PrimaOnderwijs November 2015 by EDG Media

nummer 6 • november 2015 • www.primaonderwĳs.nl • verschĳnt 6x per jaar •

Making of... 4en5 mei denkboek

Leerplan sport, bewegen en gezonde leefstĳl

Impuls voor hybride leraar ➜ Eén inlog voor al het digitale materiaal

➜ Waar zet het LAKS op in ➜ Zelf ideeën uitwerken met het LerarenOntwikkelFonds

in geldzaken, KidsRights, GRATIS LESMATERIAAL Wijzer PostNL, Geef IT Door & Unicef

01_EDG_PO_Nov15_cover.indd 1

14-10-15

17:19

Inspirerend e dag met 16 workshops!

Conferentie Kernvakken op orde (Nederlands, Engels en rekenen/wiskunde) 20 november 2015 - Amersfoort

Hoe beter leerlingen kunnen lezen, schrijven en rekenen hoe meer ze profiteren van het onderwijs bij alle vakken. Wat uw leerlingen op welk moment moeten kennen en kunnen is wettelijk vastgelegd in de landelijke referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen. Deze conferentie zorgt ervoor dat u de volgende dag direct een belangrijke en zinvolle stap kunt zetten bij het opbrengstgericht werken aan de kernvakken.

Voor: docenten, taal- en rekencoördinatoren, schoolleiders, middenmanagers, bestuurders in het voortgezet onderwijs.

VROEGBOEK

ACTIE:

De eerste 25 deelnemers betalen slec hts € 276,7 (standaardp

rijs € 369,-)

Schrijf u in op www.cps.nl/conferentiekernvakkenoporde

Adv CPS tbv POnderwijs Nov_15_Def2.indd 1 02_EDG_PO_Nov15_ADCPS.indd 2

13-10-15 09:05 14-10-15 15:56

Inhoud Maak een feest van financiële educatie

Ministerie zet deuren open voor hybride leraar

22 Eén keer inloggen voor al het digitale lesmateriaal

36 38

EN VERDER 5 Nieuws 11 Geef IT Door 12 Het LerarenOntwikkelFonds 15 Lead & Learn PO 24 Het succes van schoolreizen 26 Waar zet het LAKS op in?

Met 170.000 lezers het grootste blad voor alle onderwijsprofessionals. PrimaOnderwijs is een uitgave van

Naast het magazine biedt PrimaOnderwijs een tweewekelijkse nieuwsbrief en www.primaonderwijs.nl EDG Media Postbus 40266 3504 AB Utrecht Uitgever Erik Trimp Assistent-uitgever/coördinator Vanessa Pelle, vpelle@edg.nl

03_EDG_PO_Nov15_Inhoud.indd 3

Onderzoekend en Ontwerpend Leren

29 32 35 44 46 48 50

Achter de schermen bĳ het Nationaal Aandenken 2016

Gratis Kinderrechtenlespakket Internationaliseren in het onderwĳs PLOT26 De Schoolwebwinkel KindVak 2016 Leerplankader Gezonde leefstĳl Make the Match

Vormgeving Tom Venema Martin Hollander Medewerkers Tefke van Dijk, Mirjam Janssen, René Leverink, Marijke Nijboer, Francine Smink Foto’s Human Touch Photograpy, iStock, Shutterstock

Verschijning en verspreiding PrimaOnderwijs verschijnt 6 keer per jaar. Verspreiding via gecontroleerde distributie door EDG Media bij alle basisscholen en scholen in het voortgezet onderwijs in Nederland. Redactie 030-241 70 44 redactie@primaonderwijs.nl Sales Mark Hutzezon 030-2417025, mhutzezon@edg.nl

Klantenservice 030-241 70 20 klantenservice@edg.nl Copyright 2015 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. De uitgever is niet aansprakelijk voor enig handelen op grond van de in dit blad gegeven adviezen of gedane mededelingen.

14-10-15

15:57

Vluchteling in de klas?

Deze stappen wijzen je de weg Heeft je school ook te maken met een plotselinge instroom van vluchtelingen? En weet je niet goed wat je moet doen? We geven je een aantal stappen om bij deze leerlingen snel een basis te leggen om te kunnen communiceren in de Nederlandse taal. Want taal is de sleutel voor alle andere activiteiten. Stap 1: ga na wat de leerling al kan; lezen? schrijven? rekenen? Dat kan bijvoorbeeld met een startttoets. Je vindt een starttoets in het NT2-startprogramma Horen, zien en schrijven. Stap 2: leer de nieuwkomer zo snel mogelijk de woorden die hij dagelijks nodig heeft. Introduceer de woorden met concreet materiaal en laat de leerlingen dan luisteren, nazeggen, lezen, aanwijzen, schrijven en spelletjes spelen. Met Horen, zien en schrijven kunnen leerlingen het taalaanbod grotendeels zelfstandig oefenen. Het startprogramma bevat spelmateriaal, werkboekjes en bijbehorende cdâ&#x20AC;&#x2122;s. Ook kunnen leerlingen verder oefenen op de computer. Dat kan zelfs thuis! Leerlingen die niet geletterd zijn, leren door de vele luisteroefeningen. Stap 3: vaardig worden in het geven van NT2-lessen Terwijl de leerlingen al lekker aan de slag zijn (Horen, zien en schrijven biedt verwerkingsstof voor een heel jaar), kun jij werken aan je vaardigheden om NT2-onderwijs te verzorgen. Hoe leg je het uit, en dan vooral de meer ingewikkelde taalverschijnselen waar de Nederlandse taal rijk aan is. JosĂŠe Coenen, NT2-specialist en auteur van boeken over NT2, ontwikkelde daarvoor een werkwijze. Ze beschreef deze in Zien is snappen en De Bovenkamer. We verzorgen hier ook trainingen bij.

Meer informatie over de trainingen, boeken en materiaal: www.bazalt.nl/taal/nt2 en www.bazalt.nl/open-aanbod.

www.bazalt.nl 088-5570500

04_EDG_PO_Nov15_ADBazalt.indd 4

www.hco.nl 070-4482828

www.bazalt.nl 0118-480800

14-10-15

15:58

Op veel basisscholen is de schoolkrant slechts een A4-tje met informatie van de docenten, terwĳl het een educatieve functie binnen het lesprogramma kan hebben. Project Schoolkrant daagt leerlingen uit om zelf een schoolkrant te maken en te ontdekken wat er allemaal komt kĳken bĳ het maken van een krant. De online tool bestaat uit een vormgevingsprogramma en een lesprogramma met filmpjes en opdrachten van échte journalisten. Het gebruik van de tool helpt de leerlingen met het bereiken van verschillende leerdoelen en stimuleert het taalgevoel. Breng net als de 300 andere klassen die zich reeds hebben ingeschreven, de schoolkrant weer tot leven en ga aan de slag via www.projectschoolkrant.nl.

NIEUWS

Razende reporters

Digiles over studiekeuze Het maken van een studiekeuze is voor veel leerlingen spannend. Als docent kun je leerlingen een heel eind op weg helpen. Studiekeuze123 heeft een digiles ontwikkeld die je kunt gebruiken om een lesuur in te richten over het thema studiekeuze. De opdrachten voor de leerlingen zĳn: Hoe begin je met oriënteren? Welke informatie kun je verzamelen over een opleiding? En hoe maak je kennis? Haal de studiekeuzeles vandaag nog in de klas. Download hem gratis via www.studiekeuzeinformatie.nl/digiles

Nieuwe ronde Leergang Basisvaardigheden voor middenmanagement Vanwege het succes van dit jaar, start CPS Academie vanaf 3 februari volgend jaar opnieuw met de Leergang Basisvaardigheden voor middenmanagement. Vorig jaar waren er meer aanmeldingen dan plaatsen en om toch iedereen de kans te geven, heeft CPS besloten de training komend jaar te herhalen. Middenmanagers hebben een belangrĳke positie gekregen bĳ het leidinggeven aan leraren. De middenmanager heeft een brugfunctie tussen de strategische plannen van de top en de dagelĳkse realiteit op de werkvloer. Hierdoor is een veel grotere nadruk komen te liggen op persoonlĳk leiderschap. De Leergang Basisvaardigheden voor middenmanagement sluit aan op de actuele onderwĳsontwikkelingen. De mix van relevante theorie, leren met en van medecursisten en de mogelĳkheid het geleerde direct toe te passen in de eigen praktĳk maakt de training volgens CPS zo succesvol. Geef je nog niet zo lang leiding of ga je binnenkort leiding geven, kijk dan vooral even op www.cps.nl/trainingbmm, want deze training is zeker iets voor jou. PrimaOnderwĳs 5

05_EDG_PO_Nov15_Nieuws5.indd 5

14-10-15

15:59

Topdrukte tĳdens de feestdagen!

Post in de klas!

Informatie leerkracht GROEP

1|8

December is in Nederland een echte feestmaand. Met sinterklaas, kerst en oud & nieuw worden veel cadeautjes uitgewisseld. Een groot deel van deze cadeautjes wordt tegenwoordig online besteld en bezorgd. Daarnaast is het in Nederland traditie om met de feestdagen familie, vrienden en bekenden met handgeschreven kaarten een speciale wens te sturen. Kortom: december betekent topdrukte bij de post! Een mooi moment om samen met je klas te ontdekken hoe alle wenskaarten en pakketjes eigenlijk thuis worden bezorgd. IC_Flyer_A5_Postindeklas

V2.indd 1

08-09-14 14:27

Post maakt ook voor jonge kinderen deel uit van het dagelĳks leven. Zĳ hebben allerlei vragen over post, de werking van een postbedrĳf en het beroep van postbezorger. Daarom heeft PostNL het gratis te downloaden lesprogramma Post in de klas ontwikkeld. In dit lesprogramma maken kinderen kennis met de wereld van post en pakketten.

moeten adresseren en frankeren. Deze praktische insteek en de aansluiting bĳ de ervaringen van de kinderen maakt het lesmateriaal laagdrempelig. In de hogere groepen wordt aandacht besteed aan de groeiende markt van online bestellingen en de verzending van pakketjes. Ook hierbij staan de ervaringen van de kinderen centraal. De kinderen noteren hun eigen bevindingen tĳdens opdrachten waarbĳ zĳ zelf pakketjes verzenden en ontvangen.

Foto Bert Borger

Belevingswereld

Meer pakketjes en minder brieven De trend is dat steeds minder brieven en kaarten worden verstuurd en steeds meer pakketjes. Post in de klas speelt in op deze trend. Veel kinderen kennen post vooral van de pakketjes die worden bezorgd. Zij hebben weinig ervaring met handgeschreven brieven of kaarten. Het lesprogramma laat kinderen ervaren hoe leuk het is om persoonlĳke post te krĳgen. Tegelĳk leren de kinderen stap voor stap hoe ze een poststuk

06_EDG_PO_Nov15_PostindeKlas.indd 6

Post in de klas bestaat uit vier lespakketten voor verschillende niveaus. Elk niveau heeft een eigen thema met een handleiding voor de leerkracht en bijbehorend leerlingmateriaal. De thema’s sluiten goed aan bĳ de belevingswereld van de leeftĳdsgroepen. Zo maken groep 1 en 2 kennis met de verliefde postbezorger Luuk. Samen met Luuk ontdekken de kinderen verschillende beroepen bĳ de post. In groep 3 en 4 worden de kinderen aangesproken op hun speurtalent. Zĳ helpen Luuk met het bezorgen van een bĳzondere kaart. De verwerking van een thema vindt steeds plaats aan de hand van speelse opdrachten die goed aansluiten bĳ het niveau van de groep. Zo krĳgen groep 5 en 6 een geheime missie rondom vaardigheden als planning, gebruik van schema’s en kaartbegrip. Groep 7 en 8 gaan aan de slag met bronnenonderzoek rondom het thema e-commerce. Wil je meer weten of direct een lespakket downloaden? Ga naar postnl.nl/postindeklas

14-10-15

17:30

Met De Buitendienst van nieuws uit de natuur

NIEUWS

Interactieve lessen natuur en milieu

Leren met beeld in combinatie met verrassende oefeningen is kenmerkend voor het nieuwe Schooltv-abonnement dat hoort bĳ het populaire tv-programma De Buitendienst. Hierin gaan vier presentatoren op zoek naar antwoord op vragen als: waarom kun je je tong zo goed bewegen of hoe werken je hersenen? Het abonnement bevat naast de vertrouwde werkboekjes en handleidingen nu ook aansluitende oefeningen voor op het digibord en de tablet. Per les krĳg je via de mail toegang tot de interactieve oefeningen met differentiatie en variatie, een printbare handleiding en een verwĳzing naar de juiste aflevering waar het materiaal bĳ hoort. De werkboekjes bevatten uitdagende opdrachten ondersteund door heldere natuurfoto’s en illustraties. De thema’s sluiten aan op de kerndoelen natuur- en milieueducatie. De leerlingen maken eerst de opdrachten uit het werkboek. Na het bekĳken van de Schooltv-aflevering oefenen ze met de digitale opdrachten die teruggrĳpen op wat ze net gezien hebben. Na afsluiting van de laatste les uit een werkboekje en de digitale oefeningen van die periode, volgt er een toets. Superleuk en interactief voor leerlingen in de leeftĳd van 9-12 jaar. Een abonnement kost € 180,per jaar voor 25 leerlingen.

Koekeloere, Studio Snugger en Welkom bĳ de Romeinen Heb je interesse in interactieve lessen voor wereldoriëntatie en/of geschiedenis? Kijk dan op www.schooltvwebshop.nl/abonnementen. Daar vind je de abonnementen op Koekeloere (voor 5-6 jaar), Studio Snugger (voor 5-8 jaar) en Welkom bij de Roemeinen (voor 9-12 jaar).

UNICEF lanceert digibordles over vluchtelingenkinderen Wat als je je voortdurend zorgen maakt of het allemaal wel goed komt? Als je ziek wordt omdat er geen schoon water is? Als je ’s nachts niet kan slapen door wat je hebt meegemaakt? Wat als je moet vluchten om te overleven? De gratis digibordles van UNICEF Nederland informeert leerlingen van groep 7 en 8 over de situatie van vluchtelingenkinderen in Syrië en omringende landen. Vraag de digibordles op via www.primaonderwĳs.nl/digilesunicef of kĳk op www.unicef.nl/leerkracht voor meer informatie.

07_EDG_PO_Nov15_Nieuws7.indd 7

14-10-15

16:04

Ministerie van OCW zet deur open voor de ‘hybride’ docent

Combineer een baan als leraar met een baan als beleidsmedewerker ‘Leraren zijn niet meer de arbeiders, maar eerder de architecten of ingenieurs van het onderwijs.’ Dat was een van de stellingen van de VPRO-documentaire Tegenlicht, die op 1 februari werd uitgezonden. Een leraar staat niet alleen maar voor de klas, zo werd gesteld. Hij of zij neemt zijn professionele ruimte en verantwoordelijkheid om het onderwijs vorm te geven, samen met schoolleiders en schoolbestuurders. En speelt een duidelijke rol in een blijvende ontwikkeling en vernieuwing van het onderwijs. Uit deze discussie over de naam van het vak blĳkt dat het losse woord ‘leraar’ voor sommigen niet meer genoeg zegt of de verkeerde verwachtingen wekt. We hebben extra woorden nodig als ‘architect’ en ‘ingenieur’ om duidelĳk te maken dat lesgeven anno 2015 ook ‘vormgeven’ betekent. Leraren maken en bereiden hun lessen voor, coachen hun collega’s en onderzoeken nieuwe lesmethodes – om maar een paar voorbeelden te noemen. Een leraar is tegenwoordig veel meer dan alléén een leraar.

als ambtenaar of onderzoeker. Geleidelĳk ontstaat een groep innovatieve leraren met een duidelĳke dubbelrol. Ook Jelmer Evers en René Kneyber zien deze ontwikkeling. In hun boek ‘Het Alternatief’ pleiten deze twee docenten ervoor om de taken die leraren buiten de klas uitvoeren, concreet te benoemen in voor iedereen herkenbare functies. Binnenkort komt hun tweede boek uit: ‘Het Alternatief 2’, waarin ze dieper ingaan op onderwĳsinnovatie- en verbetering.

Dubbelrol

Voorbeelden die Evers en Kneyber noemen zĳn de ‘leraar-onderzoeker’ en de ‘leraar-ondernemer’. Door dergelĳke dubbelrollen ook met functietitels aan te geven, is meteen duidelĳk wat deze docenten nog méér doen. De leraar heeft een specialistische functie en dat mogen we best benoemen, volgens de twee auteurs. Het draagt bĳ aan de erkenning en waardering van hun competenties en het beroep. Bovendien bieden dubbelrollen een inhoudelĳk beroepsperspectief aan andere docenten: nadat je ervaring hebt opgedaan als leraar, kun je blĳven doorgroeien en jezelf blĳven ontwikkelen.

Mede mogelijk gemaakt door leraren zoals jij.

Steeds vaker zĳn leraren naast hun uren voor de klas ook innovator, coach of specialist. En soms combineren ze een (parttime) baan als leraar met een aanstelling

Logistiek & Transport Toerisme ICT

Topografie Wiskunde Spaans

Erkenning

Foto: Ba

Impuls

Wat jij doorgeeft, brengen jouw leerlingen in de praktijk. Kijk op www.delerarenagenda.nl hoe je je kunt blijven ontwikkelen.

Inmiddels maken deze dubbelrollen geleidelijk hun intrede in de dagelijkse praktijk. Er wordt bijvoorbeeld gesproken over de ‘hybride docent’. En hoewel nog niet alle leraren, schoolleiders, schoolbesturen en sociale partners dit initiatief hebben omarmd, geeft het ministerie van OCW de hybride leraar een impuls, door zelf meer leraar-ambtenaren aan te nemen: leraren die een baan in het onderwijs combineren met een baan als beleidsmedewerker. Zij blijken onmiskenbaar toegevoegde waarde te

08-09_EDG_PO_Nov15_OCW.indd 8

14-10-15

16:05

Foto: Bart Versteeg

hebben, door hun directe link met de praktijk en hun netwerk met andere leraren.

Leraar-ambtenaar Een goed voorbeeld is Jan Willem Hengeveld, beleids medewerker op het ministerie van OCW en leraar van groep 5 op een basisschool. Hij volgde de master Onderwijspedagogiek en raakte geïnteresseerd in de relatie tussen onderwijs en maatschappij. Na een stage op het ministerie van OCW kon Jan Willem starten als leraar-ambtenaar, en die kans greep hij aan om de verbinding te kunnen maken tussen het beleid en de praktijk. Beide partijen profiteren van die keuze. Zo helpt zijn werk op het ministerie hem om vanuit een breder perspectief naar het onderwijs te kijken en om collega’s mee te nemen in nieuwe ont wikkelingen. Andersom weet Jan Willem bij OCW te vertellen waar zijn collega-leraren tegenaanlopen, zoals belemmeringen door regelgeving.

Ruimte creëren Voor de jaren 2016 en 2017 wil het ministerie van OCW nog meer ruimte creëren voor dergelijke combibanen. Dit type professionele ontwikkeling wordt belicht in de in de nieuwste voortgangsrapportage van De Leraren agenda, te vinden op www.delerarenagenda.nl. Het mes snijdt aan twee kanten: dubbelrollen dragen zowel bij aan het beroepsperspectief van leraren als aan onderwijsbeleid dat beter aansluit bij de belevings wereld van leraren. Daarom roept het ministerie andere overheden, maatschappelijke instellingen en bedrijven op dit voorbeeld te volgen om ook een (parttime) leraar aan te nemen en te profiteren van de kennis en ervaringen die je daarmee in huis haalt. Dit zorgt voor een opener arbeidsmarkt en meer erkenning voor leraren als ‘architect’ of ‘ingenieur’ van ons onderwijs. Meer weten over deze visie op het leraarschap? Ga naar www.delerarenagenda.nl PrimaOnderwijs 9

08-09_EDG_PO_Nov15_OCW.indd 9

14-10-15

16:05

Mede mogelijk gemaakt door leraren zoals jij. Marketing Bouwkunde Economie

Geschiedenis Tekenen Rekenen

Wat jij doorgeeft , brengen jouw leerlingen in de praktijk. Kijk op www.delerarenagenda.nl hoe je je kunt blijven ontwikkelen.

DOOM_06650_Leraren_192x285mm.indd 1 10_EDG_PO_Nov15_ADOCW.indd 10

18-09-15 16:06 17:00 14-10-15

GEEF IT DOOR! Een mooie match tussen onderwĳs en ICT Wil jij als docent je leerlingen laten zien wat ICT kan betekenen voor hun toekomstige studie of carrière? Geef IT Door matcht ICT-professionals aan scholen om leerlingen en docenten een beeld te geven van de vele mogelijkheden op de arbeidsmarkt voor ICT’ers. Diverse bedrijven komen een gastles geven in de klas. Namens BPSolutions verzorgde operations director Jan-Willem Wildvank recentelijk een gastcollege op het Dollard College in Winschoten. De les stond in het teken van Privacy & Security vs Big Data en was - getuige het applaus na afloop - een groot succes. ‘Het stimuleren van jongeren om een technische vervolgopleiding te kiezen, is iets waar wĳ ons als bedrĳf graag voor inzetten’, motiveert Jan-Willem zĳn deelname aan Geef IT Door. ‘Het is interessant voor jongeren om te weten wat een baan in de ICT-branche inhoudt.’ Hoewel het de eerste keer was dat Jan-Willem voor de klas stond, voelde hĳ zich als een vis in het water. ‘Ik kom uit een onderwĳsfamilie dus het onderwĳsbloed stroomt door mĳn lĳf. Daarnaast houd ik van mĳn vak en vind ik het geweldig om jongeren te enthousiasmeren voor de steeds veranderende, boeiende wereld van ICT. Als je nog in de schoolbanken zit, krĳg je niet altĳd een goed beeld van wat het bedrĳfsleven kan bieden. Als een professional in ‘pak’ voor de klas staat, heeft dat meer impact.’

Eye opener Het onderwerp van Jan-Willems gastcollege was Privacy & Security vs Big Data, een hot topic dat werd aangedragen door de docent van de klas. Jan-Willem: ‘Het is een veelbesproken onderwerp waar de docent meer bewustwording voor wilde. Als je het begrip big data wilt uitleggen, moet je zichtbaar maken hoeveel data wĳ met elkaar verzamelen. Ik heb laten zien wat wĳ met z’n allen in 60 seconden op het internet doen. Dat zijn miljoenen e-mailtjes, Twitterfeeds en Facebook-posts. Op LinkedIn worden tussen de 700 en 1000 nieuwe accounts per minuut gemaakt! Dat zĳn immense getallen. Daarna heb ik de vertaalslag gemaakt naar wat je als bedrĳf hebt aan die informatie. Hoe interessant is dat bĳvoorbeeld voor een marketingbureau, dat het gedrag van de consument wil analyseren? Wat ‘like’ je wel en wat niet? Het verzamelen en analyseren van data is bĳvoorbeeld ook interessant voor de zorg. Artsen kunnen zo te allen tĳde beschikken over de laatste gegevens van patiënten. Ik heb in de klas een voorbeeld laten zien van Watson, een product van

11_EDG_PO_Nov15_GeefItDoor.indd 11

IBM. Deze computer zoekt vraag en antwoord bij elkaar. Daar waren de scholieren heel nieuwsgierig naar. Dat er een specialistische vraag gesteld kan worden en de computer een medisch advies geeft. Dat is slechts een voorbeeld van al het moois dat ICT kan betekenen voor de wereld. Dat was voor velen een eye opener.’ En daar gaat het Jan-Willem om. ‘Vaak realiseren jongeren zich niet welke rol ICT heeft en wat het ook betekent voor hun eigen toekomst. Hen daar bewust van maken en helpen bĳ het maken van de juiste studiekeuze is ontzettend inspirerend. Als scholieren dan kiezen voor dit prachtige vak, hebben wĳ het goed gedaan!’

Vind jouw match! Geïnspireerd door het verhaal van Jan-Willem? Scholen in het voortgezet onderwĳs en ICT-professionals kunnen zich aanmelden voor het ontvangen en geven van een gastles op www.geefitdoor.nl. Geef IT Door zoekt bĳ jou in de buurt de ideale match. Geef IT Door is een neutraal, onafhankelĳk initiatief van Nederland ICT, CIO Platform Nederland, DINL en ECP gesteund door het ministerie van Economische Zaken en de Europese eSkills for Jobs campagne.

Smaak te pakken?

Zoek jĳ als docent of ICT-professional lesmateriaal om in het voortgezet onderwĳs mee aan de slag te gaan? Digital Champion Tineke Netelenbos lanceerde tĳdens de Codeweek in de toolkit van Geef IT Door een programmeerles waarmee docent én ICTprofessionals de klas in kunnen. Op dit moment wordt ook gekeken of de toolkit uitgebreid kan worden met cyber security lessen en is men vol in de organisatie van de nationale ‘Geef IT Door’-dag in november. Heb jĳ de Geef IT Door-smaak te pakken? Houd dan www.geefitdoor.nl scherp in de gaten voor al dat nog komen gaat!

14-10-15

17:34

Nieuw:

het LerarenOntwikkelFonds

Leraren werken zelf hun goede ideeën uit Leraren hebben vaak prima ideeën om het onderwijs te verbeteren, maar missen de tijd om dat uit te werken of weten niet precies hoe ze dat aan moeten pakken. Daar gaat het LerarenOntwikkelFonds (LOF) verandering in brengen. Wil je bijvoorbeeld een programma opzetten voor leerlingen die willen excelleren, een leerlijn burgerschap of mediawijsheid of een kenniscommunity binnen je school ontwikkelen, experimenteren met nieuwe werkvormen in je klas of recente onderzoekinzichten naar de werkvloer vertalen? Het LOF stelt geld en ondersteuning beschikbaar voor docenten met dit soort ideeën. door marijke nijboer foto’s heleen klop en fred ernst

Het LOF, een initiatief van de Onderwijscoöperatie, is van leraren voor leraren. Leraren dragen zelf hun ideeën aan en een jury van leraren beslist welke ideeën ondersteuning verdienen. Wordt jouw idee voor beter onderwijs goedgekeurd, dan word je een jaar lang ondersteund. Daarvoor is maar liefst ruim 4 miljoen euro beschikbaar. Een goedgekeurd initiatief mag kleinschalig zijn, maar ook ambitieuzer: per project is maximaal 75.000 euro beschikbaar. Met dit geld kan ook de vervanging betaald worden, zodat de leraar zelf zijn idee kan uitwerken. Maar deelnemers worden ook inhoudelijk ondersteund. Ze doen mee aan drie Lerarenlabs, waarin van en met elkaar leren centraal staat. Tijdens regionale open labs helpen leraren en coaches ieders initiatief verder. Verder worden ze in kleine groepjes gecoacht door ervaren leraren. Thea Nabring

Jelmer Evers

‘Leraren zijn de grote vernieuwers in het onderwijs’, zegt leraar Jelmer Evers, co-auteur van boeken over onderwijsvernieuwing en betrokken bij het LOF. ‘Leraren willen veel, maar hebben hun handen vol aan hun lesgevende taak. Met de steun van het LOF kunnen ze zelf aan de slag, in plaats van dat er externe expertise wordt ingezet.’ Evers vindt ook de onder linge uitwisseling essentieel. ‘Binnen het LOF gaat kennis circuleren. Leraren vergroten hun handelingsvermogen en doen inspiratie op. Leraren komen elkaar te weinig tegen. Dat is jammer, want nieuwe ideeën vind je vaak niet in je eigen cocon. Nu ga je met elkaar in gesprek, andere scholen bezoeken, zelf plannen schrijven en ontwikkelen. We gaan op een ondernemende manier het beroep invullen. Zo komen we samen tot beter onderwijs.’

12-13_EDG_PO_Nov15_Onderwijsscoop.indd 12

14-10-15

16:08

online consultaties. ‘We gaan met een vaste regelmaat online gesprekken v oeren met een expert, die overigens ook een LOF-leraar kan zijn. Via Skype kunnen LOF’ers meekijken en -luisteren en vragen stellen.’

Jury van leraren

Ramon Moorlag

Coaching Ervaren collega-leraren verzorgen de coaching. Ze bieden praktische werkvormen aan waarmee leraren hun ideeën verder kunnen uitwerken. De coaching gebeurt in kleine groepjes en de coach is ook tussendoor altijd bereikbaar. ‘De leraren moeten hun nieuwe inzichten zelf verder uitdragen binnen hun scholen’, vertelt Thea Nabring, docent bij ROC A12 en één van de ervaren coaches van het LOF. ‘Maar wij kijken wel mee of het project voldoende draagvlak krijgt. Wij bezoeken de betreffende scholen. En het is de bedoeling dat ook de bij het project betrokken collega’s en de schoolleiding meekomen naar de inspiratiedagen.’ Ook zij benadrukt het belang van onderlinge uitwisseling. ‘Leraren kunnen elkaar inspireren. Per slot is elke leraar zelf ook een coach. Ik denk dat mensen in dit traject vaardigheden kunnen opdoen waar ze nog lang plezier van kunnen hebben.’

Een jury van leraren bepaalt of een idee ondersteuning van het LOF krijgt. De jury kijkt allereerst of het plan bijdraagt aan de ontwikkeling van leraren en van het onderwijs en of het vernieuwend en creatief is. Daarnaast kijkt de jury in hoeverre leraar en collega’s een leerproces gaan doormaken en of het plan bijdraagt aan de versterking van de beroepsgroep. Derde selectie criterium is: in hoeverre worden de activiteiten door leraren zelf uitgevoerd? En tot slot moeten de kosten natuurlijk in een redelijke verhouding staan tot de doelstellingen en de te verwachten resultaten. Om door de selectie te komen, moet op al deze punten een voldoende gescoord worden. Wie dat niet haalt, kan de hulp van een van de coaches inroepen om bij een volgende ronde misschien toch kans te maken. Leerkracht Femke Cools, juryvoorzitter voor het po: ‘Het is belangrijk dat de leergemeenschap op school wordt bevorderd en dat je je opbrengsten beschikbaar stelt aan derden. We zien het liefst dat de hele sector ervan kan profiteren. In onze netwerkmaatschappij is het delen van kennis heel belangrijk.’ De juryvoorzitter heeft hoge verwachtingen: ‘Bij Onderwijs 2032 hoort dat leraren echt een stem hebben in het ontwerpen van curricula. Daar kan het LOF zeker een rol in gaan spelen. Ik ben heel nieuwsgierig naar mensen die daaraan gaan bijdragen. Er gebeuren zoveel mooie dingen op scholen, hoe krijgen we die boven water?’

Online community Van de voorloper van het LOF, Onderwijs Pioniers, leerde de Onderwijscoöperatie dat een online community de effectiviteit van contacten enorm kan versterken. Leraar informatica Ramon Moorlag: ‘Dus krijgt het LOF ook zo’n community. Daar bespreken mensen samen hun opdrachten, maar er gebeurt veel meer. Mensen vinden elkaar op een thema, stellen vragen, wisselen kennis uit, gaan samenwerken.’ Om die uitwisseling nog krachtiger te maken, wordt ook gedacht aan ‘open batches’. Moorlag: ‘Dat is een scoringsysteem waarmee je individuele ontwikkeling en groei in kaart kunt brengen. Zo kun je bijvoorbeeld het aantal reacties op blogitems bijhouden. Als iemand twintig reacties krijgt op een blog, wordt dat artikel kennelijk interessant gevonden door de community. Daar kan de auteur dan een batch mee verdienen.’ Een batch maakt expertise binnen de community zicht baar en beter toegankelijk voor anderen. Verder verwacht Moorlag veel van

Femke Cools

Leraren in het primair en voortgezet onderwijs kunnen ideeën indienen via de website van de Onderwijscoöperatie: onderwijscooperatie.nl Dit schooljaar zijn de selectiemomenten op 3 november en in februari en mei.

PrimaOnderwijs 13

12-13_EDG_PO_Nov15_Onderwijsscoop.indd 13

14-10-15

16:09

14_EDG_PO_Nov15_ADCNVonderwijs.indd 14

14-10-15

16:13

Lead & Learn PO

‘Krachtig leiderschap helpt

om de juiste koers te bepalen’

Voor schoolleiders die zich willen ontwikkelen in hun vak heeft School aan Zet het programma Lead & Learn PO opgezet. Dit is een reeks inspiratiesessies voor schoolleiders in het primair onderwijs en het speciaal onderwijs, die willen ontwikkelen en nog beter leiding willen leren geven aan meer samen leren. tekst mirjam janssen

Lead & Learn PO is bestemd voor schoolleiders met een duidelijke leervraag. ‘Tijdens vier inspiratiesessies gaan ze op zoek naar het antwoord. Je leert immers veel sneller als je een vraag hebt’, zegt Tijn Nuyens, expert bij School aan Zet en zelfstandig onderwijs adviseur. Vorig schooljaar werd Lead & Learn PO voor het eerst georganiseerd en dit jaar is er weer een programma voor ambitieuze directeuren. ‘Want alleen met een goede schoolleider kan een school zich ont wikkelen tot een organisatie waar samen leren centraal staat. School aan Zet hecht sterk aan lerende scholen omdat uit onderzoek van de Amerikaanse weten schapper Peter Senge is gebleken dat die succes voller zijn dan andere scholen. Ze presteren beter en leerlingen en leerkrachten voelen zich prettiger. Krachtig leiderschap helpt om de juiste koers te bepa len en de daarvan afgeleide doelen te halen.’

praktijk heeft gemaakt. Vervolgens gaan de deelne mers zelf aan de slag met verschillende werkvormen, instrumenten en m ethoden. Ten slotte krijgen de deel nemers een opdracht voor hun eigen school, gekop peld aan een intervisie moment met een collega- Tijn Nuyens schoolleider. Nuyens heeft het afgelopen schooljaar de masterclass met als thema ‘Koers’ verzorgd. Deze sessie draait om het helder hebben en krijgen van de ontwikkelrichting van je school. ‘De centrale waarden van je school zijn een belangrijk vertrekpunt. Ze vormen de basis van waar uit je werkt.’

Centrale waarden

Inspireren

De vier sessies hebben als thema: koers, data en Tijdens deze bijeenkomst van Lead & Learn PO liet feedback, lerende professional en samen leren in het Nuyens de deelnemers zich plotten in het ontwikkel team, en georganiseerd leider model van School aan Zet. ‘Het schap. De bijeenkomsten beslaan ontwikkelmodel biedt scholen de activiteiten steeds een halve dag en bestaan mogelijkheid hun ontwikkeling in uit een combinatie van theorie kaart te brengen en helpt om tactiek welke keuzes maken we? en praktijk. Ze zijn allemaal vragen te beantwoorden als: waar staan we in onze ont hetzelfde opgebouwd. In elke strategie hoe gaan we dat doen? sessie komen de laatste wikkeling, waar willen we theoretische inzichten aan naartoe en hoe komen visie wat willen we creëren? bod. Daarna krijgt een we daar? Het ontwikkel bevlogen schoolleider model bestaat uit vijf de kans te vertellen fasen. Daarna hebben missie waarom doen we dit? hoe zijn of haar we aan de hand school de slag van de keuze centrale waarden en identiteit wie zijn wij? van theorie naar piramide van

PrimaOnderwijs 15

15-17_EDG_PO_Nov15_SaZ.indd 15

14-10-15

16:14

Foto Human Touch Photography

nderwijskundige Daniel Kim het belang van een o duidelijke koers uitgelegd. Vervolgens gingen we ook in op de ontwerpmatrix van Daniel Kim, waarmee je de kloof tussen je visie en de werkelijkheid kunt weer

School aan Zet

Leerlingen altijd het beste onderwijs geven? Dat gebeurt in lerende scholen waarin iedereen van en met elkaar leert. School aan Zet is een landelijk onderwijsprogramma waar ruim 3.000 scholen uit het primair, voortgezet en speciaal onderwijs aan meedoen. Deze scholen willen een lerende organisatie worden: een school die in staat is de onderwijs kwaliteit te verhogen door zichzelf continu te ver beteren en alle medewerkers hierbij te betrekken. School aan Zet versterkt scholen in hun ontwikkeling naar een lerende organisatie door samen met hen te reflecteren tijdens gesprekken, hen te inspireren met goede voorbeelden en medewerkers binnen en tussen scholen met elkaar te verbinden. Meer informatie: www.schoolaanzet.nl.

geven. De deelnemers werden versterkt in het verhel deren van hun denkkaders waardoor ze gingen zien hoe hun v isie realiteit zou kunnen worden. Want je kunt pas ander gedrag vertonen als je anders gaat denken. Je moet weten wat je wilt ontwikkelen en welke structuur en gedragspatronen daarvoor nodig zijn. Als best practice liet de directeur van een basis school zien hoe ver hij was en welke acties hij had ondernomen. De deelnemers gaven hem op hun beurt extra tips. Daarna probeerden ze voor zichzelf te formuleren waar ze met hun team heen wilden.’ Bij een inspiratiesessie draait het volgens Nuyens vooral om inspireren en aanzetten geven. ‘Het gaat erom dat de deelnemers snappen wat ze moeten gaan doen. Het echte werk moet in het team op school gebeuren. Je ziet dat de deelnemers heel intensief met elkaar in gesprek raken. Ze vragen hoe anderen bepaalde zaken aanpakken en zijn zeer geïnteres seerd in de extra informatie die ze krijgen aangereikt.’ Het programma van de middag is bomvol, erkent Nuyens. ‘Het vergt een strakke organisatie en heel hard werken van de deelnemers. Maar dat vonden ze geen punt. Ze waren zeer enthousiast.’

15-17_EDG_PO_Nov15_SaZ.indd 16

14-10-15

16:15

UIT DE PRAKTĲ

‘Ik kan weer volle kracht vooruit!’

Foto Human Touch Photography

‘Ik ben Teun Brand, een 30-jarige schoolleider uit Tilburg. Sinds 13 april 2015 ben ik werkzaam als schoolleider in het primair onderwĳs, op basisschool voor daltononderwĳs Helen Parkhurst. Dit is een school met 380 leerlingen in Tilburg. Hiervoor ben ik werkzaam geweest als leerkracht, plaatsvervangend directeur en onderwĳskundig teamleider. Toen de oproep van School aan Zet over de Lead & Learn PO-sessies online kwam, kreeg ik van verschillende mensen om me heen te Teun Brand horen dat dat echt iets voor mĳ zou zĳn. Volgens de oproep was men op zoek naar schoolleiders met ambitie. Ambitie heb ik wel. Dus schreef ik me in. Bĳeenkomsten zoals deze draaien voor mĳ vooral om ontmoeten, leren en inspireren, en geïnspireerd worden. Met het ontmoeten zat het wel goed. Vanuit mĳn opleidingsgroep bĳ de schoolleidersopleiding, die ik in december afrondde, hadden nog drie directeuren zich ingeschreven. We hadden elkaar al even niet meer gezien, waardoor de start van de bĳeenkomst voelde als een reünie. Het thema van de bĳeenkomst was ‘Koers’. Voor mĳ is koers allesbepalend in het leiden van een school. Tĳdens de bĳeenkomst werkten we onder andere met het ontwikkelmodel van School aan Zet. Een model waarmee je in mĳn ogen je eigen school goed in kaart kunt brengen. Omdat ik nog niet zo lang op mĳn huidige school werkzaam ben, was het leerzaam mĳn organisatie op deze manier in kaart te brengen. Vragen die ik zelf (nog) niet kon beantwoorden, wil ik nog gaan bespreken met mĳn (management)team. Waar liggen onze krachten? Wat kan beter? De keuzepiramide van Daniel Kim, is voor mij een theorie en model dat exact het belang van koers weergeeft. Ik denk dat in veel organisaties hard gewerkt wordt, maar dat te weinig aandacht en energie gaat naar de centrale waarden en identiteit. Hierdoor worden mensen niet in hun kracht gezet en zijn veranderingen vaak niet duurzaam. Op mijn vorige school ben ik als onderwijskundig teamleider veel bezig geweest met de centrale waarden en de identiteit van mijn school. Samen met het team hebben we vier kernwaarden opgesteld. Deze waarden hebben we geladen: we hebben beschreven

hoe men deze waarden terugziet in ons onderwijs (missie). Daarna beschreven we hoe we wilden dat de waarden over vijf jaar zichtbaar zouden zijn in onze school (visie). Dit model vormde de basis voor alle keuzes die we maakten (strategie en tactiek). Als laatste stap werden hier activiteiten bij gekozen. Zo werd het beleid voor leerkrachten, leerlingen en ouders herkenbaar. Teamleden werden in hun kracht gezet en leerlingen leerden beter. Op mĳn huidige school staan de daltonwaarden vrĳheid & verantwoordelĳkheid, samenwerking, zelfstandigheid, effectiviteit & doelmatigheid en reflectie - centraal. Vanuit deze waarden schrĳf ik het schoolplan en de jaarplannen. Activiteiten die de school ‘binnen vliegen’, leg ik eerst langs deze waarden. Past dit bĳ de school die wĳ willen zĳn? Hoe geven we dit vorm? Als schoolleider vind ik het mĳn taak om bĳ de keuzes die we maken, deze waarden centraal te stellen. Als samenwerking één van onze waarden is, hoort daar coöperatief vergaderen bĳ. Als wĳ verantwoordelĳkheid belangrĳk vinden, moeten werkgroepen en leerteams hun verantwoordelĳkheid krĳgen en nemen. Als effectiviteit en doelmatigheid onze waarden zĳn, is het van belang dat we onze opbrengsten analyseren en verbeterpunten zoeken. Ditzelfde geldt voor groepsbezoeken. Hoe zie ik reflectie terug in de dagelĳkse praktĳk in de klas? Hoe geeft een leerkracht zĳn leerlingen vrĳheid en verantwoordelĳkheid? Wordt er in de groep samengewerkt? Na deze eerste sessie van Lead & Learn PO kan ik weer vooruit op mĳn school. Samen met mĳn team, leerlingen en ouders de juiste koers vinden en bewaren en volle kracht vooruit!’

PrimaOnderwĳs 17

15-17_EDG_PO_Nov15_SaZ.indd 17

14-10-15

16:15

Waar je ook komt… overal gezond! Veel kantines goed bezig Dagelijks ontvangen wij van de Schoolkantine Brigade van het Voedingscentrum berichten van scholen die na ons bezoek hun kantines gezonder hebben gemaakt. De een is nog enthousiaster dan de ander over onze tips op maat. Het Voedingscentrum werkt ondertussen verder aan richtlijnen voor kantines die een gezonde keuze nog beter bevorderen.

Gezonder aanbod

Trots

Het doel van De Gezonde Schoolkantine, een programma van het Voedingscentrum, is een gezonder voedingsaanbod op alle scholen in het voortgezet onderwijs en het mbo. Scholen kunnen bij het Voedingscentrum een Kantinescan laten doen. Als daaruit blijkt dat de kantine minimaal 75% producten uit de Schijf van Vijf aanbiedt, krijgt de school de Schoolkantine Schaal 2015. Denk aan fruit, broodjes, salades.

Wij van de Schoolkantine Brigade hebben de afgelopen drie jaar zo’n 1.200 scholen bezocht en na afloop een rapport gegeven, met praktische tips op maat. Tachtig procent van de ontvangers is daarmee aan de slag gegaan.

Hoe belangrijk een gezellige kantine is, laten ze in Roermond zien. Schilderstudenten van de Gilde Opleidingen hebben zelf de kantine opnieuw geverfd. De komende tijd zullen studenten van Mediavormgeving loungebanken, zuilen en kroonluchters pimpen. Een ware win-winsituatie: betrokken en trotse studenten en een kantine in hun smaak waar ze graag zijn.

Van de bezochte scholen voldoet 29% aan de Richtlijnen Gezonde Schoolkantine. Voor de zomervakantie van 2015 hebben we al 220 Schoolkantine Schalen mogen uitreiken – wij zijn trots op deze scholen! Bovendien zijn bijna 1000 scholen op de goede weg. Zij kunnen met enkele laatste wijzigingen een Schoolkantine Schaal verdienen. Het gemiddelde percentage gezondere producten ligt bij de bezochte scholen met 62% een stuk hoger dan bij de scholen die we niet hebben begeleid.

■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ 18-19_EDG_PO_Nov15_AD Voedingscentrum.indd 18

14-10-15

16:47

Richtlijnen Gezondere Kantines: aanbod én uitstraling Het Voedingscentrum heeft ondertussen nieuwe Richtlijnen Gezondere Kantines ontwikkeld die niet alleen geschikt zijn voor schoolkantines maar ook voor sport- en bedrijfskantines. In de nieuwe richtlijnen blijft het streven naar een gezond aanbod voorop staan. Daarnaast krijgt de uitstraling van een kantine aandacht. Geven de medewerkers de gezondste producten een opvallende plek, stimuleren ze water drinken en wat staat er op de reclameposters aan de muren? Al die factoren hebben invloed op de keuzes die jongeren al dan niet bewust maken.

2016 is een overgangsjaar

Veel scholen staan er versteld van hoe goed leerlingen een gezonde aanpak waarderen. Onderwijsassistent Monique Wientjes van het Bonhoeffer College in Enschede: “Leerlingen mogen een recept inleveren van een door hen bedacht gezond broodje. Iedere week verkopen we een van de bedachte broodjes als ‘broodje van de week’. De bedenker krijgt zijn of haar broodje gratis.” Het Bonhoeffer College betrekt leerlingen ook op andere manieren bij het project: De school gaat gezond koken met leerlingen. Bij gym laten docenten hen ervaren wat ze moeten doen om de calorieën in één hamburger te verbranden en bij economie leren ze de kosten ervan te berekenen.

Sport- en bedrijfskantines zijn al aan de slag gegaan met de Richtlijnen Gezondere Kantines. Voor school kantines stelt het Voedingscentrum een overgangsjaar in, waarin ze tijd krijgen om veranderingen door te voeren. In 2016 kunnen scholen kiezen voor een kantinescan volgens de oude of de nieuwe richtlijnen. Ben je al bezig met 75% van je aanbod gezond te krijgen, ga dan vooral door met je aanpak, laat je assortiment checken volgens de Richtlijnen Gezonde Schoolkantines. Je kunt zo nog steeds een Schaal verdienen! Maar in 2017 kun je alleen een kantinescan volgens de nieuwe richtlijnen laten doen.

Wil je ook aan de slag? Maak een afspraak met de Schoolkantine Brigade! Telefoon: 070-306 8875 Mail: degezondeschoolkantine@voedingscentrum.nl Twitter: @GezondeBrigade

De Gezondheidsraad is bezig met nieuwe Richtlijnen Goede Voeding, gebaseerd op de nieuwste wetenschappelijke inzichten. Het Voedingscentrum gebruikt deze als basis voor de Richtlijnen Voedselkeuze, die in het voorjaar van 2016 klaar zullen zijn. Dit is ook het moment dat het Voedingscentrum de nieuwe Schijf van Vijf zal presenteren. Hoe dat precies allemaal zit lees je op http://www.voedingscentrum.nl/ professionals/schijf-van-vijf/vernieuwingen-schijf-vanvijf-en-richtlijnen. Eventuele veranderingen voeren we ook door in de Richtlijnen Gezondere Kantines. Dan horen jullie uiteraard weer van ons. Meer weten over de richtlijnen? Kijk op www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine

■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ 18-19_EDG_PO_Nov15_AD Voedingscentrum.indd 19

14-10-15

16:48

T ERE S NDE T A N A E E N A E E L T EN DAAG ME RFT! U D E J S L A T SCHOOL UI KANS! t hen bo-leerlingen. Je zie vm or vo g in ag td ui is dé ronde op tstejaars vmbo'ers, rt al tijdens de voor edstrijden voor laa sta kw t va Di s. de ni ts, en kk len va Ta in Skills ap lijkheid, maar ook inciaal kampioensch ien in hun persoon oe gr en jd tri ds voorronde, het prov we de ns de tij tijdens de gd aa s van drie uitged zichzelf naar boven. en worden in team rband het beste in school. De leerling ve jd tri ds we in len ale en ha en de nationale ﬁn

W SCHRIJF U R O O V N I L O SCHO ! R E B M E C E 1D

11 VERSCHILLENDE TS.NL N E L A T S L L I EEN RECORDAANTALWWW.SKWEDSTRIJDRICHTINGEN DEELNEMERS HEEFT ZICH AL INGESCHREVEN Jouw school ook? Zorg er dan voor dat collega’s van andere scholen ook meedoen en ontvang een originele Skills Talents powerbank!

NIEUW! Organisatie & Promotie exclusief voor GL en TL leerlingen

MEER INFORMATIE?

Deelname is kosteloos Vragen of een afspraak maken? Bel: 088 080 8868 of mail info@skillstalents.nl

20_EDG_PO_Nov15_ADSkills.indd 20

14-10-15

16:16

Kennen jouw leerlingen de voordelen van een buitenlandervaring?

Education First al 50 jaar specialist in taalonderwijs in het buitenland Met exact 50 jaar ervaring en 44 eigen scholen is Education First wereldwijd marktleider en specialist in taalonderwijs en academische studieprogramma’s in het buitenland. Studenten variëren in leeftijd grotendeels tussen de 13 en 25 jaar en kunnen kiezen uit de leukste bestemmingen wereldwijd, de lengte van het programma en de intensiteit van het programma. Daarnaast is er de mogelijkheid voor jongeren tussen de 14 en 18 jaar om een uitwisselingsprogramma te doen via een High School Exchange Year naar Amerika, Engeland of Ierland. Weten jouw leerlingen wat de voordelen zijn van een taalopleiding in het buitenland? Education First biedt veel mogelijkheden voor scholieren als het gaat om buitenlandervaringen. Van twee weken taalcursus in de vakantie tot een heel jaar naar het buitenland om volledig ondergedompeld te worden in een andere cultuur: alles is mogelijk. Ook cursussen ter voorbereiding op examens als GMAT of Cambridge English behoren bij EF tot de mogelijkheden.

EF-student op bezoek Wij komen onze 50 jaar ervaring graag delen op jullie school. Dat kan door een voorlichting in de klas, op een beroepenmarkt of buitenlandavond op school. We komen bijvoorbeeld samen met een oud EF-student langs om leerlingen te vertellen over de voordelen van bijvoorbeeld een gap year. The world is waiting!

De voordelen op een rij • Onderzoek wijst uit dat studenten betere s tudieresultaten behalen en sneller afstuderen. • Studenten die een tussenjaar hebben genomen, maken volgens datzelfde onderzoek een bewustere studiekeuze en dat leidt tot minder uitval. • N a een tussenjaar hebben jongeren meer zelfvertrouwen en onafhankelijkheid ontwikkeld. • B uitenlandervaring is tegenwoordig onmisbaar op je CV. • H et is goed voor de taalvaardigheden, communicatie en internationaal netwerk. ’Gap Year onderzoek’ is in mei 2012 uitgevoerd door ResearchNed, in opdracht van het Europees Platform en Nuffi c.

Van a-z geregeld EF kan de reis van a-z voor de scholier regelen. De cursus of studie, de accommodatie, de reis, transfer en verzekering. Omdat het lastig is om een keuze te m aken, kunnen de jongeren bij EF ook terecht voor persoonlijk advies op het hoofdkantoor, tijdens een open dag of informatiebijeenkomst bij hen in de buurt. Haal de wereld in de klas en neem contact met ons op via de e-mail (info.nl@ef.com) of telefoon (020-5745400).

PrimaOnderwijs 21

21_EDG_PO_Nov15_EF.indd 21

14-10-15

16:17

Klaar voor de sprong van acht naar één Hoe Onderzoekend en Ontwerpend Leren de aansluiting kan verbeteren

Directeur Annette Hesseling van basisschool Oranje Nassau in Zwammerdam is overtuigd van de voor delen van O&O-leren. ‘Diverse studies tonen aan dat kinderen beter leren als ze verwonderd worden, als je hun natuurlijke nieuwsgierigheid prikkelt. Dat bereik je als leerkracht niet door te vertellen hoe het zit, maar juist door leerlingen zelf én samen antwoorden op hun vragen en oplossingen voor hun problemen te laten bedenken. O&O-leren is daarop ingericht. Met als resultaat dat leerlingen vaardigheden ontwikkelen die ook op lange termijn van pas komen, zoals k ritisch, creatief en oplossingsgericht denken, samenwerken en communiceren.’

Op haar school is O&O-leren helemaal ingeburgerd. ‘Vijf jaar terug zijn we ermee begonnen, eerst klein en alleen bij zaakvakken zoals techniek. Dat vak leent zich daar bij uitstek voor. We hebben inmiddels een grote verzameling leskisten, bijvoorbeeld over wonen,

het heelal, vliegen en licht, waarmee kinderen de theorie en praktijk van techniek spelenderwijs ontdekken. Daarbij integreren we techniek en O&O-leren in de gewone lessen, tot en met spelling.’ Niet voor niets eindigde de school bij de beste drie techniekscholen van Nederland in de race om de TechniekTrofee 2015 van TechniekTalent.nu. ‘Een mooie prestatie, die ook te danken is aan het enthousiasme van de leerkrachten. Zij passen graag O&O-leren toe. Al ging de invoering niet vanzelf. Deze methodiek vraagt wel wat van ze. Het is een heel andere manier van lesgeven. We heb ben veel aandacht besteed aan teamscholing, bijvoor beeld over de nieuwste inzichten in de ontwikkeling van het kinderbrein, maar ook heel praktisch: hoe bied je zo’n les aan? Hoe stel je zinvolle open vragen? Weerstand is er allang niet meer, want leerkrachten zien dat de methode het beste uit hun leerlingen naar boven haalt. Dat de kinderen in hun klas bevlogen en betrokken raken en allemaal meedoen. Dat is voor het hele team een belangrijke drijfveer.’

Annette Hesseling, directeur PCB Oranje Nassau in Zwammerdam

Nauwelijks uitval

Enthousiasme als drijfveer

Foto TechniekBeeldbank.nu

Verder fietsen, nieuwe gezichten in en voor de klas, nieuwe vakken, meer huiswerk; de overgang van primair naar voortgezet onderwijs is een hele stap. Dan is het goed als leerlingen alvast de vaardigheden hebben die helpen die overgang te versoepelen. En die later ook weer zorgen voor een goede aansluiting op het vervolgonderwijs en de arbeidsmarkt. Onderzoekend & Ontwerpend Leren (O&O-leren) is heel geschikt om die vaardigheden te ontwikkelen. ‘Als leerkrachten zien hoe enthousiast kinderen meedoen, raken ze zelf ook bevlogen.’

Elk jaar levert basisschool Oranje Nassau weer een klas af aan middelbare scholen in de omgeving. ‘Het is onze taak om leerlingen daar zo goed mogelijk voor toe te rusten. Met O&O-leren leggen we een solide basis voor de lange termijn. Onze leerlingen zijn actiever, willen graag leren, zitten vol vragen en gaan met plezier naar school. Je hebt denkers en doeners, wij halen de talenten uit kinderen naar boven die erin zitten. Daardoor stromen onze leerlingen vrijwel al lemaal in op het niveau dat bij hen past. We zien nauwelijks uitval van onze leerlingen als ze eenmaal op de middelbare school zitten.’ 22

22-23_EDG_PO_Nov15_TechniekTalent2.indd 22

14-10-15

16:18

Foto TechniekBeeldbank.nu

Duidelijke verschillen De vaardigheden die leerlingen op de basisschool opdoen met O&O-leren, kunnen ze goed gebruiken en verder ontplooien in het voortgezet onderwijs. Ook daar wint de methodiek terrein. Het Groene Hart Lyceum in Alphen a/d Rijn, de eerste gecertificeerde technasiumschool in de regio, heeft O&O-leren bijvoorbeeld drie jaar geleden omarmd. Dena Tahitu is er O&O-docent. ‘In elke brugklas zie je verschillen tussen leerlingen die onderzoekend en nieuwsgierig zijn ingesteld en leerlingen die de neiging hebben om mee te liften. Die tweede groep haakt eerder af. Vanaf het tweede jaar zijn de verschillen vrijwel weg, ook omdat we leerlingen trainen om goed samen te werken. Zo begint elke O&O-les met groepsoverleg en zorgen we dat de taakverdeling binnen de groep rouleert. Daarmee schaven we meteen allerlei competenties bij. Ik zou het toejuichen als O&O-leren overal al begint op de basisschool. Het is voor elk kind gezond om prikkels te krijgen die de nieuwsgierigheid wekken.’

met wat voor maatregelen je brandgevaar in huis kunt verkleinen. Daarbij werken we nauw samen met organi saties in de regio, van de brandweer tot Archeon, die onze leerlingen echt behandelen alsof ze professionals zijn. Ze zetten zich belangeloos in en krijgen daar goed werk en originele ideeën voor terug. Zo maken we de koppeling met de praktijk. Tegelijkertijd bereiden we leerlingen goed voor op het hoger onderwijs. Van verschillende hogescholen en universiteiten weten we dat ze duidelijk zien dat studenten die zijn opgegroeid met O&O-leren, zelfstandiger en meer vanuit een wetenschappelijke houding werken. Van wat je met O&O- leren opdoet, heb je dus blijvend profijt.’ Dena Tahitu, O&O-docent Groene Hart Lyceum in Alphen a/d Rijn

Professionals in de dop Op het Groene Hart Lyceum worden leerlingen geoefend in O&O-leren op hun eigen niveau. ‘Leerlingen voeren elk jaar een aantal projecten uit. Ze onderzoeken bijvoorbeeld hoe de otter zijn leefgebied kan uitbreiden van de Nieuwkoopse naar de Reeuwijkse plassen. Of

Meer weten over O&O-leren?

De techniekcoaches van TechniekTalent.nu begeleiden basisscholen in het hele land om techniekonderwijs gebaseerd op O&O-leren te verankeren in hun onderwijsprogramma’s. Kosteloos! Wil je meer weten over wat O&O-leren voor jouw school kan betekenen? Kijk op www.techniektalent.nu/basisonderwijs.

PrimaOnderwijs 23

22-23_EDG_PO_Nov15_TechniekTalent2.indd 23

14-10-15

16:19

Het succes van schoolreizen

‘Iets lezen in een boek is heel anders dan het zelf zien

Vraag je leerlingen naar de mooiste herinnering aan hun middelbareschooltijd, dan is het antwoord vrijwel altijd: de schoolreis! Zoiets onvergetelijks moet je dan ook goed organiseren als school, met of zonder hulp van een gespecialiseerde reisorganisatie. Docent Collin de Bruin van het Goois Lyceum vertelt over zijn jarenlange ervaringen met het organiseren van schoolreizen, én zijn grote liefde Noord-Italië. door tefke van dĳk

Als docent Tekenen/CKV organiseert Collin de Bruin al acht jaar schoolreizen naar Noord-Italië. ‘Het is altĳd een feest om weer in Italië te zĳn met de leerlingen. De restaurants kennen ons inmiddels ook. We hoeven alleen maar het aantal mensen te noemen en ze maken er iets moois van. In de ochtend doen we vaak bĳ een kleine buurtsupermarkt inkopen voor de lunch. We mogen de eigenaresse dan alvast ons boodschappenlĳstje sturen op haar 06-nummer. Dat soort banden bouw je op in de loop der jaren. Het is echt thuiskomen.’

lisme is architectuur en schilderkunst, een collega is afgestudeerd op Italiaanse politiek en weet alles van geschiedenis en de laatste is muziekdocent.’ Die wordt vooral blĳ van het jaarlĳks bezoek aan Cremona, stad van de Stradivarius-viool. ‘Cremona is zo groot als Bussum en er zĳn 45 vioolbouwers geregistreerd. Eén van die bouwers, een Nederlander nota bene, maakt de Stradivarius van 21e eeuw. De man is enorm charismatisch, ontvangt ons altĳd graag en neemt ons dan mee in de charmes van zĳn ambacht.’

Ieder zijn ding

Rode draad van de reis is dat leerlingen in Italië de basis van onze cultuur en beschaving zien en de Italiaanse cultuur van nu proeven. ‘Feitelĳk is de reis één grote geschiedenisles. We gaan van de ene parel naar de andere parel. Iets lezen in een boek is heel anders dan het zelf zien. Dan beklijft het meer. Leerlingen beleven de lesstof en begrĳpen het beter.

De reis vindt ieder jaar plaats in oktober, een week voor de herfstvakantie. ‘Dan zĳn er weinig toeristen en is het er lekker rustig’, zegt Collin. ‘We zĳn met veertig tot vĳftig leerlingen en drie begeleiders. Dat is inmiddels een vast clubje en we hebben allemaal ons eigen ding tĳdens de reis. Mĳn specia-

Eén grote geschiedenisles

24-25_EDG_PO_Nov15_Excalibur.indd 24

14-10-15

16:20

Reisorganisatie

Daarnaast is de reis ook goed voor het groepsgevoel. Sommige kinderen gaan voor het eerst zonder hun ouders weg.’ Hĳ lacht: ‘Uiteindelĳk willen ze meestal langer blĳven.’ Collin heeft zelfs meegemaakt dat hĳ leerlingen later op een Italiaanse camping tegenkwam omdat ze hun ouders Italië wilden laten zien.

Helemaal stil van

Het Goois Lyceum heeft een rĳke traditie aan schoolreizen. Bĳna alle reizen worden nu deels georganiseerd door Excalibur Tours. ‘Wĳ hebben een idee van de route en Excalibur zorgt voor het busvervoer en plekken om te slapen, denk aan hostels of hotels. Zo slapen we in Verona in een villa uit de zestiende eeuw met prachtige fresco’s op de plafonds. Die villa is nu ingericht als jeugdherberg. Buiten het hoogseizoen zĳn de hotels in Venetië vaak heel leeg, daar overnachten wĳ in een driesterrenhotel. Heel bĳzonder.’ Het plezierige van uitbesteden vindt Collin dat de organisatie een stuk verantwoordelĳkheid op zich neemt. ‘Als je alles zelf organiseert, ben je ook zelf verantwoordelĳk. De eerste keer in Barcelona hadden we problemen met de bus. De eigenaar van Excalibur heeft toen meteen actie ondernomen en een andere bus geregeld.’ Inmiddels weet de reisorganisatie goed wat de school uit Bussum wil. Inhoudelĳk kunnen ze ook van alles regelen maar dat past vaak niet in het reisprogramma van Collin, dus dat regelen ze liever zelf. ‘In het begin hebben we ons programma wel voorgelegd aan Excalibur. Ze verkennen veel gebieden vooraf en kunnen tips geven om van de gebaande paden te gaan. Ze werken altĳd op maat en denken goed mee in de prĳs-reisvergoeding.’

Een onderdeel van het Italiaanse weekprogramma is ook een bezoek aan de universiteit in Padua. ‘Ik wil vwo-leerlingen laten zien waar ze kunnen studeren. Ze maken daar kennis met traditionele gebruiken van universiteiten, zoals afstuderen. En we bezoeken een van de oudste anatomische snĳzalen.’ Voor hun preprofielwerkstuk, waarin de leerlingen kennismaken met academische vaardigheden, moeten ze een onderwerp kiezen van de reis die ze gaan maken. Tĳdens de reis moeten ze een dagboek bĳhouden, niet zozeer over wat ze hebben gedaan maar vooral over hoe ze het hebben beleefd. In Italië gaat de groep ook naar Solferino. De Bruin: ‘Niet iets wat leerlingen snel doen op Op zoek naar een schoolreis op maa t? Een onvergetelĳke trip vakantie met hun ouders en dat maakt het die naar eigen inzicht is in te vull en, zonder zorgen van speciaal, ze hebben het alleen meegemaakt vervoer en verblĳf? Excalibur Tou rs is al meer dan 25 jaar op schoolreis.’ Bĳ Solferino is een belangrĳke specialist in het organiseren van scho olreizen en groepsslag geweest in de Tweede Italiaanse Onafreizen voo r ond er mee r mid delb are sch olen , mbo’s, hankelĳkheidsoorlog. Deze slag was buitenhogescholen en universiteiten. Mee rdaags e reizen naar gewoon gruwelĳk: in een dag tĳd verloren bes temmin gen als Boedapest, Berlĳn of Barcelona zĳn duizenden jongens het leven. In een kapelletje mogelĳk voor besloten groepen vanaf vĳftien per son en. op de heuvel liggen alle gevonden schedels Meer weten? Kijk op ww w.excalibu rtours.nl of stuur een en botten opgestapeld. ‘Als de leerlingen dat mai l naa r sch ool reis @e xca libu rtou rs.n l Bell en kan zien, realiseren ze zich wat oorlog betekent. natuurlĳk ook: 020 – 696 7585 Het doet ze meer dan foto’s in kranten. Ze worden er helemaal stil van.’

Maak jullie schoolreis onvergetelijk!

PrimaOnderwĳs 25

24-25_EDG_PO_Nov15_Excalibur.indd 25

14-10-15

16:20

Waar zet het LAKS dit jaar op in? ‘Meer waardering voor het vmbo, betere medezeggenschap en duidelijkheid over de rekentoets’ Het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) is de belangenbehartiger van alle 960.000 middelbare scholieren in Nederland. Het is een vereniging van, voor en door scholieren die diverse activiteiten organiseert, informeert en vertegenwoordigt. Kersverse voorzitter Andrej Josic (19) vertelt over de ambities en plannen voor dit schooljaar. ‘Dat komt vooral neer op meer waardering voor het vmbo, betere medezeggenschap en duidelijkheid over onderwijszaken als de rekentoets. Volgend schooljaar zou die zo weer mee kunnen tellen.’ interview tefke van dijk foto laks en human touch photography

26-27_EDG_PO_Nov15_Laks.indd 26

15-10-15

12:12

Vorig jaar zat Andrej Josic ook in het LAKS-bestuur. ‘Ik wist toen al dat ik dit jaar voorzitter wilde worden en heb er nu dan ook ontzettend veel zin in. Je bent met een jonge groep bezig met iets belangrĳks en er wordt echt goed naar je geluisterd.’ Als voorzitter gaat hĳ zich ‘vooral bezighouden met het vertegenwoordigen van scholieren in de media en in de politiek’, staat te lezen op de site van het LAKS. Andrej: ‘Het is mooi als je bepaalde zaken onder de aandacht kunt krĳgen in de Tweede Kamer en de media.’ Dat is het LAKS afgelopen jaar al goed gelukt met LED (Leerlingen Evalueren Docenten). ‘We hebben een LEDhandboek ontwikkeld en dit heeft veel aandacht gekregen in de media en is ook ter sprake gekomen in de Tweede Kamer, waar de coalitie ons initiatief steunt.’ Het idee bĳ LED is dat leerlingen docenten niet alleen beoordelen, maar structureel evalueren. ‘Het oordeel van leerlingen is geen wegingsfactor in de aanname van een docent maar bedoeld als feedback waar een docent wat mee kan. We vinden het belangrĳk dat mensen er wat aan hebben en dat scholen dit op een officiële manier regelen.’

Meer waardering voor vmbo Het LAKS vertegenwoordigt alle scholieren, van praktĳkonderwijs tot vwo. ‘Het vmbo is vaak een ondergeschoven kindje, merken we. We vinden het belangrĳk dat het vmbo weer de waardering van vroeger krĳgt, als goede beroepsopleiding waar je wordt opgeleid voor de arbeidsmarkt. Dat betekent meer maatwerk, meer excellentie en meer vakkeuze.’ Maatwerk is ook het thema van de LAKS-scholierencongressen dit jaar, naar aanleiding van het verhaal van de VO-raad over maatwerk. Het LAKS wil scholieren vragen of maatwerk wenselĳk is en hoe dat er volgens hen uit moet zien. Om een spreekbuis te kunnen zĳn voor alle scholieren in Nederland heeft het LAKS immers input nodig van scholieren. ‘Voorheen vroegen we scholieren naar het LAKS te komen, nu gaan wĳ naar de scholieren toe’, vertelt Andrej. ‘Vorig jaar zĳn we gestart met de eerste negen scholierencongressen, met als thema motivatie. Opvallend resultaat van deze bĳeenkomsten was dat beleidsmakers digitalisering ontzettend belangrĳk vinden, maar dat scholieren het helemaal niet zo tof vinden. Digitale werkvormen moeten vooral een verdieping geven op de lesstof, vinden zĳ. Dat verbaasde veel beleidsmakers. We hebben de rapportage met de resultaten gepresenteerd op het ministerie.’

Medezeggenschap Andrej wil zich ook hard maken voor een wettelĳk draagvlak voor leerlingenraden. ‘Dat is iets waar we naar mĳn mening op achter lopen en eigenlĳk veel te

laat mee zĳn. Medezeggenschap kan ook beter. Leerlingen willen dolgraag meedoen aan medezeggenschap maar weten niet altĳd goed wat ze bĳvoorbeeld met de feedback van de achterban moeten doen, hoe ze die feedback het beste aan de directie kunnen doorgeven. Dat is een kwestie van lobbyen voor je leerlingen en dat kan vaak beter.’ Het LAKS wil leerlingenraden daarom meer training gaan geven. Dat kan niet allemaal op de scholen zelf, daarom komt er een online training met een speciale leertool.

Leenstelsel Het LAKS heeft ook een belangrĳke voorlichtingsfunctie om leerlingen te informeren over veranderingen in de onderwijswereld. Zo maken ze een informatiefolder over onderwĳstĳd en werken ze samen met het Interstedelĳk Studenten Overleg aan een boekje over het nieuwe leenstelsel. Andrej: ‘Bĳ het leenstelsel krĳg je met veel partĳen te maken en dat maakt het erg onoverzichtelijk en onduidelĳk. Wat is er precies veranderd en hoe werkt het leenstelsel? Leerlingen kunnen deze informatie vaak moeilĳk vinden. Met een fysiek boekje willen we hen voorlichten over het nieuwe stelsel. Natuurlĳk zetten we de informatie ook op onze website.’

Rekentoets van tafel Wat betreft één heikel punt kan het LAKS in ieder geval voor nu even rustig ademhalen: de rekentoets. ‘Daarover zĳn we zeker opgelucht, voor nu. Dit bespaart ons waarschĳnlĳk vele scholieren die anders hun diploma niet halen. Wel vinden we het jammer dat dit niet geldt voor het hele voortgezet onderwĳs, want het vwo moet wel de toets halen om een diploma te kunnen krĳgen. Via social media vragen zĳ zich af waarom dit voor hun niet geldt. Daarbĳ is deze ontwikkeling (waarschĳnlĳk) van tĳdelĳke aard. Daarom zĳn we gematigd enthousiast, volgend jaar zou de rekentoets zo maar wel mee kunnen tellen. We vinden rekenonderwĳs belangrĳk, maar de toets is niet toereikend en komt te laat. Rekenproblemen moet je niet pas op middelbare scholen aanpakken. Begin daarmee op de basisschool!’

Blĳf op de hoogte!

Het LAKS wil dat er niet alleen óver maar ook mét de scholier wordt gepraat over onderwĳszaken. Kĳk voor meer informatie over het LAKS en de activiteiten voor dit schooljaar op laks.nl. Ook de diverse data voor de twaalf provinciale scholierencongressen zĳn op de website te vinden. Deze congressen zĳn toegankelĳk voor alle scholieren. Contact met Andrej Josic kan via mail op andrej@laks.nl.

PrimaOnderwĳs 27

26-27_EDG_PO_Nov15_Laks.indd 27

14-10-15

16:22

al vanaf

25,voor 6 weken

Tenniskids@school Tenniskids is hét KNLTB tennisprogramma voor kinderen tot en met 12 jaar. Met een kleiner racket en zachtere ballen leren kinderen de sport razendsnel te spelen. Plezier en samenspel; daar draait het om bij Tenniskids. Met het KNLTB Schooltennispakket heeft u de kans om Tenniskids op een gave en toegankelijke manier in uw lesprogramma op te nemen. Het Schooltennispakket bevat:

· Rackets, ballen, pylonnen en diploma’s · Uitgewerkte lessen, ook voor leraren zonder tenniservaring · Complete lessen voor groep 3 t/m 8

Bestel nu uw Schooltennispakket op www.knltbschooltennis.nl

TEST | ONTDEK | KIES Inholland begeleidt leerlingen tijdens de Open Avond naar een bewuste studiekeuze met het programma TEST | ONTDEK | KIES; een ‘route’ waarmee leerlingen hun bezoek kunnen personaliseren al naar gelang de fase van studiekeuze waarin zij zich bevinden. Wanneer uw leerlingen nog geen idee hebben wat ze willen gaan studeren, beginnen zij hun Open Avondbezoek bij TEST. Hier spelen zij, onder begeleiding van ons Studiekeuze Adviescentrum, het competentiespel. Dit spel helpt hen bij het in kaart brengen van hun interesses en vaardigheden. Na afloop ontvangen zij een advies voor de te bezoeken interessegebieden bij ONTDEK. Weten uw leerlingen al in welke richting ze willen gaan studeren? Dan starten zij hun Open Avondbezoek bij ONTDEK. Hier gaan zij in gesprek met docenten en studenten van de verschillende interessegebieden. Vervolgens bezoeken ze een of meerdere opleidingspresentatie(s) van de opleiding(en) die het beste aansluit(en) bij hun interesses. Als uw leerlingen hun keuze gemaakt hebben, kunnen zij voor vragen over o.a. de Studiekeuzecheck, inschrijfvoorwaarden of hulp bij hun inschrijving, terecht bij het onderdeel KIES.

Open Avond, woensdag 2 december van 17.00 tot 20.00 uur. Meer info over de Open Avond vindt u op www.inholland.nl/openavond

28_EDG_PO_Nov15_ADInHolland-KNBLT.indd 28

14-10-15

16:23

Kinderen kunnen zélf de wereld in beweging brengen Bestel het gratis Kinderrechtenlespakket van KidsRights Speciaal voor leerlingen van groep 7 en 8 stelt KidsRights gratis het Kinderrechtenlespakket beschikbaar. KidsRights gelooft dat ieder kind de wereld in beweging kan brengen. Met het Kinderrechtenlespakket maken leerlingen kennis met kinderrechten, leren ze over de Kindervredesprijswinnaars en ervaren zij hoe belangrijk hun eigen stem is. Het Kinderrechtenlespakket is digitaal beschikbaar en geschikt voor het digibord. Het pakket bestaat uit de Kinderrechtenquiz, stellingen voor een groepsdiscussie, suggesties om met de klas in actie te komen en de bĳzondere, nieuwe interactieve wereldkaart waarmee de leerlingen kennis maken met alle winnaars van de Internationale Kindervredesprĳs. De nieuwe lesmodule Een wereld vol Kindervredesprijswinnaars laat zien dat kinderen werkelĳk de wereld kunnen veranderen! Aan de hand van een speciaal Kindervredesprĳspaspoort en een filmpje over zĳn of haar leven worden de winnaars van de Internationale Kindervredesprĳs geïntroduceerd. Vervolgens komen er een aantal opdrachten aan bod over de winnaar en het kinderrecht waar hij of zij voor strĳdt.

Een wereld vol Kindervredesprijswinnaars…

Breng ook de wereld in beweging

De Internationale Kindervredesprĳs wordt ieder jaar uitgereikt aan een kind dat zich op dappere wĳze inzet voor kinderrechten. De winnaar van deze presti gieuze prijs wordt op 9 november 2015 bekendgemaakt en zal niet ontbreken op de interactieve wereldkaart Een wereld vol Kindervredesprĳswinnaars. De genomineerden voor 2015 zĳn:

Op de website www.kidsrights.nl/scholen zĳn alle onderdelen te vinden waaronder een introductiefilmpje, dat zich uitstekend leent om de les mee te starten. Daarnaast ontvangt de docent een papieren handleiding met achtergrondinformatie, tips en lessuggesties. Door met het lespakket aan de slag te gaan, draag je een steentje bij aan een betere wereld waarin de rechten van kinderen worden gerealiseerd. Leerlingen worden geïnspireerd om bijvoorbeeld een spreekbeurt te houden en hun klasgenootjes te wĳzen op de rechten van een kind, bĳvoorbeeld het recht op onderwĳs, het recht op bescherming tegen economische uitbuiting en rechten voor vluchtelingenkinderen. Ga naar www.kidsrights.nl/scholen voor het lespakket en de vele extra’s waarmee ook jij de wereld in beweging kunt brengen!

ontmoet ze allemaal!

NEHA GUPTA 2014

MALALA YOUSAFZAI 2013

FRANCIA SIMON 2010

KESZ VALDEZ 2012

MAYRA AVELLAR NEVES

OM PRAKASH GURJAR

2006

2008

グ

BARUANI NDUME 2009

THANDIWE CHAMA

2007

NKOSI JOHNSON 2005

CHAELI MYCROFT 2011

Genomineerden Kindervredesprĳs

Abraham Keita (17, Liberia) is genomineerd voor zĳn strĳd voor gerechtigheid voor kinderen die slachtoffer werden van geweld. Aziza Rahim Zada (14, Afghanistan) is genomineerd voor haar steun voor kinderen die onder erbarmelĳke omstandigheden in vluchtelingenkampen wonen. Jeanesha Bou (17, Puerto Rico) is genomineerd voor haar strĳd tegen mensenhandel.

29_EDG_PO_Nov15_KidsRights.indd 29

14-10-15

16:24

Ontwikkelingsgericht assessment in PO volop in belangstelling Met dank aan de verplichte Eindtoets Het lijkt tegenstrijdig, maar juist het verplicht stellen van de Eindtoets geeft basisscholen de vrijheid de beoordeling van kinderen ontwikkelingsgericht te organiseren. Vakkrachten in het primair onderwijs weten op basis van expertise en - vaak jarenlange - ervaring heel goed wat belangrijk is met het oog op de ontwikkeling van kinderen. De verplichte Eindtoets legt de verantwoordelijkheid voor het advies daar waar het zou moeten liggen, namelijk bij de scholen in het PO. Dat betekent gelijk dat ontwikkelingsgericht testen volop in de belangstelling staat, ter onderbouwing en objectivering.

Leerkrachten zijn professionals en hebben als zodanig een negatief beeld bij toetsing. Wat daarmee vaak wordt bedoeld, is dat toetsing snel voorbij gaat aan de ontwikkeling van het kind. Vaak wordt enkel gekeken naar wat een kind al geleerd heeft, de cognitieve vaardigheden. Wat als storend wordt ervaren, is dat dit soort toetsing afrekent, oordeelt wat het kind nog niet kan, in plaats van te oordelen waar de kansen liggen. Het ‘hele kind’ en de relatie met schoolsucces Wetenschappelijk onderzoek bevestigt wat veel leerkrachten gevoelsmatig elke dag ervaren; hoe kinderen zich ontwikkelen, in welke richting en op welk niveau, hangt van veel meer af dan wat een kind geleerd heeft in een bepaalde periode. Veel onderzoek is gedaan naar de relatie tussen de zogenaamde ‘big five’-factoren en schoolsucces. Zorgvuldigheid komt naar voren als de persoonlijkheidsfactor die de grootste bijdrage levert aan schoolsucces. Openheid wordt ook in veel onderzoeken gevonden als een factor welke schoolsucces goed voorspelt. Vriendelijkheid is bij jonge kinderen (7-11) een sterkere voorspeller voor schoolsucces dan bij oudere kinderen (11-19). Deze factor wordt ook wel geïnterpreteerd als het onderhouden van goede relaties met leraren en leerlingen. Over stabiliteit verschillen een aantal onderzoekers van mening, soms wordt een verband gevonden, soms niet.

30-31_EDG_PO_Nov15_AMN.indd 30

Ontwikkelingsgericht testen en het schooladvies De basisschool is verantwoordelijk voor het schooladvies. Een serieuze verantwoordelijkheid. Hoeveel kennis en ervaring leerkrachten in het PO ook hebben, een objectivering en onderbouwing van hoe kinderen in elkaar zitten is van belang. Enerzijds om de bias van de persoonlijke relatie tussen leerkracht en kind uit te sluiten. Anderzijds om richting ouders en verzorgers een deugdelijke verantwoording te kunnen overleggen. Ontwikkelings gerichte assessments vervangen het schooladvies niet maar voegen daar juist waarde aan toe. Voorbereid op de toekomst – 21st century skills Er wordt veel gesproken over de 21st century skills; zaken als samenwerken, kennisconstructie, ICTgebruik voor leren, probleemoplossend vermogen en planmatig werken. Deze skills zijn niet per se van belang of bewezen voorspellend voor studiesucces. Toch moeten we vaststellen dat de wereld in een steeds sneller tempo verandert. Hoe eerder en beter kinderen worden getraind in deze skills, hoe beter ze zich zelfstandig kunnen redden in onze toekomstige maatschappij. AMN meet het ‘hele kind’ AMN gelooft dat iedereen met talent is geboren, ieder op zijn of haar eigen niveau en in zijn of haar eigen richting. AMN pleit voor een doorgaande lijn van

14-10-15

16:49

Wat meet Aansluiting van AMN? •

•

Cognitieve vaardigheden o Begrijpend lezen o Rekenen Capaciteiten o Leerintelligentie o Logisch redeneren o Visuele aanleg Gedrag en houding o Betrokkenheid thuis o Contact met leeftijdsgenoten o Interesse in school o Motivatie om te presteren o Concentratie o Zelfvertrouwen o Zorgvuldigheid o Openheid o Stabiliteit o Samenwerken Interesse o Realistisch o Analytisch o Kunstzinnig o Sociaal o Ondernemend o Conventioneel

30-31_EDG_PO_Nov15_AMN.indd 31

ontwikkeling en deze meetbaar maken. Zo ontwikkelt AMN al jaren moderne online assessments. In het MBO wordt jaarlijks bij meer dan 100.000 jongeren de Intaketest van AMN afgenomen. In het VO biedt AMN de meest complete online methode voor LOB van Nederland. Speciaal voor het primair onderwijs heeft AMN nu Aansluiting ontwikkeld. Dit instrument beoogt het schooladvies te onderbouwen en te objectiveren. Het voegt waarde toe aan het expertoordeel van de leerkrachten. Aansluiting is online af te nemen en meet naast cognitieve vaardigheden (taal en rekenen) ook capaciteiten (intelligentie) en persoonlijkheidsfactoren (houding en gedrag). Deze laatste kunnen in 360 graden worden afgenomen. Zo wordt ook het oordeel van leerkrachten en ouders/verzorgers in beeld gebracht. De factoren in Aansluiting geven in samenhang een schooladvies. Niet als vervanging van het oordeel van de leerkrachten maar als ondersteuning hiervan. De informatie die met Aansluiting verkregen wordt, is relevant voor het VO. Zo past Aansluiting naadloos in onze overtuiging van een leven lang ontwikkelen. Aansluiting in uw school gratis uitproberen? Wilt u weten wat Aansluiting voor u kan doen? Neemt u dan contact op met Lianne van AMN op 026 -35 57 333 of mail naar info@amn.nl. Ter introductie is Aansluiting dit schooljaar nog gratis.

14-10-15

16:50

Line: internationaliseren in het onderwijs

‘Als ik soms hoor hoe gebrekkig Engels sommige ministers spreken, denk ik altijd: die heeft het te laat geleerd’ Dit jaar is de nieuwe versie van Line gelanceerd. Line is het online platform om kennis en ervaring uit te wisselen over internationalisering in het onderwijs. foto’s wilco van dijen

Voor alle onderwijsniveaus is er een ruim aanbod aan cursussen. Zo zijn er voor het primair onderwijs verschillende modules over eTwinning. Van introductiecursussen voor scholen die er mee willen beginnen tot studiemiddagen voor meer ervaren docenten die leren werken met de online leeromgeving van eTwinning (Twinspace).

Met de tijd mee Voor de openbare basisschool De Klinker in Oud-Beijerland is eTwinning niet nieuw en de Engelse taalles heeft er een prominente plaats in groep 1 tot en met 8. Mariëtta Vermaas, directeur van de school vertelt: ‘Een school en het onderwijs moeten met de tijd mee. Nu leren we Engels, over vijftien jaar misschien wel Chinees.’ Alle 340 leerlingen krijgen inmiddels Engels op De Klinker. Vermaas: ‘De jongsten leren op een speelse manier woordjes en zinsopbouw, bijvoorbeeld door te zingen, voor te lezen uit prentenboeken en Engelstalige activiteiten te doen. Daarbij maakt de leerkracht gebruik van filmpjes, muziek, spellen en werkt samen met buitenlandse kinderen via eTwinning. Door aandacht aan Engels te besteden, stimuleert dat ook het algemene taalgevoel voor Nederlands. Als ik soms hoor hoe gebrekkig Engels sommige ministers spreken, denk ik altijd: die heeft het te laat geleerd.’

Eigen niveau Bij de oudere leerlingen bereikt De Klinker met het vroeg vreemdetalenonderwijs (vvto) dat elk kind – op zijn eigen niveau – begrijpend kan lezen, spreekbeurten kan houden en dat ze zelfs al een beetje kennis h ebben van grammatica. Vermaas: ‘Daarnaast is de E ngelse taal in diverse vakken geïntegreerd. De kinderen vinden het prachtig om te leren. We zijn nu wel in overleg met het voortgezet onderwijs. Dit jaar komt er een lichting uit groep 8 die al op een behoorlijk niveau Engels spreekt. Die kinderen moeten na de vakantie natuurlijk niet bij nul beginnen.’ De Klinker heeft ook

regelmatig stagiaires van de lerarenopleiding in de Verenigde Staten over de vloer. Op dit moment is dat Casey Thompson. ‘Miss Casey’, zoals de kinderen haar noemen, is ook enthousiast over de uitwisseling: ‘I believe my stay will bring new light to the way I think about teaching. I will be able to reach my future students with more knowledge and experience than ever before.’ Vermaas: ‘Voor de kinderen is het geweldig, een juf die alleen maar Engels spreekt. Ze spreken de taal dan voor het ‘echie’ en dat is uiteindelijk het doel.’

Aanbod voor voortgezet onderwijs Binnen Line zijn er ook volop modules voor het voortgezet onderwijs. Het aanbod wordt steeds vormgegeven naar aanleiding van de behoeftes van de scholen op dat moment. Een voorbeeld hiervan zijn de contact s eminars die er op gericht zijn scholen uit verschillende landen met elkaar in contact te brengen en projecten te ontwerpen. Op het CSG Prins Maurits in Middelharnis zijn ze goed bekend met dit soort uitwisselingen. André Knulst is coördinator van de internationale contacten

32-33_EDG_PO_Nov15_Nuffit.indd 32

14-10-15

16:27

te houden op wat er gebeurt en op de investeringen die we plegen, maar ook om de doelstellingen voor iedereen duidelijk te maken en als leidraad voor de mensen die ermee bezig zijn.’

Inhoudelijke verschuiving

van de Prins Maurits. Hij vertelt: ‘Wat begon met een bezoek van een Hongaars schoolkoor, heeft een vervolg gekregen in een samenwerkingsverband met twee Hongaarse en een Roemeense school. Onze strategie was er een van langzame en gerichte uitbouw, door onze hele organisatie heen.’ Het werd zijn rol om het internationaal onderwijs bij de Prins Maurits intern op de kaart te zetten. Dat betekende dat hij zich intensief met de programma’s bemoeide, zowel organisatorisch als inhoudelijk. De laatste jaren is de coördinator meer op afstand gaan staan. Hij schreef het Projectplan Internationalisering. ‘Om zicht

In de loop van de tijd is de inhoud van het programma voor de scholieren wel verschoven. Waren het eerst vooral theoretische onderwerpen die werden besproken, nu gaan de scholieren samen aan de slag om te zien hoe ze hun leefomgeving duurzaam kunnen maken. Knulst: ‘Het is voor de staf wel altijd een uitdaging om de ideeën binnen de verschillende scholen uit de verschillende landen goed op elkaar aan te laten sluiten. Soms denk je duidelijke afspraken gemaakt te hebben, maar dan is de uitvoering toch weer anders. Maar dat maakt het ook wel weer leuk. Meestal hoor je pas enkele jaren later, bij een reünie of terugkomdag, wat leerlingen ervan opgestoken hebben. Dat ze voor het eerst op zichzelf waren in een vreemde omgeving, of voor het eerst in aanraking kwamen met een andere cultuur. Het gaat om die beleving en ervaring. Dat ze de inhoud van de programma’s meestal zijn vergeten, maakt dan niet uit.’ De modules van Line en de mogelijkheden voor docenten en leerlingen zijn terug te vinden op www.internationalisering.nl PrimaOnderwijs 33

32-33_EDG_PO_Nov15_Nuffit.indd 33

14-10-15

16:27

Wat (w)eten we vandaag? Ook op school: kwestie van opvoeden Al vanaf jonge leeftijd leggen we de basis voor een gezond eet- en leefpatroon. Niet alleen ouders, maar ook school kan haar steentje bijdragen als het gaat om de gezondheid van een kind. Met een voedingsbeleid bijvoorbeeld. Doen jullie mee? Een gezond voedingsbeleid is makkelijk gezegd én gedaan. Het Voedingscentrum heeft voor basisscholen handige handvatten ontwikkeld om samen met ouders aan de slag te gaan. Het resultaat? Een gezondere school. Want aanleren dat gezond eten en drinken de basis is, dáármee scoor je al gauw een voldoende.

In drie stappen wandel je als school naar een gezondere eetomgeving. Stap 1:

Stap 2:

Stap 3:

Ontwikkel een voedingsbeleid In het voedingsbeleid verwoordt de school waarom zij gezonde voeding aanraadt en wat zij verstaat onder gezonde voeding. Het Voedingscentrum heeft een voorbeeldbeleid gemaakt, dat scholen direct kunnen over nemen.

Verspreid het beleid De school communiceert het beleid met de ouders, de leerkrachten en draagt het uit naar de leerlingen. Belangrijk is het geven van voorbeelden: wat kunnen ouders dan wél mee geven als pauzehap? En wat is lekker en gezond voor in het lunchtrommeltje?

Implementeer het beleid Verandering is altijd wennen. Dat geldt voor de ouders, de leerlingen én de leerkrachten. Het Voedingscentrum geeft daarin graag advies en helpt mee met oplossingen, zoals lekkere voorbeelden van trommels en traktaties en communicatie materiaal voor stimulering van medewerkers en ouders.

Gezondheid!

Wat: komkommer, snoeptomaatjes, paprika, worteltjes… Voor wanneer: tussendoor/ pauzehap of bij de lunch Goed want: groente geeft veel voordelen voor de gezondheid en verlaagt het risico op chronische ziekten. Stukjes komkommer, reepjes paprika en zo zijn niet alleen lekker en fris, het bevat veel vezels en voedingsstoffen en weinig calorieën. En tijdens de pauze eten helpt ook nog eens om de aanbevolen 150-200 gram groente per dag te halen.

Scholen kunnen nóg een stap zetten. Met de Gezonde School-aanpak werkt de school struc tureel en samenhangend aan de gezondheid van de leerlingen en het team. De school zet dan in op de vier ‘Gezonde School’-pijlers: signaleren, gezondheidseducatie, omgeving en schoolbeleid. Het hebben van een voedingsbeleid is één van de criteria om het themacertificaat Voeding van het vignet Gezonde School te halen. Met het vignet Gezonde School kan de school zich profileren en onderscheiden. Meer informatie? Kijk op www.gezondeschool.nl/primair-onderwijs

Je vindt alles op voedingscentrum.nl/basisonderwijs 34

14-10-15

16:28

PLOT26: NEDERLANDS LEREN MET SPANNENDE VERHALEN Leerlingen leren het meest als ze zelf kunnen ontdekken, ervaren en geraakt worden. PLOT26 is vanuit dit principe samen met docenten en leerlingen ontwikkeld. Deze complete, digitale en interactieve lesmethode Nederlands bestaat uit vier spannende verhalen waarin leerlingen in levensechte situaties het nut en de noodzaak van goede beheersing van taalvaardigheden ervaren. De verhalen worden afgewisseld met cursussen Lezen, Schrijven, Fictie en Spreken. De adaptieve apps trainen de leerlingen in (werk)woordspelling en grammatica. Ruim 2.500 docenten Nederlands hebben zich al ingeschreven voor de proeflessen van PLOT26. Dit schooljaar zĳn 25 scholen gestart met het eerste leerjaar, dat zĳn zo’n 3.000 leerlingen. Het enthousiasme onder docenten en leerlingen is groot. Marloes van Driel, docent Nederlands: ‘De lessen zitten goed in elkaar. PLOT26 maakt zowel leerlingen als docenten enthousiast. Het is voor beiden leuk. Er wordt gebruik gemaakt van interessante filmpjes, boeiende teksten en opdrachten waardoor ze gemotiveerd zĳn om met Nederlands aan de slag te gaan.’

cursussen terug en met Plotify hebben leerlingen toegang tot hun favoriete boeken voor in de les, maar ook voor zichzelf om thuis te lezen.

Plotify Naast de lesstof is er genoeg ruimte voor eigen invulling. PLOT26 biedt voor deze vrĳe ruimte naar keuze cursussen poëzie, verdieping grammatica en onderzoek doen/documentaire maken aan. Tot slot zĳn er in ‘Plotify’ gratis boeken en korte verhalen voor leerlingen en docenten te vinden. Want wie plezier heeft in lezen, wordt een betere lezer, is de overtuiging van PLOT26. Lezen komt in alle verhalen en

35_EDG_PO_Nov15_Blink.indd 35

Gratis proefles! Nieuwsgierig naar wat de PLOT26-lessen in de klas teweeg kunnen brengen? Probeer de gratis proeflessen. Meld je aan via www.plot26.nl

14-10-15

16:29

Eén keer inloggen voor al het di De vraag naar digitaal leermateriaal wordt steeds groter en er is ook steeds meer beschikbaar. Vaak gaat dat op scholen gepaard met verschillende accounts en meerdere inlogmomenten. Niet echt gebruikersvriendelijk in een klas met dertig kinderen. Gelukkig is het nu ook mogelijk om in te loggen op al het digitale leermateriaal via één login. ‘Digitaal leren moet je zoveel mogelijk faciliteren, zodat scholen en leerkrachten bezig kunnen zijn met de inhoud.’ door tefke van dijk foto human touch photography

Alex Kossenberg is als bovenschools ICT-coördinator van Amsterdamse scholengroep ASKO betrokken bij de schoolplannen als het gaat om ICT, digitalisering en 21st century skills. ‘Als overkoepelende stichting proberen we scholen zoveel mogelijk te ontzorgen. We willen hen de mogelijkheid geven tot plaatsen tijdonafhankelijk leren. Daarvoor moet je voorwaarden scheppen, denk aan goede internetverbindingen, wifi, digitale lesmaterialen enzovoort.’ Kossenberg hoort veel gemopper over het vele inloggen bij de verschillende applicaties. ‘Privacy is belangrijk, maar tegelijkertijd zie je computers vol geeltjes met alle inloggegevens. Dat is niet goed, maar ik snap het wel.’ De 32 ASKO-scholen maken nu gebruik van een eenvoudige portalomgeving voor kinderen, een elektronische leeromgeving (ELO). Een leerling selecteert hierbij op het scherm de eigen pasfoto en dan een symbool, bijvoorbeeld een aardbei. ‘Dat is het wachtwoord om in de leeromgeving te komen. Het kind hoeft daarna alleen nog maar te klikken op de koppeling die nodig is. Onze leerlingen hoeven maar één keer in te loggen voor het digitale lesmateriaal.’

Kennisnet Federatie Achter de portalomgeving voor de leerlingen zitten in feite twee producten: Basispoort en de Kennisnet Federatie. Bij de inlog via Basispoort gaat het om het lesmateriaal van enkele grote uitgevers. Via de Kennisnet Federatie is het nu ook mogelijk om zo bij het materiaal van andere, kleinere aanbieders te komen. ‘Grote uitgevers hebben vaak iets geregeld om

het inloggen te vergemakkelijken, andere organisaties kunnen dat nu ook regelen’, aldus Kossenberg. ‘Het werkt nu bijvoorbeeld ook voor Nieuwsbegrip. Een mooi product, maar tot voor kort wel met een aparte inlog. Nu kunnen leerkrachten het veel makkelijker combineren met andere programma’s.’ De koppeling met de Kennisnet Federatie is mogelijk in allerlei elektronische leeromgevingen. Jean Paul Jo, relatiemanager bij Kennisnet: ‘Basisscholen hebben steeds meer behoefte aan samenwerking over de grenzen van de school. Denk aan samenwerken in groepen van

36-37_EDG_PO_Nov15_Kennisnet.indd 36

14-10-15

16:51

et digitale leermateriaal? Het kan! Log in! Via de Kennisnet Federatie hoef je maar één keer in te loggen voor alle aangesloten educatieve digitale diensten. De belangrijkste voordelen zijn: 1. Direct toegang tot (gratis) afgeschermde content 2. Toegang tot een veelheid van betaalde afgeschermde content 3. Neutrale federatie 4. Veilig en herkenbaar 5. Kosteloos voor scholen en leveranciers Op een aangesloten school kunnen gebruikers met hun eigen persoonlijke schoolaccount toegang krijgen tot populaire diensten als Wikiwijs, Teleblik, Leraar24 en het schooldossier. Op de Kennisnet Federatie zijn daarnaast talloze dienstleveranciers aangesloten, zodat leerkrachten en leerlingen eenvoudig toegang krijgen tot betaalde diensten die de school afneemt. Voorbeelden zijn: Nieuwsbegrip, SLIM, Noordhoff, Thieme Meulenhoff en Malmberg. Kijk op kn.nu/federatiediensten voor een compleet overzicht. Wil je je school aansluiten op de Kennisnet Federatie? Geef dit dan door aan de ICT-coördinator van je school.

verschillende scholen en cloud computing. Bovendien is het belangrijk dat ze dagelijks eenvoudig toegang hebben tot educatief materiaal. Dat kan met de Kennisnet Federatie, waarin onderwijsinstellingen en leveranciers van educatieve content zijn verenigd. Het betekent voor scholen in feite de ‘poort’ naar al het materiaal, met één keer inloggen, kunnen ze overal bij.’

Bottleneck Volgens Kossenberg moet je scholen handelingen uit handen nemen, zodat zij zoveel mogelijk bezig kunnen

zijn met de inhoud. ‘Uiteindelijk willen we leren met ICT zoveel mogelijk faciliteren. Stel je een kind voor in groep 3, in een klas met dertig kinderen. Voor de leerkracht is het organisatorisch onhaalbaar om voortdurend alle kinderen te moeten inloggen voor de juiste programma’s. Alle wachtwoorden en ingewikkelde inlogmomenten zijn een bottleneck als je in een klas staat met veel leerlingen, helemaal als het kleine kinderen zijn. Je wilt dan één toegang om overal bij te kunnen.’ Ook thuis, vindt Kossenberg, want leren moet steeds vaker onafhankelijk zijn van plaats en tijd. ‘De inlog buiten school is sterker, dan werkt het niet met s impele symbolen. Thuis kunnen kinderen hulp krijgen van hun ouders, in een klas met dertig kinderen is dat een ander verhaal. Naar buiten toe is ook een betere beveiliging nodig dan in de eigen vertrouwde schoolomgeving.’ In Basispoort zitten de digitale leermiddelen van de grote partijen en ASKO heeft kleinere uitgevers a ctief benaderd om zich aan te sluiten bij de Kennisnet Federatie. Kossenberg: ‘Er zijn zoveel applicaties waar je mee te maken hebt. Wij willen die allemaal aan elkaar plakken achter één login. Als het allemaal goed werkt, is dat heel prettig voor leerkrachten.’ PrimaOnderwijs 37

36-37_EDG_PO_Nov15_Kennisnet.indd 37

14-10-15

16:51

4en5 mei denkboek nu te bestellen!

Met groep 7 nadenken over herdenken en vieren

Hoe daag je kinderen uit om na te denken over de Tweede Wereldoorlog, vrijheid, vrede en democratie? Hoe maak je ze bewust van het belang van 4 en 5 mei? Met een speciaal boekje over herdenken en vieren geeft het Nationaal Comité 4 en 5 mei antwoord op deze vragen. Dit nationale aandenken is bedoeld voor alle groepen 7. Hierbij zijn ook digitale lessen ontwikkeld. Voor 2016 wordt een totaal nieuw nationaal aandenken gemaakt: het 4en5 mei denkboek. ‘Hiermee willen we beter aansluiten op de pluriforme manier waarop kinderen leren’, aldus Cristan van Emden, hoofd educatie Nationaal Comité 4 en 5 mei. ‘Uitgangspunt daarbij is dat kinderen zelf nadenken over (on)vrijheid.’ Hoe komt dit nieuwe 4en5mei denkboek tot stand? door studio stampij, foto’s chris van houts

We zijn in de studio van Patsboem!. Dit creatieve bureau bestaat uit Juul Lelieveld, Liesbeth Rosendaal en Annemiek de Groot. Samen ontwikkelen ze educatief materiaal voor kinderen. Patsboem! won de pitch die het Nationaal Comité 4 en 5 mei uitschreef voor het maken van een nationaal aandenken met hun idee voor een denkboek. Een boekje dat draait om herdenken,

bedenken, vrijdenken en aandenken. ‘Wij willen kinderen laten nadenken en hen stimuleren om zelf met het thema herdenken en vieren aan de slag te gaan’, vertelt Juul. ‘Je mag dan ook in dit boekje schrijven. Er staat bijvoorbeeld een stukje in uit het dagboek van Anne Frank waarin ze schrijft dat ze droomt van

Het 4en5 mei denkboek is nu nog een dummy, maar op tijd klaar voor in de klas. Het maken van het 4en5 mei denkboek begint met het verzamelen van goede ideeën en veel informatie.

38-41_EDG_PO_Nov15_45mei.indd 38

14-10-15

17:35

Leerkracht Shon:

‘Veel ruimte voor eigen invulling’ Shon Kranen is leerkracht in groep 7 van de Openbare Boekmanschool in Amsterdam. De afgelopen twee jaar werkte hij in de klas met het Nationaal Aandenken. ‘Ik vind het heel belangrijk om mijn leerlingen te vertellen over de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen om ze dit stukje heftige geschiedenis bij te brengen, maar vooral omdat ik ze wil leren over oorzaak en gevolg. Alles wat je doet heeft consequenties; soms heel grote. De Tweede W ereldoorlog is daar een voorbeeld van. Het Nationaal Aandenken is handig als leidraad. Ik besteed er gemiddeld twee lessen per week aan. De ene keer vliegen we door de stof, een andere keer blijven we veel langer bij een onderwerp stil staan omdat kinderen in de klas zelf met verhalen komen of omdat er veel vragen zijn. Daar neem ik uitgebreid de tijd voor. Ik zoek extra informatie en laat filmpjes zien op het smartboard. Dat heeft tot gevolg dat we het boekje niet altijd helemaal uit krijgen, maar dat vind ik niet erg. Ik merk dat een kwart van de leerlingen al best veel weet over de Tweede Wereldoorlog. In de meeste gevallen omdat opa of oma erover verteld heeft. Die verhalen komen tijdens de lessen naar boven natuurlijk. Vorig jaar heb ik een opa van een van mijn leerlingen uit genodigd om de in de klas te komen praten over zijn herinneringen aan de oorlog. Dat maakte veel indruk. Op de leerlingen, maar ook op mij.’

ollywood. Kinderen kunnen vervolgens hun eigen H dromen opschrijven. Zo ben je bezig met herdenken, maar maak je tegelijkertijd een aandenken voor jezelf.’ Liesbeth vult aan: ‘Het is natuurlijk heel erg moeilijk om je in te leven in een oorlogssituatie. De meeste kinderen hebben er geen idee van hoe het was en is om te moeten vluchten of honger te hebben. Wij willen de verhalen vertellen en verbinden met het nu om zo kinderen zelf te laten concluderen wat het is om in een oorlogssituatie te leven.’

Klaar voor de toekomst Het Nationaal Comité 4 en 5 mei ontwikkelt al vijftien jaar lesmaterialen voor in de klas. In plaats van een jaarlijkse update verschijnt nu het compleet nieuwe 4en5 mei denkboek . Hoofd educatie Cristan van Emden licht deze beslissing toe: ‘We willen het boekje graag geschikt maken voor de toekomst. We willen de informatie nu ook op andere manieren overbrengen door meer leerstijlen aan te bieden en andere invalshoeken te kiezen. Er wordt in het nieuwe boekje meer beeld gebruikt zodat kinderen die niet goed of graag lezen er

De uitgewerkte pagina’s worden voorgelegd aan Sarah (l) en Cristan (r) van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Zij kijken kritisch mee naar vorm en inhoud. In het nieuwe boekje aandacht aan de oorlogen van toen en nu en de mensen die

Cristan: ‘Het is van groot belang dat alle feiten en verhalen in het 4en5 mei

vechten voor vrijheid en vrede zoals de jonge Nobelprijswinnares Malala.

denkboek historisch correct zijn.’

PrimaOnderwijs 39

38-41_EDG_PO_Nov15_45mei.indd 39

14-10-15

17:36

In 2015 ontvingen 210.000 leerlingen een nationaal aandenken. Dat is zeventig procent van alle kinderen in groep 7.

ook mee uit de voeten kunnen. Leerlingen worden in het nieuwe boekje meer uitgedaagd tot nadenken en doen. Zo kan iedereen op zĳn eigen manier aan de slag met oorlog, vrede en herdenken. Het is van belang dat kinderen leren over de Tweede Wereldoorlog om de samenleving van nu te kunnen begrijpen. Tijdens de oorlog zijn onze waarden geschonden. Natuurlijk refereren we daarbĳ ook aan de oorlogen van nu en het vluchtelingenprobleem. Het draait om heel basale zaken als vrede, vrĳheid en democratie.’

Leerlingen Natasja en Roos:

‘We hebben meer dan honderd namen op de doeken gekregen’ Debby van den Brink werkt op De Lorentzschool in Hilversum, als leerkracht in groep 7. Begin mei behandelde de stagiaire van Debby met de klas het thema vrĳheid. Ze maakte daarvoor gebruik van het Nationaal Aandenken en besteedde er vier lessen aan. Die lessen maakten veel indruk op de leerlingen. Natasja en Roos (inmiddels in groep 8) zeggen er het volgende over: ‘De lessen gingen over de Tweede Wereldoorlog en over vrĳheid van de mens.In de laatste les hebben we twee spandoeken gemaakt. Daarmee gingen we op het schoolplein staan. We vroegen aan mensen of ze hun naam in de vrĳheidsfakkel wilden schrĳven als ze voor vrĳheid waren. We hebben meer dan honderd namen op de doeken gekregen. Het was een superleuke ervaring!’

‘Vorig jaar heb ik een opa van een van mijn leerlingen uitgenodigd om in de klas te komen praten over zĳn herinneringen aan de oorlog. Dat maakte veel indruk.’

Beeld speelt een grote rol in het nieuwe boekje zodat kinderen die niet goed of niet graag lezen er ook mee uit de voeten kunnen.

Vliegtuigen symboliseren zowel oorlog als vrĳheid. Dit beeld zou zo maar eens de cover van het 4en5 mei denkboek kunnen sieren. Al wordt daar momenteel nog druk over gepraat…

38-41_EDG_PO_Nov15_45mei.indd 40

14-10-15

17:36

Eerste kennismaking Het maken van de inhoud voor het 4en5 mei denkboek gebeurt zeer zorgvuldig. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei is zich er goed van bewust dat het o nderwerp Tweede Wereldoorlog veel emoties oproept. Cristan: ‘We proberen aandacht te besteden aan alle slachtoffer groepen. Ook is het natuurlijk van groot belang dat alle feiten en verhalen in het 4 en5 mei denkboek historisch correct zijn. Het boekje is voor de meeste kinderen een eerste kennismaking met dit onderwerp. Het is een grote verantwoordelijkheid om dat op de juiste manier te doen. Met dit boekje leggen we de basis. Het biedt kapstokken voor het o nderwijs om met de onderwerpen oorlog en vrede, vrijheid, democratie en herdenken aan de slag te gaan en daar op verder te bouwen. We willen vooral duidelijk maken waarom we herdenken en vieren, waarom dat belangrijk is.’

Leerkracht Bert:

‘Mooi additief materiaal’ Op basisschool De Touwladder in Sint-Michielsgestel werkt Bert van Gerven. Hij is leerkracht in groep 7. In de maanden april en mei besteedt Bert in de klas veel aandacht aan de Tweede Wereldoorlog. ‘De Tweede Wereldoorlog komt uitgebreid aan bod tijdens de geschiedenislessen, maar we werken in het voorjaar ook altijd met een lokaal project. Kinderen leren d aarin meer over de situatie in hun eigen dorp tijdens de Tweede Wereldoorlog. De ationaal Aandenken zet ik in als boekjes van het N additief materiaal. Ik selecteer soms enkele verhalen of onderwerpen om klassikaal te behandelen. Daarna gaan de boekjes mee naar huis. De leerlingen die willen, kunnen dan ook de rest nog lezen.’

Bestel het 4en5 mei denkboek voor je klas Wil je zelf ook graag aan de slag met het thema herdenken en vieren? Bestel dan gratis het 4en5 mei denkboek voor je klas. Dat kan tot 18 december 2015 via www.primaonderwijs.nl/4en5mei. Meer informatie over het boekje en de digitale lessen vind je op www.4en5mei.nl

38-41_EDG_PO_Nov15_45mei.indd 41

14-10-15

17:37

CULTURAL CARE AU PAIR

ND ad.indd 2 42-43_EDG_PO_Nov15_ADAUPAIR.indd 42

02/10/15 09:34 14-10-15 16:30

ND ad.i

15 09:34

VOORDELEN ALS AU PAIR

Cultural Care Au Pair is de grootste en meest ervaren Au Pair organisatie wereldwijd en in augustus 2015 hebben wij onze deuren geopend in Nederland. In totaal zijn er al ruim 85.000 jongeren naar Amerika afgereisd als Au Pair sinds we begonnen zijn in 1989. Als een Cultural Care Au Pair profiteer je van deze ervaring en van onze inzet om jou te voorzien van de beste ondersteuning tijdens het aanmelden matchingproces en tijdens jouw jaar in Amerika. In onze meer dan 20 jaar ervaring, heeft Cultural Care Au Pair niet alleen het grootste Au Pair recruitmentbedrijf in de wereld gevestigd, maar ook de grootste ondersteuningsorganisatie in Amerika ontwikkeld. Met meer dan 550 lokaal ondersteunende medewerkers in het hele land, kunt je er zeker van zijn dat je de beste lokale ondersteuning krijgt tijdens jouw jaar in Amerika. Daarnaast is Cultural Care Au Pair de enige organisatie die Au Pairs naar Amerika stuurt, dat een eigen kantoor en de medewerkers heeft in elk land waar we onze Au Pairs uit rekruteren.

•

je draagt bij aan de ontwikkeling van kinderen

•

een veilige en goedkope manier om een jaar in het buitenland te wonen

•

verbeter je Engels

•

doe international ervaring op /werk aan je CV

•

word zelfstandig en groei je zelfvertrouwen

•

herinneringen voor het leven

Het Au Pair programma is een balans tussen culturele uitwisseling en werk; het is een baan! Het zijn van een Au Pair betekent zorgen voor de kinderen op een fulltime basis. Tijdens jouw jaar zul je met ze spelen, verantwoordelijk zijn voor hun veiligheid en helpen met kinderzorg gerelateerde taken zoals het voorbereiden van maaltijden en het brengen naar activiteiten. Je focus als Au Pair is het verstrekken van kwalitatieve kinderzorg en zorgen dat de kinderen actief en bezig blijven terwijl je aan het werk bent. Je kunt ook assisteren met huishoudelijke taken als het gerelateerd is aan de kinderen.

EEN CARRIÈRESTAP IN DE GOEDE RICHTING EEN CULTURAL CARE AU PAIR: Is tussen de 18 en 26 jaar oud Houdt van kinderen en heeft minimaal 200 uur ervaring met kinderzorg Spreekt goed Engels Heeft de middelbare school afgerond of is aan het afronden Heeft een rijbewijs of kan het behalen tijdens aanmeldingsproces Rookt niet Is gezond Is flexibel, gemotiveerd, volwassen en positief ingesteld Is klaar om een jaar naar het buitenland te verhuizen

www.culturalcare.com

ND ad.indd 3 42-43_EDG_PO_Nov15_ADAUPAIR.indd 43

Na hun jaar als Au Pair, zijn de Au Pairs veel meer zelfverzekerd, ervaren en zelfbewust. Dit hebben ze bereikt door het leven in een andere cultuur en de confrontatie van dagelijkse nieuwe uitdagingen. Au Pairs hebben dagelijkse interactie met hun gastgezin en als resultaat verrijken zij hun communicatieve vaardigheden. Een jaar lang zelf bewuste keuzes maken, reizen naar nieuwe plekken, nieuwe mensen ontmoeten en nieuwe vrienden maken draagt allemaal bij aan hun persoonlijke groei. Werkervaring in het buitenland helpt je op te vallen in deze huidige zeer competitieve markt. Werkgevers hechten waarden aan sollicitanten die internationale werken studie-ervaring en de Engelse taal vloeiend spreken. Meer dan 85.000 Au Pairs zijn je voorgegaan bij Cultural Care Au Pair; hun positieve ervaringen blijven lang nadat ze het programma hebben afgerond bij hen. Samen met onschatbare vaardigheden, verhoogde zekerheid in Engels, zul je beter voorbereid en klaar zijn om te werken in een deze multiculturele wereld. Cultural Care Au Pair Nederland De Boelelaan 7 –1083 HJ Amsterdam Tel: 020 218 2546 aupair.nl@culturalcare.com

02/10/15 09:34 14-10-15 16:31

Veel belangstelling voor keuzevak Webshop

‘Méér dan een leuk idee’ Samenwerkend leren, echt online verkopen, talenten ontdekken en (digitale) vaardigheden ontwikkelen: in het onderwijsconcept De Schoolwebwinkel zit het allemaal. Na een succesvolle introductie in het basisonderwijs, is het concept nu klaar voor het voortgezet onderwijs. Zo’n vijftig vmbo-leerlingen van het Borculose Staring College zĳn sinds september druk met het opzetten van hun eigen webwinkel. Ze bouwen en beheren de webshop, houden zich bezig met marketing, techniek en ondernemerschap én gaan er geld mee verdienen voor school en een goed doel. Alle leerlingen, hoe divers hun vaardigheden en capaciteiten ook zĳn, zĳn volop actief betrokken bĳ het project. Jolanda Luimes en Cynthia de Jong, initiatiefnemers van De Schoolwebwinkel: ‘Naast het feit dat dit concept echt uitdagend en leerzaam is, zien we enthousiaste leerlingen in de klas omdat de webshop enorm aansluit bĳ hun eigen interessewereld.’

21e eeuwse vaardigheden In 2013 kwam Jolanda Luimes op het idee voor De Basisschoolwebwinkel, die de basis vormt van de huidige Schoolwebwinkel voor het voortgezet onderwĳs, van vmbo tot en met atheneum. Inmiddels hebben de dames er een fulltime baan aan. Ze willen met het uitdagende onderwĳsconcept het gat tussen de onlinewereld en het onderwĳs slechten. ‘Jongeren ervaren

44-45_EDG_PO_Nov15_SWW.indd 44

online een belevingswereld die nauwelĳks geïntegreerd is in die van het onderwĳs. Maar ook de vaardigheden die nodig zĳn voor het ondernemerschap - kansen zien, ideeën omzetten in commerciële concepten hebben nauwelĳks plek in het onderwĳs.’ En laten we eerlĳk zĳn: dat vragen we anno 2015 wél aan scholen. Zo moeten in 2016 alle vmbo-scholen van het ministerie nieuwe beroepsgerichte programma’s aanbieden die voor een betere aansluiting tussen vmbo en mbo zorgen. De ruim dertig bestaande programma’s in de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo worden vervangen door tien nieuwe beroepsgerichte profielen, aangevuld met keuzevakken waarmee leerlingen kennis of vaardigheden kunnen verbreden of verdiepen. In die onderwĳsbehoefte voorziet De Schoolwebwinkel. Met het opzetten en beheren van de webwinkel ontwikkelen de jongeren bovendien de zo belangrĳke 21e eeuwse vaardigheden als ICT-geletterdheid, probleem oplossen, communiceren, samenwerken, kritisch denken en creativiteit. Daarnaast biedt het traject volop mogelĳkheden voor oriëntatie op vervolgstudie en beroep; er is veel aandacht voor de beroeps-

14-10-15

16:32

oriëntatie binnen de e-commerce, een sector die in Nederland én daarbuiten enorm groeit. Tĳdens de jaarlĳkse Schoolwebwinkelweek ontmoeten onderwĳs en ondernemers elkaar; aan deze week werken de belangenorganisatie Thuiswinkel.org en gerenommeerde webwinkels mee.

Keurmerk De Schoolwebwinkel bestaat uit zes Jolanda en Cynthia zijn daar modules. Als de eerste drie modules blĳ mee. ‘Het is daarmee voor - Webwinkel, Reclame en Producten scholen die met De Schoolzĳn afgerond, kan de webshop live. webwinkel in zee willen gaan, Het tweede deel bestaat uit het duidelĳk dat ze niet zomaar beheer van de webshop en drie een ‘leuk idee’ binnenhalen. verdiepingsmodules: Mediawĳsheid, We bieden een goede en Geld en Programmeren. Scholen gewaarborgde afstemming krijgen de beschikking over een tussen lesstof en praktĳk uit complete template inclusief hosting de branche.’ én de zes modules lesstof. Het praktĳkEnthousiasme en leerpakket bevat onder meer een Ondertussen zĳn de leerlingen CMS-handboek geschreven op mbovan het Staring College heel niveau. Luimes: ‘Ik wil scholen volledig Oprichters Cynthia de Jong en Jolanda Luimes. enthousiast begonnen aan ontzorgen. Zĳ maken dus gebruik van alle faciliteiten om een volwaardige webwinkel te het keuzevak ‘Webshop’. ‘Ze bedenken in groepjes wat kunnen opzetten en beheren.’ Deelnemende scholen ze willen verkopen. De ideeën gaan van snoep tot betalen een jaarlĳkse licentiefee en eenmalige opstart- skateboards. Dit werken ze nu uit als een echte kosten. De Nederlandse organisatie Thuiswinkel.org, webshopondernemer. Met name het inrichten van de die de belangen van de e-retailsector behartigt en webshop vinden de leerlingen boeiend. Zelf werken in consumenten helpt bĳ het kiezen van veilige én klant- het Content Management Systeem is een geweldige vriendelĳke webshops, zal De Schoolwebwinkel als ervaring voor de leerlingen’, vertelt Ishtar Katalanc, eerste onderwĳsconcept van een keurmerk voorzien. docent Economie & Ondernemen op het Staring College.

Digitale vaardigheden als ker n van het on der w ijs In het voorstel van Platform Onderwĳs2032, dat op 1 oktober jl. werd gepresenteerd, staat: ‘De kwaliteit van het Nederlandse onderwĳs is goed. Maar wil Nederland de positie in de top-3 van de wereld behouden, dan moet onderwĳs toekomstgerichter worden. Het platform adviseert onder andere het aanbieden van Engelse les vanaf groep 1 en het loslaten van afgebakende vakken. Ook noemt het mediawĳsheid, informatie vinden, verwerken en creëren als ‘digitale vaardigheden die thuishoren in de kern van het onderwĳs’. Kennisnet, de publieke organisatie voor onderwĳs en ICT, juicht het toe dat het platform duidelĳk uitspreekt dat digitale vaardigheden meer aandacht in het curriculum moeten krĳgen. Hier past De Schoolwebwinkel ook in. #onderwĳs2032

Burgerschap Als de webshop eenmaal live is, gaat de helft van de winst naar de school en de andere helft naar een door leerlingen te kiezen goed doel. Zo leren ze ook nog ‘sociaal delen’ en heeft de school een concrete invulling voor burgerschap. De Schoolwebwinkel blijkt inmiddels een voorbeeld voor andere scholen in Nederland. Luimes en De Jong mikken voor dit jaar op vĳftig deelnemende scholen. ‘In de vele gesprekken met diverse scholen spat het enthousiasme van de docenten en schooldirecteuren eraf. Het is superleuk om te horen dat ze gelĳk al in het eerste gesprek een eigen invulling aan ons concept aan het bedenken zĳn. We zĳn dan ook heel nieuwsgierig naar de verschillende schoolwebwinkelresultaten die gaan ontstaan!’ Belangstelling? Wil je meer informatie of tĳdens een afspraak zelf zien wat De Schoolwebwinkel is, ga dan naar www.primaonderwĳs.nl/sww

PrimaOnderwĳs 45

44-45_EDG_PO_Nov15_SWW.indd 45

14-10-15

16:34

KindVak 2016:

Aangenaam leerzaam Op 28, 29 en 30 januari vindt in de Brabanthallen ’s-Hertogenbosch de 20 e editie van KindVak plaats. Het driedaagse vakevent is al 20 jaar het kennisen netwerkpodium voor alle professionals die met kinderen werken.

Foto’s human touch photography

Op KindVak word je in één dag bijgepraat over nieuwe ontwikkelingen en mogelijkheden binnen jouw speci fieke vakgebied. De organisatoren van KindVak volgen nauwgezet alle ontwikkelingen binnen de diverse werkvelden van onderwijs, opvang en jeugdwelzijn/ zorg. Zij vertalen deze ontwikkelingen in kennisthema’s. De meest inspirerende thema’s worden door hen uitge werkt en toegelicht in aansprekende presentaties. Het uitgebreide workshopprogramma biedt tijdens K indVak aan iedere bezoeker volop keuzem ogelijkheden. Het aanbod is niet alleen interessant voor professionals uit de kinderopvang maar ook voor leerkrachten,

Samenwerking met Landelijk Expertisepunt Kindcentra

Het nieuwe Landelijk Expertisepunt Kindcentra is op 1 oktober gestart met de begeleiding van scholen die willen doorgroeien tot kindcentra. Initiatiefnemers zijn afkomstig uit de kinderopvang, onderwijs en onderwijsadvisering. Zij bundelen hun hoogwaardige expertise en jarenlange ervaring op gebied van het jonge kind en integrale kindcentra door producten en diensten te ontwikkelen die deze transitie vergemak kelijken. Denk daarbij aan visienota’s, project begeleiding, scholing, businessplan, handboeken en methodieken. Ook kunnen scholen bij het Landelijk Expertisepunt Kindcentra terecht voor administra tieve ondersteuning en begeleiding bij de financiering en investeringen. Schooldirecteuren en bestuurders vinden bij het Landelijk Expertisepunt Kindcentra de adequate aanpak om het totale ontwikkeltraject naar een kindcentrum te kunnen doorlopen. Dankzij deze samenwerking versterkt KindVak haar functie als driedimensionaal kenniscentrum en kan het Landelijk Expertisepunt Kindcentra middels alle KindVakcommunicatie nationaal worden gepositioneerd. Het Landelijk Expertisepunt Kindcentra ontvangt je graag in de stand op KindVak 2016.

vakspecialisten en directeuren uit het basisonderwijs, die nieuwsgierig zijn naar de ontwikkelingen ‘in het voorland van hun werkveld’. Een bezoek aan KindVak is een aangename manier om jezelf op de hoogte te brengen van ontwikkelingen en mogelijkheden binnen jouw en omringende werkvelden. Op het beursdeel kun je je verdiepen in praktische onderdelen binnen je vakgebied. Leveranciers van goederen en diensten tonen je de nieuwste visies en producten op gebieden als voeding, bewegen, verzorging, pedagogie, didac tiek, theater, muziek, multimedia, boeken, inrichting, spelen, bouw, facility, management en organisatie.

46-47_EDG_PO_Nov15_KindVak.indd 46

14-10-15

16:36

Dat gaat naar Den Bosch toe! Leerzaam kan prima gecombineerd worden met aangenaam. De reis naar ’s-Hertogenbosch per trein kan in groepsverband al gemaakt worden voor € 7.00 retour (zie www.ns.nl/producten). De pendelbus die je vanaf het station naar de beurs brengt (5 minuten) is opgenomen in de registratiefee, evenals het parkeren, de garderobe en een kopje koffie met een Brabantse lekkernĳ. Ook is er gratis wifi beschikbaar. Het terras en het dagelĳkse entertainmentprogramma in het theater zorgen voor een prettige combinatie met netwerken en kennisoverdracht. Aangenaam leerzaam!

Meld je aan voor KindVak 2016 Natuurlĳk ben je als vakvrouw of vakman gemotiveerd om met je collega’s een dag leuk en leerzaam door te brengen op KindVak 2016. Registreer je voor een bezoek via www.kindvak.nl/primaonderwĳs. Je ontvangt dan tevens het e-magazine KindVak Magazine.

KindVak Magazine Omdat netwerken en kennisoverdracht binnen de KindVak-community niet beperkt mag blĳven tot één moment per twee jaar is de KindVak-organisatie gestart met het uitbrengen van een gratis digitaal vakblad voor haar bezoekersdoelgroep. KindVak Magazine wordt gratis toegestuurd aan iedereen die zich aanmeldt voor de nieuwsbrief of registreert voor het event. Dit kan via www.kindvak.nl/primaonderwĳs. Eerdere edities van het e-magazine zĳn via www.kindvak.nl te downloaden. Het magazine brengt up to date-informatie uit de werkvelden van professionals die van het omgaan met kinderen hun vak hebben gemaakt. Met een tomeloze energie zorgen deze kindpro’s voor nieuwe ontwikkelingen binnen hun specialisme. Zo bereiden zĳ de weg voor die opvang, onderwĳs en welzĳn/zorg samen zal laten gaan werken: IKC. Op deze manier leveren zĳ hun bĳdrage die uiteindelĳk de basis zal vormen van een nieuwe manier van denken en werken. Een werkvorm die gebaseerd is op openstaan voor elkaar, op samenwerken en die - als logisch gevolg - zal leiden tot een samensmelting van afzonderlĳke - vaak historisch bepaalde - belangen.

46-47_EDG_PO_Nov15_KindVak.indd 47

14-10-15

16:36

Leerplankader voor een

gezonde leefstijl van 2-24 jaar Vanuit de samenleving neemt de druk op het onderwijs toe om meer aandacht te besteden aan een gezonde leefstijl. Maar wat, hoe en wanneer? Om scholen te helpen bij het vormgeven aan onderwijs in gezonde leefstijl heeft SLO in opdracht van de ministeries van OCW en VWS, samen met een groot aantal partners het Leerplankader Sport, bewegen en gezonde leefstijl ontwikkeld, van 2 tot 24 jaar. door rené leverink

De kerndoelen zijn niet uitvoerig als het gaat om het aanleren van een gezonde leefstijl. Kerndoel 34 van het leergebied Mens en natuur luidt bijvoor beeld: De leerling leert hoofdzaken te begrijpen van bouw en functie van het menselijk lichaam, verbanden te leggen met het bevorderen van licha melijke en psychische gezondheid, en daarin een eigen verantwoordelijkheid te nemen. Het leerplan kader is volgens projectleider Berend Brouwer bedoeld als een voorbeeldmatige uitwerking van wat er met de kerndoelen bedoeld zou kunnen zijn: ‘Gezondheid is een breed begrip. Het gaat van ‘niet ziek zijn’ tot het algehele welbevinden. Uiteindelijk hebben we besloten aan te sluiten bij de Gezonde School-aanpak. Deze ondersteunt scholen bij het structureel werken aan gezondheid op school. Daarbij gaat het erom dat leerlingen in staat zijn goed om te gaan met de kansen en risico’s die er zijn met betrekking tot een gezonde leefstijl. In het leerplankader werken we met zeven thema’s: sociaal- emotionele ontwikkeling, bewegen en sport, fysieke veiligheid, genotmiddelen, persoon lijke verzorging, relaties en seksualiteit en voeding. De doorlopende leerlijn in het leerplankader is erop gericht dat leerlingen aan het eind van het onderwijssysteem in staat zijn zelf verantwoorde beslissingen te nemen over hun leefstijl. Daarvoor moeten ze zich van hun eigen opvattingen bewust zijn en beseffen door wie of wat hun gedrag mede bepaald wordt.

Handreiking Het leerplankader geeft aan welke onderwerpen voor welke leeftijdscategorie aan de orde kunnen komen. Het is aan de scholen zelf om te bepalen hoe die thema’s in het onderwijsprogramma worden

ingevlochten. Brouwer wil benadrukken dat het leerplankader geen verplichtend karakter heeft: ‘Het is een handreiking, een advies waar scholen, uitgevers en andere betrokkenen gebruik van kun nen maken. Ze moeten niets. Er is ook geen sprake van toezicht van de inspectie of van verplichte referentieniveaus.’ Wat zijn voor scholen beweeg redenen om serieus werk te maken van het thema gezonde leefstijl? Brouwer: ‘Jongeren met een gezonde leefstijl zijn weerbaarder, kunnen weer stand bieden aan de verleidingen die onze fysieke en sociale omgeving kent. Ze doen het vaak in alle opzichten beter, zowel privé als op school. Dat is voor de school ook goed. Daarom kiezen scholen voor een programma dat gericht is op een structu rele, preventieve aanpak. Er zijn nu al veel scholen die zich mogen afficheren als Gezonde School. De Gezonde School-aanpak gaat uit van wat de school al doet en bouwt hierop verder. Dat kan specifieke problematiek op het terrein van fysieke gezond heid zijn, maar ook de wens om alles wat die school doet op het gebied van gezond leven in kaart te brengen en waar nodig verder te versterken. Denk aan het aanbieden van gezonde producten in de kan tine of het veiliger maken van de schoolomgeving. Een school die voldoet aan een aantal criteria, komt in aanmerking voor het Gezonde School-vignet. Maar je kunt als school natuurlijk ook zonder dat vignet uitdragen dat je een gezonde leefstijl hoog in het vaandel hebt en daar serieus en consistent aandacht aan besteedt. Het Leerplankader Sport, bewegen en gezonde leefstijl is bedoeld als richt snoer daarvoor.’ Meer informatie: SLO, Berend Brouwer, b.brouwer@slo.nl, http://gezondeleefstijl.slo.nl

48-49_EDG_PO_Nov15_SLO.indd 48

14-10-15

16:40

Thema’s gezonde leefstĳl Sociaal-emotionele ontwikkeling De sociaal-emotionele ontwikkeling van jongeren is een belangrĳke factor bĳ de uitwerking van de andere thema’s in dit leerplankader. Immers, in alle thema’s wordt een beroep gedaan op persoonlĳke weerbaarheid, persoonlĳke effectiviteit en zelfsturing van de individuele leerling in situaties waarin anderen ook invloed uitoefenen.

Voeding Onderwĳs zou moeten stimuleren dat jongeren kiezen voor een gezonder en duurzamer voedingspatroon. Het is van belang dat jongeren het verschil tussen gezond en minder gezond kennen en weten waar ons voedsel eigenlĳk vandaan komt. Welke processen zĳn nodig om het te maken? Wat is een duurzame voedselproductie en hoe zit het met de kwaliteit van ons voedsel?

Bewegen en sport Actief zĳn is een belangrĳk onderdeel van een gezonde leefstĳl en draagt bĳ aan de kwaliteit van leven of gezondheid in de breedste zin van het woord. De school kan op diverse manieren een bĳdrage leveren aan het doen ontwikkelen en benutten van een actieve leefstĳl. Vooral door jongeren goed te leren deelnemen aan bewegen en sport en hen te laten ervaren wat de meerwaarde daarvan kan zĳn.

Persoonlĳke verzorging In dit thema is er aandacht voor het kennen en verzorgen van je lichaam, herkennen wat gezond en ongezond is, regels en gebruiken rond hygiëne toepassen, je huid, je gebit en je gehoor gezond houden, en hoe je je presenteert op school, op je werk en tĳdens stage-activiteiten.

Genotmiddelen In het thema genotmiddelen is de standaard dat ‘het niet normaal is om middelen te gebruiken’. Doel is het drinken van alcohol uit te stellen tot in elk geval 18 jaar en roken en drugsgebruik totaal te ontmoedigen. Dit door te wĳzen op de effecten van genotsmiddelen op de gezondheid en factoren die invloed uitoefenen op de weerbaarheid.

Relaties en seksualiteit Door jonge mensen van jongs af aan kennis, waarden, normen en vaardigheden bĳ te brengen, zĳn ze beter in staat positieve relaties aan te gaan, te genieten van seksualiteit, zorg te dragen voor anticonceptie en gezinsplanning en verantwoordelĳkheid te nemen voor hun eigen en andermans seksuele gezondheid.

Fysieke veiligheid Onderwĳs wil ervoor zorgen dat jongeren op een verantwoorde wĳze leren omgaan met risico’s, zonder te vervallen in risicomĳdend gedrag. Leren betekent je mogelĳkheden vergroten, onbekend terrein verkennen, risico’s nemen. Risico’s nemen hoort bĳ het leven, maar er zĳn grenzen.

PrimaOnderwĳs 49

48-49_EDG_PO_Nov15_SLO.indd 49

14-10-15

16:41

Make the Match haalt

technisch vernuft naar boven

Maak een nieuw product van gerecycled materiaal. Met deze uitdagende opdracht gingen leerlingen uit 3 vmbo van het Markland College in Zevenbergen half september aan de slag. Het groepje dat het origineelste, beste resultaat aflevert en dat ook nog goed weet te presenteren, wint de wedstrijd. Maar de grote winst is dat het hele project bijdraagt aan broodnodige vaardigheden én techniek op een leuke manier onder de aandacht brengt. Maak kennis met Make the Match. Techniek is overal. Toch hebben veel jongeren een onvolledig en onjuist beeld van technische studies en beroepen. Met als gevolg dat ze techniek als mogelijke richting voor hun eigen toekomst vaak onterecht afschrijven. Make the Match helpt daar verandering in te brengen door leerlingen in het vmbo de leuke, soms onbekende mogelijkheden van techniek te laten zien en ervaren. De onderzoeken ontwerpwedstrijd is opgezet door TechniekTalent.nu, een samenwerkingsverband van acht technische sectoren met als doel meer instroom en behoud van jongeren in de techniek. Vmbo-scholen kunnen kosteloos deelnemen en doen dat ook in steeds grotere aantallen.

Kant-en-klaar project Jelle van den Bergen haalde Make the Match naar het Markland College. De leraar Nederlands werd onlangs decaan en coördineert al langere tijd de techniek activiteiten op de scholengemeenschap. ‘Wij besteden veel aandacht aan techniekonderwijs’, vertelt hij. ‘Op het vmbo hebben we bijvoorbeeld het Bèta Challenge Programma ingevoerd, waarmee we leerlingen in aanraking brengen met allerlei technologieën en innovaties. We laten ze onder andere technische projecten uitvoeren, waarbij ze zelf alles uit moeten zoeken. Ze leren daardoor veel actiever dan wanneer ze gewoon gaan zitten en de docenten hun verhaal houden. Make the Match kwam ik tegen toen ik op internet aan het rondsnuffelen was op zoek naar inspiratie Jelle van den Bergen, docent en decaan Markland College in Zevenbergen.

50-51_EDG_PO_Nov15_TechniekTalent1.indd 50

voor volgende projecten. Ik was meteen enthousiast: dit is precies wat wij op school ook doen! Maar dan kanten-klaar, verpakt in een wedstrijd, met een werkboek en begeleiding van mensen uit de praktijk. We hoeven als leerkrachten zelf alleen het proces te begeleiden.’

14-10-15

16:42

Recycling en zorg

Jeroen Oomkes, productontwerper en

Vmbo-scholen die Make the Match oppakken, kiezen uit twee thema’s: recycling en zorg. Eventueel kunnen scholen ook zelf een thema aandragen. In alle gevallen werken de leerlingen in groepjes, alsof ze een eigen bedrijfje hebben. Samen bedenken en ontwerpen ze een product dat past in het thema, zoeken ze materialen bij elkaar en maken ze een prototype. Tussentijds leggen ze hun plan voor aan een professionele jury, die het beoordeelt op originaliteit en verkoopbaarheid en tips geeft om het product verder te verbeteren. Tijdens een eindevent presenteren ze hun uitvinding aan medeleerlingen en hun ouders en wijst het publiek samen met de vakjury de winnaar aan.

jurylid Make the Match.

Mix van talenten

taken te verdelen, creatief en kritisch na te denken en te presenteren. Techniek is daar heel geschikt voor. Ik raad klassen altijd aan om groepjes te vormen waarin uiteenlopende talenten en interesses vertegenwoordigd zijn. De ene leerling werkt graag met de handen, de ander presenteert graag of vindt het leuk om stemmen te werven en weer een ander is juist creatief of kan goed tekenen. Als je dat allemaal combineert, krijg je de beste resultaten.’

‘Bij Make the Match ontwikkelen leerlingen gaandeweg verschillende vaardigheden’, vertelt ondernemer

Trots Tijdens de inleiding op Make the Match op het Markland College liet Jeroen allerlei voorbeelden zien van gerecyclede producten, om de leerlingen alvast op ideeën te brengen. Van een stoel van cd’s tot een vogelhuisje gemaakt van een cowboylaars. Zijn ervaring is dat Make the Match ook heel vernuftige producten oplevert. ‘Leerlingen zijn er zelf meestal ook trots op. Bij de eindevents zie ik bijna altijd wel iets waarvan ik denk: dit zou je verder moeten uitwerken en op de markt moeten zetten. Zoals een ijshoorntje ín een ijshoorntje, waardoor het ijs niet op je handen lekt, een vuurwerk handschoen die je beschermt tegen brandwonden en een systeem om van plastic afval vuldraad voor 3D-printers te maken.’

Foto TechniekBeeldbank.nu

Meisjesgroepen winnen vaker

en jurylid voor Make the Match Jeroen Oomkens. Uit zijn koker komen onder meer bewegingssensoren in sportschoenen, een bierkoeler en de zwaailichten op politiemotoren. Tegenwoordig heeft hij een eigen fietsenmerk. ‘Ze leren bijvoorbeeld samen te werken,

De leerlingen werden duidelijk enthousiast van de presentatie. Jelle: ‘Het is soms moeilijk te zien of wat je aanbiedt ook echt overkomt. Maar ik heb g ezien dat ze er zin in hebben. Dat merk je al aan de vragen. Zeker de meiden zijn echt gemotiveerd.’ J eroen h erkent dit. ‘Meisjesgroepen winnen vaker. Meisjes zijn vaak origineler en creatiever in het b edenken van oplossingen. Bovendien zijn ze kritischer tegenover elkaar en praten ze meer. Dat helpt allemaal.’ Jelle is benieuwd welke technische snufjes zijn leerlingen ontwerpen. ‘Deze klas moet aan het eind van dit schooljaar een profielkeuze maken. Wij proberen als school techniek te promoten, ook met ons mooie technieklokaal en gerichte bedrijfsbezoeken. Dit project geeft leerlingen er weer een positieve e rvaring met techniek bij.’

Is Make the Match ook iets voor jouw vmbo-leerlingen? Kijk op TechniekTalent.nu/makethematch en meld je aan. PrimaOnderwijs 51

50-51_EDG_PO_Nov15_TechniekTalent1.indd 51

14-10-15

16:42

Vorig schooljaar besteld door 17.933 groepen, dat zĳn ± 412.000 leerlingen!

Maak een Feest van

financiële educatie! Bestel het gratis lespakket van Wĳzer in geldzaken! Bij de feestdagen horen cadeaus en dat betekent dat er weer flink wat geld wordt uitgegeven. Een perfecte aanleiding om kinderen bewust te maken van de waarde van geld. Wijzer in geldzaken ontwikkelde gratis lesmateriaal voor de basisschool dat bestaat uit vier thema’s, waarvan Feestdagen toepasselijk de eerste is die centraal staat. Start financiële educatie met een feestje en haal het lespakket vandaag nog in de klas.

Financiële educatie staat in het onderwĳs hoog op de agenda. Dat bleek ook tĳdens de NOT-beurs, begin dit jaar. De stand van Wĳzer in geldzaken, waar de lespakketten gratis te bestellen waren, was de bestbezochte stand in de Jaarbeurs en kreeg zelfs bezoek van Hare Majesteit Koningin Máxima, erevoorzitter van Wĳzer in geldzaken.

Belevingswereld Om het hele schooljaar aandacht te kunnen besteden aan dit belangrĳke onderwerp, heeft Wĳzer in geldzaken in samenwerking met uitgeverĳ Zwĳsen lesmateriaal ontwikkeld, gekoppeld aan thema’s die aansluiten bĳ de belevingswereld van kinderen. Met december in zicht start het lespakket dan ook met het thema Feestdagen. Sinterklaas en Kerstmis zĳn de ideale haakjes om kinderen bewust te maken van omgaan met geld. Kinderen moeten in deze periode kiezen: naar budget, binnen bepaalde prijsmarges, maar ook reclame en groepsdruk zĳn van invloed op keuzes. Bestel het lespakket voor december zodat er maximaal gebruik gemaakt kan worden van het materiaal. In januari zal het thema Feestdagen namelĳk geen onderdeel meer uitmaken van het pakket. 52

52-54_EDG_PO_Nov15_WIG.indd 52

14-10-15

16:43

Save the date!

De Week van het geld vindt dit schooljaar plaa ts van 14 t/m 18 maart 2016. Zet deze datum al vast in de schoolkalender !

Financiële educatie

kan het héle jaar!

Naast het thema Feestdagen vind je nog meer aansprekende thema’s die het hele jaar inzetbaar zĳn. Sparen en vooruit kĳken, De wereld van het geld en Zelf geld verdienen. Voor groep 8 is nog een extra thema over Verzekeren beschikbaar. De thema’s op een rĳtje.

Handige blocs Het lespakket is zeer uitgebreid. Voor groep 3 t/m 8 zĳn er voor vier thema’s werkbladen beschikbaar, inclusief een toelichting en antwoordmodel voor de leerkracht. Deze zĳn gebundeld in handige blocs waar de werkbladen voor de leerlingen gemakkelĳk uit te halen zĳn. Per bloc zĳn er 35 werkbladen, voldoende voor een hele klas. De handleiding voor de leerkracht bevindt zich eveneens in deze blocs en biedt inhoudelĳke ondersteuning zodat er weinig tot geen voorbereidingstĳd nodig is. Voor groep 1/2 zĳn er geen werkbladen voor de leerlingen maar een handleiding voor de leerkracht, een thuiswerkblad en een ouderpagina. Dit materiaal voor groep 1/2 is alleen digitaal beschikbaar en kan worden gedownload via www.weekvanhetgeld.nl/lesmateriaal. Hier zĳn ook de additionele materialen te vinden voor alle groepen: de digibordversies van alle werkbladen, de thuiswerkbladen en ouderinstructies, evenals de pdf’s van de werkbladen en de handleidingen.

November/december: Bĳ het thema Feestdagen ontdekken kinderen dat aan het besteden van geld grenzen zijn verbonden. Het behandelt reclame en verleidingen, prĳsvergelĳking en ze leren dat je geld maar één keer kunt uitgeven. Januari/februari: Bĳ Sparen en vooruit kĳken leren leerlingen wat het verschil is tussen sparen en lenen en het kiezen van spaardoelen. Ook wordt het begrip rente geïntroduceerd. Maart: Bij De wereld van het geld maken leerlingen kennis met een aantal standaard financiële begrippen en de rol van een bank en leren ze het verschil tussen contant betalen en pinnen. Ook het huishoudboekje van de overheid komt aan bod. Dit thema is uitermate geschikt voor tĳdens de Week van het geld! April/mei: Het thema Zelf geld verdienen leert kinderen overzicht houden wanneer ze zelf geld verdienen, hetzĳ voor zichzelf, hetzĳ voor een goed doel. In dit thema komt ook het veilig bewaren van belangrĳke documenten aan de orde.

PrimaOnderwĳs 53

52-54_EDG_PO_Nov15_WIG.indd 53

14-10-15

16:43

Ook online

Ga naar www.weekvanhetgeld.nl/lesmateriaal en download alle aanvullende lesmaterialen: de digibordversies, de thuiswerkbladen en ouderinstructies en ook de pdf’s van deze handleiding en de werkbladen.

Nibud-leerdoelen Het lesmateriaal is gemakkelĳk inpasbaar in de bestaande lesstructuur, aansluitend bĳ het ontwikkelingsniveau van leerlingen en bĳ de meest gebruikte methodes Rekenen. Al het lesmateriaal is gebaseerd op de Nibudleerdoelen ‘omgaan met geld’ en de ‘leerlĳn financiële vaardigheden’ van Wĳzer in geldzaken. Het lesmateriaal hoeft niet per se klassikaal ingezet te worden; leerlingen die tĳd over houden bĳ andere vakken, kunnen dan aan de slag met de werkbladen.

materiaal van Wĳzer in geldzaken omvat dan ook een thuiswerkblad en een ouderinstructie, zodat ook ouders samen met hun kinderen thuis aan de slag kunnen.

Meer leren omgaan met geld? Op www.weekvanhetgeld.nl staat een overzicht van alle beschikbare materialen en activiteiten. Ook voor de onderbouw staan op deze site leuke materialen, zoals kleur- en doeplaten en spelletjes. Zo kan iedereen, op school en thuis, een feest maken van financiële educatie!

Gezamenlijke verantwoordelijkheid Kinderen leren omgaan met geld, is een gezamenlĳke verantwoordelĳkheid van het onderwĳs en ouders. 90 procent van de ouders vindt het belangrĳk dat kinderen goed leren omgaan met geld. Het gratis les-

Gebruikersonderzoek wĳst uit: 71% vindt dat lesmateriaal sterk bĳdraagt om leerlingen te leren omgaan met geld!

Waarom maak je gebruik van het lespakket? • Vanwege de aansluiting bĳ de belevingswereld van de leerlingen (77%). • Vanwege de praktische aanvulling op het bestaande lesmateriaal (48%).

Wat zĳn de verwachte leereffecten? • Noodzakelĳke kennis voor de leerlingen (79%). • Bewust worden van leren omgaan met geld (79%). • Het lesmateriaal draagt sterk bĳ aan het doel om leerlingen beter te leren omgaan met geld (71%). Bron: Evaluatie lesmateriaal Wĳzer in geldzaken, uitgevoerd door DUO Onderwĳsonderzoek (juni 2015).

Maak een Feest van financiële educatie! Bestel het gratis lesmateriaal (er zĳn geen kosten of verplichtingen aan verbonden)

www.weekvanhetgeld.nl/lesmateriaal 54

52-54_EDG_PO_Nov15_WIG.indd 54

14-10-15

16:44

55_EDG_PO_Nov15_ADFixjeRix.indd 55

14-10-15

16:45

Kurzweil: de beste kans die u een kind met dysle e kunt geven Kurzweil software maakt zelfredzaam, geeft zelfvertrouwen en zorgt voor betere leerresultaten. Tienduizenden kinderen werken er al mee. Kurzweil wordt met succes ingezet bij lees- en spellingproblemen, taalontwikkelingsstoornis (TOS), autisme (ASS), ADHD en andere Special Educational Needs (SEN). Kurzweil is geschikt voor PC, Mac, iPad, iPhone en (binnenkort) Android tablet.

tu n u Dit g er kind ied n h c to et ee m eem l b o pr leer

NIEUW nu ook als schoolbrede licentie: altijd de laatste versie voor de laagste kosten

Het Bovenschools Arrangement Dysle e en Preventie Leesproblemen Met deze succesvolle totaalaanpak bereikt uw school meer met minder geld. Ruim 1.400 scholen doen al mee. Meer informatie? Stuur ons een e-mail consultancy@lexima.nl

www.lexima.nl/kurzweil tel: 033 - 434 8000

56_EDG_PO_Nov15_ADLexima.indd 56 Advertentie PrimaOnderwijs - Kurzweil [06-11-2015].indd 1

14-10-1510:45:13 16:46 9-10-2015