Future magazine by TMG Natives

TABLE OF CONTENTS THE FUTURE OF MEDICINE

Nadine Bongaerts ‘Ik breng de wetenschap graag dichter bij de samenleving’

THE FUTURE OF HEALTH

Is veroudering een ziekte?

THE FUTURE OF MANUFACTURING

Tilly Lockey is superheld dankzij bionische arm

Serieproductie uit 3D-printer

THE FUTURE OF SOLUTIONS

22 24

Leer te denken in moonshots Technologie voor een beter leven

THE FUTURE OF FINANCE

Ook bij Artificial Intelligence blijft de mens onmisbaar

Google X directeur Mo Gawdat deelt zijn algoritme voor geluk tijdens BusinessBoost Live

THE FUTURE OF SUSTAINABILITY

Drinkwater uit de zee

THE FUTURE OF LAW

Disruptie in de advocatuur

OVERIG

07 Editor’s letter 26 Slimme musthaves die je leven

makkelijker maken

GUEST EDITOR

Jim Stolze Faculty Chair SingularityU The Netherlands

HEAD OF CONTENT Isabel Michelotti

ART DIRECTOR Marije Groot

COVERFOTO Jitske Schols

SALES

Annie Veerbeek Dennis Landman

Bij interesse in partnercontent/adverteren: sales@dft.nl

LITHOGRAFIE De Telegraaf

DRUKKERIJ

PrintConsult

TMG is founding partner van SingularityU The Netherlands.

Get Into The FUTURE magazine is een uitgave van SingularityU The Netherlands en TMG Natives.

EDITOR'S LETTER

GET INTO THE FUTURE

Jim Stolze Faculty Chair SingularityU The Netherlands beeld Frank Ruiter

Techno-optimist, word ik weleens genoemd. Meestal gaat die term vergezeld van een spottend lachje. Alsof technologie al onze problemen gaat oplossen! Ironie is het grootste wapen van de scepticus.

et grootste wapen van de techno-optimist, zijn gelukkig de feiten. We leven in een tijd van extreme vooruitgang. Singularity University laat zien welke technologieën zich in een exponentieel tempo ontwikkelen en hoe zij de sleutel vormen tot het oplossen van wereldproblemen. Tussen droom en realiteit liggen nog veel hindernissen, maar aan de technologie zal het niet liggen. De oplossingen zijn het probleem niet! De vertragende factor is meestal is een gebrek aan voorstellingsvermogen. Dat compenseren we vaak door middel van taal. Door aan zo’n technologie een minder bedreigend bijvoeglijk naamwoord te verbinden. “Nee, het is geen intelligentie. Het is kunstmatige intelligentie. Of als iemand in een andere wereld loopt, is het een virtual reality.” Of als we kijken door de ogen van Nadine Bongaerts (interview pagina 8). Met haar werk vormt ze een levende brug tussen de biologie (hoe werkt de natuur, hoe ontwikkelen organismen zich?) en technologie (onze tweede natuur, hoe ontwikkel je een systeem?).

Zij kan gepassioneerd vertellen over hoe digitale technologieën zelfs genetische defecten kunnen verhelpen, of hoe we via nieuwe methoden antibiotica kunnen ontdekken. Toch noemen we het nog synthetische biologie. Ik vermoed dat binnen vijf jaar die malle bijvoeglijke naamwoorden overbodig zijn geworden. Is er nu nog iemand die het over e-mail heeft om te benadrukken dat de boodschap via de elektronische snelweg is verstuurd? Zo zullen we er ook achter komen dat je problemen oplost met intelligentie; het maakt dan niet uit of die intelligentie uit een doosje of uit een hoofdje komt. De toekomst overkomt ons niet, wij moeten hem zelf vormgeven. Dat doen we door de keuzes die we maken, door de acties die we vandaag ondernemen. Als jij je een optimistische toekomst kunt voorstellen, heb je de eerste stap al gezet. De verandering begint bij jou. Be the change. Ik wens je veel plezier bij het lezen van het eerste magazine voor techno-realisten!

GET INTO THE FUTURE

‘GEEN MENS IS ZO SLIM ALS DE NATUUR’ THE FUTURE OF MEDICINE

Als kind had ze grote interesse in het universum. Nadine Bongaerts (29) verslond de boeken van Stephen Hawking over tijd en ruimte, in een poging de wereld beter te begrijpen. Later ontdekte ze de moleculaire wereld van het leven, waar ze haar studie van maakte. Inmiddels werkt ze in Parijs aan een nieuwe methode om antibiotica te ontdekken. Maar bovenal is ze een bruggenbouwer: “Je moet als wetenschapper ook je lab uit. Uitleggen wat je doet, zaken in hun context plaatsen. Ik breng de wetenschap graag dichter bij de samenleving.” tekst Annemarie Moerman • beeld Jitske Schols

aar fascinatie voor de natuur begon met een verhaal over groene thee en wormpjes, vertelt Bongaerts, die vanuit haar woonplaats Parijs enkele dagen in Amsterdam is voor dit interview en familiebezoek. “Ik had in een wetenschapsblad gelezen dat wormpjes die op een dieet van groene thee werden gezet langer leefden dan normaal. Ik wilde weten hoe dat kon en besloot me erin te verdiepen. Ik

schreef er een profielwerkstuk over en leerde steeds beter begrijpen hoe het kan dat een bepaalde stof in thee uiteindelijk allerlei processen kan triggeren tot op DNA-niveau, waardoor een cel langer kan overleven. Ik heb zelfs een experiment gedaan met fruitvliegjes en groenetheepillen, wat mislukte omdat de incubator door klasgenoten te hoog was gezet en de vliegjes doodgingen. Maar de moleculaire wereld van het leven, die ik daardoor ontdekte, vond ik

zo fascinerend dat ik er mijn studie van wilde maken.” Bongaerts studeerde Life Science & Technology in Leiden en Delft en deed tijdens haar bachelor in 2010 in de VS mee aan iGEM, een wedstrijd op het gebied van synthetische biologie. “Daar leerde ik dat we niet alleen veel weten over de natuur, maar het ook kunnen gaan engineeren. Met die kennis kunnen we biologische machines maken. Een cel kunnen we genetisch zo verbou-

GET INTO THE FUTURE

wen dat we er een fabriekje van kunnen maken dat medicijnen of biobrandstoffen produceert. Ik ontdekte dat de mogelijkheden ongelimiteerd zijn.”

DNA-taal Die ongelimiteerde mogelijkheden gaan voor een ‘gigarevolutie’ zorgen, voorspelt Bongaerts. “De biologie begint een informatietechnologie te worden, omdat we DNA kunnen uitlezen en schrijven. Dit is the next big thing. Als je twintig jaar geleden bijvoorbeeld een haaiengen nodig had, moest je de zee in en een haai vinden om dat stukje DNA op een of andere manier uit het dier te halen. Tegenwoordig hebben we online databases met de DNA-informatie van duizenden organismen, omdat dit ooit een keer is uitgelezen. Dat betekent dat ik een interessant gen, bijvoorbeeld van een haai, kan opzoeken in een database, die informatie kan kopiëren en plakken in een document en zelfs kan editen. Vervolgens kan ik mijn DNA-ontwerp naar een bedrijf sturen die mijn fysieke DNA print, zodat ik ermee aan de slag kan gaan.” “Alle functies die voorkomen in de natuur staan ergens beschreven in een universele DNA-taal. We begrijpen steeds beter hoe die functies zijn gecodeerd en kunnen als het ware de taal van de natuur spreken. Zelfs als dat DNA synthetisch door de mens wordt gemaakt, kan het door een cel worden uitgelezen. Het gaat daarbij dan nog steeds om natuurproducten, want het zijn onderdelen uit de natuur, maar wel door mensen gemaakt”, legt ze uit. “De natuur zelf maakt heel bijzondere dingen, maar die zijn niet altijd praktisch en toegankelijk voor ons als mens. De kracht van de synthetische biologie is dat we al die geniale uitvindingen die de natuur heeft voortgebracht en die veel slimmer zijn dan wat wij met de computer, robots of chemie kunnen maken, kunnen gebruiken om iets te maken wat wél praktisch is voor ons.”

Twijfels Zowel start-ups als gevestigde bedrijven maken al impact op de maatschappij met ontwikkelingen op het gebied van synthetische biologie, zegt ze. “Ik verwacht dat dit in de komende vijf tot tien jaar ook zichtbaarder wordt voor de consument.” Ze verwacht tegelijkertijd

Er is geen technologie op de wereld waarmee je alleen maar goede dingen kan doen, dus het is logisch dat er twijfels zijn. Dan is de vraag: hoe gaan we met z’n allen met die informatietechnologie om? Communicatie is daarbij essentieel en op dat gebied valt nog veel te winnen. dat biologie als informatietechnologie de nodige discussie gaat oproepen. “Er is geen technologie op de wereld waarmee je alleen maar goede dingen kan doen, dus het is logisch dat er twijfels zijn. Dan is dus de vraag: hoe gaan we met z’n allen met die informatietechnologie om?” Communicatie is daarbij essentieel en op dat gebied valt nog veel te winnen, weet Bongaerts. “Als wetenschapper word je nog vaak beoordeeld op hoeveel publicaties je hebt. Natuurlijk komt daar een gedeelte communicatie bij kijken, maar het is voor het succes van je carrière niet nodig om erop uit te gaan en de dialoog aan te gaan.” Bongaerts richtte daarom in 2011 Science Matters op, waarmee ze wetenschappers helpt om hun onderzoek te communiceren naar het grote publiek. En daarnaast volwassenen en kinderen probeert te interesseren voor de wetenschap. “De kennis die voor ons zo vanzelfsprekend is omdat we elke dag in het lab staan, is dat voor anderen niet altijd. Je moet dus als wetenschapper ook dat lab uit. We proberen een nieuwe generatie wetenschappers te leren hoe je kunt uitleggen wat je doet en hoe je zorgt voor interactie met mensen buiten het veld.” Volgens Bongaerts is het

belangrijk dat onderzoek wordt vertaald naar andere partijen. “De maatschappij, patiënten, het bedrijfsleven… wij proberen dat met verschillende activiteiten te faciliteren, bijvoorbeeld door te helpen om blogs of video’s te maken en door minilezingen te geven. We werken samen met musea, geven workshops aan kinderen en zetten kunstenaars in.” Werken aan een duurzamere maatschappij is voor haar een enorme drijfveer. “We kunnen technologie uit de natuur gebruiken en toepassen op zaken die we nu op een minder duurzame manier doen. Een voorbeeld: er bestaat een plantje waaruit je een heel goed malariamiddel kunt halen. Als je veel van dat middel nodig hebt, moet je dus een heleboel hectare aan grond hebben om die plant te laten groeien. Een synthetisch bioloog heeft alle benodigde genetica in een gistcel gezet en die cel kan precies hetzelfde trucje als de plant. Een stuk efficiënter en goedkoper dus.”

Antibiotica Hoewel Bongaerts zich graag en veel in de maatschappij beweegt, brengt ze ook nog veel tijd door in het lab. Sinds twee jaar woont ze in Parijs, waar ze haar promotieonderzoek doet. Samen met een andere onderzoeker werkt ze aan

GET INTO THE FUTURE

Nadine Bongaerts: “Het kost ontzettend veel geld – een miljard euro – en tijd om een medicijn te ontwikkelen. De meeste kosten en tijd zitten in de testfase op patiënten. Logisch, want het moet veilig gebeuren. Veel mensen snappen niet waarom het zo lang duurt voordat er een medicijn op de markt komt. Ook daarom is het belangrijk om het proces te delen.”

GET INTO THE FUTURE

het probleem van antibioticaresistentie. “Gelukkig staan we er in Nederland redelijk goed voor, omdat je hier niet zomaar antibiotica krijgt. In andere delen van de wereld wordt het vaak voorgeschreven, omdat het goedkoop is. Dat levert problemen op. Ten eerste omdat antibiotica ook veel goede bacteriën doodt, ten tweede omdat de slechte bacteriën resistent kunnen worden.” Voor het onderzoek in Parijs werkt ze aan een nieuwe methode om antibiotica te ontdekken. “In eerste instantie voor de infectieziekte tuberculose, waar jaarlijks zo’n 2 miljoen mensen aan sterven. De bacterie die tuberculose veroorzaakt, groeit ontzettend langzaam en je kunt er alleen veilig mee werken als je een speciaal lab hebt. Met behulp van synthetische biologie voegen we genen uit de tuberculosebacterie toe aan een ongevaarlijke en snelgroeiende bacterie waarop we sneller en makkelijker medicijnen kunnen testen. Een muis wordt weleens gebruikt als testmodel voor de mens; op dezelfde manier maken we een ‘muismodel’ voor de tuberculosebacterie.” Ze wijst op het gevaar van antibioticarestistentie. “Zeker wanneer je een antibioticumkuur niet afmaakt. Als je te snel stopt, is de kans nog groter dat bacteriën resistent worden. Er zijn heel veel soorten bacteriën die resistent aan het worden zijn tegen de beschikbare antibiotica. En dan kunnen artsen gewoon niets meer voor je doen. Dan krijgen we middeleeuwse taferelen: lichaamsdelen amputeren. Er wordt voorspeld dat in 2050 ongeveer 10 miljoen mensen per jaar sterven aan de gevolgen van anti-

bioticaresistentie.” Ondanks de alarmerende berichten gebeurt er in de wereld nog te weinig om het probleem te voorkomen, merkt Bongaerts. “Je zou zeggen: daar gaan heel veel farmaceuten iets mee doen, maar dat is niet zo. Er is namelijk geen businessmodel, omdat er nog te veel antibiotica zijn die goed werken. Als je nu patent aanvraagt op een antibioticum, heb je ongeveer twintig jaar de tijd om het middel als enige op de markt te brengen. Maar als er in de komende jaren nog genoeg middelen werken, ga je hier nooit voldoende inkomsten uit genereren om je investeringen terug te verdienen. Overheden zouden hun verantwoordelijkheid moeten nemen en nu voor funding moeten zorgen. Niet pas als het te laat is.” Het kost ontzettend veel geld – een miljard euro – en tijd om een medicijn te ontwikkelen. “De meeste kosten en tijd zitten in de testfase op patiënten. Logisch, want het moet veilig gebeuren. Veel mensen snappen niet waarom het zo lang duurt voordat er een medicijn op de markt komt. Ook daarom is het belangrijk om het proces te delen.”

Impact Tijdens de summit van SingularityU NL in de Philharmonie geeft Bongaerts een ‘minilecture’ over synthetische biologie. “Om te vertellen wat het vak inhoudt, wat we ervan kunnen verwachten en wat de impact gaat zijn. Wat betekenen de ontwikkelingen voor de wereld, wat betekent het voor jou, wat betekent het voor diegene die voor je zit? De summit biedt een mooie kans

om dat zichtbaar te maken. Het mooie aan SingularityU Nederland is dat je bijzondere groepen voor je neus krijgt: mensen die je niet elke dag spreekt. De dialoog is voor mij belangrijk, dus ik zie dit als een mooi platform om mensen samen te brengen.” Bruggen bouwen, dat doet ze graag. “Weten hoe de natuur werkt en hoe je daar technologie uit kunt halen, dat is mijn passie. Maar ik probeer wel alles in een context te plaatsen. Voor mij is het belangrijk om met mensen te praten over wat er in de wetenschap gebeurt en wat hun perspectief daarop is. Ook om te kijken hoe je al die technologieën in goede banen kunt leiden.” In de toekomst ziet ze zichzelf vanuit haar rol als wetenschapper naar een meer ondernemende rol gaan. “Om te kijken hoe we de technologie naar de markt en dus de mens kunnen brengen. De koppeling maken tussen velden, kennis en mensen. Ik zou het heel tof vinden om een product te ontwikkelen.” De kracht van de natuur blijft daarbij haar grootste inspiratiebron. “Bij de productie van chemicaliën komen veel afvalstoffen vrij. De natuur is zo slim, die maakt geen product dat ze niet kan afbreken. Dat principe moeten we meer gaan volgen, want het is zo veel duurzamer, slimmer en veiliger. Ik hoop dat ons vak daar een bijdrage aan kan leveren. Laten we eerlijk zijn: de natuur heeft nog steeds de meest geavanceerde technologie die er bestaat. Nog geen mens is erin geslaagd om iets te maken dat zo geavanceerd is als een plant of een brein.”

De natuur maakt niets dat ze niet kan afbreken. Dat principe moeten we meer gaan volgen, want het is veel duurzamer, slimmer en veiliger. Ik hoop dat ons vak daar een bijdrage aan kan leveren. Laten we eerlijk zijn: de natuur heeft nog steeds de meest geavanceerde technologie die er bestaat.

GET INTO THE FUTURE

REVOLUTIE IN GENEESKUNDE THE FUTURE OF HEALTH

De wetenschap houdt zich bezig met het steeds verder verlengen van ons leven op aarde. Waarom eigenlijk? Uiteraard willen we graag zo lang mogelijk genieten van een gezond leven, maar hoort de dood niet gewoon bij het leven? “Dat hangt ervan af hoe je het bekijkt”, zegt Kris Verburgh. “Je kunt veroudering ook beschouwen als een 100% overerfbare en dodelijke multisysteemziekte.” tekst Isabel Michelotti

eroudering als ziekte? “Wel als je vanuit het standpunt van een arts redeneert”, zegt Verburgh. “Als je veroudering aanpakt, dan pak je tegelijkertijd veel ziektes aan. Stel: we zouden harten vaatziektes kunnen genezen. Dat verlengt de gemiddelde levensduur maar met 2,8 jaar. Dan sterft iemand alsnog aan Alzheimer, kanker of een andere ouderdomsziekte. Als we de veroudering afremmen, lossen we meerdere vliegen in één klap op.” Moeder Natuur heeft een andere agenda dan wij, meent hij. “De natuur wil dat we ons zoveel mogelijk voortplanten, wat er daarna met ons gebeurt maakt haar niet uit. Als je ouder dan 30 bent, ben je niet meer nuttig en zegt de natuur: ik ga je niet meer onderhouden. Dat wegkwijnen duurt vervolgens nog 50 jaar, omdat we stevig zijn gebouwd, maar daarna sterf je eraan. Wij hebben een ander doel: zolang mogelijk gezond blijven. Ons tot ons 88e levensjaar kerngezond voelen en daarna in twee jaar aftakelen.” Volgens Verburgh is voeding de krachtigste methode om langer jong te blijven, gevolgd door

sport, slaap en psyche. “En zeker niet roken.” Verburgh meent dat we steeds ongezonder zijn gaan eten. Maar waarom worden we toch ouder dan, pak ‘m beet, in de oertijd? “Als je de skeletten van de jagers en verzamelaars van 30.000 jaar terug vergelijkt met die van 10.000 jaar terug, toen de landbouw opkwam, zie je dat de skeletten uit de oertijd groter en gezonder waren. Ze leefden van vruchten, zaden en wilde vis. Maar ze stierven jong: door vijandige stammen, een val in het ravijn of omdat ze door een sabeltandtijger werden opgegeten.”

Deep neural networks Verburgh ziet een aantal interessante ontwikkelingen op het geneeskundevlak. “Er is sprake van een aantal paradigmaverschuivingen. Allereerst de samenwerking met Kunstmatige Intelligentie. De afgelopen jaren zijn grote stappen gezet, onder meer door de ontwikkeling van deep neural networks, waardoor computers veel beter patronen kunnen herkennen zelfstandig kunnen redeneren.” Als voorbeeld noemt Verburgh de IBM Watson

GET INTO THE FUTURE

CRISPR/Cas9 CRISPR/Cas9 is een methode waarmee met nooit eerder vertoonde nauwkeurigheid DNA kan worden gemodificeerd. De methode is in 2012 ontwikkeld door onderzoekers van Berkeley (CaliforniĂŤ), en in 2015 door Chinese onderzoekers al toegepast op menselijke embryoâ&#x20AC;&#x2122;s. In theorie is het mogelijk elk gen binnen het genoom specifiek te veranderen. Bovendien is het mogelijk om het genoom zodanig aan te passen dat het kan worden doorgegeven aan het nageslacht. Vooralsnog is dit in Nederland (en de meeste andere landen) verboden. Met de bewerkingstechniek van CRISPR worden zaken mogelijk die tot voor kort onmogelijk leken: denk aan muggen resistent maken voor malaria, erfelijke ziektes bestrijden en antibioticaresistentie tegengaan.

GET INTO THE FUTURE

Moeder Natuur heeft een andere agenda dan wij. Wat er na de vruchtbare leeftijd met ons gebeurt, maakt haar niet uit. Dan zegt ze: ik ga je niet meer onderhouden. Omdat we stevig zijn gebouwd duurt het wegkwijnen nog 50 jaar, maar daarna sterf je eraan. (een ‘supercomputer’ die vragen kan interpreteren en bijvoorbeeld ook zaken als ironie en raadsels kan herkennen, red.). “Deze werkt samen met artsen om complexe patiëntendossiers te analyseren en diagnoses te stellen. Ook helpt hij oncologen om bij bepaalde mutaties de beste behandeling voor te stellen. Het is nog in de proeffase, maar de ontwikkeling is veelzeggend.”

Algoritme Volgens Verburgh nadert de toekomst met rasse schreden. “Binnen 15 of 20 jaar hoest je in je smartphone, die in contact staat met zo’n supercomputer. Op basis van het geluid stelt deze een perfecte diagnose. Je weet direct of je bronchitis of longontsteking hebt. Er bestaat al een algoritme dat dit met 90% nauwkeurigheid kan zeggen. Binnen een seconde is je hele patiëntendossier gescreend en krijg je op basis van je medicatie en voorgeschiedenis een voorschrift voor medicijnen. Die je direct via een 3D-printer kunt laten uitprinten.” Volgens Verburgh heeft de nieuwe generatie computers niets meer te maken met de ‘ouderwetse’ computer, of zelfs de smartphone. “Mensen denken vaak dat het net zoiets is, maar dan krachtiger en sneller. Maar de nieuwe generatie is wezenlijk anders, die werkt met neurale netwerktechnologie. Ze werken zoals onze hersenen

Kris Verburgh Kris Verburgh (31) is arts, onderzoeker en auteur uit België. Hij schreef zijn eerste boek toen hij 16 jaar was; op zijn 25e had hij al drie boeken over wetenschap, geneeskunde en filosofie op zijn naam staan. Hij houdt zich bezig met de evolutietheorie, neurowetenschap en veroudering. Bij het grote publiek kreeg hij bekendheid met zijn boek De Voedselzandloper, waarin hij een alternatief biedt voor de in zijn ogen verouderde Schijf van Vijf en betoogt hoe voedsel het verouderingsproces kan afremmen. Verburgh stelde eerder al een nieuw vakgebied voor: de nutrigerontologie, dat de rol van voeding in het verouderingsproces moet bestuderen.

werken, via een netwerk van digitale zenuwcellen.” Een andere ontwikkeling gaat volgens Verburgh de gehele gezondheidszorg transformeren. “De geneeskunde draaide lange tijd om symptoombestrijding; het was eerder ‘begeleidkunde’. We leven in vooralsnog in een tijdperk waarin we veel ziektes niet kunnen genezen. Een hartaanval, – de cellen sterven daarna immers af –, Parkinson, Alzheimer, erfelijke- en auto-immuunziektes. Maar we naderen een tijdperk waarin we dankzij nieuwe technologieën eindelijk mensen kunnen genezen. Met een uitvinding als CRISPR/ Cas9 (zie pagina 15, red.) kunnen we stukjes DNA wegknippen en veranderen. Straks kunnen we bijvoorbeeld een gen toevoegen waardoor je immuun bent voor HIV. Of genetische ziektes genezen. De mogelijkheden zijn veelbelovend. De rol van de arts wordt veel meer preventief.”

Evolutie “Het genoom beschrijft de genetische samenstelling van de mens, maar we hebben ook nog het exposoom, het epigenoom en het transcriptoom,” vervolgt Verburgh. “Het exposoom beschrijft bijvoorbeeld het geheel aan stoffen waaraan de mens wordt blootgesteld. Het epigenoom is een soort schakelaar op je DNA, die aan of uit staat en bepaalt hoe een cel zich gedraagt. En het transcriptoom is dan een soort dimmerswitch, die bijvoorbeeld op 10% kan staan. En dan heb je ook nog het microbioom: de bacteriën in je darmen bevatten volgens de laatste schattingen 2 miljoen genen. Ter vergelijking: zelf heb je er zo’n 20.000! Deze bacteriën breken toxische stoffen af en reguleren het immuunsysteem. Dat is 100 keer mee dan ons eigen DNA. Ze zijn gedurende miljoenen jaren met ons mee geëvolueerd. Die genen zorgen ervoor dat we over nieuwe eigenschappen beschikken, zoals de aanmaak van vitamine K via darmbacteriën. Zelf hebben we hier geen genen voor. Verder kijken dan alleen DNA levert heel veel inzichten op. Hieromheen worden geheel nieuwe klasses van medicatie ontwikkeld.”

THE FUTURE OF HEALTH

GET INTO THE FUTURE

Technologische ontwikkelingen hebben impact op de zorg. We kunnen meer dan ooit tevoren, maar de vooruitgang roept ook nieuwe vraagstukken op.

Lucien Engelen

‘Technologie is een middel, geen doel’ Lucien Engelen is oprichter en directeur van het REshape en Innovation Center, dat is verbonden aan het Nijmeegse Radboudumc. Het centrum werd opgericht in 2010, omdat de ‘zorg 2.0’ om een andere manier van werken vraagt. Een tekort aan gekwalificeerd personeel, stijgende zorgkosten, een toenemende zorgvraag, vergrijzing: de zorg staat de komende jaren voor enorme uitdagingen. Engelen probeert al jarenlang artsen te overtuigen om innovatie toe te passen in de zorg. “Al die nieuwe technologieën zijn niet het doel, ze zijn een middel. Om de patiënt meer als partner te gaan

behandelen, maar in eerste instantie vaak om het ijs te breken en de discussie op gang te krijgen.” Dat het gesprek op gang komt, is volgens hem essentieel. “Over de ethische kant, over veiligheid, over privacy. Het is in mijn ogen bijna onethisch dat er een beeld wordt geschetst dat technologie 100% veilig is. Dat is het nooit. Maar we willen een balans tussen comfort en veiligheid. We moeten patiënten goed voorlichten, keuzes helder maken, zodat ze zelf kunnen beslissen wat ze willen. Het debat aangaan. Technologie brengt vraagstukken met zich mee.”

Jos Joore

‘OrganoPlate voorspelt werking medicijnen’ De ontwikkeling van medicijnen kost miljarden euro’s. Maar ze werken gemiddeld maar bij 1 op de 3 patiënten naar behoren. Jos Joore en compagnon Paul Vulto ontwikkelden met hun bedrijf Mimetas in Leiden een ‘organ on a chip’, waarmee medicijnen per individu kunnen worden getest. Dat scheelt tijd, geld en het zal in de toekomst dierproeven bijna overbodig maken. Joore: “Op de OrganoPlate, dat eruit ziet als een klein doosje, kunnen we minuscule, driedimensionale weefsels kweken en onderzoeken onder dezelfde omstandigheden als ze in ons lichaam groeien.

We kunnen er bloedvaten doorheen laten lopen en verschillende celsoorten toevoegen. Zo kunnen we uit enkele cellen een stukje lever, nier of darm kweken.” Dankzij de recente stamceltechnologie is het mogelijk om bijna iedere bestaande cel na te maken. Huidcellen kunnen hersencellen worden, maar ook long- of niercellen. Dankzij de technologie van Mimetas kunnen er vervolgens in kanaaltjes bloed of voedingsstoffen doorheen gestuurd worden. Met de OrganoPlate kunnen onderzoekers straks in het laboratorium voorspellen of een medicijn gaat werken.

GET INTO THE FUTURE

THE FUTURE OF MANUFACTURING

SUPERHELD DANKZIJ BIONISCHE ARM Tilly Lockey (11) verloor haar beide handen door een bacteriële infectie toen ze nog maar 15 maanden oud was. Ze heeft een 3D-geprinte armprothese. Niet alleen veel goedkoper om te produceren dan traditionele protheses, maar ook ontworpen met een andere filosofie.

tekst Isabel Michelotti • beeld Femmy Weijs

amantha Payne van het Britse bedrijf Open Bionics: “De meeste protheses worden zo ontworpen dat ze zo veel mogelijk recht doen aan een ‘echt’ ledemaat. In plaats van uit te gaan van een gebrek dat je wilt verdoezelen, kijken wij liever naar de mogelijkheden die een prothese biedt. We kunnen bijvoorbeeld lampjes toevoegen, of opbergruimte creëren voor je sleutels.” Tilly’s arm is een prototype. “Vroeger zeiden mensen tegen me: ik vind het zo erg voor je dat je geen armen hebt. Tegenwoordig krijg ik vooral jaloerse reacties van mensen die ook wel zo’n arm zouden willen. Dat snap ik wel, want met deze arm ben ik een superheld!” Open Bionics ontwikkelde ook armprotheses geïnspireerd op Disney-films als Frozen. Het

ontwerp voor Tilly kwam tot stand in samenwerking met gameontwikkelaar Eidos Montreal. De arm is gelijk aan de prothese van de hoofdpersoon uit de populaire videogame Deus Ex, waarin technologische aanpassingen aan mensen de normaalste zaak van de wereld zijn. Haar arm heeft de kleur van het metaal dat in geweren wordt gebruikt, in combinatie met goud. Bovendien is hij voorzien van allerlei details, zoals een pols die kan draaien en vingers die kunnen bewegen.

Het ontwerp van de arm van Tilly wordt royaltyvrij op de markt gebracht, zodat iedereen het kan gebruiken.

GET INTO THE FUTURE

SERIEPRODUCTIE UIT 3D-PRINTER

Ze behaalden er dit jaar de tweede prijs mee in de MKB Innovatie Top 100 van de Kamer van Koophandel: de ‘instap-3D metaalprinter’ van Additive Industries. De machine maakt volgens de jury de weg vrij voor nieuwe toepassingen en nieuwe gebruikers. Hun ‘gewone’ 3D-printsystemen draaien al in de luchtvaart, autosector en medische wereld. tekst Isabel Michelotti

en 3D-printer van zo’n 8 meter lang die metalen onderdelen in serieproductie kan printen op de fabrieksvloer. Wat in 2012 begon met een idee, groeide de afgelopen jaren uit tot een bétaversie die bedrijven als Airbus, GKN, United Grinding en de Kaak Groep al in gebruik namen. In 2016 verkochten Daan Kersten en Jonas Wintermans van Additive Industries hun eerste volwaardige metaalprinter aan een Duitse autobouwer. “De technologie van 3D-printen bestaat al meer dan

30 jaar”, vertelt Daan Kersten. “Tot nu toe wordt het voornamelijk gebruikt om prototypes te maken of te experimenteren in een onderzoekslab. De meeste 3D-bedrijven hebben zich gespecialiseerd in het printproces en hebben vanuit dat uitgangspunt een machine ontwikkeld. Wij zijn machinebouwers en hebben een 3D-printer gebouwd speciaal voor serieproductie. Dat is een heel ander soort machine.” Een belangrijke innovatie, want de ontwikkelingen gaan snel. Steeds meer bedrijven zien de voordelen van 3D-printen, juist bij metalen onderdelen. Ker-

GET INTO THE FUTURE

printen. Kersten: “Die toeleveranciers zeiden: leuk voor een prototype, maar niet voor serieproductie. Ik vroeg me af of dat niet slechts een aanname was. We ontdekten dat de vraag vanuit de markt veel breder werd gedragen. Zo’n 3D-metaalprinter voor serieproductie zou een gat in de markt zijn. Ons doel werd de techniek uit het laboratorium naar de fabrieksvloer te krijgen.” De heren gingen er vanuit dat tegen de tijd dat ze zo’n machine ontwikkeld zouden hebben, er meer kapers op de kust zouden zijn. “Niet dus. Niemand geloofde dat deze machine er zou komen, totdat ‘ie er stond. De markt groeit bovendien zo hard, dat een inhaalslag bijna onmogelijk is.” Additive Industries levert hun machines aan veeleisende markten. “GKN levert aan bedrijven als Boeing en Airbus, maar het bedrijf heeft ook een automobieltak. Zij produceren 11 miljoen onderdelen per dag met een andere technologie en wilden onze 3D-technologie graag gaan inzetten om een deel van die 11 miljoen onderdelen te gaan printen.”

Maatschappelijk nut

Daan Kersten (l.) en Jonas Wintermans: "3D-printen kan een middel zijn om iets bij te dragen aan de maatschappij."

sten: “Metalen onderdelen die 3D zijn geprint, hebben bijvoorbeeld veel minder kwetsbare deelnaden. De techniek daadwerkelijk in de productielijnen van een bedrijf opnemen, gaat echter alleen als zo’n printer in serieproductie kan werken. Onze printer is de eerste in zijn soort die dat kan.” Kersten en compagnon Wintermans, toevallig beide afkomstig uit een familie van sigarenmakers, ontwikkelden een modulaire machine die op maat te configureren is naar de specifieke wensen van de klant. “We werken met standaard bouwstenen. Samen met een klant kijken we wat voor onderdelen de printer moet kunnen maken. Op basis daarvan berekenen we een zinvolle configuratie. Dat kan een kleinere machine zijn met drie modules, maar ook een grote met wel elf modules.”

Gat in de markt Tijdens hun onderzoeksfase een aantal jaar geleden zagen ze hoe bedrijven in de regio Eindhoven, zoals Philips en ASML, hun toeleveranciers vroegen of het niet mogelijk was metalen onderdelen te 3D-

Kersten kwam via SingularityU The Netherlands in aanraking met de het idee om exponentiële technologieën met elkaar te verbinden om de grote wereldvraagstukken op te lossen. “Het zette me aan het denken: 3D-printen kan een middel zijn om iets bij te dragen aan de maatschappij. Wij willen graag een zo groot mogelijke markt bedienen, zodat de technologie beschikbaar wordt voor zoveel mogelijk mensen. Aan de softwarekant is dat al mogelijk: wie software wilt ontwikkelen, hoeft weinig te investeren. Er zijn talloze goedkope tools beschikbaar. Voor hardware heb je daarentegen een fabriek nodig, of kapitaal waarmee je flink kunt investeren. Wij willen de technologie zo groot maken dat iedereen die een hardware-bedrijf wil starten, dat net zo makkelijk kan doen als een softwarebedrijf. Je hoeft dan niet langer zelf een dure machine te hebben, maar kunt via een netwerk van aangesloten 3D-printers overal printen. Dan is het een kwestie van je product-file uploaden en printen maar.” Kersten ziet meer raakvlakken met de denkwijze van SingularityU NL. “Je kunt je als bedrijf afvragen: hoe kunnen we net een stapje voor blijven op de concurrent? Dan streef je naar 10% beter. Maar daarmee ga je niet innoveren. Wat als je je afvraagt: hoe kunnen we 10 keer beter worden? Dan denk je exponentieel. Door jezelf uit te dagen breder te kijken dan je eigen markt en dwarsverbanden te leggen tussen andere technologieën, creëer je een bedrijf dat niet wordt ingehaald door innovatie uit onverwachte hoek.” “Wij opereren in een relatief jonge markt met weinig slapende grote reuzen. Maar we bedenken steeds: wat houden we in eigen huis en welke kennis kunnen we juist beter delen om beter en dus competitiever te worden? Zo schep je nieuwe businessmodellen.”

GET INTO THE FUTURE

DENK IN MOONSHOTS PayPal-, Tesla- en SpaceX oprichter Elon Musk voorspelde het al toen hij nog op school zat: internet, duurzame energie en ruimtereizen zouden de wereld gaan veranderen. En hij zou daarmee beginnen. Het perfecte voorbeeld van denken in moonshots: wild en gedurfd. Je grootste probleem wordt je grootste uitdaging. Noem iets dat je wil oplossen en zorg dat je daar hoe dan ook komt, zonder in beperkingen te denken.

THE FUTURE OF SOLUTIONS De term 'Moonshot Thinking' komt van Google X, de onderzoeksafdeling van Google, die als doel heeft ideeĂŤn uit te werken die 10 keer beter zijn dan wat al bestaat en die op het eerste gezicht onmogelijk lijken. Hoe doe je dat? Niet door te sleutelen aan een bestaand businessmodel. Begin met een schone lei. Neem een stap terug en bekijk het grote plaatje. Denk eerst in worst case scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s: wat als bepaalde ontwikkelingen jouw bedrijf overbodig maken? Laat dan je fantasie de vrije loop. Bedenk de wildste oplossingen, al zijn ze nog zo absurd. En dan: experimenteer op kleine schaal, faal en stuur bij. Maar houd de stip op de horizon in het vizier: aim for the moon.

GET INTO THE FUTURE

TECHNOLOGIE VOOR EEN BETER LEVEN Singularity University werd in 2008 opgericht in Silicon Valley, met als doel een globaal netwerk te creëren van wetenschappers en experts. Een netwerk dat burgers, bedrijven en politiek uitdaagt om mee te denken over de snelheid waarmee innovaties de wereld veranderen. Ons land is het eerste ter wereld met een dependance van deze denktank. tekst Ilja Post

e onderwerpen die de bij Singularity University aangesloten experts wereldwijd aansnijden, zijn indrukwekkend. Big data, genetica, kunstmatige intelligentie, nanotechnologie: er gaan verjaardagen voorbij dat je het er niet over hebt. Desondanks loont het de moeite je toch eens goed over deze topics te laten voorlichten. Want wie de tijd neemt om alles eens goed op zich te laten inwerken, realiseert zich dat de mens een vernuftiger wezen is dan we ooit hadden durven dromen. Want wat ooit was voorbehouden aan sciencefiction, blijkt al lang geen ‘ver-van-je-bed-show’ meer. Of zoals oprichters van SingularityU Nederland Jim Stolze en Diederick Croese het samenvatten: “The future is now. Croese: “Up-to-date kennis van de ontwikkeling van technologieën helpt je om goede keuzes in je eigen leven te maken. Om bij wijze van spreken morgen geen videotheek te starten, maar iets dat past binnen deze tijdgeest.” Dat geldt voor ons, onze kinderen, bedrij-

ven, maar bijvoorbeeld ook voor politici. “Waarom debatteren over meer asfalt, als nu al bekend is dat zelfrijdende auto’s straks de norm zijn? Waarom geld stoppen in kolencentrales, terwijl iedereen weet dat fossiele brandstoffen eindig zijn en het lonender is om te investeren in wind- of zonne-energie?”

Wereldwijde dialoog Singularity University is in 2008 in de VS opgericht in de wetenschap dat technologie in de nabije toekomst in staat is problemen op te lossen waar de mensheid tekort schiet. Die toekomst is al begonnen. Zo gebruikt de bank JP Morgan sinds kort artificiële intelligentie (AI) om financiële contracten sneller te kunnen verwerken. Het nieuwe programma Contract Intelligence (Coin) kan in enkele seconden een werklast behandelen waaraan voordien juristen en kredietspecialisten jaarlijks ruim 360.000 uur besteedden. Stolze, expert op het gebied van AI: “Soms heerst de angst dat als deze systemen te veel macht krijgen, dat ze

misschien beslissingen gaan nemen in het nadeel van de mens. Denk aan de Terminator-films waar Skynet zich tegen zijn scheppers keert, de wereld in as achterlatend. Heel eerlijk: dat is belachelijk. Het is hetzelfde als met kinderen: je leert hen dingen en corrigeert waar nodig. Zo gaat het ook met algoritmes. Wij zijn de baas. We programmeren mee dat hun beslissingen ethisch verantwoord moeten zijn.” Croese vult aan: “Het probleem is allen: wat vanuit sociaal of ethisch oogpunt verantwoord is, verschilt per regio. Daarom is het goed dat er nu een vestiging in Nederland is. En dat elders ook soortgelijke denktanks starten – van Chili tot Zuid-Afrika tot Nieuw Zeeland. Zo kan ieder voor zich bepalen hoe je het beste alle nieuwe technologieën kunt inzetten om de levensomstandigheden te verbeteren. Als je dat aan de Amerikanen overlaat, accepteer je de normen en waarden die in hun techniek zijn verweven, vanuit hun opvattingen over een goed leven en een goede maatschappij. Nu ontstaat er juist een wereldwijde maatschappelijke

GET INTO THE FUTURE

dialoog over hoe wij onze innovaties het beste kunnen aankleden en vormgeven.” Om burgers, bedrijven en de politiek te inspireren over de snelheid waarmee innovaties de wereld veranderen, richtte SingularityU NL een internationale ‘Faculty’ van experts op die de impact van technologieën, zoals robotica, nanotechnologie, genetica, AI, big data en 3Dprinten, kunnen duiden in sectoren zoals voedsel, financiën, zorg en de bouw. Met als achterliggend doel om grote problemen, van water- en voedselvoorziening tot de grote aan-tallen vluchtelingen tot betaalbaarheid van de gezondheidszorg, op te lossen door al deze technologieën met elkaar te verbinden.

Uitdagingen Om zoveel mogelijk mensen te bereiken, organiseert SingularityU NL regelmatig rondleidingen aan schoolklassen. Kinderen kunnen dan zelf ervaren hoe 3Dgeprint voedsel smaakt of hoe het is om een drone te besturen. Ook zijn er cursussen en tech-bijeenkomsten te volgen in de Innovation Hub in Eindhoven en wordt er regelmatig een wedstrijd uitgeschreven om mensen uit allerlei sectoren te inspireren om mee te denken over één van de elf vastgestelde wereldwijde uitdagingen (Global Grand Challenges): armoede, bestuur, duurzaamheid, energie, gezondheid, onderwijs, rampenbestendigheid, ruimtevaart, veiligheid, voedsel en water. “Nederland mag trots zijn op het talent dat hier rondloopt. De chipmachines van ASML, de solar powered cars van de Technische Universiteit Eindhoven of hun voetbalrobots die op de WK RoboCup onlangs de derde wereldtitel in de wacht hebben gesleept; ze zijn allemaal wereldleidend. Dat mogen we vaker uitspreken.” Zo was de Stella Lux van de TU Eindhoven de eerste gezinsauto die op zonnecellen kan rijden. Zo efficiënt dat ze meer energie opwekt, dan dat ze verbruikt, zelfs in Hollandse weeromstandigheden. Een goed voorbeeld van moonshot thinking: iets dat als je het bedenkt zo absurd is, dat je niet kunt geloven dat het daadwerkelijk mogelijk is. Onlangs behaalde in navolging van de overwinning van het Delftse team ook Solar Team Eindhoven de eerste prijs bij de World Solar Challenge, dit keer met hun Stella Vie. Croese: “Het is baanbrekend wat wij als klein landje allemaal verwezenlijken.”

Singulariteit: de wereld in 2045 Het patroon waarin de menselijke vooruitgang steeds sneller gaat naarmate de tijd verstrijkt, noemt grondlegger van Singularity University en futuroloog Ray Kurzweil de ‘Wet van de versnellende opbrengsten’ (The law of accelerating returns). Dit wil zeggen dat meer geavanceerde samenlevingen zich in een sneller tempo kunnen ontwikkelen dan minder ontwikkelde samenlevingen, juist omdat ze geavanceerder zijn. Logisch dus dat innovaties zich nu veel sneller ontwikkelen dan een halve eeuw geleden, want we hebben nu betere technologie. Volgens Kurzweil is er tussen 2000 en 2014 net zoveel technologische ontwikkeling geweest als in de gehele 20e eeuw, en zullen we in 2021 nog eens diezelfde hoeveelheid vernieuwing hebben doorgemaakt. Kurzweil gelooft dat de wereld er in 2045 zo anders uitziet dat we deze niet meer herkennen. Deze voorspelling werd lang als overdreven beschouwd, maar door de snelle ontwikkelingen wint zijn theorie aan populariteit. Bovendien is het twistpunt voor experts doorgaans niet of zijn voorspelling klopt, maar wanneer deze uitkomt. Artificial Intelligence (AI) heeft dan de status van ‘superintelligentie’ bereikt. AI is breder dan robots; het is de computer in de robot. Siri in de iPhone is een voorbeeld van AI, net als een schaakcomputer of een computer die in een fractie van een seconde berekeningen kan maken, veel beter dan een mens. Op dit moment gaan we richting een generatie intuïtieve computers die juist de dingen kunnen die wij zonder nadenken doen: leren, redeneren en problemen oplossen. Het stadium daarna is superintelligente, waarbij de computer slimmer is dan de knapste koppen op aarde, zowel op sociaal gebied als op het gebied van wetenschappelijke en algemene kennis. In theorie zijn deze computers in het begin een fractie slimmer, maar op den duur een triljoen keer slimmer.

GET INTO THE FUTURE

GEMAK DIENT DE MENS Technologische ontwikkelingen brengen vraagstukken met zich mee, maar over sommige innovaties valt niet te twisten: die maken je leven gewoon een heel stuk makkelijker.

Schone was zonder kreukels Maak kennis met de FoldiMate. Dit apparaat wordt je allerbeste huishoudelijke vriend aangezien je dankzij de FoldiMate nooit meer kleding hoeft te strijken en op te vouwen. Dit doet-ie op een uiterst vernuftige manier. Het enige dat jij hoeft te doen is je was aan washaken aan het apparaat op te hangen. Vervolgens gaat je was via een lopende band door de vouwrobot heen. Met sensoren en robotarmen doet het apparaat de rest. Na het vouwen wordt je kleding zelfs gestoomd zodat er ĂŠcht geen kreuken meer zijn te vinden. Aan het eind spuit deze hulp in de huishouding nog een heerlijk parfum over je kleren zodat alles lekker fris ruikt.

foldimate.com

Stepkoffer Deze handbagage met ingebouwde step is de nieuwste uitvinding van Micro, ontwikkeld in samenwerking met Samsonite. De koffer is te gebruiken als trolley, maar in een handomdraai omgetoverd tot step. Hiermee kun je op grote vliegvelden het eerst bij de paspoortcontrole zijn of net je vlucht halen. Het scheelt kostbare tijd en is een leuke manier om je voort te bewegen. De koffer is van hoge kwaliteit en van binnen mooi afgewerkt, inclusief een laptopsleeve. De afmetingen van de Micro Luggage zijn 56cm x 35.5cm x 25.5cm. Vanwege zijn soft top voorkant past hij ook in de meetrekjes van luchtvaartmaatschappijen die een afmeting hanteren van 25 cm.

micro-step.nl

GET INTO THE FUTURE

Nooit meer passwords De Nymi Band is een zogenaamde ‘wearable authenticator’. De gebruiker maakt een biometrisch profiel aan die opgeslagen wordt op de armband. Deze informatie wordt via beveiligde bluetooth of NFC doorgestuurd aan applicaties, devices of services zodat je kunt inloggen. Daarmee levert de Nymi Band ‘Always On Authentication’ en zijn passwords verleden tijd.

nymi.com

Printer voor in je broekzak De ‘ZUta Robotic Printer’ is een kleine printer die zelfstandig over het papier beweegt terwijl hij prints maakt. De kleine robot past in je broekzak en maakt het mogelijk om overal te printen, op elk formaat papier. Momenteel nog in ontwikkeling.

zutalabs.com

Circulair ontworpen kinderwagen Greentom is wereldwijd de eerste ontwerper en leverancier van groene kinderwagens. Alle materialen zijn duurzaam; van natuurlijke stoffen tot gerecyclede drinkflessen. De wagens zijn binnen vijf minuten in elkaar te zetten en na gebruik kunnen alle onderdelen worden hergebruikt of gerecycled. Omdat Greentom wereldwijd produceert, is de kinderwagen gemaakt van lokale bronnen en blijft de milieu-impact van verzending beperkt. Een praktische, betaalbare, lichte en fraaie kinderwagen die in niets onderdoet voor de concurrentie, maar volledig circulair is ontworpen en vernieuwend is tot in de kleinste details.

greentom.com

Energie door water en wind De Seaformatics Waterlily is een draagbare turbine die je zowel in de wind als in stromend water kunt gebruiken. De kleine turbine weegt 800 gram en is daarmee makkelijk mee te nemen. Als je elektriciteit nodig hebt, kun je de turbine in de wind houden of in stromend water leggen. Zo zou je, wanneer de omstandigheden goed zijn, binnen drie uur de batterij van je smartphone kunnen opladen.

waterlilyturbine.com

GET INTO THE FUTURE

‘DE MENS BLIJFT ONMISBAAR’ THE FUTURE OF FINANCE -

IN SAMENWERKING MET BLACKROCK

Artificial intelligence dringt ook de financiële markten binnen. Zakenbanken ontwikkelen hoogwaardige computeralgoritmen die steeds beter in staat zijn om uit enorme hoeveelheden data interessante trends en patronen te destilleren. Desondanks blijft de mens een onmisbare schakel in het beleggingsproces, meent Bradley Betts, expert op het gebied van Artificial Intelligence en machine learning bij BlackRock. tekst Jasperien van Weerdt

n de tijd die u nodig had om de bovenstaande alinea te lezen, zijn er circa 48.000 tweets de wereld in gestuurd. De meeste teksten zullen weinig interessante informatie bevatten, zoals een mening over de schoenen van de nieuwe vicepremier Hugo de Jonge of een foto van een zelfbereide maaltijd. Maar uit de overige tweets zijn wel interessante patronen te destilleren. “Denk bijvoorbeeld aan de mening van Twitteraars over president Donald Trump”, zegt Bradley Betts, managing director van het BlackRock researchteam dat zich bezighoudt met de

analyse van big data. “Op basis hiervan kan een prognose worden gedaan over de uitslag van de toekomstige Amerikaanse presidentsverkiezingen. Gezien de potentiële invloed van politieke gebeurtenissen op de financiële markten, kan dit waardevolle informatie zijn voor beleggers.”

Kloonbaar De crux is om in die vrijwel oneindige reeks tweets precies de informatie te filteren die bruikbaar is en een voorspellende waarde heeft, meent Betts. “Het menselijk brein is te beperkt om

enorme hoeveelheden data tegelijkertijd te verwerken. Computers kunnen dit wel, met behulp van kunstmatige intelligentie. Ze zijn bovendien kloonbaar, waardoor meer apparaten tegelijkertijd aan het werk kunnen.” Gezien deze vele mogelijkheden die machine learning biedt, wordt deze techniek anno 2017 op allerlei terreinen ingezet om efficiencyslagen te maken en toekomstige ontwikkelingen te voorspellen, van de farmaceutische industrie tot de ruimtevaart. Ook in de financiële wereld worden hierin grote stappen gezet. Zo hebben

GET INTO THE FUTURE

vermogensbeheerders computeralgoritmen ontwikkeld die de meest uiteenlopende financiële en niet-financiële data tot tien jaar terug kunnen verwerken, zoals informatie over aandelen, markt-sentiment en regelgeving en berichten op social media. Op basis hiervan kunnen patronen worden herkend en voorspellingen worden gedaan.

Irrationeel gedrag Een voordeel van computermodellen is ook dat de emotie uit het beleggingsproces wordt verbannen. Een valkuil bij beleggen is dat onbewuste emoties verstandige financiële beslissingen in de weg kunnen staan. Zo hebben veel beleggers de neiging om in een beurscrisis ook aandelen van degelijke bedrijven van de hand te doen, terwijl de lage beurskoers ook kan worden beschouwd als een gunstig instapmoment. De reden hiervoor is een fenomeen dat in de behavioral finance – een wetenschap die probeert de psychologische en sociologische factoren te doorgronden die een rol spelen bij financiële beslissingen – wordt omschreven als social proof: de neiging van beleggers om het gedrag van anderen te kopiëren. Geavanceerde computermodellen kunnen dergelijk irrationeel gedrag helpen voorkomen. Machine learning heeft de laatste jaren een enorme vlucht genomen onder zakenbanken, merkt Betts, die hiervoor onder andere op het researchcentrum van NASA heeft gewerkt. Toen hij tien jaar geleden bij BlackRock aan de slag ging, stond deze technologie nog in de kinderschoenen. Inmiddels beheert zijn

scientific equity-afdeling 100 miljard dollar met aandelenstrategieën die zijn gebaseerd op de analyse van big data. Hoewel artificial intelligence het beleggingsproces optimaliseert, zal de mens volgens Betts altijd een belangrijke factor blijven. “Mensen zullen altijd nodig zijn, bijvoorbeeld om algoritmen te implementeren, computercodes bij te stellen en overzicht te houden.” Bovendien heeft de mens een flexibiliteit die computers (nog) niet hebben. “Ik zal een absurd voorbeeld geven om dit te illustreren”, zegt Betts. “Als je ‘s morgens beneden komt en ziet dat de keukenvloer onder water staat, zul je direct actie ondernemen. Je gaat niet rustig je boterham in het broodrooster doen alsof er niets aan de hand is. Algoritmes daarentegen zijn nog niet zo goed ontwikkeld dat ze direct kunnen signaleren dat er iets vreemds aan de hand is en dat ze weten hoe ze dan moeten handelen.” Is er sprake van een zogeheten black swan – een onverwachte gebeurtenis met een grote impact op de financiële markten – dan zal er dus nog steeds een mens aan te pas moeten komen om direct in te grijpen en de beleggingsrisico’s zoveel mogelijk in te dammen. Ook kunnen er altijd momenten zijn waarop computermodellen tekortschieten. Te denken valt aan de enorme koersval van het aandeel BP na de olieramp in de Golf van Mexico of aan een plotselinge koersstijging na een overnamebod: onverwachte gebeurtenissen die niet met algoritmes zijn te voorspellen en te verklaren.

Data interpreteren en in een context plaatsen is nog lastig voor computers, meent Betts. “Als mijn kinderen met hun ogen knipperen, kan een algoritme een miljard boeken lezen en deze teksten nooit meer vergeten. Toch begrijpt een algoritme dat verhaal niet, zoals mijn kinderen dat wel doen.”

Valse correlaties Er zijn volgens hem dan ook nog de nodige hobbels te nemen. “Denk bijvoorbeeld aan bugs in computercodes. Of aan het risico op valse correlaties. Als in 80% van de dagen waarop het sneeuwt de Dow Jones-index met winst eindigt, kan dat leiden tot de verkeerde aanname dat sneeuwval gunstig is voor het sentiment op de aandelenbeurzen.” Maar de ontwikkelingen op dit terrein gaan wel razendsnel, merkt Betts. Zo hebben Amerikaanse wetenschappers onlangs een algoritme ontwikkeld dat sarcasme en emoties in teksten kan herkennen, door rekening te houden met het gebruik van emoji: een ogenschijnlijk simpele handeling die kinderen al beheersen. Uit een test met menselijke proefpersonen blijkt dat dit algoritme – Deepmoji genaamd – de mens hierin zelfs overtrof. Hierbij wordt het menselijk brein zoveel mogelijk nagebootst, via neurale netwerken. Betts verwacht dat dergelijke neurale netwerken zich de komende jaren nog veel verder gaan ontwikkelen. “Maar ook dan blijft een samenwerking tussen mens en machine cruciaal, om de sterke punten van beide te combineren.”

Als mijn kinderen met hun ogen knipperen, kan een algoritme een miljard boeken lezen en deze teksten nooit meer vergeten. Toch begrijpt een algoritme dat verhaal niet, zoals mijn kinderen dat wel doen.

Waarom jij meer van robots gaat houden dan van mensen

www.inventors.finance Een samenwerkingsverband tussen:

GET INTO THE FUTURE

HET ALGORITME VAN GELUK THE FUTURE OF FINANCE -

IN SAMENWERKING MET ING

Mo Gawdat, Chief Business Officer van Google X, heeft nog maar één missie: een miljard mensen in de wereld gelukkig maken. Zelf leek hij alles te hebben wat je je maar kunt wensen: hij was gezond, rijk en succesvol. Maar ook diep ongelukkig. Hij stelde zichzelf een doel: een formule vinden met als resultaat geluk voor ieder mens. Op 29 november deelt hij tijdens BusinessBoost Live, het grootste inspiratie-evenement van Nederland, zijn geluksformule én manieren om te dealen met zakelijke tegenslag.

e zoektocht van Mo Gawdat kreeg een onverwachte wending toen zijn tienerzoon plotseling overleed. Tijdens de verwerking van dit verlies ontstond zijn nieuwe missie: #onebillionpeoplehappy. In zijn boek De logica van geluk formuleert hij een algoritme voor geluk: de perceptie van de gebeurtenissen in je leven minus je verwachtingen van het leven. Wie dus leert om verwachtingen te temperen, zal makkelijker om kunnen gaan met tegenslagen en positiever in het leven staan. Dat betekent volgens Gawdat overigens niet dat je niet ambitieus moet zijn: leg de lat vooral hoog, maar blijf realistisch. Houd er rekening mee dat er factoren zijn waarop je geen invloed hebt: pech, interventies, onvoorziene gebeurtenissen. Maar ook: onverwachte meevallers, want soms ligt geluk om de hoek. Gawdat leerde dat je pijn en tegenslag moet voelen, erkennen, omarmen en ervan moet leren.

Dat betekent niet dat we onszelf moeten martelen en ook niet dat we een zondebok moeten aanwijzen. Hoewel dat de pijn soms tijdelijk verzacht, is de schuldvraag volgens Gawdat in veel gevallen niet relevant of zelfs misplaatst. Gawdat verloor zijn 21-jarige zoon Ali door een medische fout. Hoewel het gemis en het verdriet van grote impact op zijn leven zijn, berust Gawdat naar eigen zeggen in het feit dat mensen nu eenmaal fouten maken en dat dit bij artsen helaas soms zelfs mensenlevens kost. Blijf niet hangen in verdriet of een schuldvraag, is zijn boodschap, maar herinner bij verdrietige gebeurtenissen vooral de fijne tijden.

Controle Een van de lessen die Gawdat op 29 november in Rotterdam Ahoy met het publiek deelt, is dat je de controle moet durven los te laten. Accepteer dat positieve en negatieve gebeurtenissen elkaar altijd zullen afwisselen, zowel zakelijk als privé.

GET INTO THE FUTURE

BusinessBoost Live Jort Kelder is de host van de avond. Eva Jinek, Twan Huys en Winston Gerschtanowitz interviewen de verschillende gasten. Ook stand-upcomedian Jan Jaap van der Wal is aanwezig en zal op zijn eigen, luchtige manier inspiratie bieden. In ieder gesprek wordt uitgebreid ingegaan op de drie themaâ&#x20AC;&#x2122;s van BusinessBoost Live: Take risks. Make impact. Dare to change. Om de beleving voor de bezoekers compleet te maken, is gekozen voor een 360 graden opstelling, waardoor het publiek van alle kanten dicht op de sprekers zit. BusinessBoost Live is een initiatief van ING.

BusinessBoost Live bijwonen? Kaarten zijn te koop via www.businessboost.nl

GET INTO THE FUTURE

Wie leert om verwachtingen te temperen, zal makkelijker om kunnen gaan met tegenslagen en positiever in het leven staan. Dat betekent niet dat je niet ambitieus moet zijn: leg de lat vooral hoog, maar blijf realistisch. Houd er rekening mee dat er factoren zijn waarop je geen invloed hebt. Waar je op je werk dingen onder controle hebt, kan dat soms in je privéleven helemaal misgaan en andersom. Volgens Gawdat is het essentieel dat je als werkgever vertrouwen hebt in je medewerkers. “Mensen werken effectiever als je hen empowert en autonomie stimuleert.” Dat betekent ook dat je per medewerker moet bekijken welke situatie hem of haar het gelukkigst maakt, en de werkzaamheden daarop moet afstemmen. Succes moet nooit het doel zijn, meent Gawdat. Als je niet meer weet waarom je iets doet, wordt het moeilijk om met tegenslag om te gaan en verlies je de stip op de horizon uit het oog.

John de Mol Initiatiefnemer ING hoopt op BusinessBoost Live met verschillende verhalen van (wereld) beroemde ondernemers, young professionals en studenten te inspireren. Gawdat is zodoende niet de enige inspirator op Business Boost Live. Ook John de Mol (Talpa/SBS) geeft acte de présence. De Mol, de grootste mediaondernemer van Nederland, geeft zelden publieke optredens, maar maakt voor BusinessBoost Live een uitzondering. Tijdens de avond vertelt hij over nieuwe businessmodellen in een snel veranderende mediawereld. Ook gaat hij in op hoe hij niet alleen van zijn successen leerde, maar juist ook van zijn fouten.

Durven Ook Coolblue-oprichter Pieter Zwart is aanwezig bij BusinessBoost Live. Hij doet zijn 'stapjesplan voor succes’ uit de doeken. Zwart werd als zestienjarige geweigerd door de Kamer van Koophandel omdat hij te jong zou zijn om te ondernemen. Later richtte hij Coolblue op, de rest is geschiedenis. Hij vertelt hoe je groot kunt worden door ‘gewoon te durven’. Volgens Zwart is er geen recept voor expansie, maar maken eenvoudige ingrediënten het verschil, plus het verzamelen van de juiste mensen om je heen. “Het

leven is een teamsport”, zei hij eerder hierover tegen nlgroeit. “Er is altijd iemand die iets beter kan dan jij. Het is zaak om diegene te vinden en naast je te zetten.” Ook Aart van Veller, medeoprichter van duurzaam energiebedrijf Vandebron, en Hugo de Koning van YoungCapital staan op het podium. Zij vertellen hoe zij een groeiend bedrijf wisten neer te zetten door met een disruptief businessmodel een branche op te schudden. Ze delen hun visie over hoe je van een start-up een scale-up kunt maken. Een tipje van de sluier: “Ondernemers moeten zich realiseren dat duurzaamheid de grootste economische kans is van de 21e eeuw”, aldus Van Veller.

Geluk is je perceptie van gebeurtenissen minus je verwachtingen, volgens Mo Gawdat.

GET INTO THE FUTURE

DRINKWATER UIT DE ZEE THE FUTURE OF SUSTAINABILITY

Binnen tien jaar krijgt twee derde van de wereldbevolking ermee te maken: waterschaarste. Oftewel, een gebrek aan voldoende schoon drinkwater. Elemental Water Makers heeft een oplossing gevonden. tekst Ilja Post

GET INTO THE FUTURE

id Vollebregt is managing director van Elemental Water Makers. Zij bieden een oplossing voor de wereldwijde waterschaarste door zoet water uit zeewater te winnen met duurzame energie. Sjeiks uit Dubai zijn al om. Daar kregen ze internationale erkenning als winnaar van de The Mohammed bin Rashid Al Maktoum Global Water Award. Inmiddels is Vollebregt ook faculty member van de SingularityU NL-familie en spreekt regelmatig over de noodzaak van hernieuwbaar water. Vollebregt, die met zijn bedrijf grossiert in oplossingen om met duurzame energie zoet water uit zeewater te winnen, kent de cijfers als geen ander. Want hoewel ongeveer 70% van het aardoppervlak is bedekt met water, is slechts een klein deel daarvan drinkbaar. “Deze 2,5 procent zoet water vind je vooral op de ijskappen en gletsjers. Of het zit heel diep onder de grond. Van al het water op aarde is slechts 0,03 procent direct bereikbaar als oppervlaktewater voor mens, dier en plant.” “Die voorraden slinken ook nog eens”, vervolgt Vollebregt. “Wereldwijde bevolkingsgroei en groeiende welvaart zorgen voor een stijgende vraag naar water. Tegelijkertijd zorgen klimaatverandering, ontbossing, waterverspilling en -vervuiling voor een dalende beschikbaarheid. De verwachting is dat binnen tien jaar twee derde van de wereldbevolking te maken krijgt

met een vorm van waterschaarste. In Nederland zal dat zo’n vaart niet lopen, maar ook hier hebben we steeds meer te maken met verzilting van grond- en oppervlaktewater. Maar als iedereen er dezelfde leefstijl als de westerse wereld op na zouden houden, hebben we 3,5 aardbollen nodig om in de benodigde waterconsumptie te kunnen voorzien.”

Duurzaam alternatief Vollebregt weet dat hij niks nieuws vertelt: de problemen rondom waterschaarste zijn al decennia bekend. Al sinds de jaren 90 ontstaan er regelmatig conflicten over. Voor Vollebregt, achter wiens surferslook een jarenlange passie voor de sport schuilgaat, was het zelfs één van de redenen om duurzame energietechniek in Delft te gaan studeren. Zijn missie: de zoetwaterschaarste mondiaal oplossen door gebruik te maken van de zon, zee, aarde en wind. “Je moet er toch niet aan denken dat er conflicten worden gevoerd omwille van water. Toegang hebben tot veilig, schoon drinkwater is een mensenrecht en het moet op een duurzame manier kunnen. Ik wil mijn kinderen later recht in de ogen kunnen kijken door te zeggen dat ik daar mijn steentje aan heb bijgedragen.” Maar hoe? “Bij gebrek aan natuurlijk zoet water wordt op allerlei plaatsen in de wereld drinkwater uit zeewater gewonnen. Dat kan door zeewater onder hoge druk door een membraan te

persen dat zo fijnmazig is, dat alleen de watermoleculen er doorheen kunnen. Die druk wordt mechanisch opgewekt, vaak met behulp van energievretende dieselmotoren of elektriciteit.” Goedkoop is dit proces van omgekeerde osmose niet. En ook niet erg duurzaam. Maar voor veel landen met ernstige watertekorten, zoals het Midden-Oosten, de Caribbean, de Mediterraan, Australië en het westen van de Verenigde Staten, is het de enige manier om in de watervoorziening te voorzien. Het zijn dan ook die zonnige oorden die Vollebregt en Reinoud Feenstra, medeoprichter van Elemental Water Makers, bezoeken om hun duurzame alternatief aan te presenteren.

Droom Vollebregt: “Om te begrijpen wat er zo uniek is aan hun manier van ontzilten, moet je eerst weten hoe het er nu aan toegaat. Want om dag en nacht te kunnen blijven produceren, wat voor een optimaal ontziltingsproces nodig is, heb je een energiebuffer nodig. Zonneof windenergie fluctueren te veel van karakter.” Deze buffer kun je onder meer creëren door gebruik te maken van batterijen. “Maar deze zijn vanwege onderhoud, beperkte levensduur en energieverlies niet de beste keuze. Gravitatiekracht is een andere optie. Echter, om aan de 50 à 60 bar te komen die nodig is voor het proces, zou je het water eerst naar 500,

GET INTO THE FUTURE

600 meter hoogte moeten oppompen. Niet echt haalbaar.” Elemental Water Makers weet dit slim op te lossen. Daarvoor gebruiken ze het restwater dat níet door het membraan gaat, staat nog steeds onder zeer hoge druk. Die energie, gecombineerd met de druk van een reservoir op slechts honderd meter hoogte, is voldoende om de benodigde energie te realiseren. In 2012 besloten Vollebregt en Feenstra de proef op de som te nemen door in Indonesië, met hulp van de universiteit in Bandung, een proefopstelling te maken. Voor de toen koud afgestudeerde academici een droom die uitkwam. Helemaal toen aan het einde van de rit bleek dat hun idee inderdaad schoon drinkwater oplevert, voor een fractie van de prijs.

Onderhoudsvrij “Ik zou het je graag laten proeven”, wijst Vollebregt op een drinkfles met gezuiverd zeewater erin. “Maar het water in deze fles is alweer twee jaar oud. Eén van de eerste batches uit onze eerste commerciële installatie die actief is voor een resort op de Britse Maagdeneilanden. Capaciteit: zo’n 12.500 liter drinkwater per dag.” “Dat systeem, deels gebouwd in samenwerking met local contractors, werkt prima”, vervolgt hij. “Onze installaties zijn zo goed als onderhoudsvrij en gemakkelijk te bedienen. Bovendien kan ik de prestaties real-time volgen via

een app op mijn smartphone. Mocht er zich iets voordoen, weet ik dat vaak nog sneller dan de mensen ter plaatse, en kan direct ingrijpen.”

Laaghangend fruit Inmiddels zo’n vijf jaar actief zijn het vooralsnog vooral kleinschalige installaties die Elemental Water Makers heeft gerealiseerd. De meeste voor resorts soortgelijk aan degene op de Maagdeneilanden. Op Lanzarote, Mozambique en in Belize. Dergelijke resorts zijn voor de mannen ‘laaghangend fruit’ gebleken. Early adopters die inzien dat, hoewel de aanvankelijke investering hoger is dan traditionele ontziltingsinstallaties, de besparing op termijn aanzienlijk is. “Desondanks hopen we ook gemeenten voor onze oplossing te kunnen winnen”, zegt Vollebregt. “Het systeem heeft schaalvoordelen. Als er meer drinkwater wordt gemaakt, gaat de prijs omlaag. Momenteel zijn we druk bezig met een project op Kaapverdië. Hopelijk volgen daarna meer gemeenten. De bedoeling is om elk jaar met een factor 5 te groeien.” “Niet om meer geld te verdienen, dat is nooit het hoofddoel geweest. We willen mensen bewustmaken van duurzame oplossingen voor de wereldwijde waterschaarste en concrete impact maken door tastbare projecten. Mensen op het hart drukken om zo zuinig mogelijk om te gaan met het schaarse drinkwater dat er nu nog is.”

Toegang hebben tot veilig, schoon drinkwater is een mensenrecht en het moet op een duurzame manier kunnen. Ik wil mijn kinderen later recht in de ogen kunnen kijken door te zeggen dat ik daar mijn steentje aan heb bijgedragen.

GET INTO THE FUTURE

Esther Albers en Mark-Jan Arends: "Het gaat niet alleen om een andere mindset, maar ook om andere skills."

GET INTO THE FUTURE

DISRUPTIE IN DE ADVOCATUUR THE FUTURE OF LAW -

IN SAMENWERKING MET CLIFFORD CHANCE

De wereld verandert en elke beroepsgroep krijgt vroeg of laat te maken met de gevolgen. Om te innoveren in een traditionele sector moet je durven pionieren, weten ze bij Clifford Chance. De afgelopen jaren werd innovatie een steeds belangrijker thema binnen de muren van het advocatenkantoor, niet in de laatste plaats dankzij cliënten. Door de nieuwste technologieën te omarmen, kan de gehele organisatie groeien naar een nieuwe manier van werken. tekst Annemarie Moerman • beeld Rebke Klokke

lobal Innovation Manager Esther Albers: “Bij veel van onze cliënten staat technologie hoog op de agenda. Dat geldt voor de manier van werken, maar ook voor wat er wordt gemaakt of verkocht. Neem als voorbeeld de financiële sector. Die sector is enorm aan het veranderen, met technologie als centraal thema.” “Door ontwikkelingen als RegTech en FinTech kijken onze cliënten kritisch naar hun eigen businessmodel en gebruiken nieuwe technologie om te vernieuwen. Dat doen ze om voorop te blijven lopen bij hun klanten. Wij moeten daarin mee, we moeten immers begrijpen wat onze cliënten bezighoudt. Dat betekent dat we goed moeten kijken naar waar wij nog waarde kunnen toevoegen. Niet pas achteraf problemen oplossen, dus de meer traditionele rol van de advocaat, maar al in een eerder stadium meedenken en snel kunnen reageren.”

“Wij werken als teams vaak aan grote projecten waar advocaten uit verschillende landen van ons netwerk bij betrokken zijn. Onze klanten willen weten hoe we die projecten gaan managen”, vertelt Albers. “Dan kun je niet alleen achteraf een rekening presenteren, maar moet je vooraf al communiceren hoe je een team gaat inrichten, hoe je de kosten gaat managen en hoe je communiceert met de klant. Daar is men in de advocatuur van oudsher niet goed in.”

Andere mindset Een nieuwe manier van werken vereist niet alleen de inzet nieuwe tools en de verbetering van processen, maar ook zorg dragen voor een andere mindset. “Dat laatste is misschien wel het belangrijkste”, zegt partner/notaris Mark-Jan Arends, binnen kantoor Amsterdam verantwoordelijk voor innovatie. “Dat doe je door mensen te laten meedenken, trainingen te laten volgen, kennis te laten maken met juridische start-ups en

deel te laten nemen aan de summit van SingularityU NL.” “Ik kende Singularity University al uit mijn tijd als advocaat in Silicon Valley. Het is uniek dat de eerste vestiging buiten de VS in Nederland is geopend. Je ziet daaraan dat Nederland een bijzondere aantrekkingskracht heeft. Dat merken wij binnen onze organisatie ook: Clifford Chance heeft kantoren over de hele wereld, maar hier in de Amsterdamse proeftuin gebeurt heel veel. SingularityU NL is innovatief en vooruitstrevend. Onze cliënten komen daar. Als je zelf voorop wil lopen in de ontwikkelingen in de markt, is het een logische stap om je daarbij aan te sluiten. Daarom zijn we legal partner geworden. We willen uit onze comfortzone komen om te zien wat er allemaal buiten de advocatuur gebeurt. Continu kijken naar wat we kunnen doen om onze advocaten klaar te stomen voor de toekomst.” Behalve die mindset gaat het om een andere skillset. Mensen meer

GET INTO THE FUTURE

In opleidingen wordt niet of nauwelijks aandacht aan technologie besteed. Terwijl je op kantoor en als advocaat in je contact met cliënten wel te dealen hebt met nieuwe technologieën en alle gevolgen. ‘tech-savvy’ maken, is ook een belangrijk doel. “Want over het algemeen loopt de advocatuur daar in achter”, zegt Albers, die meer dan 25 jaar ervaring heeft in de sector. “Ook in de opleidingen wordt niet of nauwelijks aandacht aan technologie besteed. Terwijl je op kantoor en als advocaat in je contact met cliënten wel te dealen hebt met die nieuwe technologieën en alle gevolgen. Waar veel advocaten geen kaas hebben gegeten van dat soort ontwikkelingen, kunnen de IT’ers in huis weer moeilijk de link naar het juridische stuk maken. Wij proberen intern dus juist die koppeling meer te maken. Je ziet daardoor ook weer nieuwe rollen binnen het kantoor ontstaan, denk bijvoorbeeld aan projectmanagers en data-analisten.” Een softwareproduct dat het Amsterdamse kantoor zelf heeft ontwikkeld, is Clifford Chance Dr@ft. Albers: “Dit is heel succesvol uitgerold bij grote klanten, met name de banken. Het helpt die banken om grote hoeveelheden financiële documentatie via een vragenlijst met één druk op de knop te genereren. Vroeger moest dit handmatig, nu kan het veel sneller en efficiënter. Daar was vraag naar en we hebben inmiddels een team met specialisten die de slag weten te slaan tussen het juridisch inhoudelijke en de vertaling daarvan in deze tool.” Het levert een verschuiving op van uurtje-factuurtje naar het in de markt zetten van een nieuw product op basis van een ‘licentie’. “Dat is nieuw, net als dat je steeds meer gaat werken met ‘project fees’”, zegt Arends. “Dat heeft

ook weer te maken met die transparantie.” Albers vult aan: “Er zijn inmiddels tools op de markt die zorgen voor deze transparantie. Een goed voorbeeld van zo'n tool is Clocktimizer. Dit Nederlandse product biedt advocatenkantoren de mogelijkheid om een budget te maken voor een zaak en dat te monitoren. Maar je kunt er ook verschillende zaken in analyseren en handige overzichten mee maken. Fijn voor het kantoor, maar ook voor de klant.”

Mens of computer? Iets wat ook in de markt bestaat en voor Clifford Chance goed werkt, is de tool Kira. “Dit systeem is in staat om een hele grote hoeveelheid documentatie te analyseren, waardoor je bepaalde clausules die je juridisch moet checken er makkelijk uit kunt halen”, vertelt Albers. “De machine rubriceert het en stopt alles in duidelijke overzichten, waardoor de advocaten er sneller een volgende analyse mee kunnen doen of het in een rapportage kunnen verwerken. Het systeem is ook zelflerend, handig voor een volgende keer. We hebben Kira getraind op onze business propositie. De nauwkeurigheid van het systeem is minimaal 90 procent en daarmee zit je al boven de gemiddelde advocaat. Dat levert een interessante vraag op: waar is de mens beter in en waarin de computer?” Die vraag steekt de komende tijd vaker op in de advocatuur, meent Arends. “Het is mijn verwachting dat nu, na de FinTech-golf, de LegalTech ook een enorme vlucht gaat nemen. En zoals het

gaat met thema’s die ineens sexy zijn, duikt iedereen er dan bovenop. Maar de grote vraag is: doe je er ook iets mee, zet je tools in? Je ziet dat nu nog maar weinig kantoren grote stappen durven te nemen.”

Lokale markt Wat dat betreft loopt Clifford Chance voorop en heeft het kantoor slagkracht met dit thema omdat het vestigingen over de hele wereld heeft. “Het voordeel van een internationale organisatie, is dat we ook in Amerika en Azië kunnen kijken wat er gebeurt. Die kennis gebruiken wij weer”, vertelt Albers. “Maar je hebt wel te maken met een lokale markt, waarin het vooral belangrijk is dat je blijft zoeken naar wat de toegevoegde waarde is voor jouw klanten. En die toegevoegde waarde is niet overal hetzelfde.” Ze denkt dat teams over vijf tot tien jaar bestaan uit verschillende disciplines. “Uit partners en medewerkers die juridisch goed zijn onderlegd én mensen die veel meer verstand hebben van een bepaald onderdeel van een project zoals projectmanagers en data-analisten. Je moet zo’n project eigenlijk net als een aannemer in brokjes knippen en bekijken wie je op welk onderdeel gaat inzetten. Die overige rollen worden steeds belangrijker, dat zie je al in de VS.”

Geen bedreiging Het gebruik van tools stijgt alleen nog maar harder, weet Arends. “Ik geef het college Masterskills Innovatie Legal Sector aan de Universiteit Utrecht en studenten vragen me weleens na afloop: ‘Zijn wij nog wel nodig?’ Mijn antwoord: Al die tools gaan ons leven alleen maar makkelijker maken. Artificial Intelligence (AI) gaat ons niet vervangen, maar assisteren. Als er een product op de markt is dat nauwkeuriger is in percentages dan wanneer een mens het doet, kun je wel roepen dat je het niet gaat gebruiken. Maar uiteindelijk dwingt de vraag vanuit cliënten je om het toch te gaan inzetten.” Hij vervolgt: “Er ontstaan andere rollen. Het is zonde om technologie te zien als een bedreiging; het is veel meer een kans om je beroep in de toekomst op een andere en efficiëntere manier uit te kunnen oefenen.”

Esther Maasdam

ion -

hamp - Dutch Barista c

Dagelĳks sterven 6.000 mensen door gebrek aan schoon drinkwater. EARTH Water vraagt je om te helpen, niet door geld te geven of vrĳwilligerswerk te doen. Wĳ vragen alleen of je ons water wilt drinken. EARTH Water doneert namelĳk 100% van de nettowinst aan waterprojecten. Hierbĳ worden wĳ ondersteund door Akvo.org. Kĳk voor alle gerealiseerde projecten en meer informatie op www.earthwater.nl