ik voerde namelijk een tijd lang een telepatisch gesprek met haar. De resultaten hebben ons beiden verbluft.

DOOR: LISETTE

WEBER-ZIERE

Toen ze nog een kitten was, is Odie te vroeg bij haar moeder weggehaald. Ze kwam bij een gezin met honden.

Onze kat kon daardoor niet miauwen, maar ‘blafte’ als het ware. Dat gezin zag ook wel in dat het niet goed ging.

Daarom kwam ze, toen ze tien weken oud was, bij ons wonen. Ik kan me nog goed herinneren dat ze in haar reishokje op mijn schoot zat onderweg naar huis. Ik heb non-stop tegen haar gepraat. Dat het nu allemaal goed zou komen, dat ze veilig was en dat ze bij ons lekker poezen-dingen mocht gaan doen. Dat leek haar indertijd te kalmeren.

Toen ik een tijdje geleden een artikel tegenkwam van Mirella Bruynesteyn, een specialiste in communiceren met dieren, moest ik onmiddellijk terugdenken aan die rit.

Bruynesteyn spreekt in haar stuk over ‘een hartverbinding’ met dieren. Ons vermogen om met dieren te praten met onze intuïtie, communicatie via ons gevoel. Dat noemt ze telepathie, maar eigenlijk is dat dus helemaal niets bijzonders. Het is een vermogen dat in ons allemaal zit en niets met het bovennatuurlijke te maken heeft.

28 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Intuïtie Volgens Bruynesteyn maken we dagelijks gebruik van onze intuïtie, maar zijn we ons daar zelden van bewust.

Ook ik – een nuchtere Hollandse vrouw – moet toegeven dat de voorbeelden die ze noemt mij ook regelmatig overkomen. Ik vraag me bijvoorbeeld net af of mijn man al bijna thuis is en ik hoor het slot van de deur. Mijn telefoon gaat en nog voordat ik naar het schermpje heb gekeken weet ik al: dat is mijn moeder. Ook in mijn werk gebruik ik mijn intuïtie. In veel gevallen weet ik eigenlijk niet zo goed waarom ik iets juist wel of niet doe. Het zijn keuzes die ik maak op basis van dat ‘goede gevoel’ dat ik ergens bij heb. Eigenlijk ontvangt iedereen de hele dag door allemaal kleine, onderbewuste signaaltjes. Kinderen en mensen met een verstandelijke beperking spreken de taal van de telepathie het beste. Pas in latere jaren, zodra de gesproken taal het overneemt van de intuïtie, verdwijnt de telepathie naar de achtergrond. Maar het stopt nooit.

Telepathie is een oertaal. Een taal die niet in woorden maar in emoties en beelden wordt gesproken. Dat betekent dat ook dieren – en misschien zelfs planten – deze taal kunnen begrijpen. Daarom vroeg ik mij af: kan mijn kat mij begrijpen? En belangrijker nog: kan ik mijn kat begrijpen? Ik besloot om een tijd lang mijn telepathische ‘stem’ te gebruiken en de dialoog aan te gaan met mijn kat. Het resultaat verblufte me.

Ik begon ’s avonds op de bank. Odie zat ergens in huis, ik wist niet precies waar. Onze dochter lag te slapen en mijn man was een rondje fietsen, dit was hét moment om te beginnen. Ik besloot om een vraag aan mijn kat de kosmos in te sturen. Een beetje zoals ik dat ook zou doen als ik iemand een intentie wil sturen. Het was een heel simpele vraag: wil je met me praten? Een kleine vijf minuten

‘Dat kleine, stille moment zat vol met onuitgesproken liefde.’ later verscheen Odie in de huiskamer. Ze liep een beetje onbestemd door de kamer en nog eens vijf minuten later zat ze op schoot, luid te spinnen. Volgens Bruynesteyn belemmeren onze gesproken woorden de communicatie met dieren en andere levensvormen. Daarom besloot ik op dat moment om Odie alleen maar een beetje te aaien en juist niets te zeggen. Wel merkte ik dat de hele situatie me emotioneerde. Dat kleine, stille moment zat vol met onuitgesproken liefde.

Energie Hoe telepathie werkt is niet bekend. De meesten gaan uit van de aanwezigheid van een gigantisch, onzichtbaar energieveld dat tijd en ruimte overstijgt. Die energie is overal, lege ruimte bestaat niet. Het is altijd gevuld met energie. Een andere naam daarvoor is het ‘morfomagnetisch veld’, een term die ook in de kwantumfysica wordt gebruikt. Wat betreft Bruynesteyn is het de levensenergie waar alles en iedereen uit bestaat. Zij gelooft dat als mensen zich laten meevoeren door de stroom van die energie, zij dichter bij de natuur komen te staan. Ook dieren communiceren vanuit die energie. Ganzen vertellen elkaar in welke formatie ze moeten vliegen, dat het tijd is om naar het zuiden te trekken of dat ergens eten te vinden is.

Mensen beschrijven al jaren dat dieren plotseling massaal wegtrekken, om vervolgens te constateren dat dat was omdat er een natuurramp dreigde.

Voor mij betekende dit, dat ik op zoek moest gaan naar die energiestroom. Mijn eigen energiestromen ken ik goed. Ik werk ermee tijdens meditaties en als ik me ziek voel, vraag ik de acupuncturiste om ze te helpen. Op mijn achttiende onderging ik een reikibehandeling, het was een van de bizarste en prettigste ervaringen van mijn leven. Mijn energiestroom met die van de wereld verbin-

den, dat had ik nog nooit bewust gedaan. Toch bleek het verbluffend makkelijk te zijn. Tijdens een meditatie kon ik mijn eigen energie als het ware steeds groter maken, tot het uiteindelijk allesomvattend was. Ik was de energie en de energie was mij. In dat moment voelde ik mij enorm verbonden met het universum.

Vanuit dat punt ging ik in gesprek met Odie. Soms was ze op dat moment op schoot of in de kamer, op andere momenten ergens buiten. Het bleek eigenlijk niet zoveel uit te maken waar ze was. Samen met mijn man en dochter stelde ik een aantal vragen op. 1. Vind je het fijn bij ons? 2. Heb je ergens last van? 3. Wat kunnen we doen om je leven beter te maken? Haar antwoorden hebben geleid tot wat veranderingen. Odie plaste namelijk met enige regelmaat in de kamer. De vorige keer dat ze dat deed had ze een enorme blaassteen, maar dat gevoel kreeg ik nu totaal niet. Ik kan niet precies zeggen waarom, maar het grind in de kattenbak ‘voelde’ niet goed. We stapten over op een ander merk en hebben SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 29

‘Ik leerde van haar dat ik de verandering in mijn eigen leven ook moest accepteren.’ nooit meer ergens last van gehad. Ook merkte ik dat haar energie soms angstig voelde. Ik veranderde van alles: haar speelgoed, de plek van haar eten, de plek van de bak. Maar niets hielp. Tot ik het opgaf en accepteerde dat ze soms gewoon angstig was. Toen was het over.

Blijkbaar maakten de veranderingen haar angstig. Dat was een eyeopener.

Volgens Bruynesteyn laten dieren via hun gedrag ons eigen gedrag zien. Ze zijn een soort spiegelbeeld en tonen de reflectie van onze eigen, diepe emoties. Ik hou ook niet van verandering. Maar op dat moment veranderde er veel in mijn leven. Veranderingen die ik probeerde tegen te gaan of van richting te doen veranderen. Mijn kat liet dat heel duidelijk zien aan mij. Ik leerde van haar dat ik de verandering in mijn eigen leven ook moest accepteren.

30 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Het gevolg? Ik voelde me meteen een stuk minder angstig. Bruynesteyn legt uit dat dieren vanuit hun natuur reageren op energie. Ze voelen aan wanneer er gevaar dreigt of als het veilig is. Daarom weten honden wanneer we bang voor ze zijn. Ze spiegelen die angst, en voelen zich dus ook bang. Vanuit die angst grommen ze naar ons. Als wij niet bang zijn, zijn zij het ook niet. De reden dat een paard niet wil luisteren naar zijn ruiter, heeft misschien wel te maken met het feit dat de ruiter ook niet naar zichzelf wil luisteren. Waarom zou het paard dan wel naar hem luisteren? Zodra hij naar zijn eigen hart begint te luisteren, wordt het paard gehoorzamer. Er zijn honden die zo enorm aan de lijn rukken dat ze hun baasje bijna omver trekken. Misschien wil de hond eigenlijk dat zijn baasje de leiding neemt over zijn eigen leven. Voor dieren bestaan geen geheimen.

Na een paar maanden praten met mijn kat moet ik concluderen dat er eigenlijk helemaal geen geheimen bestaan, voor niemand. Met mijn nieuw gevonden verbondenheid merk ik sneller dat er iets ‘niet klopt’. Een collega die lacht, maar eigenlijk niet happy is. Een vriendin wiens gedrag niet klopt met de energie om haar heen.

Woorden kunnen liegen, maar energie niet. Misschien is dat ook wel waarom we zo graag dieren om ons heen hebben? We hoeven ze niets te vertellen, want ze weten het al. Blij, boos, bang? Het maakt niet uit. Met mijn kat kan ik zijn wie ik ben.

•

OMSLAGTHEMA

Column Govert Derix Filosoof, adviseur en schrijver van de roman Mensheid is een brief aan jou www.govertderix.com

FOTO: JEAN-PIERRE GEUSENS

Palito Caponga in het noordoosten van Brazilië is een van de meest bijzondere stranden die ik ken. Niet alleen omdat ik er een roman situeerde. Ook omdat ik er twintig jaar terug een hond ontmoette die ik nooit zal vergeten. Het strand was toen nog niet ontdekt door toeristen. Van buggies had nog niemand gehoord. Op een dag dobberde ik in een kreek die er bij eb ontstaat. Ineens klonk er motorgeronk en geblaf. De allereerste buggy die er sinds het begin der tijden over het strand scheurde werd aangevallen door een zwerfhond, zo leek het. De geluiden stierven weg, ik dobberde verder.

Totdat ik zag dat een hond mijn kant uit zwom. De hond die zojuist blaffend tekeer was gegaan tegen de oorzaak van de akoestische vervuiling.

Bij dat laatste moet ik even stilstaan. Een jaar of tien terug had ik het voorrecht voormalig gouverneur Steve Stevaert van Belgisch-Limburg te ontmoeten. We spraken over het Rijnlands model en de manieren waarop velen daar meewarig op neerkeken. Dat model, dat draait om solidariteit, sociale rechtvaardigheid en wederkerigheid, leek op sterven na dood. Met Stevaert onderzocht ik of het niet juist nu, in een tijd van sprinkhanenkapitalisme en deregulering, aan een opleving toe was. In dat gesprek begon hij ineens over de ongelofelijke verandering van de wereld door het oprukken van automobielen.

‘Ineens klonk er motorgeronk en geblaf.’

Kon iemand zich nog voorstellen hoe stil het vroeger was in steden, op plattelanden, op stranden? Ook stilte, stel ik nu vast, is te zien als een Rijnlandse waarde. Een medicijn tegen versnelling, vervreemding, banalisering. In mijn beleving is ook de symfonische muziekvernieuwing van Beethoven geworteld in het Rijnland. Die hemelbestormende muziek is ondenkbaar zonder een geraffineerd spel van stiltes.

Terug naar het strand. De hond zwom naar mij toe, even later kropen we samen aan land. Hij liep mee naar ons huis. Bij de slager haalde ik een zak slachtafval en sneed het voor hem in stukjes. Zo mager was hij dat we hem Palito noemden, Portugees voor tandenstoker. Wekenlang ontmoetten we elkaar en hield ik mijn hart vast als hij de buggies attaqueerde die de ruimte van Caponga steeds meer vervuilden. De momenten dat hij uit mijn hand at en we in elkaars ogen keken waren van een dierbare menselijkheid. Op zekere dag was hij verdwenen.

Van een bekende hoorde ik nog dat hij gezien was in een dorpje in het binnenland en er o duque, de hertog, werd genoemd. Daarna niets meer.

Omdat honden helaas niet zo oud worden als mensen, weet ik zeker dat Palito alias de Hertog niet meer leeft.

Misschien ligt hij ergens onder een boom waar auto’s voorbijkomen. Of waar een stilte heerst waaraan zijn geblaf mij herinnerde. Gelukkig kan het in Caponga nog altijd heel stil zijn. En zo donker dat je tot op de horizon de melkweg kunt zien. In die serene schoonheid klinkt af en toe het geluid van een dier en betrap ik mijzelf op een gevoel van dankbaarheid. En op de gedachte dat onze wereld meer Palito’s nodig heeft.

•

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 31

OMSLAGTHEMA

In de stilte hoor je alles ‘Elke vlieg, elke olifant, elk takje, elk blaadje, elk korreltje grond is belangrijk.’ – De leeuw ‘Zei ze nou dat ze met dieren praat?’ Mensen kijken er nog steeds vreemd van op als Piek Stor vertelt over haar werk als dierentolk, iets wat ze inmiddels al zo’n tien jaar doet.

DOOR: PETRA

MAARTENSE

In veel andere culturen is het minder vreemd, natuurvolken communiceren van oudsher met dieren, ook met planten en bomen trouwens. Veel mensen die dagelijks met dieren werken of samenleven hebben doorgaans ook wel een vorm van communicatie, waarbij zij elkaar aanvoelen of begrijpen. En als dat niet zo is, kan een dierentolk een uitkomst zijn, want soms zit onze eigen invulling, ons eigen oordeel in de weg.

‘Dat was taal die ze begrepen.’

Konijn Dat dieren ons zoveel te vertellen hadden, maar ook konden ‘vertellen’, dat wist ik ook niet voordat Piek zich ging toeleggen op dierencommunicatie. We werkten al jaren samen op een heel ander terrein. Op een dag kwam ze bij mij langs en ik had twee grote konijnenhokken in de woonkamer staan, zij net haar cursus afgerond. Ik wist niet of ik de konijnen bij elkaar kon zetten en durfde het ook niet te riskeren, dus ze kwam als geroepen. Kon ze mooi ‘oefenen’… ‘Mijn’ konijn liet weten helemaal geen behoefte te hebben aan gezelschap van een soortgenoot, ze had mij toch al? Ze had het niet zo op andere konijnen, kennelijk had ze voor ik haar uit het asiel haalde heel wat trauma’s opgelopen, maar daar wilde ze het 32 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

verder niet over hebben. Het andere konijn was van een nichtje, dat er niet meer zo goed voor zorgde. ‘Ik hoor hier niet,’ zei ze, ondanks dat ik erg mijn best had gedaan haar zich thuis te laten voelen. Het liefst zou ze terug willen naar haar broertje, als dat kon. Haar broertje was bij mijn andere nichtje, ik had deze dame ondertussen laten steriliseren, dus wat dat betreft zou het kunnen. Na afloop van het gesprek, nam ik contact op met dit nichtje en die begreep het heel goed. Het was een prachtig moment toen we broer en zus weer herenigden, ze hadden een paar jaar gescheiden van elkaar geleefd en waren zo blij om elkaar weer te zien. Meteen dikke mik. En wat een relaxed konijn is het geworden, helemaal tevreden en gelukkig, net als haar broertje en ‘mijn’ konijn. Die had sindsdien ook een veel leuker leven, want ze had me laten weten mee te willen als ik op stap ging. Ook dat had ik zelf nooit kunnen bedenken, maar sindsdien zat ze rustig op mijn arm als ik ging wandelen (in de buurt van het Nijntje-museum zijn we regelmatig gefotografeerd door Japanners en Chinezen), braaf naast me in de auto, zelfs naar België en een keer naar Tsjechië. Daar heb ik haar omgedoopt van Mini in Rumi, omdat ze zoveel wijsheid in zich bleek te hebben en mij meehielp in het werk dat ik daar te verrichten had. Regelmatig bemoeide ze zich ook met het werk van Piek trouwens, zo luisterde ze een keer per ongeluk mee toen Piek in gesprek was met een hond en gaf haar advies. Later gingen Piek en Rumi samen in conclaaf met de muizen hier in huis. Ik was er niet bepaald van gecharmeerd dat ze zich toegang verschaften

OMSLAGTHEMA

tot de keukenkastjes. Er volgden hele onderhandelingen met de vrolijke muizen die het probleem niet zagen, waarbij Rumi ze nog strenger toesprak dan Piek: ‘Als jullie eten willen, moeten jullie ook in een hokje.’ Dat was taal die ze begrepen.

Gesprek Mij heeft Piek dus nooit hoeven overtuigen van het belang van dierencommunicatie of überhaupt van de mogelijkheid om te communiceren met dieren. Heel veel anderen, inclusief zichzelf in het begin, wel. Een jaar of tien geleden trokken de meeste mensen nog zeer verbaasd hun wenkbrauwen op en ook in haar naaste omgeving was het commentaar niet van de lucht. Toch had ze al snel veel klanten, want mensen waren wel nieuwsgierig wat hun dier te vertellen had en er zijn nogal wat situaties, waarin een dierenarts of een gedragsdeskundige geen uitkomst kan bieden, maar een dierentolk wel.

‘Het bewijst zichzelf wel, daar hoef je geen moeite voor te doen,’ adviseerde ik. In die tien jaar zijn er al talloze situaties geweest waarin het zoveel leed heeft bespaard en problemen heeft opgelost, dat alle scepsis totaal in het niet valt bij wat het heeft bijgedragen.

Zo ontstond er een hele andere samenwerking tussen ons: ik ontving dagelijks enthousiaste updates van allerlei mooie gesprekken met dieren, lastige kwesties soms ook, zoals vermissingen – dieren weten dan zelf ook niet precies waar ze zijn en soms zelfs niet of ze nog leven of niet – en waar mogelijk dacht ik mee, stimuleerde ik en

volgde ik de ontwikkelingen. Ik vond het zeer interessant allemaal. Eigenlijk ging dit over bewustzijnsgroei van onszelf als mens, emancipatie van de dieren, hen meer als gelijkwaardig beschouwen en begrijpen dat wij het helemaal niet altijd beter weten en kunnen invullen voor de dieren. Het is bijvoorbeeld helemaal niet zo logisch om dieren altijd maar een spuitje te geven, soms willen ze gewoon zelf sterven, in hun eigen tempo. Om maar wat te noemen…

Het was voor Piek soms een hele uitdaging om mensen ‘de boodschap’ van de dieren duidelijk te maken. Zelfs in kringen van de grootste dierenactivisten werd die niet altijd even serieus genomen, viel mij op. Een gesprek met een huisdier gaat 9 van de 10 keer natuurlijk ook SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 33

PIEK STOR

OMSLAGTHEMA

over de relatie en de thuissituatie van het dier. De mens kàn er veel van leren, maar soms willen mensen wel dat een hond of kat ander gedrag vertoont – minder blaffen of ‘wild’ plassen bijvoorbeeld – maar niet geconfronteerd worden met hun eigen aandeel in de situatie. Wat vrij snel duidelijk werd is dat honden over het algemeen veel leed dragen voor mensen en dat katten mensen een spiegel voorhouden. Als dierentolk is het dus een hele kunst om mensen mee te krijgen in wat de dieren vragen of aankaarten met hun gedrag. Het vraagt ook van de mens bereidheid tot aanpassingen. In vrijwel alle gevallen helpt zo’n gesprek om meer begrip te hebben voor elkaar, problemen op te lossen, de juiste beslissingen te nemen en om de relatie te verdiepen. Vaak gaat er een wereld open voor mensen en voelen de dieren zich meer gehoord, gezien en begrepen èn kunnen ze nog meer betekenis geven aan het leven van mensen, de taak die ze op zich genomen hebben als huisdier.

Vrije dieren Voor vrije dieren – Piek noemt het bewust geen ‘wilde’ dieren – ligt dat anders, maar ook die hebben ons een heleboel te vertellen. Te leren vooral. Dat bleek wel toen we gingen experimenteren. Ik fotografeerde ongeveer elk dier dat ik tegenkwam en stuurde dan de foto door, nieuwsgierig afwachtend wat er uit het gesprek zou komen. Dat was altijd weer verrassend. Elk dier had weer een andere energie, een ander verhaal en een andere boodschap. De ‘gesprekken’ worden gevoerd op een

Meer over Piek Stor • Piek is als dierentolk aangesloten bij HeelDier, een samenwerkingsverband van dierenartsen en diertherapeuten.

Binnen HeelDier wordt holistisch en integratief gewerkt. www.heeldier.nl en www.piekstor.nl • Het filmpje Piek in gesprek met een konijn is te zien op youtubekanaal HAPPYVIEWPETRA: https://youtu.be/VzkdzdAuExA

Meer over Petra Maartense • Zie www.happyview.info voor meer informatie over het boek In de Stilte hoor je alles.

34 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

‘De “gesprekken” worden gevoerd op een ander niveau, vergelijkbaar met telepathie.’ ander niveau, vergelijkbaar met telepathie. Er komen ook beelden bij naar voren, die vaak iets duidelijk maken.

Piek vertaalt dat dan in woorden, maar het is zoals zij zelf zegt ‘altijd een soort armoede om het in woorden te moeten vatten.’ De dieren nemen haar mee in hun belevingswereld, vogels laten haar voelen hoe het is om te vliegen bijvoorbeeld.

De vrije dieren laten ons vooral zien hoe zij leven in het nu, Zijn, hoe belangrijk het is om te genieten en te beleven. Waar wij ons nogal eens druk maken en allerlei oordelen hebben, accepteren zij het leven veel meer zoals het is. Een kwal op het strand: ‘Wij laten ons drijven op de gebeurtenissen. Doe ons dat maar eens na.’ En wat dacht je van de zeehond: ‘Vrijheid zit in je hoofd.’ Of de hommel, die Piek tegenkwam in de trein: ‘Met ballast op mijn rug kan ik niet vliegen.’

We legden zo ongemerkt een hele verzameling ‘wijsheid’ aan, vol aanwijzingen voor de mens om z’n eigen balans terug te vinden in het leven, maar ook de balans in de wereld te herstellen. Pas later kwamen we op het idee daar een boek van te maken. Daarvoor benaderde Piek sommige dieren nog eens opnieuw, wat het boek tot een samenhangend geheel maakt. Er zit nog een boodschap achter alle boodschappen.

Een klein stukje uit het laatste hoofdstuk om dat te illustreren vindt u aan het eind van dit artikel.

Zo nam de leeuwenkoning de ‘leiding’ over dit boek, dat de titel In de Stilte hoor je alles heeft meegekregen.

De belangstelling voor dierencommunicatie is in de loop der jaren enorm toegenomen, getuige het feit dat er steeds meer vraag is naar het boek en er mensen zijn die het keer op keer aanhalen. Ook zijn er steeds meer dierentolken en raakt het ook steeds meer ingeburgerd om ze te raadplegen. We zitten middenin een enorme omwenteling en ook al moet er nog een hoop gebeuren om daadwerkelijk het evenwicht in de wereld te herstellen, we zijn ons er wel meer van bewust. En daar begint het mee.

OMSLAGTHEMA

Boekfragment Zo’n acht maanden later neem ik nog eens contact op met de Afrikaanse leeuw en krijg te horen: ‘Jij neemt lange tussenpozen, zeg.’ Ik mompel dat ik dat weet en dat ik net die ochtend tegen iemand heb gezegd dat ik mijn contacten verwaarloos.

‘Welke contacten? Met een dier?’ dacht ze lollig op te merken. ‘Ja, met de leeuw,’ had ik geantwoord, waarop zij bijna onder tafel lag van het lachen.

Ik vraag de leeuw hoe het met hem gaat, met de voorbeelden van de overleden karper en olifant nog vers in mijn achterhoofd. Deze leeuw maakt het goed, hij lijkt in de kracht van zijn leven te zijn. Ik denk aan wat hij destijds had gezegd over de oude ziel die hij was en de vele levens die hij geleefd had. Vermoedelijk gaan mijn gedachten in de richting of het niet zonde is dat hij nu een onbekende leeuw is in plaats van een bekend mens. ‘Suggereer je nu dat het een hoger is dan het ander?’ reageert hij. ‘Elke vlieg, elke olifant, elk takje, elk blaadje, elk korreltje grond is belangrijk. De mens wil altijd groter, wil altijd meer. Dat is allemaal ego. Het gaat om dienstbaarheid aan het geheel. Om je bijdrage aan het geheel.’ Dat hoor ik vaker van dieren. De leeuw gaat door: ‘Het geheel is allesomvattend. Elke haar op je hoofd is geteld.’

We komen erop uit dat het evenwicht in de wereld verdwenen is. De oorzaak daarvan is volgens de leeuw dat de basis in de wereld ‘niet-respect’ is. ‘Zonder respect geen basis,’ zet hij het om in voor mij verstaanbare woorden. Hij geeft het beeld van onze materialistische maatschappij die overal overheen walst, overheen dendert. ‘Dat is geen respect,’ concludeert hij.

Ik merk op dat dieren in een heel fijngevoelige wereld leven. Hij haakt daar op in door me te laten voelen dat dieren alle zintuigen, alle lichaamscellen open hebben staan en gebruiken. Hij laat mensen zien die veel zintuigen en cellen gesloten houden waardoor andere te wijd open komen te staan en uitspattingen veroorzaken. ‘Geen balans.

Onevenwichtigheid,’ verduidelijkt hij. ‘Hoe kunnen we het evenwicht vinden?’ vraag ik hem. ‘In de stilte hoor je alles.’

Ik besluit van het inzicht en de wijsheid van deze leeuw gebruik te maken ten behoeve van mijzelf en vraag hem of hij wat te zeggen heeft over mij. ‘Schrijf het boek en wees niet bang om te praten. Denk vaker aan ons als je praat. Jij bent onze stem.’

De leeuw legt uit dat het niet om hun fysieke aanwezigheid gaat in deze wereld, maar om wat er boven zit.

‘Er is genoeg onderzoek gedaan naar ons fysieke wezen, naar ons gedrag en onze gewoonten. Daar gaat het nu niet meer om. Het gaat om het hogere doel. Het respect voor alles en iedereen.’

•

In de Stilte hoor je alles Piek Stor, Petra Maartense Uitgeverij Happy View ISBN: 9789081648103 € 33,00

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 35

OMSLAGTHEMA

Die apenplaneet is zo gek nog niet Jarenlang liet ik de posters en de reclames voor de meest recente Planet of the Apes biosoopfilms aan me voorbijgaan. Mijn kinderen vroegen de laatste tijd regelmatig of War for the planet of the apes, die vorig jaar in de bioscoop verscheen, een leuke film was. Nee, niks voor jullie, antwoordde ik dan. In filmfragmenten zag ik chimpansees met geweren en andere apenkoppen met een oorlogszuchtige blik in hun groene ogen.

Dat leek me niet helemaal opvoedkundig verantwoord cultureel erfgoed. Totdat ik uit verveling tijdens een vliegreis de bewuste film zag. En ik raakte erdoor gefascineerd.

DOOR: BRIAN

DE MELLO

Een beetje onderzoek leert dat alles ooit begon in 1963 toen het sciencefictionboek La Planète des singes van de Franse schrijver Pierre Boulle uitkwam. Vijf jaar later volgde een eerste Engelstalige verfilming. De apen zagen er nog tamelijk gekunsteld uit en als kijker krijg je medelijden met de acteur die zwetend en hijgend in dat warme apenpak mocht rondlopen. Dat had hij echt nooit kunnen vermoeden, toen hem als jongetje gevraagd werd wat hij later wilde worden.

‘De menselijke trekjes van de aapachtigen zijn bij vlagen intrigerend.’

Menselijke aap De eerste filmreeks en de daaropvolgende tv-serie leverden nogal wat discussie op, eind jaren zestig en begin jaren zeventig. Niet vanwege de kwaliteit van de apen, maar door de gelaagdheid van het verhaal. Raciale kwesties en de Koude Oorlog werden weerspiegeld in de Planet of the Apes films. De intelligente apen verschilden van (blanke) mensen alleen nog maar vanwege hun uiterlijk.

36 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

De dreiging van totale vernietiging door de strijd tussen twee ‘stammen’ klonk in die tijd bekend in de oren van menig toeschouwer. De VS en de USSR gedroegen zich als Bokito’s en bedreigden elkaar met kernwapens, al dan niet hard bonzend op de borst.

In de meest recente filmtrilogie staat de strijd tussen mens en aap weliswaar centraal, maar gaat het vooral om de interne strijd binnen het apenrijk en de vriendschap die er tussen de soorten kan ontstaan. De verbazing op het gezicht van de mensen wanneer apenleider Caesar voor de eerste keer iets zegt, spreekt boekdelen. Het komt allemaal doordat een enthousiaste wetenschapper op zoek gaat naar een middel tegen Alzheimer, om zijn dementerende vader te kunnen genezen. De apen die als proefdier worden ingezet, blijken goed te reageren op het experimentele medicijn. Zo goed, dat ze op een gegeven moment zichzelf het middel toedienen en uitbreken, op zoek naar een eigen, vrije wereld. Dit allemaal onder de bezielende leiding van Caesar, die in deel twee een robbertje moet vechten met Koba, een soortgenoot die van inzicht verschilt over het te voeren beleid. Waar Caesar gelooft in vreedzame co-existentie, is Koba van mening dat er maar één goed mens bestaat en dat is een dood mens. De menselijke trekjes van de aapachtigen zijn bij vlagen intrigerend en we constateren dat er goede en slechte mensen, én apen, zijn. Caesar zou het anno 2018 beter doen dan menig leider van een G8-land. Dat is pas echt een beangstigende gedachte!

OMSLAGTHEMA

Het schokkende intermenselijke (of interapelijke) beeld dat ik aan het zien van de film in het vliegtuig overhield, bracht mij ertoe om ook de twee andere delen uit de trilogie te bekijken. En die stelden niet teleur. Ik merkte wel dat mijn beeld van chimpansees compleet veranderde, ook al kende ik wel het verhaal van de fameuze Britse ‘dame’ Jane Goodall, die midden jaren zestig uitgebreid onderzoek deed naar het sociale gedrag van chimpansees in Tanzania. Zij ontdekte dat deze mensapen beschikten over persoonlijkheid, kunnen nadenken en emoties kennen zoals verdriet en blijdschap. Maar, net zoals in de film, kunnen chimpansees meedogenloos zijn om hun positie in de groep te handhaven. Ze zijn zelfs bereid tot moord als dit ‘nodig’ is. Agressie, afgewisseld met affectie, lijkt bijna menselijke vormen aan te nemen.

Na-apen Dit drukte mij met de neus op de feiten. Al die jaren dacht ik bij ‘chimpansee’ onbewust als eerste aan Cheetah, de trouwe sidekick van Tarzan (‘Me Tarzan, you Jane, he Cheetah’). Die wist op fascinerende wijze te communiceren met zijn mede-acteur en voormalig Olympisch zwemkampioen Johnny Weismuller, de jungleheld uit de tv-serie en films waar ik als jochie met plezier naar keek wanneer het op de buis herhaald werd.

Na een mooie filmcarrière ging Cheetah met pensioen, bracht zijn oude dag in Florida door met vingerschilderen en tv kijken (hij keek het liefst naar American Football) en overleed naar verluid op tachtigjarige leeftijd in

CHEETAH, TARZAN EN JANE (1932)

2011. Menig mens zou jaloers kunnen worden op zijn post-pensionado bestaan.

Cheetah bleek zijn tijd ver vooruit.

Dat apen meer valt te leren dan slechts een kunstje, bleek ook uit het onderzoek van Allen en Beatrix Gardener. Zij leerden een vrouwtjeschimpansee genaamd Washoe gebarentaal; iets wat voorheen nog niemand was gelukt bij een mensaap. Washoe gaf deze kennis door aan haar adoptiezoon Loulis. Toen Washoe in 2007 overleed, had zij 130 gebaren uit de mensentaal geleerd. Ook uit ander cognitief onderzoek bleek dat apen in staat zijn om gebarentaal te leren, maar daarbij gaat het primair om het imiteren van menselijke bewegingen. Er is geen sprake van spontane, ‘echte’ mensencommunicatie.

Iets vergelijkbaars constateerde psycholoog Herbert Terrace van de Columbia University in 1973. Hij wilde weten

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 37

OMSLAGTHEMA

‘Het had weinig gescheeld of niet de mens, maar de aap had het op aarde voor het zeggen gehad.’ wat er met de taalvaardigheid van een chimpansee zou gebeuren als deze werd opgevoed als een mens. De aap Nim Chimpsky – met een knipoog vernoemd naar de Amerikaanse taalkundige Noam Chomsky – kwam bij een gezin in New York te wonen en leerde daar Amerikaanse gebarentaal. Ondanks dat Nim 150 tekens onthield, ontdekte Terrace dat er ook hier sprake was van imitatie in plaats van spontane, menselijke communicatie.

Toch zijn er ontwikkelingen geconstateerd die de mogelijkheid van een ‘Caesar’ dichterbij brengen. Onderzoeker en primatoloog Susan Savage-Rumbaugh, verbonden aan the Great Ape Trust, is ervan overtuigd dat apen in staat zijn om linguïstische communicatie met mensen te hebben. Ze werkte ruim twintig jaar met twee bonobo’s, dwergchimpansees, genaamd Kanzi en Panbanisha.

Naast gebarentaal gebruikte ze zogeheten lexigrams om met hen te communiceren. Deze symbolische representaties van woorden bleken goed te leren: Kanzi wist er 360, Panbanisha zelfs nog meer. Door middel van een toetsenbord met afbeeldingen wisten de apen met haar te communiceren. Dit ging betrekkelijk eenvoudig, omdat ze al die tijd de chimpansees liet wennen aan een combinatie van apen- en mensenleefstijl. Zo kregen ze de context mee van de woorden die ze leerden. Het experiment toonde zelfs aan dat de mensapen creatief en speels met woorden om konden gaan. Een bezoeker die zich onaardig gedroeg werd door Panbanisha via een lexigram bestempeld als een ‘monster’. De scheldende aap was geboren.

Snelle evolutie Dat maakt het acteertalent van de hoofdrolspelers in Planet of the Apes films nog geen werkelijkheid. We blijven hooguit hangen op het niveau van King Kong. De affectie die deze uit de kluiten gewassen gorilla toonde voor ‘zijn’ menselijke heldin was ontroerend. En zijn manier van communiceren in sommige films ook. Dat hij uiteindelijk niet werd begrepen en het moest afleggen tegen de angstige mens, zegt meer over de mens dan over de aap.

38 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Een echte gorilla die mogelijk verder was ontwikkeld dan King Kong, is de onlangs overleden Koko. Zij leerde van psychologe Francine Patterson gebarentaal, en was in staat om met behulp van een computer Engels te ‘spreken’. Ze begreep ongeveer 2.000 gesproken woorden en haar IQ van 70-95 kwam heel dicht in de buurt van dat van een mens, alhoewel de geleerden het niet met elkaar eens zijn of ook hier sprake was van vooral na-apen of toch van echt taalbegrip.

Onderzoekers van het Yerkes National Primate Research Center in Georgia (VS) hebben inmiddels wel zo’n tien jaar geleden de oorzaak ontdekt van het schijnbaar onoverbrugbare gat tussen menselijk communiceren en het na-apen ervan door apen. Zij vergeleken de hersenen van mensen, resusapen en chimpansees tijdens het

OMSLAGTHEMA

communiceren en ontdekten een opvallend verschil. Bij mensen zagen zij wijdverspreide zenuwverbindingen in het midtemporale gedeelte van de hersenen, in het bijzonder bij de fasciculus arcuatus, de bundel zenuwvezels die de spraakgebieden in het brein met elkaar verbindt. Die grotere verbindingen zorgen ervoor dat wij gesproken woorden beter kunnen analyseren en in de juiste context kunnen plaatsen. Beschadiging van de fasciculus arcuatus leidt bij mensen tot afasie; patiënten die dit hebben kunnen wel gesproken woorden verstaan en ook spontaan woorden produceren, maar ze kunnen ze niet nazeggen.

Het had weinig gescheeld of niet de mens, maar de aap had het op aarde voor het zeggen gehad. Als het een kwestie van een neurale verbinding blijkt die ons ‘slim-

mer’ maakt dan apen, is het een kwestie van tijd voordat zaken kunnen omkeren. Sommige onderzoekers zijn ervan overtuigd dat het nog een overzichtelijk evolutionair poosje duurt voordat apen in staat zijn de sprong te maken naar menselijke communicatie. Dan moet er in hun hersenen wel eerst het nodige gebeuren, maar met de huidige stand van de techniek moeten we niet verbaasd opkijken als een talkshow binnenkort wordt gepresenteerd door een heuse aap. Zo moeilijk kan dat niet zijn.

Tegen die tijd zijn we ongetwijfeld weer een paar Planet of the Apes films verder. Ondertussen hoop ik dat mijn nieuwe held Caesar blijft leven en maak ik geen domme gebaren meer voor de apenkooi in de dierentuin. Je weet maar nooit; Bokito had bitter weinig woorden nodig.

•

OMSLAGTHEMA

Als communicatie met woorden niet lukt Giesje Zwennes begon haar carrière als grafisch ontwerper in het kantoor van haar vader. Nu doet ze iets totaal anders. Inmiddels heeft Zwennes haar eigen stukje land, met paardenbak, weides en stallen. Daar, in de groene driehoek tussen Den Haag, Zoetermeer en Leiden, helpt zij mensen zichzelf beter te begrijpen. Dat doet ze niet alleen. Haar paarden en pony’s helpen mee.

DOOR: LISETTE

WEBER-ZIERE

Zwennes was in haar vroege jeugd al een typisch paardenmeisje, maar haar paarden bleven vooral een hobby.

Pas toen zij een cursus in coaching met paarden (Equine Assisted Coaching, EAC) volgde, vielen de stukjes op zijn plek. Ze vertelt: ‘Na de middelbare school kon ik als grafisch ontwerper bij mijn vader aan de slag. Toch wist ik dat dat niet de loopbaan was die ik wilde. Ik wilde liever met mensen werken, iets voor ze betekenen en écht helpen. Ik overwoog om sociaal werk te gaan studeren, maar dat echte aha-gevoel had ik toen ik in Pijnacker de EAC-cursus volgde.’ In die cursus ervoer ze hoe duidelijk paarden voelen en spiegelen wat er om hun heen gebeurt. Zwennes: ‘Ik had indertijd een paard dat een beetje een lolbroek was. Altijd als ik met hem aan de slag was, zat hij met z’n neus in mijn zakken, probeerde hij de rits van mijn jas open te maken of liep hij op een andere manier te klieren. Toen ik mocht gaan oefenen met coachen, wilde mijn schoonmoeder wel proefkonijn zijn. Maar ze wilde wel pertinent met dat specifieke paard. Ik zag mijn geest al dwalen. Maar in die oefenses-

‘Met het paard erbij konden ze zichzelf uitdrukken.’

40 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

sie deed dat paard helemaal niets. Blijkbaar zat er iets in mij, wat dat gedrag uitlokte. Sinds die dag doe ik nooit meer aannames over wat ik van of met een paard – of mens – kan verwachten.’

Na haar cursus richtte Zwennes haar eigen bedrijf op: Het Beste Paard van Stal. Ook volgde ze cursussen die gericht zijn op werken met mensen met een geestelijke beperking, kinderen die uit een geweldsituatie komen en personen die psychologische of psychiatrische aandoeningen hebben. Veel van haar cliënten zijn kinderen en jongeren, maar ook volwassenen en mensen zonder een specifieke diagnose kunnen bij haar terecht. Vaak vergoedt de gemeente (een deel van) de therapie bij haar.

Paardenspiegel De reden dat therapie met behulp van dieren, zoals paarden, zo goed werkt is volgens Zwennes simpel: ‘Ze kunnen niet liegen. Mensen denken vaak nog even na voordat ze iets doen. Ze willen bijvoorbeeld niet onbeleefd zijn of denken dat bepaald gedrag meer gepast zou zijn. Dieren hebben dat niet. Als zij angstig worden van iemand, dan lopen ze weg. Als een paard een mens bedreigend vindt zal hij terug dreigen. Datzelfde gevoel hebben mensen ook vaak, maar ze handelen er niet naar. De paarden dienen in zulke gevallen als een spiegel. Ze vertellen je wat anderen niet willen of kunnen zeggen.’

Paarden laten dus als geen ander zien wat voor gevoelens een mens in hen veroorzaakt. Daarom organiseert Zwen-

‘Hij was verbaasd wat dat ene uurtje met mij voor een impact heeft gehad.’

nes met haar paarden ook teambuilding uitjes. Dat kan heel confronterend zijn voor de deelnemers. Want soms spreek je dingen uit over een paard, maar niet over een mens. Als een paard dan toevallig heel erg lijkt op één van je collega’s wordt het ineens makkelijker om toch dat gesprek eens aan te gaan. Ook kan het zijn dat het paard een reactie laat zien die de deelnemer altijd onderdrukte, maar wel in eerste aanleg voelde. Daar heeft Zwennes allerlei leuke anekdotes over: ‘Ik heb een tijdje terug een man hier gehad die een enorm aanwezig voorkomen had.

Als hij binnen brieste, voelde je de atmosfeer veranderen.

Hij was lang, breed en imposant, hij had meteen je aandacht. In een oefening moesten de deelnemers allemaal een paard pakken. Maar deze man lukte dat niet. Alle paarden liepen voor hem weg. Pas toen hij kleiner en

zachter was, lukte het. Zijn collega’s herkenden zichzelf wel in die paarden, maar hadden nog nooit tegen hem gezegd dat hij ze zo kon intimideren met zijn aanwezigheid. Met het paard erbij konden ze zichzelf uitdrukken.’

Gelukshormoon Maar paardentherapie is meer dan alleen een spiegel voorhouden. Zwennes helpt zowel jonge als oude mensen, met allerlei verschillende achtergronden. ‘In mijn werk zie ik vaak kinderen van ouders die in scheiding liggen of die bijvoorbeeld een angststoornis hebben.

Daarnaast komen hier heel veel kinderen met autisme of ADHD. Die bouwen vaak gedurende de dag spanning op en kunnen enorm overprikkeld raken. Dat leidt ertoe dat zij vastzitten in die vecht-vluchtreactie. Je kan SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 41

OMSLAGTHEMA

moment kwam ze naar me toe. “Ik ben er morgen niet,” zei ze, “morgen gaan we in de klas wat doen”. Wat bleek?

Dit supergestreste meisje, dat eerder nog zo bang was voor haar eindmusical dat ze niet eens bij de repetities durfde te zijn, had nu een rolletje en ging meedoen!’

Paard als therapeut je voorstellen dat dat heel stressvol is. De tijd die ze bij mij doorbrengen helpt ze die spanning los te laten. Als mensen in een omgeving met paarden zijn, maken ze oxytocine aan. Dat gelukshormoon zorgt ervoor dat het lichaam al die stresshormonen niet meer maakt en kan opruimen. Ik hoor van ouders dan ook vaak dat hun kind heel druk van school komt, maar juist heel rustig bij mij vandaan komt.’

Veel kinderen ervaren de therapie ook helemaal niet als een ‘behandeling’, maar juist als een leuk uitje. Door de beperkingen die ADHD en autisme soms met zich meebrengen, denken kinderen dat ze niets kunnen. Spelen met hun leeftijdgenootjes is bijvoorbeeld te moeilijk. Het zelfbeeld kan dan te negatief zijn en de sociale vaardigheden blijven achter. Maar samen met het dier dingen doen – die ze anders niet konden – maakt dat ze weer successen gaan ervaren. Uiteindelijk kunnen ze daardoor angsten overwinnen, makkelijker omgaan met onverwachte gebeurtenissen en hun communicatieve vaardigheden verbeteren. Zwennes: ‘We willen met deze therapie graag naar voren halen wat een kind wel kan en zeker niet de nadruk leggen op wat een kind (nog) niet kan of nooit zal kunnen.’

Ook kinderen die uitvallen op de basisschool hebben baat bij paardentherapie. Die kinderen vallen, ook in het speciaal onderwijs, bijvoorbeeld tussen cluster 3 (motorisch of verstandelijk gehandicapten) en cluster 4 (gedragsproblemen of een stoornis). Ze zijn te goed voor het één maar te slecht voor het ander. Gewoon maar thuis houden is voor de ouders vaak niet te doen. Maar naar school kan ook niet. Dan is Zwennes’ paardentherapie een uitkomst. ‘Een tijdje geleden was hier een meisje dat in groep 8 was uitgevallen. Zij kwam hier een paar dagdelen per week en ik zag haar zelfvertrouwen groeien.

Uiteindelijk kon zij weer gaan wennen op haar basisschool door een beetje te helpen bij de kleuters. ’s Ochtends was ze daar en ’s middags bij mij. Op een gegeven 42 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Hoewel Zwennes vooral bekend staat om haar werk met kinderen, hebben volwassenen ook veel baat bij haar paardentherapie. Het nut gaat verder dan alleen dat rustgevende aspect. Er zit ook een belangrijk therapeutisch deel aan haar coaching. Therapie die juist mogelijk is omdat er een paard bij betrokken is. ‘Ik doe veel verschillende oefeningen met mensen. Paarden zijn daar heel handig bij. Een vrouw die hier kwam vond het heel moeilijk om haar eigen wensen en grenzen aan te geven.

Haar psycholoog had wel eens een testje gedaan met haar, waarbij hij haar vroeg om aan te geven wanneer hij te dichtbij kwam. Die man kon helemaal tegen haar aan gaan staan. Ze gaf geen enkele grens aan. Ook thuis werd er nauwelijks naar haar geluisterd. Ik vroeg haar om het paard op een bepaalde plek in de bak te zetten en daarna zelf weg te lopen. Het paard bleef absoluut niet staan. Hij liep steeds achter haar aan. Ze heeft het wel vijftien keer geprobeerd, maar elke keer kwam hij weer naar haar toe.

Tot ze in frustratie uitriep “Hoe kan dat nou?!”. “Heb je hem al verteld dat hij moet blijven staan?”, vroeg ik. Ze probeerde het nog eens. “Blijf jij maar even hier staan, dan loop ik weg”. En jawel hoor. Het paard bleef rustig staan. In de daarop volgende sessie met haar psycholoog kon ze haar grens wel aangeven. Toen hij op ongeveer twee meter afstand van haar stond zei ze “stop”. Dat was een leuk telefoontje, dat ik toen van haar behandelaar kreeg. Hij was verbaasd wat dat ene uurtje met mij voor een impact heeft gehad.’

•

In de toekomst hoopt Zwennes de financiering rond te krijgen om een betere, wintervaste accommodatie te bouwen op haar terrein.

Daarom heeft ze de Stichting Vrienden van Het Beste Paard van Stal opgericht en werkt ze samen met de gemeente. ‘Op die manier kunnen we kinderen én volwassen straks nog beter opvangen, en beter helpen.’

Meer weten? Kijk op www.hetbestepaardvanstal.nl

‘Paarden laten als geen ander zien wat voor gevoelens een mens in hen veroorzaakt.’

OMSLAGTHEMA

Spreekt u al Dolfijns?

Denise Herzing raakte geïnteresseerd in dolfijnen vanwege hun grote hersenen en wat ze met al die denkkracht doen in het wild. Een deel daarvan gebruiken ze om hun complexe levens te leiden, maar wat weten we nou eigenlijk over de intelligentie van dolfijnen?

DOOR: ROLAND

PLUUT

Volgens Herzing weten we onder meer dat de verhouding tussen hun hersenen en hun lichaam, een manier waarop we intelligentie kunnen meten, alleen kleiner is dan die van mensen. Dolfijnhersenen zijn dus relatief groot. Grote hersenen zijn nodig om intelligentie te ontwikkelen. Op cognitief vlak kunnen dolfijnen bijvoorbeeld kunstmatig gecreëerde talen begrijpen. Ze slagen voor zelfbewustzijntests met spiegels. Op sommige plekken gebruiken ze gereedschappen, zoals sponzen, om op vissen te jagen.

Maar voor Herzing is de belangrijkste vraag: hebben ze een taal, en zo ja, waar hebben ze het dan over?

Bahama’s Iets meer dan dertig jaar geleden ging ze daarom op zoek naar een plek waar ze dolfijnen onder water kon observeren, om de code te kraken van hun communicatiesysteem. In de meeste delen van de wereld is het water te troebel, waardoor het moeilijk is om dieren onder water te observeren. Ze vond ‘haar’ groep in de prachtige, heldere, ondiepe zandbanken van de Bahama's, net ten oosten van de Amerikaanse staat Florida. Deze dolfijnen brengen hun dagen luierend en spelend door in de veiligheid van het ondiepe water. Pas ‘s nachts zoeken ze de diepte op om te jagen.

‘Hebben ze een taal, en zo ja, waar hebben ze het dan over?’

Ook voor een onderzoeker is het geen slechte werkplek.

Herzing leeft, slaapt en werkt elke zomer vijf maanden op een twintig meter lange catamaran. Haar belangrijkste instrument is een onderwatercamera met een hydrofoon.

44 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Dat is een onderwatermicrofoon, waarmee ze geluid en gedrag kan combineren. In haar werk is ze terughoudend, ze probeert zich te houden aan dolfijn-etiquette van het water, ‘want we zijn op hun terrein tijdens de observatie’, aldus Herzing.

Herzing werkt in haar onderzoek met de Atlantische vlekdolfijn. Dat is volgens haar een heel fijne soort om mee te werken. Inmiddels kent ze al drie generaties van de groep. ‘Jonge dolfijnen leren een hoop tijdens hun jeugd. Tijdens hun tienerjaren oefenen ze hun sociale vaardigheden. Rond hun negende worden de vrouwen seksueel volwassen, zodat ze zwanger kunnen worden.

De mannen zijn een stuk later, zo rond hun vijftiende.

Dit betekent dat we na zoveel jaar drie generaties volgen,

OMSLAGTHEMA

inclusief oma’s en opa’s.’ Ze vervolgt: ‘Dolfijnen zijn van nature “akoestici”. Ze produceren en horen tien keer hogere tonen dan wij, gebruiken andere communicatiesignalen, kunnen goed zien, dus ze gebruiken lichaamstaal. Dolfijnen kunnen proeven, maar niet ruiken. En ze kunnen voelen. Geluid kan gevoeld worden in water, doordat weefsel en water akoestisch even goed geleiden.

Ze kunnen elkaar op afstand “buzzen” en kietelen. We weten al ongeveer hoe geluid gebruikt wordt bij bepaald gedrag. Zo hebben dolfijnen een “naam”. Elke dolfijn heeft een eigen, kenmerkend gefluit dat alleen bij de specifieke dolfijn wordt gebruikt door zijn soortgenoten, precies zoals mensen dat doen met een naam.’

Herzing laat het bekende fluittoontje van dolfijnen nog eens horen. ‘Dit geluid is het best onderzocht, omdat het makkelijk te meten is en ook door mensenoren nog te horen is. Je hoort dit geluid bijvoorbeeld wanneer een moeder en haar kalf samenkomen. Een ander goed onderzocht geluid, zijn de echolocatie-kliks. Dit is de sonar van de dolfijn. Ze gebruiken deze kliks om te jagen en te eten. Heel snelle kliks worden gezoem dat sociaal wordt gebruikt. Mannetjes kunnen daarmee bijvoorbeeld een vrouwtje het hof maken.’

‘Je kunt deze code kraken door de signalen te ontrafelen, maar het is heel lastig.’

Dolfijnen zijn ook politieke dieren. Ze moeten regelmatig conflicten oplossen en gebruiken speciale geluiden als ze vechten en ruzie maken. Die geluiden zijn nog niet goed onderzocht, omdat ze moeilijker te meten zijn. Als dolfijnen vechten stoten ze met de hoofden tegen elkaar. Soms hebben ze daarbij hun bek open en er is altijd een hoop gekwetter te horen. Gevechten worden afgesloten met een luchtbel. Daarna neemt een van de groepen afstand en is alles weer opgelost. Het escaleert bijna nooit tot geweld.

Herzing merkt op: ‘In de Bahama’s zwemt ook een andere soort dolfijnen: de tuimelaars. Deze dieren hebben sociale interactie met de gevlekte dolfijnen. Ze passen bijvoorbeeld op elkaars kalfjes. Ook vertonen de mannetjes imponeergedrag als ze elkaars vrouwen achterna gaan.

De twee soorten vormen zelfs tijdelijke allianties als ze haaien wegjagen.’

Bij de samenwerking met de tuimelaars maken ze gebruik van een mechanisme dat gelijktijdigheid heet. Om haaien weg te jagen synchroniseren ze hun geluiden met hun lichaamshoudingen, om groter te lijken en sterker te klinken. Daarbij maken ze meer geluid dan wij kunnen horen. Herzing: ‘Dolfijnen maken ultrasoon geluid en we gebruiken speciale apparatuur om deze geluiden op te vangen. We hebben de complexiteit van het gefluit gemeten, op basis van informatietheorie, en de dynamiek van het gefluit lijkt veel op menselijke taal. Maar de bromtonen zijn nog steeds een mysterie. Het blijkt dat de bromtonen een beetje lijken op menselijke fonemen (een verzameling klanken met dezelfde betekenisonderscheidende functie). Je kunt deze code kraken door de signalen te ontrafelen, maar het is heel lastig, en we hebben nog geen steen van Rosetta.’

CHAT Toch bestaat er nog een tweede manier om met dolfijnen te praten. Namelijk door technologie te ontwikkelen, een zogenaamde communicatie-interface. Herzing experimenteert daarmee op de Bahama's. Ze vertelt: ‘In het verleden hebben wetenschappers toetsenborden gebruikt om de kloof met diersoorten zoals dolfijnen en chimpanSEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 45

OMSLAGTHEMA

sees te overbruggen. Het onderwatertoetsenbord dat in Orlando, Florida werd gemaakt was zelfs een van de meest geavanceerde interfaces ooit. Het hielp mensen en tamme dolfijnen bij het uitwisselen van informatie onder water.’ Aanvankelijk wilde Herzing eenzelfde soort toetsenbord gebruiken, maar dan in het wild. Het idee was om de dolfijnen uit te nodigen samen te spelen. Dolfijnen zijn namelijk nieuwsgierig en sociaal; ze zijn gek op spelen. Ze deden spontaan de geluiden en lichaamshoudingen van de onderzoekers na.

Ze nodigden hen zelfs uit voor hun favoriete spelletje: het meesleuren van zeewier. Het leukst vinden ze het om het wier van vin naar vin te laten vallen. Herzing: ‘Wanneer dolfijnen je uitnodigen voor dit spel, laten ze zich vaak verticaal zakken in het water. Ze nemen wat wier op hun vin, duwen het weg en laten het soms op de bodem vallen zodat wij het oprapen en meedoen met hun zeewier-spelletje. Als we het niet oppakken van de bodem, brengen ze het naar de oppervlakte, zwaaien ze ermee op hun staart, laten het vallen, en dan pakken wij het weer op. Dus we dachten: zou het niet mooi zijn om een technologie te bouwen die de dolfijnen in staat stelt om hun favoriete speelgoed aan te vragen?’

Het idee was om een toetsenbord te hangen aan de boot, gekoppeld aan een computer. De duikers en de dolfijnen zouden de toetsen indrukken, vrolijk informatie uitwisselen en elkaar om speelgoed vragen. Maar al gauw bleek dat dolfijnen niet blijven hangen rond een boot met een toetsenbord. Ze hebben kennelijk betere dingen te doen in het wild. In gevangenschap is dat toch anders.

Daarom duwden Herzing en haar collega’s een draadloos toetsenbord door het water. Ze onderscheidden vier speeltjes: een sjaal, een touw, zeewier, en een boottochtje, wat een leuke activiteit is voor dolfijnen. Ze verzonnen zelf een fluitje voor de sjaal en koppelden dat aan een symbool. Het waren kunstmatig gecreëerde geluiden.

Normaal gesproken gebruikt een dolfijn die niet, maar ze kunnen ze eenvoudig nadoen.

Vervolgens oefenden Herzing en haar collega’s samen met de dolfijnen met dit systeem. Langzaam maar zeker leerden de dolfijnen met welke fluitjes ze om het touw, de sjaal en de andere dingen konden vragen. De dolfijnen hadden enorme interesse in het systeem en werkten met intentie en focus.

Maar na een tijdje ontstond de behoefte aan een geavan46 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

ceerdere technologie. De onderzoekers bundelden hun krachten met Georgia Tech, waar een groep wetenschappers onder leiding van Thad Warners een ‘draagbare computer’ maakte. Die computer heet CHAT (een afkorting voor Cetacean Hearing and Telemetry). In plaats van een toetsenbord te duwen, draagt de duiker nu het hele systeem bij zich en het is volledig akoestisch gemaakt.

De duiker activeert de geluiden via een toetsenbord op zijn onderarm. De dolfijnen kunnen die geluiden horen via een onderwater-speaker. Als een dolfijn het fluitje nadoet, of als een mens het fluitje speelt, komen de geluiden binnen en worden gelokaliseerd door twee hydrofoons.

De computer kan opsporen welke dolfijn om het speeltje vroeg als de woorden overeenkomen. De kracht van het systeem ligt in de directe herkenning van geluid waardoor Herzing en haar collega’s snel en accuraat kunnen reageren op de dolfijnen.

Herzing: ‘Het is nog maar een prototype, maar we hopen dat het zo uitpakt. Duiker A en Duiker B hebben beiden een draagbare computer. De dolfijn hoort het fluitje als een fluitje, de duiker hoort het fluitje als een fluitje of als een woord. Duiker A speelt het fluitje voor de sjaal, of

‘Maar terwijl wij mensen hun natuurlijke geluiden ontcijferen, zijn we ook van plan ze weer in de computer te stoppen.’ ligentie. Ze leven in een andere omgeving en we moeten nog steeds de kloof met de sensorische systemen overbruggen. Maar stelt u zich eens voor hoe het zou zijn om werkelijk de geest te begrijpen van een andere intelligente diersoort.’

•

DIT IS EEN NEDERLANDSE VERTALING VAN EEN TED TALK

Duiker B speelt het fluitje voor het wier, om een speeltje aan te vragen. We hopen dat de dolfijn het fluitje zal nadoen. Als duiker A het wier heeft, als dat het geluid is dat werd gespeeld en aangevraagd, dan geeft de duiker het wier aan die dolfijn. Zo ontstaat een spelletje waarin communicatie centraal staat.’

CHAT is specifiek ontworpen om dolfijnen de kans te bieden dingen aan ons te vragen. De communicatie kan twee kanten op werken. Misschien leren de dolfijnen om de menselijke fluitjes na te doen? Herzing hoopt er op ‘en we denken het’ voegt ze toe. ‘Maar terwijl wij mensen hun natuurlijke geluiden ontcijferen, zijn we ook van plan ze weer in de computer te stoppen. We kunnen nu bijvoorbeeld hun kenmerkende naam-fluit in de computer stoppen, en interactie met een specifieke dolfijn aanvragen. We kunnen ook onze eigen naam-fluitjes creëren, zodat de dolfijnen vervolgens interactie met een specifiek mens kunnen aanvragen.’ Het zou volgens Herzing zelfs mogelijk kunnen zijn deze technologie later te gebruiken om met andere diersoorten te communiceren. ‘De dolfijn is een diersoort die op veel verschillende manieren dicht in de buurt komt van de menselijke intel-

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 47

OMSLAGTHEMA

Op bezoek bij mijn neven in Afrika ‘Als ‘ie je pakt, houd je dan slap. Laat hem je maar een beetje rondsmijten.

Als je verstijft ziet hij dat als een uitdaging voor zijn dominantie.’ ‘Uhm, oké.’

DOOR: STEPHEN

ASMA

Mijn broer en ik keken elkaar aan. Het advies kwam nogal last-minute. We klampten ons op dat moment namelijk vast aan de bijzonder stijle bergkam van de Bisoke vulkaan. Om daar te komen hadden we drie uur lang door de brandnetels geklauwd en gekropen. De trip was begonnen in Rwanda, maar we waren nu in Congo. Dat was niet de bedoeling geweest, maar gorilla’s zijn niet geïnteresseerd in landsgrenzen. Onze gidsen hadden ons naar een groep gorilla’s gebracht die lokaal bekend staat als ‘Amahoro’, dat vrede betekent in de lokaal gesproken taal. Ik hoopte maar dat ze een beetje vredelievend waren vandaag.

Neocortex Voordat ik naar Afrika ging had ik net een recensie geschreven over twee nieuwe musea in Amerika, de Koch Hall of Human Origins in het Smithsonian in de stad Washington en de Spitzer Hall of Human Origins in het American Museum of Natural History in New York. Hoewel de musea fantastisch waren, richtten de exposities daar – net als alle andere musea – zich op de evolutie van onze grote neocortex: de plek in de hersenen

48 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

waar we mee leerden om gereedschap te gebruiken, taal verworven, cultuur opdeden en nog veel meer dingen die ons typisch menselijk maken. Ik denk dat het voor ons een tweede natuur is om onze unieke cognitieve vaardigheden te vieren. Ze onderscheiden ons namelijk van de dieren.

Maar daar in het bos realiseerde ik me hoe bevooroordeeld die mening eigenlijk is. We hebben inderdaad veel te danken aan de neocortex, maar onze overleving als soort hebben we meer te danken aan de emotionele vaardigheden die in hersendelen zitten die dieren ook hebben.

Die delen ontstonden ver voordat de hoofden van homo sapiens plotseling zo explosief begonnen te groeien. We delen een rijk emotioneel leven met onze dieren-neven.

Want emotie hielp ons te overleven in een vijandige omgeving. Hoe meer we begrijpen wat we met zoogdieren gemeen hebben, hoe meer we onze mening over menselijke ‘intelligentie’ moeten bijstellen.

Daar, op die richel van de vulkaan kwamen mijn broer en ik op adem. ‘Oké,’ zei onze gids met een glimlach, ‘laten we onze neven bezoeken.’

De week voor de ‘gorillatrektocht’ sliepen mijn broer en ik in de Serengeti. Op een ochtend kregen we een tip dat er een kudde gnoes een rivier ging oversteken. Dat wilden we bekijken en dus gingen wij en onze groep er met een grote truck naartoe. Eenmaal daar snuffelden de gnoes wat rond het water.

Plotseling gilde een vrouw. Ze had een eenzame gnoe zien afdrijven van zijn kudde en een krokodil was uit het water opgedoken. De kudde rende weg en het was chaos.

Pas toen de kudde in de verte was verdwenen, hield het jammeren van het slachtoffer op. Het was griezelig stil, maar de gnoe had zichzelf op het droge getrokken, de krokodil nog steeds in zijn been vastgebeten. Zijn achterbeen zat volledig in zijn bek, de tanden in zijn romp.

‘Nu is het alleen nog een kwestie van wachten’, reageerde

onze gids. ‘De krokodil geeft nooit op.’ De gnoe was sterker dan we hadden verwacht, maar de krokodil was het sterkst. Ook andere krokodillen begonnen belangstelling te tonen voor het tafereel. Toen gebeurde er iets onverwachts, iets dat zelfs de gids schokte. Na een minuut of vijf had het roofdier heel even zijn grip verslapt.

In die fractie van een seconde was de gnoe ontsnapt. De gillende vrouw die de gnoe als eerste had gezien slaakte een kreet van opluchting. We voelden allemaal diezelfde opluchting voor de gnoe. De gnoe leefde nog lang en gelukkig, toch?

Onze gids had daar een ander idee bij. ‘Hij was ontbijt voor de krokodillen, maar nu is hij diner voor de hyena’s.’ Inderdaad, het achterbeen van de gnoe hing er nog maar aan een draadje bij. Een makkelijke prooi. De natuur kent geen genade.

Gevoelens Mijn tijd op de Serengeti deed me nadenken over het innerlijke leven van dieren. Voelt een gnoe, als hij het uitgilt, angst zoals wij die voelen? Is hij opgelucht als hij plotseling bevrijd is? Heeft de krokodil spijt? Als je het aan een huisdiereigenaar vraagt, zal hij je garanderen dat zijn dierenvriend emoties heeft. Maar de wetenschap weet het nog niet zo zeker. Jaak Panksepp, oprichter van een nieuw wetenschappelijk veld, genaamd ‘affectieve

‘Mijn tijd op de Serengeti deed me nadenken over het innerlijke leven van dieren.’ neurowetenschappen’, denkt dat onze antropomorfische neigingen op één gebied waarschijnlijk wel kloppen: dieren hebben complexe emotionele levens.

Het werk van Panksepp is met name interessant omdat hij heeft ontdekt hoe je de grote emotionele systemen van dieren aan en uit kan zetten. Zijn methode daarvoor is onprettig om over na te denken. Hij verwijdert er namelijk hersendelen voor en heeft twee knaagdieren aan elkaar gemaakt. Toch is zijn data heel belangrijk.

Met behulp van elektrische stimulatie kon hij aantonen dat zoogdieren ingebouwde emotionele en gedragsreacties hebben in de subcortex en limbische delen van de hersenen. Panksepp plaatste elektrodes in de hypothalamus van katten en zag dat volkomen kalme dieren SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 49

OMSLAGTHEMA

plotseling veranderden in een bundel krabbelende klauwen en bijtende tanden zodra de electrode werd geactiveerd. Wanneer de stimulatie eindigde werden ze weer rustig. Bij testen op mensen rapporteerden zij dat ze een intense woede voelden zodra het hersendeel werd gestimuleerd.

Een ouderwetse gedragsdeskundige, iemand die twijfelt aan het bestaan van emoties in dieren, zou nu kunnen zeggen dat dit een soort nep-woede was. Maar Panksepp noemt het beestje bij zijn naam: het is gewoon woede.

Steeds meer deskundigen accepteren inmiddels het feit dat emoties een doel dienen. Angst houdt dieren weg bij roofdieren, lust brengt ze bij elkaar, paniek is de motivatie voor sociale solidariteit en zorg verstevigt de ouderkindrelatie. Net als wij hebben ze een gevoelsleven omdat het ze helpt zich door de wereld te navigeren.

Correctie Als je wat tijd hebt doorgebracht met wilde dieren in dat oer-ecosysteem waar onze grote hersenen voor het eerst ontstonden, moet je toch een beetje lachen om het feit dat sommigen de hersenen als een computer zien. De meeste cognitieve gedragswetenschappers, van de logisch denker Alan Turing tot de psycholoog James Lloyd McClelland, hebben zich eenzijdig gericht op ons linguïstische logisch denken. Maar daarmee negeren ze het feit dat we een organisme met een lichaam zijn. Ze zien de geest als een binair systeem, het is 1 of 0, aan of uit. Dat is handig vanuit een methodisch standpunt, en zeker productief bij de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, maar het bootst de biologische geest niet na. Computerintelligentie is indrukwekkend, maar doet de menselijke intelligentie slechts na. Die ‘natte’ biologische geest zit op de plek van die sponsachtige, organische machine waar onze emotionele systemen zich bevindt. Waar actiepatronen worden geprikkeld als de balans van de chemische weegschaal doorslaat.

De neurowetenschap is al begonnen met de correctie van die ‘rekenmodellen’ door aan te tonen hoe rationele, door taal bepaalde geesten afhankelijk zijn en zelfs overreed worden door het limbische oerbrein. Daar zijn emoties belangrijk en domineren de sociale vaardigheden.

Sterker nog, onze cognitieve geesten werken alleen als emoties de doorslaande factor zijn in onze overwegingen.

De neurowetenschapper Antonio Damasio werkte met patiënten wiens hersenen beschadigingen hadden op de plek waar het cognitieve deel van de hersenen communiceert met het emotionele deel. Zijn testpersonen konden 50 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

alle informatie-aspecten van een beslissing tot in detail benoemen, maar waren niet in staat om een beslissing te nemen. Zonder een duidelijke limbische waarde, emotie dus, konden de patiënten van Damasio geen enkel besluit nemen. Ze konden geen afspraken inplannen, voorrang geven aan een bepaalde taak op het werk of zelfs maar besluiten nemen die in hun eigen voordeel zouden werken. Onze rationele geest is echt en diepgaand besloten in het lichaam en zijn emoties. Zonder die belichaming hebben we geen voorkeuren. Om voorbij taal en welsprekendheid te gaan, om tot actie over te gaan, hebben we gevoel nodig. De geesten van onze voorouders waren rijk aan emotie, al voordat ze konden nadenken.

De snelle, explosieve groei van onze neocortex is inmiddels iets meer dan een miljoen jaar geleden gebeurd.

Dat is relatief recent als u zich bedenkt dat we ongeveer zeven miljoen jaar geleden aftakten van de oer-apen in Afrika. Die cortex, die naar de toekomst kijkt, gereedschap hanteert en symbolen begrijpt, groeide bovenop het limbische systeem. Nog ouder is het reptielenbrein. Daarin liggen onze instincten besloten zoals het vermijden van pijn, verlangen, honger, lust en agressie.

Rondlopen op de Serengeti is alsof je in de kraamkamer van de geest loopt.

OMSLAGTHEMA

NEOCORTEX

ZOOGDIERENBREIN

REPTIELENBREIN

In de allereerste dagen van de mensheid werden onze levens bepaald door het limbische gebied. Dat systeem delen we met andere zoogdieren. Het is een geïntegreerde geheugen- en emotieprocessor die bestaat uit de hypocampus, amygdala en diverse andere delen. Deze ‘sociale breindelen’ zijn redelijk plastisch en staan open voor nieuwe ervaringen en invloeden. Maar ze zijn ook gemaakt voor specifieke functies. Volgens het onderzoek van Panksepp zitten de ouder-kindband, paniek, woede, angst, eenzaamheid en speelsheid vooraf ingebakken in die hersendelen. Hij schrijft: ‘deze limbische systemen stellen pasgeboren zoogdieren in staat om eenduidig te reageren op hun nieuwe omgeving’. De hersenen die voelen gaan vooraf aan de hersenen die denken.

Bovendien blijkt dat het proces waarmee we angst, boosheid en lust verbinden aan de juiste personen of dieren best flexibel is. Mensen zijn bang in het donker, maar ratten – een wat oudere, verder van de mens gelegen aftakking in de evolutie van zoogdieren – zijn juist bang in het licht. Het zijn dezelfde emotionele systemen, maar ze hebben dankzij neuroplasticiteit een andere instelling.

Modules versus adaptie Die flexibiliteit is wat de theorieën over de geest heeft

‘Computerintelligentie is indrukwekkend, maar doet de menselijke intelligentie slechts na.’ doen veranderen. Tot vrij recent dachten psychologen, waaronder grote namen als John Tooby, Leda Cosmides en Stephen Pinker, nog dat de geest gekarakteriseerd kon worden als een serie van onafhankelijke, probleemoplossende modules. Vergelijkbaar met de radertjes in een horloge. Elk van deze modules, zo redeneerden ze, is ontstaan tijdens het proces van natuurlijke selectie in het Pleistocene tijdperk dat liep van ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden tot elfduizend jaar geleden. Ze ontstonden om een specifiek overlevingsprobleem op te lossen, maar inmiddels erven we ze in zijn geheel over als deel van ons genenpakket. De beroemdste ‘module’ hiervan is afkomstig van Noam Chomsky en heet deep grammar (diepe grammatica). Chomsky meent dat taal te moeilijk is om vanaf nul aan te leren met alleen onze algemene intelligentie. Daarom zouden we geboren worden met een genetisch bepaald, op de hersenen gebaseerd programma dat slechts één ding doet: het verwerven en gebruiken van taal. Dat programma moet worden geactiveerd door een specifieke, culturele taal, maar die diepe grammatica zit in ons.

Evolutiepsychologen hebben geprobeerd om dat moduleidee van Chomsky op vrijwel elke andere hersentaak los te laten. Welk eten vinden we lekker? Welke partner vinden we aantrekkelijk? Waarom zijn we bang voor spinnen? Waarom vinden we bepaalde verhalen mooi?

Er is zelfs gekeken waarom mensen valsspelen. Al die zaken zijn op enig moment toegeschreven geweest aan een gespecialiseerd hersenprogramma. Het zou een mooie, nette formule zijn om menselijke psychologie uit te leggen en de pers smult ervan. Maar die theorie wordt steeds minder overtuigend naarmate we meer leren over hersenontwikkeling en de evolutie van de vroege mensen.

De grootste rivaal van Chomsky is de stroming van algemene intelligentie. Volgens die school is de neocortex een flexibele en algemene probleemoplosser.

Onze omgeving bepaalde dat ons brein in staat moest zijn om patronen te herkennen en voorspellen. Maar het SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 51

OMSLAGTHEMA

DINOSAURUSSEN DIE UIT HET EI KOMEN

gaf ons geen speciale programma’s voor de inhoud van onze gedachtes of ons gedrag. Nu het veld van affectieve neurowetenschap vordert, wordt deze theorie steeds geloofwaardiger. Toch zit er een bijzonder staartje aan.

Het lijkt er namelijk op dat de emotionele bron van het limbische systeem, onze angst, zorg, woede enzovoorts, kneedbaarder en opener is dan we dachten. Als zelfs instinctieve emoties getraind en veranderd kunnen worden, hoe plastisch is die neocortex dan? De affectieve systemen, zoals Panksepp die omschrijft, zijn er niet voor slechts een of twee vormen van gedrag. Ze zijn er als algemene, emotionele probleemoplossers met heel veel aanpassingsvermogen.

De doodssteek voor de ouderwetse evolutiepsychologie is afkomstig uit het veld van klimaatonderzoek in de periode van de eerste mensachtigen. Chomsky en zijn aanhangers gaan ervan uit dat ons brein evolueerde in een tijd van bijzonder stabiele omstandigheden. Want als onze geest is ontstaan onder invloed van de omstandigheden ten tijde van het Pleistoceen, dan moeten die omstandigheden steeds hetzelfde zijn geweest. Anders zou de natuurlijke selectie die modules niet verkiezen boven een adaptief brein. Maar inmiddels blijkt dat de omgeving alles behalve stabiel was ten tijde van de brein-boom. Sterker nog: er heerste indertijd een soort klimaatchaos. Als het weer, en dus de omstandigheden waaronder we jaagden en verzamelden, steeds radicaal veranderde, is een gespecialiseerde module die vast in de hersenen is ingeprogrammeerd juist een nadeel. We had52 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

den juist een vorm van intelligentie nodig die alles kan.

Een vorm die nieuwe uitdagingen oppakt en algemene, logische regels en cultuur kan loslaten op de oplossing.

Fossiele resten van de oermens, met name Homo Sapiens en Homo Erectus, zijn in zeer diverse leefomgevingen aangetroffen met uiteenlopende klimaatomstandigheden. De groei van onze hersenen gaat gelijk op met het ontstaan van een flexibele, adaptieve geest.

Bange en boze dino’s Als het conceptueel denken van mensen is gebaseerd op het ontstaan van taal, kunnen we een inschatting maken van de ‘geboortedatum’ van onze cognitieve vaardigheden. Die ligt dan grofweg tussen 200.000 en 30.000 jaar geleden. Dat is dus (ver) na het ontstaan van de eerste moderne mensen. Ons rijke, cognitieve leven ontstond dus pas na het uitsterven van onze voorvader, de Homo Erectus. Cognitie bestaat pas maximaal 200 duizend jaar, maar emotie al zeker 200 miljoen jaar. Toen ontstonden namelijk, in het Trias, de eerste zoogdieren en hun rudimentaire emotionele systemen voor bijvoorbeeld lust, agressie en paniek.

Maar begonnen emoties wel bij zoogdieren? Dinosaurussen kenden waarschijnlijk ook angst en agressie. Dat zijn immers handige emoties bij het overleven. Zo zouden die affectieve vaardigheden in de stam van gewervelde dieren kunnen zijn ontstaan. Maar voelden ze ook ‘liefde’ of ‘zorg’ voor hun jongen, zoals zoogdieren voelen? Voelden ze een band? We zullen het nooit zeker weten, maar om

OMSLAGTHEMA

‘Als je je onder naasten begeeft heb je alleen simpele empathie nodig om te weten hoe zij zich voelen.’ het antwoord te benaderen kijken wetenschappers naar de hersenen van moderne reptielen. De meeste reptielen hebben geen ouderschap nodig. Ze produceren gewoon een overschot aan eieren, bevruchten die en lopen daarna weg. Reptielen ontwikkelden nooit zorg-gevoelens, want ze hebben ze niet nodig. Wat ze wel nodig hadden is het instinct om te vechten of vluchten. Daarom zit dat ‘gevoel’ in de oudste hersendelen; delen die mensen en reptielen beide hebben. Zorg-gevoel, dat zoogdieren wel nodig hebben en reptielen niet, zit in een jonger deel: het limbische systeem.

Toch bouwden dinosaurussen nesten. Dat suggereert dat ze misschien meer overeenkomsten hebben met vogels uit onze tijd. Misschien hadden dinosaurussen een soort prezoogdier, affectief chemisch systeem. Het zou ook kunnen dat ze een ingeprogrammeerd gedragsinstinct hadden dat simpelweg alleen lijkt op ons ouderschapsgedrag. Het ouderschap van een dinosaurus en een vogel kan op elkaar lijken zonder dat ze hetzelfde ‘voelen’ voor de betreffende dieren. In tegenstelling tot andere nietzoogdier gewervelde dieren hebben vogels veel zoogdierachtig gedrag. De evolutie zit vol met elkaar opvolgende of juist gelijktijdige gedragspatronen. Dat feit beginnen we pas net echt te begrijpen.

zagen we liefhebbende moeders die zorgden voor hun pasgeboren kinderen. We moesten heel voorzichtig zijn om geen bedreiging uit te stralen en onze gidsen maakten speciale gebaren en geluiden om onderdanigheid te tonen aan het zilverrug mannetje. Ondertussen stoeiden de kleuters en tieners met elkaar. Een van hen rolde daarbij zelfs op mijn broer. Er was niets neps of imiterends aan het gedrag van de moeders en hun kinderen.

En toen de zilverrug een bijzonder vervelende adolescent achtervolgde en hem in de houtgreep nam was er niets neps aan zijn boosheid of de angst van zijn jeugdige concurrent. Sterker nog, de angst die de adolescente primaat voelde en de angst die deze schrijvende primaat voelde waren exact hetzelfde.

Hoewel velen geloven dat het ontstaan van onze rationele, overwegende cognitie ons de flexibiliteit gaf om boven onze instincten uit te stijgen, was het waarschijnlijk een eerdere ontwikkeling die ons een streepje voor gaf. Mensachtigen volgen een pad dat andere primaten ook afgaan, maar ze hebben een langere jeugd en zijn afhankelijker van hun moeders. Uiteindelijk leidde dit toch nog tot iets nieuws: de mogelijkheid om te geven om anderen, met wie we geen genen delen.

Chimpansees zijn langer afhankelijk van hun moeder dan gorilla’s. Ze vormen gedurende de eerste acht jaar van hun leven een bijzonder sterke band met hun moeder. Die band wordt geholpen door het bestaan van een oxytocine systeem. Toch strekt die affectie niet voorbij hun moeder, ze tonen geen liefde voor andere chimps en na die acht jaar verliezen ze de band met hun moeder. Coalities en vriendschappen onder chimpansees zijn flinterdun vergeleken met de relaties die mensen

Emotie-evolutie Als je je onder naasten begeeft heb je alleen simpele empathie nodig om te weten hoe zij zich voelen. Toen mijn broer en ik naar de berggorilla’s van Rwanda keken, SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 53

OMSLAGTHEMA

Overbrugging gezocht Toen mijn broer en ik terugkwamen uit het bos, had ik het gevoel alsof ik niet alleen een andere plek op de planeet had bezocht, maar ook een andere plek in mezelf.

Nu de wetenschap steeds meer ontdekt over ons limbische brein ziet het leven er minder donker, mysterieus en vreemd uit. Maar het blijft gevaarlijk.

Afrika wordt in de literatuur vaak gebruikt als een metafoor voor wat Freud het Id noemde. Maar in de affectieve neurowetenschap verandert het mysterie van

54 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

het Id langzaam in een onderzoeksonderwerp. Freud, en de generaties van analisten na hem, vragen zich al meer dan een eeuw af waarom patiënten zich zo gekweld voelen door de schijnbaar tegengestelde driften van liefde en dood, en agressie en plezier. Volgens de nieuwste inzichten van de neurowetenschap zou het simpelweg kunnen zijn dat dat het pad van de synapsen voor agressie in onze hersenen toevallig door het gebied loopt waar lust is gehuisvest. Zowel lust als agressie vuren seintjes af in het hersengebied in het midden van het brein dat periaqueductaal grijs heet. Door een neurochemische reactie te prikkelen kan een naburige synaps ook beginnen met vuren. Dat kan een foutje zijn in de bouw van de hersenen, maar het kan ook adaptief zijn. We weten het gewoon nog niet.

Wat wel steeds duidelijker wordt is dat we meer wetenschappers nodig hebben die bereid zijn om een brug te slaan tussen de nieuwe hersenwetenschap en de natuurgeschiedenis van de Afrikaanse Savanne. Limbische emoties gaven onze voorouders hun wereld van vrienden, familie en vijanden, hun begrip van eetbaar en niet-eetbaar voedsel. Deze emoties zijn ook de reden dat we de sociale banden vormden die de grote stappen voorwaarts van de Homo Sapiens mogelijk maakten. Als we onszelf willen begrijpen, is dat het onontgonnen gebied dat we moeten (her)ontdekken.

•

DIT ARTIKEL IS TOT STAND GEKOMEN MET HULP VAN AEON.CO

vormen. We weten niet precies wanneer mensachtigen emotioneel modern – in staat tot levenslange banden met familie en vrienden – werden. We hebben sporen van uitvaartrituelen van Neanderthalers gevonden die kunnen betekenen dat ze in staat waren om rouw (en dus een band) te voelen over bijzondere lange tijdspannes. De graven van Neanderthalers worden meestal gepresenteerd als bewijs voor het bestaan van een soort proto-religie. Maar ze vormen eerder een bewijs voor de evolutie van emotie.

Emotionele flexibiliteit betekent dat we onze gevoelens lustig kunnen verspreiden, zelfs voorbij onze eigen soort.

Menselijke liefde en loyaliteit kunnen tijd en ruimte overschrijden. Dieren lijken zich toch vooral bezig te houden met specifieke bedreigingen en voordelen. Misschien zijn we geëvolueerd met onze emotionele plasticiteit omdat onze hersenen zich nog tot ver na onze geboorte blijven doorontwikkelen, zodat onze sociale omgeving onze geest en emoties kan vormen. Onze emotionele systemen moeten beweeglijk, flexibel en algemeen zijn. Ze konden zich niet richten op een specifiek dier of een specifiek gedrag. Deze rekbare emoties hebben onze sociale evolutie net zo veel geholpen als taal en de manipulatie van symbolen.

‘We weten niet precies wanneer mensachtigen emotioneel modern werden.’

‘Dieren praten met de ogen vaak verstandiger dan mensen met de mond.’

LUDOVIC HALÉVY FRANS TONEELSCHRIJVER (1834-1908)

BEELDVERHAAL

Microscopische

schoonheid Als u, net als ik, uw best doet om het mooie in het alledaagse te zien, ziet u veel schoonheid. Maar wist u dat er ook enorme schoonheid te vinden is in het onzichtbare? Een tijdje geleden zag ik bij toeval een foto van kristalsuiker voorbij komen.

Niet zomaar een foto van suiker, maar een foto die gemaakt was met een microscoop. Plotseling was dat witte, kruimelige spul veranderd in abstracte kunst. Dat gevoel van verwondering wil ik graag met u delen.

Daarom ging ik op zoek naar nog meer microscopische schoonheid.

Mijn favorieten vindt u op de hierna volgende pagina’s. | LISETTE WEBER-ZIERE

Squameuze epitheelcel Nee, dit is geen plak van een gesteente.

Dit is een type cel dat vrijwel elk zoogdier in overvloed in het lichaam heeft: de squameuze epitheelcel of plaveiselepitheel. De cel dankt zijn naam aan de vorm van de cellen. Deze liggen als het ware gestapeld, zoals dat bij een muur of straatplaveisel ook wordt gedaan. Deze cellen zijn door het hele lichaam te vinden en kunnen allerlei functies verrichten. Het zijn de cellen die om onze organen liggen en onder andere de binnenkant van onze wang en de buitenste huidlaag vormen. Als er slechts één laag van dit soort cellen om een orgaan ligt, zoals om de longblaasjes en in de nieren, helpen de cellen bij het uitwisselen van vloeistof (water) en gassen (CO2 en zuurstof). Als er meerdere lagen zijn worden de bovenste lagen steeds platter en uiteindelijk worden ze door het lichaam afgestoten.

Aan de onderkant van de laag worden steeds nieuwe epitheelcellen gemaakt.

De bovenste cellen nemen steeds meer keratine op en verhoornen daardoor.

Dit vormt vervolgens het bovenste deel van de opperhuid (hoornlaag). Als er klieren zijn die dit meerlagige epitheel vochtig houden, verhoornen ze niet.

Dit zijn de cellen die de buitenlaag van het mondslijmvlies, de slokdarm en de binnenkant van de geslachtsorganen

Suikerkristal 56 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

vormen.

BEELDVERHAAL

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 57

58 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

BEELDVERHAAL

Ascorbinezuur Ascorbinezuur, ook bekend als vitamine C en zijn E-nummer (E300), is een heel prettige vitamine die in veel fruit wordt gevonden. De naam ascorbinezuur is afgeleid van a (niet) en scorbutus, een woord dat verbasterd is tot scheurbuik. Ascorbinezuur is dus een zuur dat scheurbuik voorkomt. Mensen hebben vitamine C nodig voor allerlei belangrijke lichaamsfuncties zoals het maken van collageen, het opnemen van ijzer en het laten werken van de spieren.

Op deze foto ziet u de vitamine C in gekristalliseerde vorm. Dit is een van de puurste vormen van ascorbinezuur. U treft deze vorm alleen aan in vitamine C-poeders die bij de drogist te koop zijn. De kristallen zullen helaas nooit met het blote oog zichtbaar zijn.

Voor deze foto werd het licht bovendien gepolariseerd (lichtgolven bewegen maar ĂŠĂŠn richting op) en was er een extreme vergroting nodig.

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 59

BEELDVERHAAL

Dennenboom Op deze foto is een dennentakje in de breedte doorgesneden en is er een heel dun plakje afgehaald. Om de verschillende delen goed in beeld te brengen is er vervolgens een kleuroplossing op het objectglaasje gedruppeld. Op de foto ziet u de opbouw van het takje in losse cellen. In het midden ziet u het merg waarmee water en voedingsstoffen door de plant worden verspreid. Daar omheen ziet u de houten delen. Om de kern heen ligt het kernhout, gevolgd door het xyleem (spinthout). Hierin ziet u ook de houtstralen lopen. Daaromheen ligt het floĂŤem en het cambium (bast), deze delen verspreiden water en geven door transpiratie ook vocht en zuurstof af aan de omgeving. Dit zijn de delen die zo kostbaar zijn voor ons als mensen, omdat ze ons in staat stellen steeds nieuwe zuurstof in te ademen. Als laatste ziet u nog de schors van het takje.

60 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 61

ACHTERGROND

Machiavelli

was de kwaadste niet Als iemand u een ‘machiavellist’ noemt, voelt dat meestal niet als een compliment.

Volgens Erica Benner, die het boek Als een vos schreef, is het de moeite waard om hier positiever tegenaan te kijken. Zij vertelt op basis van historisch bewijsmateriaal over de ware aard van Niccolò Machiavelli, die – slim als een vos – erin slaagde te overleven in een gecompliceerde wereld van macht, rijkdom en leugens. En die daarbij ook nog eens vasthield aan zijn idealen. Wie kan dat tegenwoordig nog zeggen?

DOOR: ROLAND

PLUUT

Benner schetst niet alleen Machicavelli’s zoektocht naar vrijheid, maar brengt ook zijn scherpe, geestige en vaak verrassende kijk op de gebeurtenissen van zijn tijd in beeld. Daarbij stak hij zijn kritiek op het leiderschap niet onder stoelen of banken, maar hij deed dat met een meesterlijke timing. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht over Machiavelli, is hij dus niet een meeloper die af en toe cynisch commentaar geeft. Uit het boek van Benner komt hij naar voren als een behendige, ongrijpbare ethicus die zijn idealen niet verloochent.

‘Machiavelli’s zelfverklaarde realisme was nep.’

Boekfragment In de winter van 1538 reisde een in Italië wonende Engelsman naar Florence. Kardinaal Reginald Pole was een vroom rooms-katholiek in een tijd waarin de Engelse Reformatie de Kerk in tweeën dreigde te scheuren.

Hij had zich verzet tegen de scheiding tussen koning Henry VIII en Catharina van Aragon, en was daarna vanuit zijn geboorteland in zelfverkozen ballingschap naar Italië gegaan.

Pole had allerlei zaken te doen in Florence, maar ook een 62 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

persoonlijke missie. Ongeveer tien jaar daarvoor had hij een gesprek gehad met Thomas Cromwell, een man van nederige komaf die het tot naaste adviseur van de koning geschopt had. Cromwell deed zijn uiterste best – althans, dat idee had Pole – om het Henry met al zijn liederlijke en godslasterlijke neigingen naar de zin te maken. Volgens Pole was het deze ambitieuze adviseur geweest die de koning tot zijn scheiding had aangezet. Daardoor had hij Engeland op voet van oorlog met de Kerk gebracht, hij had priesters en edellieden laten vermoorden – en was telkens weer met fraaie excuses gekomen om alles recht te praten.

Pole moest nog steeds denken aan de vreselijke dingen die hem zijn vaderland hadden doen ontvluchten. In het bijzonder herinnerde hij zich dat Cromwell tijdens hun gesprek heel enthousiast was geweest over een bepaald boek over politiek, geschreven door iemand uit Florence. Dat boek moest en zou hij hebben.

De schrijver was al meer dan tien jaar dood, dus een ontmoeting zat er niet in. Maar als hij het boek te pakken kon krijgen, zou hij misschien een beter beeld krijgen van de denkwijze van Cromwell en van Henry’s daden.

Misschien zou hij dan kunnen snappen wat er in dat arme Engeland van hem eigenlijk gaande was.

Pole kocht een exemplaar en begon te lezen – eerst geboeid maar gaandeweg steeds meer geschokt. ‘Ik was nog maar net in het boek begonnen,’ schreef hij later, ‘of ik herkende de hand van de Satan, al droeg het de naam van een menselijk auteur en was het in menselijke taal geschreven.’ In de woorden van deze Florentijn herkende

hij precies de leerstellingen die ten grondslag leken te liggen aan Cromwells acties. Bijvoorbeeld dat vorsten hun staat moeten bouwen op vrees, niet op liefde. De wereld is vol leugen en geweld, dus vorsten moeten zich achterbaks gedragen, ze hebben geen keus. En de vorst die er het best in slaagt om anderen te bedriegen zal het het langste volhouden. Kortom, aldus Pole, dat boek dat Cromwell zo geweldig vond staat vol met ‘zaken die stinken naar des duivels slechtigheid’ en de schrijver is duidelijk ‘een vijand van het menselijk geslacht’.

Het boek waar kardinaal Pole zo ontzet over was, was De heerser en de auteur was Niccolò Machiavelli. Toch was Pole ook geïntrigeerd en hij wilde meer te weten komen over de man die dit soort vreselijke dingen had kunnen opschrijven. Deze Machiavelli, zo bleek, had de Florentijnse heersersfamilie De’ Medici ooit behoorlijk in de problemen gebracht.

In 1512, het jaar voordat hij dit boek, zijn meest beruchte werk, schreef, had de nieuwe Medici-regering hem ontslagen uit de ambtelijke functies die hij bijna vijftien jaar lang had bekleed. Hij was gevangengezet en gemarteld op verdenking van samenzwering tegen het bewind. Dit soort gegevens moet Pole te horen hebben gekregen van zijn Florentijnse gastheren toen hij informeerde naar hun stadgenoot. Want, schrijft hij, toen hij hun vertelde wat hij van het boek vond, namen ze het voor de schrijver op ‘met hetzelfde argument dat Machiavelli zelf had gebruikt toen ze hem bekritiseerd hadden.’

Volgens de Florentijnen had Machiavelli geantwoord dat hij het zelf niet met alles wat er in De heerser staat eens is. Hij had ook dingen geschreven waarvan hij dacht dat een vorst ze graag zou willen horen, en dan vooral degene aan wie het boekje was opgedragen: Lorenzo di Piero de’ Medici, een jongeman met tirannieke neigingen. Maar, zo gingen Poles niet met name genoemde zegslieden door, het ging Machiavelli er niet om, zich bij de macht in te likken. Hij had heel andere bedoelingen. Hij was veel te slim om te denken dat zijn cynische raadgevingen tot goede resultaten zouden leiden. Sterker nog, hij ging ervan uit dat een vorst die ze in de praktijk zou brengen binnen de

kortste keren de bevolking tegen zich zou krijgen en ten val zou komen. En dat, zo zeiden Poles Florentijnse vrienden, was precies wat Machiavelli voor ogen stond. Zijn plan was, ‘voor een tiran dingen te schrijven die tirannen graag lezen, om er zo voor te zorgen dat de tiran snel en eigener beweging ten val komt.’ […]

Machiavelli’s zelfverklaarde realisme, het voornaamste selling point van het boek, was nep. En Thomas Cromwell, Henry VIII en Engeland behoorden tot de eersten die erin trapten. Cromwell had De heerser letterlijk genomen, stelde Pole. Hij had zich de duivelse leerstellingen van dat boek eigen gemaakt in de veronderstelling dat ze de hoogste wijsheid vertegenwoordigden. En zo was hij recht in de val gelopen die Machiavelli had neergezet.

Had de schrijver nog geleefd, dan had hij er vast om moeten lachen, hoe goed zijn opzetje gelukt was.

•

Als een vos Erica Benner Uitgeverij Athenaeum ISBN: 9789025308148 432 pagina’s € 29,99

BOEKFRAGMENT

Onze oeroude genen

de baas?

Oermens 2.0 laat zien dat we niet zijn gemaakt voor de moderne manier van leven.

Onze prachtige oeroude genen worstelen met alledaagse verleidingen en daar worden we doodongelukkig van. Maar er is hoop: als we de holbewoner in onszelf herontdekken en een prominentere plek in ons leven geven.

DOOR: MIKKEL

HOFSTEE

64 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

BOEKFRAGMENT

Denkend aan de dood Vele religieuze rituelen hebben een relatie met de dood. Het raadsel van de dood, en dan vooral of er een vorm van leven na de dood is, heeft ons altijd beziggehouden.

De neanderthalers begroeven hun doden al en verschillende dieren reageren ‘menselijk’ als een soortgenoot sterft. En zelfs in een tijd waar religie minder volgers kent, zoals in het Westen, blijft de dood altijd een thema, zoals mooi verwoord in het wrange gedicht ‘Insomnia’ (1951) van J.C. Bloem: Denkend aan de dood kan ik niet slapen, En niet slapend denk ik aan de dood.

De dood hoorde bij het leven van onze oermensen. De gemiddelde levensverwachting van onze verre voorouders lag waarschijnlijk tussen de 30 en 40 jaar, met name door grote kindersterfte. Maar mensen die hun kindertijd overleefden konden wel 60 jaar of ouder worden.

De schattingen zijn gebaseerd op moderne jager-verzamelaarvolken.

Daarnaast speelde geweld een rol – oorlog zit in de mannelijke genen, en infanticide kwam waarschijnlijk regelmatig voor. Zelfs bij moderne jager-verzamelaarvolken zijn veel verhalen bekend van moorddadig geweld tussen stammen. Daarnaast is het bij sommige van deze volkeren nog gebruikelijk om ouden en zieken die niet meer mee kunnen, te doden.

Hun vorm van euthanasie, zou je kunnen zeggen. Allerlei archeologische vondsten van oude graven maken duidelijk dat het mysterie van de dood al lang speelt. Dertig-

duizend jaar oude graven in het Russische Soengir laten zien dat doden versierd werden met kostbare ivoren kralen. Blijkbaar kon je het dodenrijk niet zomaar binnentreden.

Overleven we als soort?

Hoe zit het met de dood van ons als soort? Zou over een miljoen jaar de mensheid uitgestorven zijn en daarmee onze sporen op aarde verdwijnen? De insecten verdwijnen, het mannelijk zaad wordt zwakker en de aarde wordt leeg geconsumeerd. Redden we het wel als soort?

Maar genoeg doemdenken, we bezitten namelijk als soort een vorm van intelligentie die geen enkele andere soort kent. En die intelligentie gaat ons helpen overleven. Ik heb het over de existentiële intelligentie. De Amerikaanse psycholoog Howard Gardner is bekend geworden door zijn meervoudige intelligentie theorie. Volgens hem kennen we als mens maar liefst negen soorten intelligentie en één daarvan is existentiële intelligentie. Mensen met een grote existentiële intelligentie, houden zich bezig met de zin van het bestaan, met de kosmos, maar ook met de toekomst ervan. De grote vraag is of wij als mens genoeg existentiële intelligentie bezitten om te voorkomen dat we uitsterven.

‘Bezit de mens genoeg existentiële intelligentie om te voorkomen dat we uitsterven?’

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 65

BOEKFRAGMENT

Mikkel Hofstee Boekenschrijver word je niet zomaar. Dit geldt ook voor Mikkel Hofstee (1969). Na een carrière in het bankwezen ontpopte hij zich tot ondernemer en startte met twee compagnons de firma Lifeguard die organisaties helpt vitaler te worden en zo duurzaam beter te presteren.

Gezondheid en sportiviteit blijken twee rode draden in Hofstee’s leven.

Zo is hij één van de initiatiefnemers van Amsterdam City Swim, de bekende zwemrace voor de ziekte ALS, waar zelfs koningin Maxima voor in de Amsterdamse grachten sprong. In 2001 schreef hij samen met twee anderen zijn eerste boek Gezond gedrag is besmettelijk. Nu is er Oermens 2.0, omdat hij zich verbaasde over de achterlijke manier waarop wij omgaan met de verleidingen van vandaag. Dat heeft te maken met onze oeroude genen, die hier niet tegen opgewassen zijn.

Maken we onszelf overbodig?

Yuval Noah Harari heeft na zijn bestseller Sapiens een succesvol vervolg geschreven met Homo Deus (2016). In dit boek waarschuwt hij voor de gevolgen van technologische ontwikkelingen. Proberen we inderdaad een goddelijke mens te maken?

Iemand die altijd gelukkig is, eeuwig leeft en de toekomst kan bepalen?

Hij geeft aan dat we in het Antropoceen leven: het tijdperk van de mens.

Doet me een beetje denken aan In de ban van de ring (‘the age of men’).

Maar in onze wereld hebben we niet te maken met het boze oog en legers van orks, maar met een welhaast religieuze obsessie met technologische vooruitgang met als doel: overleven als soort. Deze vooruitgang splitst Harari op in techno-humanisme en dataïsme. Bij het techno-humanisme

staan ontwikkelingen in dienst van alles om de mens beter te laten worden. Niet meer door genetische manipulatie en selectie zoals dat ooit door de nazi’s geprobeerd is, maar door de mens zelf technologisch te verbeteren. Harari geeft een voorbeeld van een helm uit het Amerikaanse leger die al je twijfels wegneemt en je enorm goed laat focussen. Een beetje zoals vroeger in de tv-series over ‘de man van zes miljoen’ en de bionische vrouw, die supersnel konden rennen en beter konden horen en zien dan andere mensen door allerlei cybernetische implantaten. Alleen gaat onze drang naar optimalisatie nog verder – ons brein wordt verbeterd, we bereiken andere staten van bewustzijn en de dood wordt overwonnen. Simultaan aan het techno-humanisme vindt het dataïsme plaats. Het dataïsme

streeft ernaar ons leven te vergemakkelijken. In de praktijk leidt dit tot het gevaar dat we ons leven, onze emoties en onze beslissingen overlaten aan algoritmen op basis van grote aantallen data. We laten het Internet-of-all-things al onze data beheren en geven ons over aan deze nieuwe religie. Het enge gevolg: de algoritmen kennen ons op een gegeven moment beter dan wij onszelf.

We laten ons door artificiële intelligentie leiden en geloven erin dat wij als mensen net zo functioneren als machines. Een complexe machine weliswaar, maar met genoeg computerkracht is die ook na te maken en verder te ontwikkelen. Grote bedrijven als Google, Microsoft, IBM en Alibaba investeren miljarden in de kwantumcomputer, die zich richt op alle processen die zich op moleculair niveau afspelen en met een ongekende rekenkracht met qubits. Qubits zijn chips die twee berekeningen tegelijk kunnen doen (0 én 1), terwijl de gewone chip altijd tussen een 0 en 1 moet kiezen. Als ze succesvol zijn, dan zouden we theoretisch gezien de mens na kunnen bouwen en optimaliseren. Het lukt ons via deze wegen wellicht als soort te overleven, maar dat we hierdoor ver afraken van ons mens-zijn, is duidelijk. Gelukkig kunnen we, naast alle pogingen om ons via het technologisch pad te laten overleven, ook ons gedrag aanpassen en daarmee ons menszijn behouden. Dat heeft te maken met het aanpassingsvermogen van systemen, waaronder onze samenlevingsvormen.

BOEKFRAGMENT

Efficiency versus veerkracht Schrijver en organisatieadviseur Sander Tideman heeft een interessant boek geschreven over succesvolle duurzame organisatievormen: Mind over Matter (2009). Hij refereert aan het werk van Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine en oprichter van de Club van Rome, Erich Jantsch, rondom zelforganisatie. Zelforganisatie gaat ervan uit dat bij samenwerkingsvormen eigenzinnige processen ervoor zorgen dat de organisatie zich aanpast. Tideman geeft aan dat de meest succesvolle overlevingsvorm voor een organisme (waaronder onze maatschappij) afhankelijk is van een balans tussen efficiëntie en veerkracht. Hij verduidelijkt deze theorie op basis van veldonderzoek van antropoloog Bruce Gibb van de Universiteit van Michigan.

Bruce Gibb heeft jarenlang onderzoek gedaan naar de vraag waarom sommige indianenvolken verdwenen zijn en andere gebleven. Zijn constatering: een succesvolle stam heeft twee kritieke functies. De ene is het uitvoeren van specifieke taken zoals het verzamelen van voedsel of op jacht gaan. Hiervoor is een bepaalde organisatiegraad nodig met een vorm van hiërarchie. De andere kritieke functie is die van overleg: ’s avonds rond het kampvuur, zónder een duidelijke hiërarchie, waarbij mannen en vrouwen een gelijkwaardige stem hebben.

Als de taken minder goed werden uitgevoerd, was dat een probleem.

Er kwam bijvoorbeeld minder voedsel binnen en de stam leed honger.

Als er minder goed overlegd werd, kregen ze onderling ruzie en leidde dat tot onderling geweld. De succesvolle stammen hadden een mooi evenwicht tussen taken uitvoeren en overleg, ofwel: een balans tussen efficiëntie en veerkracht. Veerkracht wordt gebruikt als verzamelterm voor overleg, rust, gelijkheid, onderling vertrouwen en sociale cohesie.

Efficiëntie wordt in verband gebracht met actie nemen, hiërarchie en uitvoerende taken.

In de praktijk is dit evenwicht niet stabiel – soms ligt de nadruk op efficiëntie en als dit op een gegeven moment doorslaat, dan passen succesvolle organisatievormen zich aan door weer meer nadruk op veerkracht te leggen. We kennen dat ook in onze wereld. Als gevolg van de recente financiële crisis, waar banken te veel risico hadden genomen, is

‘Een mooi evenwicht tussen taken uitvoeren en overleg, ofwel: een balans tussen efficiëntie en veerkracht.’ er veel maatschappelijke nadruk komen te liggen op de taakuitvoerende functie. Compliance is aangescherpt, taken zijn efficiënter gemaakt, en we moeten allemaal presteren volgens ‘key performance indicatoren’. Kpi is zelfs een Nederlands woord geworden op de werkvloer. Mijn verwachting is dat er de komende twee decennia een tegenbeweging komt en we meer nadruk gaan leggen op veerkracht en sociale cohesie. Je ziet

Sterven is doodeenvoudig. Iedereen kan het Dit is de titel van het interview-in-boekvorm van journalist Wim Brands (19592016) met René Gude (1957-2015), Denker des Vaderlands. René Gude was tijdens dat gesprek, in 2014, stervende, en één been was al geamputeerd als gevolg van botkanker. Een man die nog vol in het leven stond, maar vanuit zijn vak nadacht over zijn eigen dood en de wereld. De filosoof Gude was best optimistisch over onze wereld. Volgens hem was er met meer mensen dan ooit minder geweld dan ooit en hebben de ‘trainingsprogramma’s filosofie, kunst, sport en religie’ best goed gewerkt om ons als mensheid een beetje in het gareel te krijgen. Hij vond wel dat we voor religie een nieuwe vorm moesten bedenken. Gude: ‘We weten allang wat we aan de wereld zouden kunnen veranderen. Het is helemaal niet zoveel en we weten eigenlijk ook wel hoe dat moet. Het enige wat er in de weg zit is onze stemming.’

BOEKFRAGMENT

het al door allerlei organisatievormen met zelfsturende teams. Hier past aandacht voor onze oeroude genen heel goed bij.

Ten slotte, hoop doet leven De meest reële risico’s voor ons voortbestaan komen voort uit ons eigen handelen. Onze leefstijl en de daarmee gepaard gaande opwarming van de aarde, maar natuurlijk ook het nucleaire arsenaal dat we inmiddels hebben opgebouwd en de enorme overbevolking van de aarde.

Van 7 miljard mensen naar 10 miljard in 2050, met waarschijnlijk een 80% grotere behoefte aan productiemiddelen. De noodzaak voor verandering is er. De Verenigde Naties, de Amerikaanse oud-vicepresident Al Gore en de Parijse klimaatakkoorden maken duidelijk dat we de noodzaak tot aanpassing van ons gedrag op metaniveau wel zien. Daar hebben we immers onze existentiële intelligentie voor. Maar zijn we daadwerkelijk in staat om als individu te veranderen? Als we het pad van de technologie volgen, kan Google inderdaad ons gedrag voorspellen en op termijn sturen. Maar willen we dat? Of zijn we in staat om ons eigen gedrag te bepalen? Of hebben we een nieuwe religie nodig die ons ongemerkt de juiste rituelen aanleert?

Religiositeit zit in onze genen, maar de moderne mens heeft weinig tijd voor religie. Misschien bestaat de moderne religie wel uit ‘always on, never done’ en veel te hoge verwachtingen hebben, aangemoedigd door

het immer aanwezige telefoontje dat telkens je aandacht vraagt voor de overvloed aan aanbod. Door de enorme hoeveelheid informatie die we krijgen, worden we steeds angstiger en meer gestrest. Die angst voedt onze krampachtige strijd tegen de dood, die we zo lang mogelijk willen vermijden, ook al betekent dat meer jaren van chronische ziekte door onze ongezonde leefstijl. Als alles maakbaar is, dan kunnen we toch ook de dood voorkomen of op zijn minst uitstellen? De meeste individuen zijn vooral bezig met hun eigen gezondheid, hun eigen angsten en de dood van zichzelf en hun geliefden.

Maar de dood van onze soort, dat lijkt voor velen ver van hun bed. Zeker voor inwoners van opkomende economieën die zich niet meer aan hun buurman spiegelen, maar aan de westerse consument. Dat is hun referentiekader.

Maar we moeten niet cynisch worden over onze invloed op deze planeet. Cynisme betekent dat we geen verantwoordelijkheid nemen voor de gevolgen van onze daden.

En er lijkt ook wel hoop te zijn – de hoeveelheid start-ups en slimme techneuten die hun kennis inzetten voor een betere, energie neutrale wereld, is gigantisch. De nieuwe generatie jongeren is begaan met de wereld en technologische ontwikkelingen worden ingezet voor een duurzame economie. De vraag is of dit op termijn genoeg impact heeft, zonder ons over te hoeven geven aan het techno-humanisme of het dataïsme. Onze oergenen snak-

‘Onze oergenen snakken naar natuur, we functioneren het best in frisse lucht.’ ken naar natuur, we functioneren het best in frisse lucht, houden van kleine gemeenschappen en geluk is afhankelijk van verwachtingen en het gevoel een bijdrage te leveren aan een gemeenschap. Wat dat betreft is de kreet ‘think global, act local’ in de roos.

Hopelijk worden we niet alleen als individu volwassener, maar ook als mensheid. We hebben al zo veel meer kennis over onszelf en de gevolgen van onze daden dan in de middeleeuwen. De mens als soort wordt steeds slimmer. Het zou mooi zijn als we onze slimheid wijs inzetten. En dan die wijsheid aanwenden voor het overleven van onze soort in respectvolle harmonie met alles en iedereen die leeft op deze planeet.

•

Oermens 2.0 Mikkel Hofstee Uitgeverij Water ISBN: 9789492495341 200 pagina’s € 20,00

COLUMN

Column Harry Starren Spreker, dagvoorzitter en publicist rond thema’s als strategie, leiderschap en ondernemerschap. www.harrystarren.com

FOTO: MURIEL JANSSEN

Zelf heb ik geen hond Paul Watzlawick, de Oostenrijks-Amerikaanse geleerde, noemde communicatie ons vermogen om zo schèrp mogelijk langs elkaar heen te praten. Het is aan dit onvermogen dat wij ons interactieve bestaan danken.

Het geeft zin, maar op een bijna wanhopige manier.

Elke poging tot verstaan dient te worden ondernomen, maar helemaal lukken doet het nooit. Elkaar verstaan is uiteindelijk gebaseerd op een vermoeden. Het valt nooit met absolute zekerheid vast te stellen. Daar hoef je geen logicus voor te zijn. Het is een kwestie van vertrouwen zonder fundament. We moeten het ermee doen. Alleen bij beantwoorde verliefdheid voelt communicatie als een zekerheid. Dan zijn we zeker van onze zaak. We kunnen ons geluk letterlijk niet op. Maar andere geleerden dan Paul Watzlawick vertellen ons dan dat verliefdheid een projectie is en de vrucht van chemische processen in ons brein. (Een verliefde vriendin zei me in reactie: ‘wat maakt mij dat nou uit.’)

Om onszelf te zijn, hebben we de ander nodig. En tegelijkertijd bedreigt de ander onze vrijheid, onze autonomie.

De blik van de ander beschaamt ons. Ik citeer Jean-Paul Sartre, de filosoof van ‘de hel, dat zijn de anderen’. Hij had, zoals de meeste filosofen, voor de helft gelijk. We zijn immers ook de hemel voor elkaar. Een voortdurende belofte van een gelukkig samenzijn. Het hangt in sierlijke letters boven de gemeenschappen die wij vormen. En een enkele keer wordt die belofte daadwerkelijk ingelost.

Hoop doet leven. Soms tegen beter weten in.

Dat brengt me op de bejaardenhuizen van Humanitas in Rotterdam. Daar was Hans Becker directeur. Het was in die tijd (enkele tientallen jaren geleden) gebruik om in dergelijke gemeenschappen huisdieren te verbieden.

Het werd er rommelig en onhygiënisch van. Becker stimuleerde het houden van huisdieren juist. Omdat hij iets begrepen had. Huisdieren hebben, zo stelde hij,

‘Huisdieren verbinden mensen.’

een geneeskrachtige werking. Ze bevorderen de levenskwaliteit en zelfs levensverwachting. Een huisdier is een middel tegen eenzaamheid dat alleen door een beantwoorde vriendschap (om over verliefdheid maar niet meer te spreken) overtroffen wordt. Door te zorgen voor een huisdier krijgt het bestaan zin. En bovendien is het een bron van beweging en communicatie. Huisdieren verbinden mensen als een postiljon d’amour.

Ik woon aan een park. Daar zie ik het gebeuren. Mensen knikken elkaar toe. De honden zoeken elkaar op. En brengen zo hun baasjes (m/v) met elkaar in contact. Een enkele keer verdiepen de gesprekken zich. Maar vaak behelzen ze niet meer dan ‘kijk ik ben er nog’. En dat is niet zonder belang.

Eenzaamheid is een groeiend probleem dat zich gemakkelijk negeren laat. Wij, de anderen hebben er geen last van. Of we houden ons groot. Toch wordt het door beleidsmakers (doorgaans aangepaste types die in kluitjes op afdelingen vertoeven) gezien. Het is gemeten. Inmiddels worden festivals en ontmoetingsdagen georganiseerd.

Met subsidie en nauwelijks effect. Dan valt er wel iets te leren van de piano in de NS stationshal. Die piano is er neergezet. Meer niet. En kijk nu eens wat er is ontstaan.

Er worden concerten gegeven en er wordt plezier gemaakt.

De kwaliteit van de muziek is wisselend. Maar wat maakt dat nou uit, zeg ik mijn verliefde vriendin na.

Dát is bij eenzaamheid de functie van parken. Van open plekken in de stad. Het kan de functie worden van de gratis OV-dalurenkaart voor ouderen. Waarom alleen voor studenten, die komen er toch wel. Niks geen dagen organiseren, waarvan vooral de professionals die ze organiseren profiteren. Nee parken, banken om op te zitten, eenden om te voeren, honden om uit te laten en openbaar vervoer om in te rijden.

Ruimte voor het gesprek creëren. De kans vergroten op contact. Gemeenschap kan niet zonder verbinding. En om naar het thema van deze special te verwijzen: dieren wijzen ons ook hierin de weg. Die weten wat wij zijn vergeten: dat communicatie contact maken is.

•

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 69

ACHTERGROND

U bent uzelf

niet Wat is uw echte zelf? Dat is misschien best een moeilijke vraag. Want – zo zult u zeggen – hoe vind ik dan mijn echte zelf? Waaraan herken ik mijn echte zelf? Maar er is een belangrijkere vraag. Is er wel een echte zelf? Blijkbaar zijn we ervan overtuigd dat er een echte zelf moet zijn.

Want als er iets in de wereld echt is dan bent u het toch wel? Maar ik ben daar niet zo zeker van.

DOOR: JULIAN

BAGGINI

Laten we eerst eens bekijken wat ‘zelf’ precies betekent.

Een heleboel zaken in onze cultuur versterken het idee dat ieder van ons een kern heeft, een essentie. Er is iets dat bepaalt wie u bent, iets dat ons definieert. Dat iets is permanent en onveranderlijk. Neem bijvoorbeeld de horoscoop. Voor sommige mensen is dat echt heel belangrijk. Ze zetten hem in hun Facebook-profiel om anderen te laten zien wie ze echt, diep van binnen, zijn. Meer wetenschappelijke versies hiervan zijn de vele manieren waarop we onze persoonlijkheid ‘testen’, zoals de MyersBriggs- en de Jung-persoonlijkheidstypetest. Misschien kent u ze wel. Ze worden vaak gebruikt bij personeelswerving. U beantwoordt een hoop vragen en dat moet inzicht geven in de persoonlijkheid. Heeft u een blauw of een rood karakter? Welke stijl van liefhebben heeft u? In veel damesbladen wordt op de voorpagina de zoveelste persoonlijkheidstest al aangekondigd. De verleiding is moeilijk te weerstaan, nietwaar? U doet een korte test en weet daarna gelijk wat uw leer-of werkstijl is of welke bloem bij u past.

70 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

Gezond verstand Het lijkt een kwestie van gezond verstand dat die kern of essentie van onszelf bestaat, en dat we die kunnen ontdekken. Die kern bevat dan een permanente waarheid over onszelf, die ons leven lang hetzelfde blijft. Dat idee wil ik aanvechten. Daarin ben ik niet alleen, want mijn zienswijze heeft een lange en belangrijke historie.

Laten we bij het begin beginnen: de gezond-verstand denkwijze. Die gaat ongeveer als volgt: U bent het individu dat u bent en u hebt een bepaalde kern. Natuurlijk doet u in het leven allerlei verschillende ervaringen op.

Dus heeft u herinneringen en die helpen u om uzelf te definiëren. U wilt ook dingen, bijvoorbeeld een koekje.

Misschien wilt u wel dingen waar een taboe op rust. U zult ook in bepaalde dingen geloven. Of dat nou in een onsterfelijke ziel, een verlosser of iets heel anders is.

Verder hebben we kennis, gevoelens en ervaringen. Het gaat dus niet alleen om intellectuele dingen. Dat is in een notendop het gezond-verstandmodel: er is een persoon die al die menselijke ervaringen heeft.

Maar ik denk er dus anders over. Ik vind dat er iets fundamenteel niet deugt aan dit model. Ik kan het met één plaatje laten zien. Er is niet echt een 'u' die middenin al die ervaringen staat. Vindt u dat een rare gedachte?

Want wat is er dan wel? Laat me u gerust stellen. Er zijn zeker herinneringen, wensen, intenties, gevoelens, enzovoorts. Deze ervaringen bestaan echt en ze zijn als het ware geïntegreerd. Ze overlappen elkaar en zijn op verschillende manieren verbonden. Ze zijn onder andere, of zelfs met name, verbonden omdat ze allemaal bij hetzelfde lichaam en brein horen. Er is daarbij ook een verhaal over onszelf, dat we in het leven roepen. Dat wat we ervaren wanneer we ons dingen herinneren. We doen dingen vanwege andere dingen. Dus wat we wensen, is voor een deel het product van wat we geloven en wat we

ACHTERGROND

‘We hebben kennis, gevoelens en ervaringen. Het gaat dus niet alleen om intellectuele

jij

dingen. Dat is in een notendop het gezond-verstandmodel: er is een persoon die al die menselijke ervaringen heeft.’

‘Eigenlijk zijn er al die dingen zoals overtuigingen, wensen, gevoelens, ervaringen,

jij

die zijn allemaal met elkaar verbonden en dat bent u gewoon. Op één manier is het verschil met het gezondverstandmodel heel klein, op een andere manier juist gigantisch.’

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 71

ACHTERGROND

ons herinneren, bepaalt deels wat we weten. Dus eigenlijk zijn er al die dingen zoals overtuigingen, wensen, gevoelens, ervaringen, die zijn allemaal met elkaar verbonden en dat bent u gewoon. Op één manier is het verschil met het gezond-verstandmodel heel klein, op een andere manier juist gigantisch.

Het is de verschuiving van over uzelf denken als iets wat al die ervaringen heeft naar over uzelf denken als het collectief van al die ervaringen. U bent de som van uw delen. Die delen zijn natuurlijk ook fysieke delen, hersenen, armen en benen, maar die zijn in feite niet zo belangrijk. Ook met een nieuw hart zou u immers dezelfde persoon zijn. Met een nieuw geheugen, bent u dan nog dezelfde? En met andere overtuigingen, bent u dan nog dezelfde persoon? Dit hele idee, dat we onszelf zouden moeten zien, niet als een permanent wezen dat ervaringen heeft, maar als simpelweg het collectief van ervaringen, vindt u misschien gek.

Water Toch zou het niet zo vreemd moeten zijn. Het ligt eigenlijk zo voor de hand. Maak bijvoorbeeld eens de vergelijking met andere dingen in ons universum. Mijn denkwijze geldt voor alles behalve de meest fundamentele krachten. Neem zoiets als water. Mijn natuurkunde is niet zo sterk maar we zeggen dat water bestaat uit twee deeltjes waterstof en een deeltje zuurstof, toch? Dat weten we allemaal. Nou hoop ik dat niemand hier denkt dat dat betekent dat er zoiets is als de kern van water waar waterstof- en zuurstofdeeltjes aan vastgeplakt zitten en dat is dan water. Natuurlijk niet! We begrijpen, als vanzelfsprekend, dat water niets meer is dan waterstofen zuurstofmoleculen in een bepaalde samenstelling. Zo is het met alles in ons heelal. Neem bijvoorbeeld mijn horloge, daar is ook niets mysterieus aan. We zeggen: het hééft wijzers en een wijzerplaat, een klokmechanisme en een batterij. Maar we denken niet echt dat er eerst een horloge is waar we dan vervolgens al die onderdelen aan vast maken. We begrijpen donders goed dat je de onderdelen neemt, die zet je in elkaar en het horloge ontstaat. Als alles in ons heelal zo in elkaar zit, waarom zouden wij anders zijn? Waarom zien we onszelf dan niet als louter het geheel van onze delen? Waarom zouden we een apart en permanent ‘iets’ zijn met al die onderdelen?

Nou wil ik niet beweren dat ik hier iets heel nieuws heb bedacht. Dit idee is niet bepaald een nieuw idee. Het heeft 72 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

ACHTERGROND

Grenzen Dat lijkt me ook het model om onszelf mee te begrijpen.

Ik denk dat het een bevrijdend model is. Want als u denkt dat u een vaste, permanente zelf bent, dat uw hele leven lang altijd hetzelfde blijft – wat er ook gebeurt – dan zit u eigenlijk gevangen. U bent dan geboren met een essentie en dat bent u dan tot uw dood. Of, als u gelooft in een leven na de dood, zelfs wat langer. Maar als u uzelf ziet, niet als een vast gegeven maar als een soort proces, dan is dat toch heel bevrijdend? Want, anders dan de waterval, hebben wij wel het vermogen om tot op zekere hoogte zelf te bepalen hoe we ons zullen ontwikkelen. Nou moeten we hier voorzichtig mee zijn. In tegenstelling tot wat veel tv-programma’s ons wijsmaken kunt u niet alles worden wat u maar wilt. Ik heb laatst fantastische muzikanten gehoord en ik ben ervan overtuigd dat ik nooit zo goed kan worden. Door hard te oefenen word ik misschien goed maar ik heb gewoon niet het aangeboren talent. Er zijn grenzen aan wat we kunnen bereiken. Er zijn grenzen aan wat we van onszelf kunnen maken. Maar desalniettemin hebben we het vermogen om onszelf tot op zekere hoogte te vormen. Als u het zo ziet, is uw echte zelf niet zozeer iets wat u kunt ontdekken. U vindt uzelf dus niet door in uw ziel te kijken. Wat u op zijn minst ten dele doet is daadwerkelijk uzelf creëren. Ik denk dat dat heel erg belangrijk is, in het bijzonder op jonge leeftijd. U zult u er ongetwijfeld van bewust zijn hoeveel u in uw jonge jaren bent veranderd. Maar ook later blijft dit doorgaan.

Als u filmpjes van uzelf ziet van pak ‘m beet tien jaar geleden dan voelt dat waarschijnlijk vreemd omdat u uzelf niet herkent.

Wat ik probeer duidelijk te maken is dat we onszelf moeten zien als iets wat we kunnen vormen en kunnen veranderen. Boeddha zei het zo: ‘Bron-makers leiden het water, pijlmakers buigen de pijl, timmerlui buigen een blok hout, wijze mensen vormen zichzelf.’ Dit idee geef ik u mee, dat uw echte zelf niet iets is wat u moet gaan zoeken, een mysterie wat u misschien nooit vindt. In zoverre u een echt zelf hebt kunt u het wellicht voor een deel vinden maar zeker voor een deel ook zelf creëren. Ik denk dat dat een heel bevrijdend en een heel opwindend idee is.

•

DIT IS EEN NEDERLANDSE VERTALING VAN EEN TED TALK

namelijk al een lange historie. De millennia oude religie boeddhisme kijkt op deze manier naar de wereld en in de westerse wereld vindt u mijn denkwijze al in de 17e- en 18e-eeuwse filosofie. Hedendaagse mensen als Locke en Hume delen mijn mening. Interessant genoeg horen we het ook steeds meer in neurologische kringen. Paul Broks, klinisch neuropsycholoog, zegt er dit over: ‘We hebben een diepgewortelde overtuiging, een intuïtief gevoel, dat er een kern is, een essentie, en dat gevoel is moeilijk, misschien wel onmogelijk kwijt te raken. Maar de neurologie leert ons dat er geen centrum in de hersenen is waar alles samenkomt.’ Dus wanneer we naar de hersenen kijken en kijken naar hoe die hersenen een gevoel van identiteit mogelijk maken, vindt u daar geen centraal punt.

Er is geen centrum waar alles gebeurt. Er vinden in de hersenen allerlei processen plaats en die werken allemaal min of meer onafhankelijk van elkaar. Het komt door de manier waarop de hersendelen samenwerken dat we een gevoel van identiteit krijgen.

Nou vindt u dit misschien een zorgwekkend idee. U denkt misschien: als dat zo is, als in ieder van ons geen duurzaam zelf aanwezig is, geen blijvende essentie, is ons ‘zelf’ dan niet een illusie? Betekent dat dan dat we feitelijk niet bestaan? Bestaat er dan helemaal geen ‘ik’? Mijn antwoord is ja… en nee. Een heleboel mensen beschouwen ‘zelf’ en ‘ik’ ook als een illusie. De psychologen, Thomas Metzinger, Bruce Hood en Susan Blackmore praten praten bijvoorbeeld inderdaad in termen van illusie, dat het zelf een fictie is, een verzinsel. Maar ik denk dat we daar niet veel verder mee komen. Neem dat horloge.

Alleen het feit dat het niet meer is dan de som van zijn delen maakt het nog geen illusie. Op dezelfde manier zijn wij dat ook niet. Het feit dat we alleen maar bestaan uit die heel complexe ordening van allerlei zaken, betekent nog niet dat we niet echt zijn. Laat ik u daar een grove metafoor voor geven. Neem zoiets als een waterval. Als u naar zoiets kijkt, realiseert u zich heel goed dat hier in veel opzichten niets permanent aan is. Hij verandert voortdurend. Het water slijpt voortdurend nieuwe geulen, de getijden en het weer veranderen, sommige dingen drogen op en nieuwe dingen ontstaan. En het water dat door de waterval stroomt is natuurlijk geen moment hetzelfde. Maar dat betekent nog niet dat de waterval een illusie is of dat hij niet echt zou zijn. Het betekent dat we het moeten zien als iets wat een geschiedenis heeft en andere dingen die het samenhang geven maar het is een proces, voortdurend in verandering.

‘Betekent dat dan dat we feitelijk niet bestaan?

Ja... en nee.’

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 73

COLUMN

Column Annette ‘Nobuntu’ Mul Founder Ubuntu Society, voorzitter Stichting Ubuntu Nederland. www.ubuntusociety.nl

Zelfzorg ‘Gek word ik van al die regeltjes en als je iets vraagt hebben ze geen tijd of krijg ik te horen waarom ze iets niet mogen. We hebben allemaal de hulp van de thuiszorg opgezegd’. Mijn moeder kijkt me triomfantelijk aan. Ze is duidelijk trots op haar kordate optreden. Met ‘we’ bedoelt ze haar bridgevriendinnen, allemaal midden tachtig.

Inmiddels verzorgt Teun de tuin, achterbuurman Harrie brengt de leesmap, Trudy de soep en Anke, Margreet en Lucy wisselen elkaar af met het huis schoonmaken. Het bijzondere is, dat de nieuwe hulpen allemaal hun baan bij de thuiszorg hebben opgezegd. ‘We regelen het zelf wel’ klinkt het nieuwe motto.

Nu mijn moeder nog zelfstandig woont, vraag ik toch altijd even ‘heb je hier en hier wel aan gedacht’? Zo ook is het noodplan samen doorgenomen: Wat als je uitglijdt in de douche, wat als…? De bridgevriendinnen hebben de oplossing. Toch in samenwerking met de thuiszorg: het sleutelkastje naast de voordeur! Geniaal en geruststellend. Echter de oudjes hebben allemaal hun geboortedatum als code ingevoerd en gezien hun gemiddelde leeftijd heeft een dief of overvaller niet veel fantasie nodig om de code binnen drie pogingen te kraken: 1931, 1932 of 1933.

Kastje dus weg en nu heeft mijn moeder ‘de alarmknop’ om haar hals, dag en nacht. Ze vindt het een geruststellend idee. Wel even wennen in het begin. Zo is ze een keer gevallen en vindt ze dat zo dom van zichzelf dat ze de alarmknop niet heeft ingeduwd. De schaamte wint

‘We regelen alles goed zelf.’

het van de behoevende zorg. Een paar dagen later, mijn moeder voelt zich opperbest, piekert ze ineens of de knop nog wel werkt en ze drukt hem in. Ja hoor, onmiddellijk gaan alle noodsignalen in werking en door de geïnstalleerde speaker klinkt: ‘Mevrouw M., alles in orde?’. ‘Ja hoor’, antwoordt mijn moeder, opgelucht dat technisch alles onder controle is.

Vorige week is ze van de trap gevallen, midden in de nacht. Gelukkig heeft ze de alarmknop gebruikt. Niet de thuiszorg kwam, maar de ingeschakelde buren. Zelfzorg en buurtparticipatie in de praktijk. Ik woon op een uur autorijden van mijn moeder vandaan en hoor de volgende ochtend pas wat er is gebeurd. ‘Waarom heb je me niet onmiddellijk gebeld, mam?’

‘Kind, ik wil je niet ongerust maken’, reageert mijn moeder steevast.

Midden in de nacht troffen de achterburen mijn moeder in het bloed, onderaan de trap. Gelukkig alleen maar ‘blikschade’ constateerde de huisarts een uur later.

De wond aan haar arm is onmiddellijk verzorgd door buurvrouw Trudy. Met het vaatdoekje werd eerst de vloer schoongeboend en meteen erna, met hetzelfde doekje, de wond op moeders arm.

‘Zie je wel, we regelen alles goed zelf’, glundert mijn moeder. ’s Avonds spreek ik Lungi Sotyingwa, vriendin en Xhosavrouw uit Zuid-Afrika. Trots vertel ik dat mijn moeder, 85 jaar, nog op zichzelf woont. Ze reageert geschokt: ‘Woont ze helemaal alléén?’.

Hoe leg ik haar uit, dat we hier in het westen een grotere waarde hechten aan zelfzorg dan aan zorgen voor de ander?

•

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 75

KEUZE

Reis door en langs de Balkan DOOR: YILDIZ

CELIE

Historisch Albanië

Cultuurrijk Servië

Vele gezichten van Kroatië

Albanië is een land in ontwikkeling en wordt de ‘laatste onontdekte parel’ van Europa genoemd. De republiek wint dan ook steeds meer aanzien als vakantieland. Gastvrijheid, het kilometerslange strand aan de Adriatische Zee, warme zomers en een idyllisch berglandschap oefenen de meeste aantrekkingskracht uit. Tot voor kort werd het land als het ‘Noord-Korea’ van Europa gezien. Het was een achtergebleven en streng geïsoleerd land, waarbij de communistische druk hoog was.

Deze historie is op verschillende plekken terug te vinden, zoals in de hoofdstad Tirana en het bergstadje Berat dat op de Werelderfgoedlijst staat. In het land staan tevens 173.371 bunkers. De vrijwel ‘ongebruikte’ koepelvormige bunkers werden neergezet onder leiding van dictator Enver Hoxha omdat hij bang was voor een invasie door omliggende landen. Hoxha voerde politiek die beïnvloed werd door het Stalinisme en het Maoïsme. Zijn overlijden in 1985 zorgde dat het tij keerde en Albanië de ruimte kreeg om zich te moderniseren.

Servië heeft geen parelwitte stranden, maar is daarentegen juist een cultuurland. Het land, met opmerkelijk vriendelijke bewoners, heeft veel historische stadjes, kastelen, kerken en kloosters. Ook heeft Servië verschillende Nationale parken. Vooral het zuiden van Servië is populair door de vijftien berggebieden. Verder heeft het land verschillende bekende (stuw)meren. De grootste meren zijn de armen van de Donau en de Sava.

Het grootste meer, vlak boven de hoofdstad Belgrado is de Belo jezero in Vojvodina. Belgrado zelf is een sfeervolle stad met enkele bezienswaardigheden.

De belangrijkste religie in het land is de Servisch-orthodoxe kerk. Hoewel de grootste Servisch-orthodoxe kerk de St. Sava in Belgrado staat, ligt het hart van de Servisch-Orthodoxe cultuur echter in de naburige republiek Kosovo. Kosovo werd in 1999 onafhankelijk verklaard, waarna de Serviërs geen zeggenschap meer hadden over het land. Servië zelf is sinds 2006 onafhankelijk verklaard na 85 jaar onderdeel van Joegoslavië te zijn geweest.

Kroatië wint de harten van menig toerist door de vele gezichten van het land. Duizenden eilandjes aan de oostelijke kust van de Adriatische zee bewoond en onbewoond, eindeloze bossen, een rijke historie, maar ook bijzondere meren en watervallen. De Plitvice meren, het mooiste nationale park van Europa genoemd, zijn daar een ongekend voorbeeld van. Het land wordt dan ook gezien als een uitstekend alternatief voor de wat duurdere badplaatsen. Op ruim 1.400 kilometer afstand reizen vanaf Utrecht is Kroatië zowel voor een autovakantie als een vliegvakantie een aantrekkelijke bestemming.

Reis bijvoorbeeld zo’n tweehonderd kilometer verder naar de stad Split in Zuid-Kroatië oftewel de grote ‘witte’ stad aan het water met veel musea.

Ook het eiland Hvar ligt daar vlakbij. Hier zijn veel verscholen zwemen zonstrandjes. De stad Krapina staat bekend om het Neanderthal Museum. In het noorden van Kroatië zijn 130.000 jaar oude fossielen van Neanderthalers gevonden, wat betekent dat het land al in de prehistorie werd bewoond.

Meer informatie:

Meer informatie:

Meer informatie:

www.albania.al

www.serbia.travel

www.croatia.hr/en-GB

BERAT, ALBANIË

76 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

ST. SAVA KERK

PLITVICE MEREN

KEUZE

Macedonische parels

Zonvakantie in Bulgarije

Actie in Montenegro

Republiek Noord-Macedonië ontwikkelt zich als een waar vakantieparadijs. Vooral de plaatsen langs het meer van Ohrid zijn populaire bestemmingen. Het is tevens een land van parels. Deze zouden rondom het meer geproduceerd worden volgens eeuwenoud familiegeheim.

Het aanbod van sieraden met parels is dan ook groot. Het stadje Ohrid, gelegen tussen de bergen, kent veel terrasjes en eetgelegenheden aan het meer. Opvallend aan de idyllische plaats is dat het nog niet dusdanig is verwesterd waardoor grote multinationals uit het straatbeeld blijven.

Het aan het meer gelegen stadje Ohrid kent verder 365 kerken, waarvan vele voor een klein bedrag te bezoeken zijn. Vanaf Ohrid zijn bovendien Griekenland en Albanië goed te bereiken. Toch wordt geadviseerd bij reizen naar Albanië aan georganiseerde excursies deel te nemen in verband met de corruptie aan de landsgrenzen. De hoofdstad in het land is Skopje, waar ongeveer een kwart van de bevolking woont, maar Ohrid blijft veruit het meest in trek als vakantiebestemming.

Door de ligging aan de Zwarte Zee en het mediterrane klimaat worden de zonvakanties in Bulgarije ook steeds populairder. Voor zowel jong als oud is het genieten van de warme zee en witte zandstranden, cocktails en feestjes en juist lekker ontspannen in de natuur of in een kuuroord. Begeef je dus lekker tussen de feestgangers of juist gezellig met het gezin onder gelijkgestemden. Veel Bulgaarse strandsecties zijn daarop ingericht. Wie daarnaast denkt dat het land alleen is ingericht om te feesten, heeft het mis. Want ook voor rondreizen en wandelvakanties is het land uitermate geschikt. Bulgarije heeft zo’n vijfduizend gemarkeerde paden in de prachtige natuur.

Op cultureel gebied heeft het land ook heel wat te bieden. Denk aan het middeleeuwse museumstadje Nessebar met strand, ook wel de parel van de Zwarte Zee genoemd. Het land kent verder een gemengde en rijke historie met Griekse, Byzantijnse en Renaissance-invloeden. In het Rilagebergte vind je bovendien een klooster met zo’n 1.200 fresco’s van Bijbelse taferelen.

Montenegro heeft adembenemende berglandschappen, uitgestrekte meren, eeuwenoude ruïnes en witte stranden aan de Adriatische Zee. De naam Montenegro betekent ‘Zwarte Berg’. Het dankt de naam aan de zwarte uitstraling van de berg Lovćen en zijn pinuswouden.

De hoogte van de bergen is gemiddeld tweeduizend meter. In 2007 investeerde het land geld in het wegennet. Het is daardoor bij uitstek geschikt voor een roadtrip of een actieve mountainbike-, wandel- of hikingvakantie. Montenegro heeft een rijke flora en fauna en kent veel beschermde natuurgebieden, waaronder het Skadarmeer – het grootste meer van de Balkan. Montenegro kent bovendien een geschiedenis in het prinsbisdom en ontwikkelde zich tot koninkrijk. Sinds het begin van de 21e eeuw streefde de Montenegrijnse regering openlijk naar afscheiding van Joegoslavië. Het land werd in 2003 onderverdeeld in de deelstaten Servië en Montenegro.

In 2006 maakte het land zich los van Servië en sloot zich vervolgens in 2010 aan bij de Europese Unie.

Meer informatie:

Meer informatie:

Meer informatie:

www.exploringmacedonia.com

www.bulgariatravel.org/en

www.montenegro.travel/en

ST. JOHANNESKERK BIJ KANEO, OHRID

RILAGEBERGTE

‘NIAGARA’ WATERVALLEN, PODGORICA

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 77

KEUZE

Fotografische hand spreekt DOOR: YILDIZ

CELIE

Beeldcultuur

Zoon

Vintage

Foam Fotografiemuseum werkt aan een arsenaal dat een afspiegeling moet zijn van de hedendaagse fotografische ontwikkelingen.

In ruim tien jaar verzamelde het museum meer dan vijfhonderd werken. Het instituut richt zich met name op werk van jonge en getalenteerde fotografen die aan het begin van hun carrière staan. Van 14 september tot 18 november 2018 presenteert het museum werk uit deze verzamelde fotocollectie. In de tentoonstelling Loading... Works from the Foam Collection gaat het museum daarbij interacties aan met andere kunstvormen, zoals film, sculptuur en installaties. Foam kijkt tevens kritisch naar de rol van de fotografie in de beeldcultuur. Beoordeel tijdens de expositie zelf of de verzamelde collectie inderdaad de complexiteit van het medium fotografie in de 21ste eeuw weergeeft.

De Nederlandse portretfotograaf Koos Breukel fotografeerde zijn oudste zoon Casper sinds zijn geboorte in 2000. Een reeks van de intieme en soms ontroerende portretten is gebundeld in het boek Zoon en te zien in Huis Marseille van 8 september tot en met 2 december 2018. Niet alleen is Casper in de verschillende fases van zijn leven te zien, ook de band tussen vader en zoon wordt in de foto’s weerspiegeld. Casper is volgens de fotograaf net een roofdier dat zijn prooi scherp in de gaten houdt. Breukel verschool zich tijdens de geboorte achter zijn camera, waarbij de eerste foto de start van het project Zoon werd. Nu Casper achttien wordt en als volwassene zijn eigen weg bewandelt, toont Breukel het project aan het grote publiek.

Een selectie uit het oeuvre van fotograaf, optimist, wereldreiziger en familieman Cas OortHuys (19081975) is dit najaar te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. Na zijn dood liet hij een archief van een half miljoen foto’s achter die in bezit zijn van het museum. Van 15 september tot en met 13 januari 2019 presenteert het museum de overzichtstentoonstelling Dit is Cas | Vintage fotografie van Cas Oorthuys. Zijn werk maakte automatisch deel uit van het gezinsleven en gedurende de Tweede Wereldoorlog fotografeerde hij in het geheim. De fotograaf wordt vergeleken met een landschapsschilder, alleen dan met een camera.

Oorthuys zou nooit zonder toestel de deur zijn uitgegaan en droeg twee, drie of meer camera’s rond zijn nek.

Meer informatie:

Meer informatie:

www.huismarseille.nl

www.nederlandsfotomuseum.nl

Meer informatie:

78 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

KOOS BREUKEL

JEAN-VINCENT SIMONET

CAS OORTHUYS

www.foam.org

KEUZE

Rijk zijn

Naakten

Iconen

Hoe ben je echt? En wat hebben gouden handtassen, glimmende sportauto’s en luxueuze villa’s daarmee te maken? Voor sommigen is rijkdom zo belangrijk dat zij een flitsende auto huren om mee te pronken op Instagram. De fototentoonstelling Generation Wealth van de Amerikaanse fotografe en filmmaakster Lauren Greenfield (1966) toont een verslag over het brandende verlangen om rijk te zijn. Al 25 jaar houdt zij zich met dit onderwerp bezig. Van 15 september 2018 tot en met 3 februari 2019 is een groot overzicht van Greenfields werk te zien bij Fotomuseum Den Haag. De tentoonstelling omvat tweehonderd fotowerken en diverse korte films.

Zij portretteerde zowel de rich and famous als mensen die alles doen om dit uit te stralen.

Objectivering van het vrouwelijke lichaam, voyeurisme en afstand.

Het komt allemaal samen in de eerste buitenlandse tentoonstelling van de Nederlandse fotograaf Paul Kooiker. In het Antwerpse Fotomuseum (FOMU) toont de fotograaf met Untitled (Nude) verschillende series. Centraal staat daarbij zijn installatie Eggs and Rarities (2018) die de ‘encyclopedie van het leven’ voorstelt. Daarnaast is het thema Sunday (2011) te bewonderen. Hierin is de relatie tussen kunstenaar en model, observator en geobserveerde van belang. Verder is onder meer een serie van 292 Polaroids te zien uit Kooikers archief en fotowerk voor de Amerikaanse modeontwerper Rick Owens. De expositie stelt zowel vragen over de positie van de fotograaf als de blik van de kijker.

Meer informatie:

Meer informatie:

www.fotomuseumdenhaag.nl

www.fotomuseum.be

Haal je hart op bij AntwerpPhoto.

Tot 30 september wordt tijdens het zogenoemde International Photography Festival werk van toonaangevende fotografen tentoongesteld. Te zien: Nederlands beroemde fotograaf Anton Corbijn met de muziekfotografie 1-2-3-4 waarmee hij bekendheid verwierf en de vermaarde Duitse documentaire fotograaf Michael Wolf. Hij legde de hoogbouw in Hongkong op indrukwekkende wijze vast, waarbij de kracht in de herhaling zit. Ook schoot hij fascinerende portretten van gevangen passagiers in de metro in Tokio.

Daarnaast zijn in Iconobelge beelden van dertig Belgische fotografen te vinden, van zowel gevestigde namen als aanstormend talent en zien we het werk van de internationale prijswinnaar voor de fotojournalistiek Lizzie Sadin. Zij legde de vrouwenhandel in Nepal vast. Alles bij elkaar maakt dit een uitje naar Antwerpen zeker de moeite waard.

Meer informatie:

MICHAEL WOLF

PAUL KOOIKER

LAUREN GREENFIELD

www.antwerpphoto.be

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 79

Start 17/18 januari 2019 Start 1 t/m 8 17/18 novemberjanuari 2018 en 7 t/m2019 15 november 2019

Opleiding

Ubuntu & Leiderschap Een integrale kijk op samenwerken en samenleven In- of exclusief Unieke 8-daagse Ubuntu-studiereis ‘Intercultural Dialogue’ naar Zuid-Afrika

Studiereis Ubuntu Zuid-Afrika ‘Ek wil reis rond die wêreld om huis toe te gaan, ek wil praat met ‘n vreemde om myself te verstaan’ Stef Bos

Ubuntu: ‘Ik ben ... omdat WIJ zijn!’

We beseffen steeds meer, dat we in onze families, organisaties en huidige samenleving complexe vraagstukken niet meer individualistisch opgelost krijgen. Samenzorg, cocreatie, participatiemaatschappij, duurzaamheid, diversiteit en dialoog zouden zoal de richtinggevende antwoorden moeten bieden op vluchtelingenthema’s, ouderenzorg, discriminatie, angst voor radicalisering, racisme en klimaat.

Hoe kunnen we allereerst meer integraal leren kijken in plaats van gefragmenteerd?

Hoe kunnen we leren van elkaars diversiteit? Hoe krijgen we het algehele commitment bij besluitvormingen? Hoe kunnen we verschillend samenzijn in dialoog? Wat betekent dit voor ons leiderschap, onze grondhouding als ouder, manager, bestuurder, buurtwerker, pastor, docent? Met de steeds terugkerende vraag: Hoe dragen wij bij aan onze samenleving, hoe dragen wij bij aan onze aarde?

‘We inhabit a universe that is characterized by diversity’ Desmond Tutu

In de Opleiding Ubuntu & Leiderschap zullen we op filosofisch, wetenschappelijk en praktisch niveau samen zoeken, verbanden leggen en de synergie ervaren tussen persoonlijk professionele, organisatorische en maatschappelijke vraagstukken.

We zullen de waarden van Ubuntu concreet gaan toepassen in werk en leven en daarmee gezamenlijk bijdragen aan een geheel, waar we zelf onderdeel van zijn: DEELGEVERSCHAP!

Deze unieke 8-daagse studiereis Ubuntu GESTALTe geven naar Zuid-Afrika biedt een ieder·werkend in en naar een inclusieve samenleving·de mogelijkheid om, met professionele coaching of supervisie, een verdiepingsslag te maken aangaande persoonlijke thema’s in werk en leven. Onder leiding van Annette Nobuntu Mul, auteur van het boek Opsoek naar Ubuntu maakt u gedurende deze reis persoonlijk kennis met symbolische locaties, verbonden aan de thema’s, tevens in dialoog met Zuid-Afrikaners en Zuid-Afrikanen: • Kaap de Goede Hoop: Historisch perspectief en zielsopdracht • Robbeneiland en Amy Foundation: Schuld, vergeving, verzoening •Township Khayelitsha: Kracht en synergie van samenwerken • Universiteit Stellenbosch: Taal en Communicatie: Interculturele dialoog • Natuurgebied Cederbergen: Zelfreflectie en duurzaamheid •Tafelberg: Visie en toekomstperspectief Interesse en/of vragen?

Annette@ubuntusociety.nl www.ubuntusociety.nl/opleiding-ubuntu-leiderschap

HET BESTE UIT...

5 jaar geleden

Uit: The Optimist, juli/augustus 2013

De medicijnman heeft toch gelijk Genezen doe je zelf. Ondanks alle moderne medische middelen en technologie is zelfzorg de kern van gezond zijn. (…) De medicijnman en al zijn opvolgers waren meesters van de placebo, het wonderbaarlijke proces waarbij het zelfhelende vermogen van een zieke wordt geactiveerd doordat hij verwacht dat een bepaald middel of therapie zal werken ook al heeft dat recept geen inherente waarde. Het placeboeffect bewijst dat wij in staat zijn onszelf te helen. (…) Maar de medicijnen die in testen placebo’s verslaan, werken toch wel? Ja. En

eigenlijk nee. (…) Aandacht van de arts levert een cruciale bijdrage aan de kracht van placebo’s en zelfheling. (…) Het gaat om zelfverwerkelijking en toename van bewustzijn. In die visie ontdekken wij de betekenis van ons leven door de beleving van lichaam en de driedimensionale werkelijkheid op aarde. Ziekte wordt een instrument van persoonlijke groei. En omdat het uiteindelijk om die groei gaat, is de enige zorg zelfzorg. Maar dat wist de medicijnman ook al.

15 jaar geleden

20 jaar geleden

Uit: Ode, oktober 2003

Uit: Ode, september/oktober 1998

Hoogspanning in Zuid-Afrika

Een wereldmarkt voor iedereen

‘Sinds het ANC in Zuid-Afrika de macht heeft, is de zwarte bevolking alleen maar armer geworden. De mensen maken zich op voor een nieuwe strijd om gelijkheid. Met het besef dat zij zelf de verandering moeten zijn. (…) Sommigen zeggen dat zij nu nog slechter af zijn dan toen het apartheidsregime nog heerste. Dat lijkt ongelofelijk, maar toch klinken deze geluiden steeds harder. Wat is er in vredesnaam gaande in de Regenboognatie? (…) Vóór de verkiezingen had het ANC met veel tamtam de oplossing gepresenteerd. (…) Hoogste prioriteit kreeg het voldoen aan de basisbehoeften van de bevolking: werk, grond, huisvesting, water, (…) betaalbare gezondheidszorg en sociaal welzijn. (…) In de sloppenwijken groeit nu iets dat niemand had kunnen voorspellen: het gevoel dat het ANC de belangen van zijn eigen mensen heeft verkwanseld. (…) ‘We komen in een andere fase van politiek activisme in dit land. De macht weer zelf in handen nemen. We hebben wat nieuws nodig. En snel ook.’

In de rijke landen dicteren politieke en economische dogma’s dat geld en goederen vrij en ongehinderd de wereld over kunnen gaan.

Maar in dezelfde landen geldt dit niet voor werk. In plaats van mensen toe te staan daar te gaan werken waar zij de hoogste lonen kunnen verdienen en hun positie kunnen verbeteren, houden de rijke landen wat zij ‘economische migranten’ noemen tegen. (…) Mondialisering is geen organische groei, maar een zorgvuldig ontworpen ideologisch project. (…) Als het misbruiken van de bronnen op aarde en de steeds intensievere uitbuiting van bevolkingsgroepen het hoogste streven is binnen de moderne cultuur, waarom zouden we dat dan niet hardop zeggen?

SEPTEMBER/OKTOBER 2018 THEOPTIMIST.NL 81

LEZER IN BEELD

Diederik van Groen, 68 jaar, Alkmaar, abonnee sinds 1995

‘Ik kreeg het eerste nummer toegestuurd van de Ode, en heb sindsdien nooit de behoefte gehad om op te zeggen.’ Dat horen we graag, in dit geval van Diederik van Groen. ‘Het blad maakt iets in je los, ik ben geïnteresseerd in het niet-conventionele, met name in menselijke relaties.’

Dan is hij bij The Optimist aan het juiste adres.

Als landbouwkundige heeft hij de wereld rondgereisd in het kader van internationale samenwerking (‘ik zeg liever niet “ontwikkelingssamenwerking”, dat klinkt zo paternalistisch’), gericht op voedsel en landbouw. In het Nabije Oosten en Afrika helpt hij boeren om hun brood te verdienen met het verbouwen van voedselgewassen en tegelijkertijd de natuurlijke bronnen in stand te houden. We spreken in de tegenwoordige tijd, want Van Groen is nog altijd actief als zelfstandig consultant. Onlangs was hij in Congo, Egypte en Rwanda voor projecten.

Sinds de jaren zeventig is er veel veranderd; zowel technologisch als communicatief. ‘Vroeger schreef je een brief en kreeg je na een maand misschien antwoord. Nu Skype ik direct met boeren en kan ik hun gezichten zien terwijl we overleggen.’ Het steekt dat veel mensen nog een negatief beeld hebben van Afrika, en dat er twijfel is over het nut van internationale samenwerking. Bovendien worden alle landen in Afrika vaak over één kam geschoren terwijl er zoveel diversiteit is. ‘Je kunt Senegal niet op een hoop gooien met Egypte; dat is zoiets als Bulgaren en Denen als één volk beschouwen. Het is tijd dat we de slechte pers van Afrika en het beeld van de samenwerking die er is 82 THEOPTIMIST.NL SEPTEMBER/OKTOBER 2018

FOTO: BRIAN DE MELLO

‘Memoires schrijf ik continu’

positief kantelen. Natuurlijk zijn er af en toe leiders die vooral aan zichzelf en hun familie denken, maar ik kom ook veel slimme mensen tegen die van aanpakken weten. Mensen die verontrust zijn over de situatie in hun land en er iets aan willen doen.

Het is pas verontrustend als je ter plekke niet zulke verontruste mensen tegenkomt!’

Wat volgens Van Groen niet helpt zijn de grote internationale instituties die zo log en bureaucratisch zijn geworden dat ze weinig kunnen bereiken. ‘Neem nou de Verenigde Naties; daar is de menselijke maat verdwenen. Er lopen misschien wel goede mensen, maar de structuren zijn onwerkbaar; het is tijd voor het systematisch hervormen van zulke internationale instituties. Voorlopig zijn het de kleinschalige projecten die het verschil maken. Geef me een

miljoen en ik doe met mijn lokale teams tien keer meer dan een VN met datzelfde geld kan doen.’

Per saldo is hij optimistisch over de toekomst. ‘Als ik terugkijk heb ik wel hoop dat het beter wordt. Die hoop koester ik al veertig jaar.’ Wordt het dan geen tijd voor zijn memoires?

‘Ik evalueer continu, dus ik schrijf continu memoires. Ik hoef niet een streep te trekken en te zeggen: zo, nu ga ik eens even alles op papier zetten. Je moet de verhalen plaatsen in je eigen context. Ook al werk ik mondiaal, mijn verhalen blijven in vriendenkringen rondzingen. Ook daar houd ik de menselijke maat in de gaten. Maar als Wilt u op iemand van The Optimist deze pagina staan met uw verhaal? ze wil opschrijven, zeg ik Laat het ons weten! redactie@ geen nee.’ | OPGETEKEND DOOR BRIAN DE MELLO

theoptimist.nl

In het volgende nummer van The Optimist:

Omslagthema: water In Nederland hebben we wel wat met water. Of eigenlijk, we hebben er wat tegen. ‘De strijd tegen het water’ is Nederland ten voeten uit. Maar water is ook mooi. In de volgende editie van The Optimist vindt u verhalen over nieuw water, bijzonder water en over wat water betekent. We werpen zelfs een blik op het water van andere planeten.

• Fahad Al-Attiya: ‘olie is ons water’. Overleven zonder fossiele brandstoffen • Water = Leven?

• In de toekomst eten we halofyten. Landbouw op zilte gronden • En nog veel meer

Wat betekent water voor u?

Laat het ons weten via redactie@ theoptimist.nl

Het nieuwe nummer van The Optimist ligt op 24 oktober in de winkel

Medisch Centrum Balans Heeft u te maken met: Vermoeidheid ● Zwakke spijsvertering ● Hooikoorts ● Overgewicht Pijnklachten ● Depressie ● Onvervulde kinderwens ● Schildklierproblemen Acné ● Menopauzeklachten ● Slapeloosheid ● Chronische (pijn)klachten

Traditionele Chinese geneeskunde in combinatie met westerse medische deskundigheid kan ook voor u de oplossing zijn!

Bel voor een afspraak: +31 (0)70 3888 111 of stuur een e-mail: info@mcbalans.nl

Acupunctuurbehandelingen – TCM – Huisartsen – Beauty Stationsweg 23, 2515 BG Den Haag Openingstijden Ma t/m vr: 9.00 - 17.30 uur

WWW.MCBALANS.NL