SingularityU NL voor DFT Kennis by TMG Natives

SingularityU

VRIJDAG 18 NOVEMBER 2016

The Netherlands

INNOV HUB EI ATION NDHO VEN

'Ontdek technolo leer te in gie en noveren ' PA G. 08

Superheld Tilly (10) 3D-geprinte bionische arm

pag. 10

Blijf de concurrentie voor Get Into The Future

pag. 12

Cyberveiligheid Focus op kennis delen

pag. 19

DFT PRESENTEERT

GET INTO THE FUTURE EVENT MET

WAAROM DEELNEMEN? • Leer van toonaangevende experts welke opkomende technologieën onze economie en bedrĳven zullen beïnvloeden • Verkrĳg belangrĳke inzichten in de manier waarop gebieden als Mobiliteit, Veiligheid, Gezondheid en Ondernemerschap zullen veranderen • Ervaar hoe je deze veranderingen in je voordeel kunt benutten • Ontdek de mogelĳkheden van de nieuwste cutting-edge technologieën • Kom in contact met Nederlandse bedrĳven, vernieuwers, ondernemers, investeerders en beleidsmakers MARK POST - BIOTECH “VOOR VLEESPRODUCTIE HEB JE GEEN KOEIEN NODIG”

“Kweekvlees is een manier om zonder landbouw vlees te produceren in een laboratorium. Mĳn team heeft als eerste zo’n kweekvlees-burger gemaakt - een voorbeeld van hoe technologie onze kĳk op voedsel verandert.” Mark Post is professor in Fysiologie aan de Universiteit Maastricht, professor in angiogenese en groei van weefsel.

TECH TRENDS FESTIVAL CUTTING EDGE TECHNOLOGIE EN INNOVATIEVE TOEPASSINGEN VERZAMELD

DAAN KERSTEN - ADDITIVE FABRICATION “DE MAAKINDUSTRIE WORDT DIGITAAL EN LOKAAL”

LUCIEN ENGELEN - E-HEALTH “DE NIEUWE HUISARTS ZIT AL IN JE BROEKZAK”

YURI VAN GEEST - EXPONENTIËLE ORGANISATIES “ORGANISATIES DIE WILLEN OVERLEVEN MOETEN 10x SNELLER ZIJN”

MAARTEN STEINBUCH - ROBOTICS “UITZENDBUREAU VOOR ROBOTS? HEBBEN WE!”

“50% van de bedrĳven die we nu kennen bestaat over 5 tot 10 jaar niet meer. Om te overleven moeten bedrĳven slim gebruikmaken van technologie en meer ruimte geven voor zelf-organisaties. Dat noemen we Exponentiële Organisaties.” Yuri van Geest is ondernemer en Internationale Keynote spreker over “Exponentiële en Emerging Technologieën” en schrĳver van het boek ‘Exponential Organisations’

“Robots kunnen mensen helpen om allerlei taken sneller en beter te doen. Door de taken die robots van ons overnemen kunnen mensen hun tĳd steeds meer besteden aan zaken die er echt toe doen.” Maarten Steinbuch is professor in Systems en Control TU Eindhoven, medeoprichter van MicroSure - microchirurgie en oprichter van PRECEYES Robotica voor oogchirurgie

CARLO VAN DE WEIJER - MOBILITY “SCHAF DE OV JAARKAART AF”

MELANIE RIEBACK - INTERNET VEILIGHEID “GEHACKT? VERTEL HET JE CONCURRENTEN!”

“Bĳ het maken van nieuwe producten worden technieken als 3D-printing steeds belangrĳker. Het ontwerp, maar ook het samenwerken met toeleveranciers gebeurt straks allemaal digitaal en lokaal.” Daan Kersten is medeoprichter van Additive Industries 3D printing technologie

“Auto’s zĳn binnenkort schonere, veiligere en goedkopere oplossingen voor mobiliteit dan openbaar vervoer door exponentiële toename van technologie en duurzame energie.” Carlo van de Weĳer is Director Strategic Area Smart Mobility TU Eindhoven en Global Expert Intelligente Transport Systemen bĳ TomTom.

“De zorg zal de komende tĳd “gedelokaliseerd” worden. Door de toegenomen mogelĳkheden van mobiele technologie en sensoren kunnen we thuis en onderweg steeds betere diagnostiek bieden en zelfs behandelingen maken.” Lucien Engelen is directeur Radboudumc Reshape Center for Innovation en adviseur van de RVB Radboudumc

“Alleen door samen te werken op het gebied van IT-beveiliging kun je je weren tegen hackers. Door informatie uit te wisselen bouw je samen aan betere oplossingen.” Melanie Rieback is medeoprichter en CEO van Radically Open Security, consultant en onderzoeker in Cybercrime RFID security

WOENSDAG 30 NOVEMBER 2016 THEATER AMSTERDAM RESERVEER NU JE TICKET VIA

GETINTOTHEFUTURE.NL

MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Kom naar Get Into The Future De wereld om ons heen versnelt en verandert exponentieel. In de krant lazen we de afgelopen tijd berichten over robots in de klas, een methode om DNA met ongekende precisie te modiﬁceren (CRISPR-cas9) en dat wetenschappers erin slaagden met draadloze implantaten een dwarslaesie bij een aap te genezen.

ingularity University noemt het ‘Technology for good’. Dit leerplatform, opgericht in 2008 in Silicon Valley, heeft als doel om exponentiële technologieën zoals robotica, gen- en nanotechnologie, 3D-printen en blockchain met elkaar te verbinden om zo de grote wereldproblemen op te lossen. Sinds afgelopen juni is ons land, vooralsnog als enige ter wereld, de trotse bezitter van een dependance: SingularityU The Netherlands. Hoewel de technologie al ontzettend ver is – ervaar het zelf in de Innovation Hub in Eindhoven – denken we vaak nog lineair en lokaal. SingularityU The Netherlands wil zowel individuen als bedrijven inspireren en stimuleren om juist exponentieel en mondiaal te denken. Daar liggen kansen voor

ondernemers: blijf niet hangen in dromen of ideeën, maar experimenteer, en speel vandaag in op de kansen van morgen en neem zo een voorsprong op de concurrentie. DFT organiseert samen met SingularityU The Netherlands op 30 november hét business event van het jaar: Get Into The Future. Samen met topsprekers verkennen we de mogelijkheden van technologie als antwoord op maatschappelijke vraagstukken. Ook zoeken we naar een antwoord op kritische vragen: hoe gaan we de kracht van nieuwe technologie gebruiken om de problemen die diezelfde technologie kan veroorzaken, voor te zijn? Hoe implementeren we innovatieve oplossingen? Arno Reekers (hoofdredacteur DFT) en Kamran Ullah (presentator Telegraaf TV) zullen de dag

’’

DE WERELD VERANDERT EXPONENTIEEL, MAAR WE DENKEN VAAK NOG LOKAAL moderaten en presenteren. Stap samen met de experts op het gebied van exponentiële organisaties, innovaties in de zorg, de toekomst van voedsel, mobiliteit, robotica, cyberveiligheid en 3D-printen een dag lang in de fascinerende wereld van exponentiele technologieën en innovatie. Laat je inspireren door het Tech Trends Festival en praat met gelijkgestemden: ondernemers en professionals die willen vernieuwen en excelleren. Kaarten zijn nog te koop via www.getintothefuture.nl

Inhoudsopgave

Innovation Hub stoomt ons klaar voor de toekomst

'Superheld' Tilly heeft bionische arm

‘Sta open voor verandering’ Yuri van Geest over exponentiële organisaties

‘Denk in scenario’s’ KvK helpt ondernemers met innovatie

‘Niemand geloofde dat deze machine er zou komen, totdat ie er stond’ Daan Kersten van Additive Industries over het succes van hun 3D-metaalprinter

Kom naar Get Into The Future! Kippenvlees uit de printer, de Microsoft HoloLens en een vliegende auto

Meer voedselproductie met minder milieu-impact De Rabobank over de rol van de bank

5G technologie in aankomst T-Mobile is er klaar voor

‘Ik geef al onze kennis weg’ Melanie Rieback maakt cybersecurity transparant

‘Wie relevant wil zijn, moet vooroplopen’ ING is voorbereid op concurrentie

Samasource bestrijdt armoede met technologie Gemeente Den Haag ondersteunt startup

Colofon Dit is een bijlage van TMG Natives. Deze valt niet onder de verantwoordelijkheid van de hoofdredactie van De Telegraaf.

Contentmanager Isabel Michelotti Vormgeving Marije Groot Salesmanager Dennis Landman Wilt u meer informatie over TMG Natives of heeft u zelf een idee voor een uitgave? Neem contact op via 088 824 24 37. Vragen over uw abonnement? Bel 088 824 8242.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

YU VAN GRI EEST ‘Ang

sten ove rwin je door de aan te g confrontatie aan, nie af te wac t door hten’

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘INNOVEREN WORDT STEEDS MINDER RISICOVOL. MAAR JE MOET NU JE RESEARCH DOEN, ZODAT JE OVER VIJF JAAR KUNT INSTAPPEN. OVER TIEN JAAR BEN JE TE LAAT’

Yuri van Geest Sinds 2011 is Yuri Van Geest initiator van Singularity University in Nederland. Hij is oprichter en CIO van ExOxo, een innovatie trainings- en adviesbureau dat wereldwijd bedrijven helpt om te transformeren naar een nieuwe werkelijkheid. Tevens is hij coauteur van het boek Exponentiële Organisaties, waarvan in Nederland 20.000 exemplaren zijn verkocht en wereldwijd 400.000.

‘Sta open voor verandering’ Concurrerender, goedkoper, innovatiever en klantgerichter werken. Organisaties die gebruikmaken van nieuwe technologieën en nieuwe organisatietechnieken kunnen tien keer efficiënter, sneller en effectiever worden, zegt zakenman en auteur Yuri van Geest. In zijn bestseller Exponentiële Organisaties en tijdens het event Get Into The Future doet hij uit de doeken hoe. Tekst Annemarie Moerman Foto Femmy Weijs

‘W

aarom nieuwe organisaties tien keer beter, sneller en goedkoper zijn – en hoe jij dat ook wordt’. Zo luidt de ondertitel van het boek dat Van Geest met Salim Ismail en Michael S. Malone schreef voor CEO’s, ondernemers en beleidsmakers die niet alleen de noodzaak van verandering zien, maar ermee aan de slag willen. Kennis is macht, vindt de Nederlander, en daarom staat ons in elk geval een ding te doen: kennis opdoen. “En wel nu, anders mis je straks de boot.” Van Geest is oprichter en CIO van ExOxo, een innovatie trainings- en adviesbureau dat wereldwijd bedrijven helpt om te transformeren naar een nieuwe werkelijkheid. De wereld verandert; technologie speelt een steeds grotere rol in ons dagelijks leven. Die impact neemt alleen maar toe. Robots die nauwkeurige operaties uitvoeren, gentechnologie die straks erfelijke ziektes kan oplossen en 3D-printers die onze industrie vereenvoudigen.

Opschalen Die nieuwe technieken moeten we omarmen, vindt Van Geest. “Robots, sensoren, kunstmatige intelligentie: ze kunnen allemaal helpen om de productiviteit binnen je organisatie te verbeteren.” Maar het draait niet alleen om de technologie; bedrijven zullen ook hun organisatietechnieken moeten aanpassen. “Denk aan zelfsturende teams, loyale klanten inzetten als ambassadeurs en op een open en transparante manier samenwerken.”

Het heeft allemaal tot doel concurrerender te worden. Bovendien kunnen bedrijven dankzij die werkwijze sneller opschalen. Dat is belangrijk als je wereldwijd wilt werken, weet Van Geest, die voor zijn werk overal ter wereld bij bedrijven komt. In Nederland zijn al best veel bedrijven op de goede weg, ziet hij. “Bol.com heeft een aantal kenmerken van een exponentiële organisatie, net als Blendle en Exact. ING is er ook vrij ver in.” Van de buitenlandse bedrijven noemt hij Uber en AirBnB als efficiënte en productieve bedrijven en Local Motors. “Die laatste is een community die op basis van de nieuwste technologieën zelf auto’s maakt en dat goedkoper doet dan bijvoorbeeld Audi en BMW. Het is toch grappig als zo’n bedrijf voor 3 miljoen dollar een prototype kan maken in plaats van voor 3 miljard dollar.”

Tony Chocolonely met de slaafvrije chocolade, of Warby Parker en Toms Shoes, die het principe ‘buy one, give one’ hanteren. Bij een aankoop doneren zij respectievelijk een bril en een paar schoenen aan mensen die dat nodig hebben. Daar houden mensen van, zeker jonge mensen. Bovendien is het noodzaak om verder te denken, om met elkaar een bijdrage te leveren aan het oplossen van wereldproblemen als voedselschaarste, gebrek aan energie en onderwijs…” “De afgelopen vier jaar is het aantal bedrijven met een sociaal doel verzesvoudigd”, vervolgt de ondernemer. “En dat gaat alleen maar sneller. Nieuwe generaties consumenten kiezen voor bedrijven die een bijdrage leveren aan een betere wereld. Als je geen purpose hebt, word je dus kwetsbaar.”

Hoger doel

Hoe groot de impact van de technologische innovatie gaat zijn op onze maatschappij realiseren een heleboel mensen zich nog niet, ziet Van Geest. “Veel mensen denken dat het zo’n vaart niet loopt, maar de veranderingen gaan ontzettend snel. De groei is exponentieel: kleine stapjes worden heel snel grote sprongen. In de afgelopen tien jaar is er meer veranderd dan in de afgelopen honderd jaar. We moeten nieuwe antwoorden vinden op huidige vraagstukken. Dat geldt niet alleen voor bedrijven, maar ook voor individuen.” Maar wat betekent dat concreet? “Je kunt nu al voorspellen hoe groot de kans is of je over een tijdje nog werk kunt vinden in jouw branche. Kan jouw werk makkelijk in software worden gegoten of worden overgenomen door robots en

Elk bedrijf kan een exponentiële organisatie worden, zegt Van Geest. “In het boek staan elf kenmerken, waaruit je kunt pakken wat bij jouw organisatie past. Of dat er nu drie of tien zijn. Nu beginnen betekent niet meteen een totale verandering doorvoeren. Stapsgewijs is juist goed, het is vooral belangrijk dat je het hele bedrijf meekrijgt. Daar gaat het nog weleens mis: van bovenaf wordt iets besloten zonder dat de mensen die moeten uitvoeren erbij worden betrokken. Dat werkt dus niet. Kleinere bedrijven transformeren overigens over het algemeen makkelijker dan grote bedrijven.” Wat voor elke organisatie een must is, is het bepalen van een hoger doel. “Kijk naar bedrijven als

Antwoorden

Exponentiële technologieën Exponentiële technologieën zijn technologieën die zo krachtig zijn dat ze de maatschappij zullen veranderen en niet lineair, maar exponentieel (volgens de wet van Moore, waarbij de technische vooruitgang elke twee jaar verdubbelt) zullen groeien. In het verleden was dat bijvoorbeeld elektriciteit of het internet; momenteel zijn dat zaken als robotica, kunstmatige intelligentie, bio- en nanotechnologie en 3Dprinten.

Hoe maak je van je bedrijf een exponentiële organisatie? • Denk na over het totaalplaatje en hoe je dat wilt bereiken • Kies een sociaal doel • Betrek je werknemers bij de plannen • Zorg dat je op tijd nieuwe kennis opdoet, zodat je niet gaat achterlopen • Blijf vernieuwen

Get Into The Future Meer weten over wat het voor mensen, organisaties en industrieën betekent dat de wereld in hoog tempo verandert? Stap samen met experts tijdens Get Into The Future op 30 november een dag lang in de wereld van de exponentiële technologieën. Van Geest is een van de sprekers. Hij spreekt onder meer over het organisatiemodel van de 21e eeuw, dat optimaal aansluit op een hyper-exponentiële technologische omgeving. Lees meer op pagina 12 en 13.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

machines? Dan ben je de komende vijf tot tien jaar kwetsbaar. Over een aantal jaar zijn robots nog beter en sneller. Hun grootste voordeel: ze worden niet moe, een mens wel.” Dat betekent overigens niet dat onze banen verdwijnen. Robots zullen een deel van ons werk overnemen, maar er zullen ook banen worden gecreëerd die nu nog niet bestaan. Van Geest: “De mens zal altijd belangrijk blijven, maar onze rol verandert.”

Confrontatie Openstaan voor die veranderingen is dus heel belangrijk, net als – eerder genoemd – zo veel mogelijk kennis opdoen. Dat geldt voor iedereen, zowel werknemers als mkb’ers, zzp’ers en grote organisaties, in welke sector dan ook. Van Geest:

“Technologie is nu nog vaak duur en complex. De overheid en grote bedrijven zouden er in moeten investeren, want zij hebben grote budgetten. Mkb’ers en zzp’ers zouden met anderen kunnen samenwerken aan pilots. Leren door te doen. Dat leerproces kunnen ze gebruiken om op te schalen als de mogelijkheid er is.” “Technologie wordt uiteindelijk alsmaar goedkoper, sneller, kleiner, effectiever en meer gestandaardiseerd. Daardoor wordt het steeds makkelijker en minder risicovol om te innoveren. Maar je moet wel nu je research doen, zodat je over vijf jaar kunt instappen. Over tien jaar ben je te laat.” Kansen genoeg, weet Van Geest, maar je moet ze wel grijpen. “Angsten overwin je door de confrontatie aan te gaan, niet door af te wachten.”

Wat is SingularityU The Netherlands? SingularityU The Netherlands richt zich op de impact van technologie op onze samenleving. SUNL brengt ons op de hoogte van snel groeiende technologische ontwikkelingen, zodat iedereen voor zichzelf kan beslissen wat de beste manier is om hiermee om te gaan, of je nu ondernemer, leidinggevende of werknemer bent. SUNL wil fungeren als een ‘denken doetank’ om oplossingen te ontwikkelen voor de meest prangende wereldwijde uitdagingen zoals het

wereldvoedselprobleem, klimaatverandering en veiligheid. Om deze doelen te bereiken, organiseert SingularityU NL publieke evenementen, interne trainingsprogramma’s en strategiesessies. Op Strijp-S in Eindhoven opende SUNL een Innovation Hub waar bezoekers sessies kunnen volgen en zelf aan de slag kunnen met 3D-printen en robots. De focus van technologie ligt hier op toepassingsgebieden water, mobiliteit, gezondheid en voedsel. De Innova-

tionHub werd op 2 juni j.l. geopend door koningin Maxima. Singularity University werd in 2008 opgericht door Ray Kurzweil and Peter Diamandis en is gevestigd op het NASA Research Park in het hart van Silicon Valley. SingularityU The Netherlands is in 2016 opgericht door Diederick Croese, Maarten den Braber, Jim Stolze en Yuri van Geest, als eerste wereldwijde partner van Singularity University. Voor meer informatie: singularityunl.org

Van Geest: “In de Innovation Hub in Eindhoven kun je ontdekken, leren en zelfs ontroerd raken door wat er allemaal mogelijk is.” Foto Vincent

van Dordrecht

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘OM ALS BEDRIJF GROTE INNOVATIEVE STAPPEN TE ZETTEN, MOET JE DENKEN IN SCENARIO’S’

In samenwerking met Kamer van Koophandel

Wil je als bedrĳf succesvol blĳven, dan moet je van tĳd tot tĳd het lef hebben je onderneming onder de loep te nemen om radicaale veranderingen en innovaties door te kunnen voeren. De Kamer van Koophandel (KvK) volgt de veranderingen op de voet, innoveert zelf en helpt ondernemers met innoveren. ‘Backcasting’ is daarbĳ het toverwoord: het dwingt je te denken in scenario’s.

Backcasting als toverwoord S oms is het toeval dat leidt tot baanbrekende innovaties. Soms zijn het nieuwe businessmodellen die slim aansluiten op actuele trends. Veel bedrijven doen aan ‘forecasting’, door zich af te vragen: Waar staan we nu? Wat willen we komend jaar bereiken? Wat moeten we doen om dat te realiseren? Innovatie gaat dan vaak in kleine stapjes. Niet verkeerd, maar als je echt stappen wilt zetten als bedrijf, is ‘backcasting’ een slimmer alternatief.

Scenario’s “Backcasting is denken in scenario’s”, zegt Harald Feijth, bedrijfsadviseur en productmanager bij de KvK. “Je stelt vragen als: Wat als we radicaal stoppen met…? Welke scenario’s kunnen we bedenken om in business te blijven en te groeien? Welke ontwikkelingen en trends signaleren we die bij die scenario’s passen? Hoe zouden klanten daarmee omgaan? En, welke kennis hebben we nodig om naar die nieuwe stip op de horizon te groeien?” De fusie tot één KvK in 2014 heeft ervoor gezorgd dat het bedrijf zijn dienstverlening onder de loep nam. Feijth: “We hebben gebroken met enkele ‘oude’ diensten en zijn het digitale pad op gegaan. Iedere ondernemer kent ons als beheerder van het handelsregister. Dat beheer moet meebewegen met nieuwe maatschappelijke eisen en inspelen op nieuwe mogelijkheden. Privacy, cybercriminaliteit, open data en veranderende wetgeving spelen daarbij een belangrijke rol. Welke technieken zijn beschikbaar om het beheer anders in te vullen? Kan blockchain daar een rol in spelen, en zo ja, hoe dan? Door deze vragen te stellen, ontstaan de scenario’s die je inzicht en richting kunnen geven. Momenteel doen wij onderzoek naar blockchain-toepassingen en we oefenen daar op kleine schaal mee. Onze dienstverlening speelt zich dan ook steeds meer online af.” In scenario’s denken wil de KvK niet alleen in haar eigen organisatie, maar ook bij ondernemers stimuleren. Daarom ontwikkelt de KvK een keur aan digitale hulpmiddelen om ondernemers gericht te voorzien van informatie, maar de organisatie blijft ook telefonisch beschikbaar voor advies. Ook organiseert de KvK grote themabijeenkomsten: denk aan de jaarlijkse Startersdag van afgelopen 5 november en Dag van de Innovatie van 29 september. Overigens hebben dit jaar voor het eerst ruim 4000 mensen de Startersdag thuis, online bijgewoond.

Inzichten De grootste uitdaging van de KvK is om de ondernemers die nog niet zo met innovatie bezig zijn, mee te nemen en te laten zien wat het hen kan brengen. Feijth: “De Online InnovatieBootcamp is van start gegaan op 1 november. In 3 modules van 2 weken gaan we in op de vragen ‘Wat is het juiste idee’, ‘Hoe pak ik het aan’ en ‘Hoe breng ik het naar de markt’?

Inmiddels leren de ruim 800 deelnemers niet alleen van ons en de experts, maar ook van elkaar. De Online InnovatieBootcamp biedt de ondernemers nieuwe inzichten en zij worden daardoor gestimuleerd om manieren te vinden die een positief effect kunnen hebben op hun omzet, de werkgelegenheid en uiteindelijk op onze economie.” De Kamer van Koophandel wil het leven van ondernemers makkelijker maken met zinvolle informatie. Op het juiste moment, objectief, altijd toegankelijk, op maat en naar behoefte. Feijth: “Uiteindelijk willen wij de beste onafhankelijke digitale dienstverlener worden voor ondernemend Nederland. Met onze tools en apps willen we ondernemers ondersteunen. Zo biedt onze nieuwe app ‘LocatieScan’ een factsheet met basisinformatie over de bevolking en concurrentie in een gekozen gebied (gemeente of wijk), afgezet tegen het Nederlands gemiddelde. Met onze Trendjournaals zoomen wij in op ondernemers die met hun businessmodel op specifieke trends inspelen. Op onze website bieden wij onder ‘Advies & Innovatie’ een wegwijzer op gebieden als samenwerking, organisatievernieuwing, Internet of Things en big data. Via ons matchmakingplatform nlgroeit.nl worden ondernemers van ‘scale-up’ bedrijven gekoppeld aan ervaren mentoren. En tot slot organiseren we ‘hackatons’ waarbij binnen 48 uur concrete IT-oplossingen worden ontwikkeld voor uitdagingen die zijn aangedragen door grote partijen.”

Door als ondernemer eens in de zoveel tĳd met je werknemers om de tafel te gaan zitten en je af te vragen: wat gebeurt er als we stoppen met...? ga je pas echt grote, vernieuwende stappen zetten.

‘Durf een game changer te zijn’ Soms leidt toeval tot baanbrekende innovaties. Ondernemer Jan van Frankhuyzen greep in november 2011 een stroomstoring in zĳn industrieslĳperĳ aan om spontaan met zĳn medewerkers op de Ondernemer Jan van Frankhuyzen. spreekwoordelĳke hei te gaan zitten. Wat volgde was een brainstorm met open vragen als: waar zĳn we nou echt heel goed in? En: van welke klanten en producten worden we gelukkig?’ Uitgerekend die sessie zou het begin zĳn van het grootste verandertraject in de geschiedenis van het bĳna 60-jarige bedrĳf. Het sleutelwoord: digitalisering. Van Frankhuyzen: “Met dat voorbeeld in het achterhoofd zou elke ondernemer eens in de zoveel tĳd met zĳn werknemers en zĳn klanten om de tafel moeten gaan zitten en zichzelf die vragen moeten stellen. Het lef hebben en de tĳd nemen eens samen met je medewerkers goed naar je eigen bedrĳf te kĳken, aan je klanten te vragen waar zĳ met hun bedrĳf heen gaan en hoe jĳ ze daarbĳ kunt helpen. Door de vraag te stellen: Wat zal er gebeuren als ik stop met…? word je onwillekeurig gedwongen om in scenario’s te denken. Dat geeft je inspiratie en zo ga je pas echt grote innovatieve stappen zetten met je bedrĳf. Durf een ‘game changer’ te zĳn! En laat de Kamer van Koophandel je daarbĳ helpen.'

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

MICHAEL DAWKINS

Een hoofdband met droogsensoren meet de hersengolven van bezoekers, terwijl een stem hen begeleidt voor een betere concentratie.

‘Robots zijn een verlengstuk van ons’

‘Surfen op vooruitgang’ INNOVATION HUB STOOMT ONS KLAAR VOOR DE TOEKOMST

Een vloedgolf aan nieuwe technologieën stormt op ons af. Laten we ons erdoor overspoelen, of pakken we de golf? Kies je voor het laatste, dan is een bezoek aan de Innovation Hub van SingularityU The Netherlands een goed startpunt. Tekst Lorraine Marlisa Foto's Vincent van Dordrecht

e Innovation Hub in Eindhoven is ingericht met innovaties die ons leven ingrijpend kunnen veranderen. Op een drukke zondag tijdens de Dutch Design Week stuiten bezoekers in de ruimte van de Apparatenfabriek op Strijp S bij binnenkomst op een groepje 3D-printers. De schuivende onderdelen in de verschillende boxen die een draakje, mannetje of boot vervaardigen, trekken de aandacht. Verderop staat een kistje met 3D-geprinte metalen onderdelen die worden gebruikt in de vliegtuigindustrie. De fijnmazigheid kan alleen worden bereikt met een 3D-printer. “Zo’n rekenmachine, dat werk kan ik net zo goed met mijn hoofd, maar dit gaat mijn pet te boven”, zegt een meneer wiens klein-

zoon iets met de printers van doen heeft. “Niet elke nieuwigheid is per se goed”, voegt hij eraan toe.

Angst Exponentiële technologieën snellen vooruit in een vaart die wij niet altijd bijhouden of begrijpen. “Onbekend maakt toch wat onbemind”, stelt Michael Dawkins van SingularityU The Netherlands. “Denk aan verhalen dat robots onze banen zouden inpikken. Veel robots doen vies en saai werk. Met sommige soorten moet je juist samenwerken. Ze zijn dan een verlengstuk van ons, zoals een bezem.” Volgens Dawkins krijgen mensen soms een angstgevoel bij vernieuwing. “We kennen de mogelijkheid van nieuwe technologieën, maar nog niet hun maatschappelijke betekenis. Die onzekerheid maakt mensen angstig. Dat hoeft niet, want dit biedt juist kansen.” In de ruimte grijpt een robotarm in de lucht. Daartegenover zitten bezoekers aan een tafel met hun ogen dicht, terwijl ze proberen zich te concentreren. Een hoofdband met droogsensoren meet brainwaves (hersengolven), terwijl een stem hen begeleidt in

hun meditatie. “Mijn concentratie verbeterde significant toen ik op een lichtje moest focussen, in plaats van op mijn ademhaling. Fascinerend”, zegt Santiago Gisler (34). “Handig om te weten.” Achter Gisler staat een hele kring rond een dame die haar handen in de lucht houdt, alsof ze iets vastpakt wat voor de toeschouwers onzichtbaar is. Het is voor het eerst dat Cristina Lopez (22) de wereld door de Hololens van Microsoft bekijkt. De bril projecteert digitale 3D-modellen in de ruimte waar je staat, waardoor je ze vlak voor je neus ziet en hoort. De Hololens draait op Windows 10 en reageert op gebaren, gesproken commando’s en oogbewegingen. “Ik zag een ballerina dansen”, vertelt Lopez als ze is teruggekeerd naar de realiteit. Haar vriend Cedric Lodewijckx (22) is nog steeds onder de indruk van een 3D-printer die hij eerder heeft bekeken. “Die kon twee soorten materialen printen. Ik wist niet dat dat mogelijk was!”

ASML Toch zijn het niet de bijzondere technologieën die de hoofdrol spelen in de Innova-

09 11

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

tion Hub, maar de dialoog. SingularityU The Netherlands wil in tien jaar tijd 1 miljard mensen bereiken met technologieën waarmee we de uitdagingen van deze wereld kunnen trotseren. SingularityU The Netherlands richt zich op de volle breedte, waaronder alle GGC’s (zie pagin 12 red.) vallen. De Hub in Eindhoven richt zich op voedsel, gezondheid, mobiliteit en water. “De innovaties zijn een haakje om een gesprek te beginnen”, legt Dawkins uit. “Door zoveel mogelijk mensen hiermee in aanraking te brengen, kunnen we technologieën begrijpen, erover nadenken en keuzes maken over hoe we deze moeten toepassen. Wat we hier laten zien is niet de toekomst, alles is er al. En de ontwikkeling gaat razendsnel.” Die snelle ontwikkeling kan leiden tot singulariteit, een nieuwe realiteit waar oude structuren niet meer op aansluiten. Dawkins noemt Strijp S, het oude Philips-terrein in Eindhoven, een toepasselijke locatie om exponentiële technologieën en singulariteit te duiden. “ASML, de fabrikant van machines die computerchips maakt en is voortgekomen uit Philips, is wereldwijd marktleider. Daarmee is het bedrijf een belangrijke onderliggende kracht voor exponentiële technologieën.”

Controle Voor Bas Sloots (44) en Marcelline Jans (54) is Strijp S bekend terrein. Hij werkt bij chipfabrikant NXP, zij bij de Gemeente Eindhoven. “Die 3D-printers zijn spectaculair”, zegt Sloots. “Je hoort erover, maar zoiets staat niet op kantoor. Fantastisch om te zien waarvoor het gebruikt kan worden”, vult Jans aan. “Ik denk wel dat we veel meer gaan weggooien als produceren zo makkelijk wordt”, schetst Sloots. “Maar daar staat tegenover dat we ook meer gaan recyclen”, brengt Jans in. “Ook die technieken worden steeds beter.” Veel zorgen hebben de twee dan ook niet over de snelle technologische vooruitgang. Jans: “Wat je hier ziet, daar kun je niet omheen. Veel mensen beseffen dat niet. Ze moeten mee ontwikkelen en dat is inderdaad niet makkelijk. Ik ben 54 en zie al dat ik veel minder kan op een iPhone dan jongere mensen.”

’’

GROTE INNOVATIES ZIJN ONTSTAAN DOOR KRUISBESTUIVING Het gevoel dat je de controle verliest als je niet begrijpt hoe iets werkt, is niet prettig. Dawkins: “Bas van der Abel, die de Fairphone bedacht, vroeg mij: ‘Weet jij hoe een potlood wordt gemaakt? Hoe stroom bij jou terechtkomt?’ Dat we heel veel niet weten, is van alle tijden.” Lois (9) en Vienne (8) doen er in ieder geval alles aan om zoveel mogelijk op de hoogte te zijn. “Ze zijn zo geïnteresseerd en zo enthousiast over alles hier. We staan overal een halfuur te wachten”, vertelt hun moeder Sandra Pijnenburg. De dames hebben al met een VR-bril in een vliegtuig gezeten en zijn nu in de weer met een 3Dpen. Vienne: “Ik maak een spin.” Lois: “Ik een hartje. Misschien is 3D-tekenen toch iets leuker dan gewoon tekenen. Nu kan ik vasthouden wat ik maak.” De ervaringen van het gezin in de Innovation Hub zouden het startpunt kunnen zijn voor een gesprek over de toekomst. “Ik sprak net een moeder die zich afvroeg wat haar kinderen moeten studeren”, vertelt Dawkins. “Misschien dat een technische studie voordelen heeft, maar eigenlijk denk ik dat het niet uitmaakt. Het is veel belangrijker om open te staan voor nieuwe dingen en onderzoekend te zijn. Niet alleen opleiding is belangrijk, maar ook kennis van wat er gebeurt in de wereld.”

In de Hub willen we de veranderingen die op ons afkomen delen met een breed publiek, de samenleving en haar organisaties. Verandering kun je als een bedreiging, ervaren, maar ook als kans om de wereld nog beter te ontwerpen.” Daarmee wil Dawkins niet zeggen dat alleen de loftrompet over exponentiele technoKruisbestuiving logieën wordt gestoken. “We willen hier met diepgang over praten. Neem kunstmatige SingularityU kijkt zo breed mogelijk naar technologie. “We stimuleren de samenkomst intelligentie. Hoe slim moeten computers worden?” van verschillende technologievelden”, zegt Volgens hem gaan we een mooie toeDawkins. “Zoals kunstmatige intelligentie en robotica voor gezondheidstoepassingen, komst tegemoet als we weten wat er op ons of nanotechnologie en 3D-printen voor afkomt. “Zodra je weet wat voor golf naar kleinere, krachtige chips. Grote innovaties je toe rolt, kun je je surfplank pakken om er zijn ontstaan door kruisbestuiving. optimaal gebruik van te maken.”

Lois (9) en Vienne (8): "Misschien is 3D-tekenen nog leuker dan gewoon tekenen. Nu kun je vasthouden wat je maakt."

De innovaties in de Innovation Hub in Eindhoven zijn vooral een haakje om een gesprek te beginnen: “Door zoveel mogelijk mensen hiermee in aanraking te brengen, kunnen we technologieën begrijpen, erover nadenken en keuzes maken over hoe we deze moeten toepassen.”

10 20

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

‘Superheld’ Tilly heeft bionische arm De meeste arm- of beenprotheses worden zo ontworpen dat ze zo menselijk mogelijk lijken en zoveel mogelijk recht doen aan een ‘echt’ ledemaat. “Dan lijkt het alsof je een gebrek van iemand die een arm of been mist, wil verdoezelen”, zegt Samantha Payne van het Britse bedrijf Open Bionics. Het bedrijf ontwikkelde onder meer een 3D-geprinte bionische arm voor de Amerikaanse Tilly Lockey (10). “In plaats van uit te gaan van een gebrek, kijken we liever naar de mogelijkheden die een prothese biedt,” legt Payne uit. “Zo kunnen we bijvoorbeeld lampjes toevoegen. Of opbergruimte creëren voor je sleutels.” De 10-jarige Tilly is bijzonder trots op haar prothese: “Met deze arm ben ik een superheld!” Open Bionics ontwikkelde ook arm-

protheses geïnspireerd op Disney-films als Frozen. Dit ontwerp kwam tot stand in samenwerking met gameontwikkelaar Eidos Montreal. Tilly’s arm is gelijk aan de prothese van de hoofdpersoon uit de populaire videogame Deus Ex, waarin technologische aanpassingen aan mensen de normaalste zaak van de wereld zijn. Haar arm heeft de kleur van het metaal dat in geweren wordt gebruikt, in combinatie met goud. Bovendien is hij voorzien van allerlei details, zoals een pols die kan draaien en vingers die kunnen bewegen. Tilly verloor haar beide handen door een bacteriële infectie toen ze nog maar 15 maanden oud was. Dankzij 3D-printen kon de arm een stuk goedkoper worden geproduceerd dan traditionele prothesen. Tilly’s arm is een prototype. “Ik krijg veel jaloerse reacties van mensen die het ontwerp heel cool vinden en ook graag zo’n arm willen”, zegt ze. “Maar deze is van mij!” Het ontwerp van de arm van Tilly wordt volgend jaar royaltyvrij op de markt gebracht, zodat iedereen het kan gebruiken.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Een 3D-printer van zo’n 8 meter lang die metalen onderdelen in serieproductie kan printen op de fabrieksvloer. Wat in 2012 begon met een idee, groeide de afgelopen jaren uit tot een bétaversie die bedrijven als Airbus, GKN, United Grinding en de Kaak Groep al in gebruik namen. Afgelopen zomer verkochten Daan Kersten en Jonas Wintermans van Additive Industries hun eerste volwaardige metaalprinter aan een Duitse autobouwer.

‘HET WERD ONS DOEL OM DE TECHNIEK UIT HET LABORATORIUM NAAR DE FABRIEKSVLOER TE KRIJGEN’

Serieproductie uit de 3D-printer Tekst Isabel Michelotti Foto's Femmy Weijs

aan Kersten: “De techniek van 3D-printen bestaat al meer dan 30 jaar. Tot nu toe wordt het voornamelijk gebruikt om prototypes te maken of te experimenteren in een onderzoekslab. De meeste 3D-bedrijven hebben zich gespecialiseerd in het printproces en hebben vanuit dat uitgangspunt een machine ontwikkeld. Wij zijn machinebouwers en hebben een 3D-printer gebouwd speciaal voor serieproductie. Dat is een heel ander soort machine.” Een belangrijke innovatie, want de ontwikkelingen gaan snel. Steeds meer bedrijven zien de voordelen van 3D-printen, juist bij metalen onderdelen. Kersten: “Metalen onderdelen die 3D zijn geprint, hebben bijvoorbeeld veel minder kwetsbare deelnaden. De techniek daadwerkelijk in de productielijnen van een bedrijf opnemen, gaat echter alleen als zo’n printer in serieproductie kan werken. Onze printer is de eerste in zijn soort die dat kan.” Kersten en compagnon Wintermans, toevallig beiden afkomstig uit een familie van sigarenmakers, ontwikkelden een modulaire machine die op maat te configureren is naar de specifieke wensen van de klant. “We werken met standaard bouwstenen. Samen met een klant kijken we wat voor onderdelen de printer moet kunnen maken. Op basis daarvan berekenen we een zinvolle configuratie. Dat kan een kleinere machine zijn met drie modules, maar ook een grote met wel elf modules.”

leisende markten. “GKN levert aan bedrijven als Boeing en Airbus, maar het bedrijf heeft ook een automobieltak. Zij produceren 11 miljoen onderdelen per dag met een andere technologie en wilden onze 3D-technologie graag gaan inzetten om een deel van die 11 miljoen onderdelen te gaan printen.” Kersten kwam via SingularityU The Netherlands in aanraking met de Global Grand Challenges (zie pagina 12, red.) en het idee om exponentiële technologieën met elkaar te verbinden om de grote wereldvraagstukken op te lossen. “Het zette me aan het denken: 3D-printen kan een middel zijn om iets bij te dragen aan de maatschappij. Wij willen graag een zo groot mogelijke markt bedienen, zodat de technologie beschikbaar wordt voor zoveel mogelijk mensen. Aan de softwarekant is dat al mogelijk: wie software wilt ontwikkelen, hoeft weinig te investeren. Er zijn talloze goedkope tools beschikbaar. Voor hardware heb je daarentegen een fabriek nodig, of kapitaal waarmee je flink kunt investeren. Wij willen de technologie zo groot maken dat iedereen die een hardwarebedrijf wil starten, dat net zo makkelijk kan doen als een softwarebedrijf. Je hoeft dan niet langer zelf een dure machine te hebben, maar kunt

via een netwerk van aangesloten 3D-printers overal printen. Dan is het een kwestie van je product-file uploaden en printen maar.” Kersten ziet meer raakvlakken met de denkwijze van Singularity University. “Je kunt je als bedrijf afvragen: hoe kunnen we net een stapje voor blijven op de concurrent? Dan streef je naar 10% beter. Maar daarmee ga je niet innoveren. Wat als je je afvraagt: hoe kunnen we 10 keer beter worden? Dan denk je exponentieel. Door jezelf uit te dagen breder te kijken dan je eigen markt en dwarsverbanden te leggen tussen andere technologieën, creëer je een bedrijf dat niet wordt ingehaald door innovatie uit onverwachte hoek. Wij opereren in een relatief jonge markt met weinig slapende grote reuzen. Maar we bedenken steeds: wat houden we in eigen huis en welke kennis kunnen we juist beter delen om beter en dus competitiever te worden? Zo schep je nieuwe businessmodellen.”

Kant-en-klaar Volgens Kersten is 3D-printen binnen 10 jaar een volwassen technologie. “Het is onze ambitie dat onze machines dan een volledig product maken, dat afgewerkt en al uit de printer komt. Nu is het nog een halffabri-

Daan Kersten: "Niemand geloofde dat de machine er zou komen, totdat 'ie er stond." caat: wij printen iets op een bouwplaat. Aan dat product zitten nog supportstructuren om het product aan de bouwplaat te fixeren. Als het product klaar is, moeten die supportstructuren nog worden verwijderd. Wij willen een machine maken die dat zelf kan en die ook de nabewerking afhandelt. Zo’n kant-en-klare machine die zelfstandig producten kan maken, kun je dan overal ter wereld neerzetten bij koeriersdiensten als DHL of UPS. Metalen producten, zoals auto-onderdelen of onderdelen voor huishoudelijke producten, kunnen zij dan ter plaatse uitprinten. Dat betekent geen overtollige voorraden meer, geen huur van magazijnen. Het gehele logistieke proces wordt gedigitaliseerd. Als je een onderdeel uit China nodig hebt, laat je het printen in de lokale DHL. Dat scheelt niet alleen transport, maar ook gigantisch veel tijd.”

Gat in de markt Tijdens hun onderzoeksfase een aantal jaar geleden zagen ze hoe bedrijven in de regio Eindhoven, zoals Philips en ASML, hun toeleveranciers vroegen of het niet mogelijk was metalen onderdelen te 3D-printen. Kersten: “Die toeleveranciers zeiden: leuk voor een prototype, maar niet voor serieproductie. Ik vroeg me af of dat niet slechts een aanname was. We ontdekten dat de vraag vanuit de markt veel breder werd gedragen. Zo’n 3Dmetaalprinter voor serieproductie zou een gat in de markt zijn. Ons doel werd de techniek uit het laboratorium naar de fabrieksvloer te krijgen.” De heren gingen er vanuit dat tegen de tijd dat ze zo’n machine ontwikkeld zouden hebben, er meer kapers op de kust zouden zijn. “Maar we zijn de enige. Niemand geloofde dat deze machine er zou komen, totdat ‘ie er stond. De markt groeit bovendien zo hard, dat een inhaalslag bijna onmogelijk is.” Additive Industries levert hun machines aan vee-

3D-printen De technologie van 3D-printen is niet nieuw. De eerste 3D-printer zag al in 1986 het levenslicht en in de jaren 90 werd de printer voor het eerst commercieel verspreid. In principe kun je alles 3D printen, in ieder gewenst materiaal: van ﬂatgebouwen tot kleding; van organen tot machines. Het voordeel is dat je producten op de plek van bestemming kunt maken, wat voor minder transport en opslag zorgt. Bovendien hou je niks ‘over’ en produceer je niet meer dan de vraag;

je gebruikt dus minder grondstoffen en zit niet met een overschot. 3D-printen wordt ook wel Additive Manufacturing, Rapid Prototyping of Rapid Manufacturing genoemd. Het is een productietechniek waarbij een digitaal bestand omgezet wordt naar een voorwerp. Dat wordt laagje voor laagje opgebouwd door de 3Dprinter. De techniek komt voort uit meer dan een halve eeuw onderzoek naar de opbouw van een driedimensionaal model uit verschillende lagen.

De technologie groeit exponentieel. Het wordt steeds voordeliger en de kwaliteit van de machines steeds beter. In de bouw, de medische sector en op wetenschappelijk gebied wint 3Dprinten in rap tempo terrein. Bovendien is de technologie voor iedereen binnen handbereik, omdat er tal van software en diensten beschikbaar zijn, waardoor je niet zelf hoeft te kunnen 3D-tekenen om digitale ontwerpen te kunnen maken.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Antwoord op de vraag van morgen Ticket? D

Global Grand Challenges SingularityU The Netherlands gelooft dat het samenbrengen van exponentiële technologieën ons op het pad kan zetten naar een oplossing voor de grote wereldproblemen. Om hier richting aan te geven, zĳn deze problemen onderverdeeld in 12 ‘Global Grand Challenges’. Deze vraagstukken staan niet compleet vast, maar zĳn in beweging. De GGC’s hangen met elkaar samen en zĳn afhankelĳk van elkaar; zo zal een oplossing voor het waterprobleem het gezondheidsvraagstuk makkelĳker maken, en als er wereldwĳd toegang komt tot duurzame energie zullen alle andere vraagstukken ook eenvoudiger zĳn op te lossen.

learning

water

O T N I GET TURE U F E H T

6 1 • 1 1 30 •

DAM STER M A TER THEA

uture.nl f e h t o t n i t e www.g

Meer weten over de impact van technologie op onze wereld? DFT organiseert samen met SingularityU The Netherlands het business-event Get Into The Future. Speciaal voor professionals en ondernemers die benieuwd zĳn welke kansen innovaties opleveren en hoe je hier slim op kunt inspelen. Experts komen spreken over de innovaties in hun vakgebieden; van kweekvlees tot robots en van cybersecurity tot 3D-printen. Daarnaast kunnen bezoekers de kracht van technologie zelf ervaren tĳdens het Tech Trends Festival.

at de wereld om ons heen in rap tempo verandert, merken we allemaal. Maar wat betekent dat voor organisaties en industrieën? En wat betekent het voor de mensheid? SingularityU The Netherlands ziet kansen in technologische innovaties en wil technologieën uit allerlei vakgebieden samenbrengen, omdat juist daar de kansen liggen voor nieuwe businessmodellen en oplossingen voor vraagstukken over de zorg, veiligheid, duurzaamheid en andere urgente wereldissues. Met Get Into The Future wil SingularityU The Netherlands, samen met DFT, bezoekers in staat stellen een voorsprong te nemen op de concurrentie. Een dag lang nemen topsprekers het publiek mee in de wereld van exponentiele technologieën en innovatie. Bovendien biedt het event

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Exponential Organizations

Hoe kun je slim omgaan met disruptieve, exponentiële technologieën en snelle veranderingen? Als oprichter van SingularityU The Netherlands en coauteur van het boek Exponential Organizations is Yuri van Geest een expert op het gebied van exponentiële technologieën. In zĳn presentatie belicht hĳ de toekomst van organisaties en bespreekt hĳ nieuwe manieren van organiseren voor startups en bedrĳven. Van der Geest: “De helft van de bedrĳven die we nu kennen, bestaat over 5 tot 10 jaar niet meer. De impact of de output van een exponentiele organisatie is minsten 10 keer groter dan die van de concurrentie. De nieuwe vormen van organiseren en het gebruik van innovaties geeft deze bedrĳven een grote kans van overleven.”

de gelegenheid om gelijkgestemden te ontmoeten: een kans om te netwerken met ondernemers, investeerders en beleidsmakers die allen willen excelleren in een tijdperk waarin verandering soms de enige constante factor lijkt te zijn. Moderator van de dag is DFT hoofdredacteur Arno Reekers, die na elke spreker ruimte zal geven aan een kritische noot en vragen vanuit het publiek.

tie! c a s r e z e l e Special de: o c s g n i t r o k G DFTKORTIN

Meld je aan op getintothefuture.nl en ontdek op woensdag 30 november hoe opkomende technologieën onze economie, het bedrijfsleven en het dagelijks leven drastisch gaan beïnvloeden.

space

health

prosperity

environment

food

de Wet van Moore (de voorspelling dat het aantal transistors in een processor door de technologische vooruitgang elke twee jaar verdubbelt, red.) bepaalt het tempo, maar wĳ in Nederland bepalen de lat. Als ASML, met zĳn machines om chips te maken en maar liefst 85% marktaandeel, niet exponentieel zou groeien, zou de gehele exponentiële ontwikkeling stoppen.”

Cybersecurity

De wereld van cybercrime is commercieel, professioneel en bovenal uitermate collaboratief. De enige manier om deze hackers te bestrĳden, is om ook informatie te delen en samen naar oplossingen te zoeken. Melanie Rieback is medeoprichter en CEO van Radically Open Security, ’s werelds eerste non-profit consultancyorganisatie op het gebied van ICT en beveiliging. Volgens Rieback is onze afhankelĳkheid van informatie een bron van inkomsten voor de beveiligingsindustrie. Ze pleit voor het professioneel adapteren van de hackersmentaliteit. Een goede hacker automatiseert saaie en ingewikkelde taken, Robotica Maarten Steinbuch, hoogleraar deelt het resultaat en laat de systeem- en regeltechniek aan wereld zĳn oplossing verrĳken. de Technische Universiteit Ein- “Door samen te werken op dhoven, ontving in 2015 de eer- het gebied van IT-beveiliging, kun je je weren tegen hackers. ste Academic Society Award van het Koninklĳk Instituut van Door informatie uit te wisselen Ingenieurs, vanwege de manier en transparant te zĳn, bouw je samen aan oplossingen.” waarop hĳ de wetenschap met de maatschappĳ weet te verbinden. Steinbuch heeft een grote liefde voor robotica en was onder meer betrokken bĳ de ontwikkeling van een operatierobot die met uiterste precisie hersteloperaties kan uitvoeren die met mensenhanden amper of niet mogelĳk Mobiliteit zĳn. Ook was hĳ betrokken Volgens Carlo van de Weĳer, bĳ de thuiszorgrobot Amigo. “Nederland loopt op de troepen hoofd van de afdeling Smart Mobility aan de Technische Univooruit. Sterker nog: niet

Tech Trends Festival Tijdens de lunch opent het Tech Trends Festival. Aanschouw hoe kippenvlees live uit de 3D-printer rolt en maak kennis met een vliegende auto. Beleef, test en ervaar de Microsoft Hololens, die nog een stap verder gaat dan virtual reality-brillen. Ontdek hoe en waarom de blockchain-technologie achter het Bitcoin-netwerk de financiële wereld binnenstebuiten gaat keren. Stel vragen aan hackers, trendwatchers en innovatieve startups. Verwacht robots, 3D-printers voor de bouw en meer splinternieuwe, experimentele producten die je kunt uittesten of ervaren. Van volwassen innovaties die klaar zijn voor implementatie tot de laatste gadgets en technische hoogstandjes. Foodtrucks met de lekkerste hapjes en drankjes zullen niet ontbreken. Laat je verbazen, doe kennis op en discussieer met gelijkgestemden over de impact, mogelijkheden en toekomstige rol van deze technologische innovaties.

Line-up van topsprekers

Alle sprekers die tijdens Get Into The Future komen spreken, zijn in Silicon Valley opgeleid tot geaccrediteerd faculty member van Singularity University. Hun expertises lopen uiteen: van cybersecurity tot zorg; van mobiliteit tot robotica. Aan de hand van sprekende voorbeelden en hun eigen ervaringen lichten brengen zij de veranderende wereld en het toekomstperspectief voor hun sector voor het voetlicht.

energy

security

resilience

versiteit Eindhoven, is het een kwestie van tĳd voordat exponentiële technologieën onze auto’s schoon, veilig en zelfrĳdend maken. “Nederland loopt voor op het gebied van autonome auto’s. Maar in de VS, in Silicon Valley, krĳgen ondernemers en startups veel meer ruimte voor innovaties dankzĳ een minder actieve overheid. Zo is taxidienst Uber ontstaan. In ons land worden studenten lui gemaakt door de gratis ov-jaarkaart. Die hadden we gisteren moeten afschaffen.” Van de Weĳer, Tesla-rĳder en tevens werkzaam bĳ TomTom, noemt mobiliteit als typisch voorbeeld van een industrie die op zĳn grondvesten schudt door zogenaamde disruptieve technologieën’; technologieën die onze maatschappĳ en dus ook de gehele traditionele autoindustrie ontwrichten.

Kweekvlees

Hoogleraar vasculaire fysiologie Mark Post is in 2013 wereldnieuws als hĳ de eerste hamburger van kweekvlees presenteert. Een echt stuk vlees, van een echte koe, zonder dat er een dier voor is gestorven. Weliswaar peperduur – de productiekosten lagen rond de kwart miljoen euro – en een beetje taai, maar volgens Post is het is een kwestie van tĳd voordat er een betaalbaar, sappig stukje kweekvlees op onze bordjes ligt. “Alle vegetariërs ten spĳt, neemt de vleesconsumptie wereldwĳd alleen maar toe. We zĳn als het ware verslaafd. Maar over 25 jaar eet niemand meer vlees van dieren. Dan is kweekvlees de norm.” Zĳn startup Mosa Meat is uniek in de wereld. Binnen 5 jaar zĳn ze klaar om massaal te produceren.

Zorginnovatie

Als oprichter en directeur van het Radboud REshape Center, verbonden aan het Nĳmeegse Radboudumc, houdt Lucien Engelen zich bezig met de omslag van de traditionele gezondheidszorg naar een systeem waarin de patiënt een actievere rol krĳgt. Daarbĳ overvalt Engelen zĳn omgeving als een wervelwind met de nieuwste gadgets en technologische snufjes. “Als middel om het ĳs te breken en de discussie op gang te krĳgen. We moeten het debat aangaan. Want wat doen we als we straks qua techniek alles kunnen, maar als budget nog een struikelblok is? Als je als oncoloog een behandeling van 2 ton kunt voorschrĳven aan een jonge meid van 20 met kanker die volgens haar DNA-profiel de 25 niet gaat halen, of aan een man van 50 die met de behandeling 80 kan worden? Dat soort vraagstukken brengt de techniek ook met zich mee.”

3D-printen

Na een aantal betaversies werd eerder dit jaar de eerste volwaardige 3D-metaalprinter van Additive Industries verkocht aan een Duitse autofabrikant. De hightech startup van Daan Kersten is inmiddels zo volwassen dat er wordt gedroomd van toepassingen in de ruimtevaart. In eerste instantie voor de productie van hoogwaardige onderdelen voor voortstuwingsraketten, maar op termĳn voor de levering van een metaalprinter aan het International Space Station. Reserveonderdelen of gereedschap nasturen is immers lastig. “Het ontwerp, maar ook de samenwerking met toeleveranciers gebeurt straks allemaal digitaal.”

governance

shelter

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

In samenwerking met de Rabobank

Voedselprobleem:

HET TIJ MOET GEKEERD In 2050 is de wereldpopulatie van 7 miljard naar meer dan 9 miljard mensen gestegen. Om al deze mensen te voeden, zijn drastische veranderingen nodig. Want hoe zorgen we ervoor dat we twee keer zoveel voedsel produceren, maar dan met de helft van de huidige milieu-impact? De Rabobank heeft wel een idee. Onder de noemer ‘Banking for Food’ delen zij hun visie op de voedselzekerheid en de rol die de bank hierin speelt. In gesprek met Berry Marttin van de voormalige ‘boerenleenbank.’ Tekst Ilja Post

ie Berry Marttin hoort praten over de toekomst van onze voedselproductie en -inname, krijgt al gauw associaties met Jules Verne. De wereld die hij in de verhalen beschrijft, lijkt zo ver van de onze af te staan, dat het bijna sciencefiction lijkt. Zo voorspelt Marttin dat we op een dag uit bed rollen om in een ‘spiegel’ te kijken die aan de hand van onze ogen direct analyseert wat je die dag nodig hebt om goed en gezond te functioneren. Je loopt naar de keuken, waar het voedsel er al staat, gebracht door een drone of afkomstig uit een 3D-printer. En dan een printer waarvan de ‘inkt’ algen en insecten als eiwittenbron bevat. Een bizar vooruitzicht? “Wen er maar aan”, aldus Marttin. “Deze technologische ontwikkelingen hou je niet meer tegen. Het komt er allemaal aan – sneller dan je denkt. Sommige technologieën worden al toegepast. Drones helpen bijvoorbeeld om probleemstukken op het land in kaart te brengen. Hierdoor weten boeren precies waar het te droog of te nat is of waar ze gewasbescherming moeten gebruiken.” “Ook ontwikkelde men onlangs een waterrobot die een plant kan herkennen en zelfstandig kan besluiten water, bestrijdingsmiddelen of mest te geven. Zo is het mogelijk om een plant tot op de druppel nauwkeurig op maat te verzorgen. Dat levert grote besparingen in de toepassing van water, mest en bestrijdingsmiddelen op.”

Chronisch honger Marttin wil maar zeggen: in veel gevallen staat de toekomst al om de hoek. “Gelukkig maar, want de manier waarop we ons voedsel nu produceren, is niet veel langer in stand te houden. Er komen wereldwijd simpelweg te veel mensen bij. Elke maand groeit de wereldbevolking met een stad ter grootte van HongKong. Per minuut komen er 171 monden meer bij om te voeden, waarvan 169 in ontwikkelingslanden of opkomende economieën.” In landen als China, India en Indonesië, waar grofweg de helft van de wereldbevolking woont, staat voedselvoorziening volgens Marttin hoog op de agenda. Er is immers bijna geen

landbouwgrond meer om zoveel nieuwe monden te voeden. Het gevolg: geopolitieke spanningen. De ongelijkheid is dan ook groot, zegt hij. “Aan de ene kant van de aardbol lijden 800 miljoen mensen chronisch honger. Aan de andere kant, ónze kant, gaan er zo’n 2 miljard naar bed met overgewicht. Omdat zij niet het juiste voedsel eten of niet in de juiste balans. Bovendien is de verspilling in het westen enorm. Zo verdwijnt er in Nederland van iedere vijf sneden brood één in de vuilnisbak. Ook in de keten gaat nogal wat voedsel verloren, bijvoorbeeld om ‘cosmetische redenen’, door seizoenovervloed of suboptimale planning. Wanneer je precies genoeg produceert, op het moment dat je het nodig hebt, is er geen (of in ieder geval een stuk minder) verspilling meer.”

Microkredieten ‘Banking for Food’ is de visie van de Rabobank op landbouw en voedsel voor meer dan 9 miljard mensen in 2050. “Waarom juist wij, een bank, ons hiermee bezighouden? Omdat de Rabobank, in 1895 opgericht als een van de eerste coöperatieve boerenleenbanken, volledig thuis is in de wereld van food en agri”, aldus Marttin. “Wij zien het als onze opdracht om bij te dragen aan het duurzamer voeden van de wereld, door economisch succes en groei te faciliteren van klanten en de gemeenschappen waarin ze opereren.” Enerzijds doet Rabobank dat door meer boeren en tuinders wereldwijd via financiering en ondersteuning in staat te stellen om meer, efficiënter en duurzamer te produceren. “Bijvoorbeeld door microkredieten in Afrika en Azië uit te geven. Twee miljard volwassenen hebben geen bankrekening. Veel boeren in ontwikkelingslanden missen daardoor het benodigde kapitaal om te kunnen investeren. Geen cash betekent vaak geen oogst. Door hen toegang te geven tot financieringsmogelijkheden proberen we dit tij te keren.” Anderzijds investeert de bank flink in innoverende technologie, zoals de inzet van robotica op boerderijen en ICT in de veeteelt. “Een groot deel van de oplossing van ons voedselprobleem schuilt in genetica – de productie van zaden

die bestand zijn tegen verschillende klimaten of verzilting. Nederland, dat geldt als een van de meest productieve, efficiënte, duurzame en innovatieve voedselproducenten ter wereld, is hier al heel ver mee. Zilt Proefbedrijf Texel onderzoekt bijvoorbeeld welke gangbare landbouwgewassen en nieuwe planten geschikt zijn voor zilte teelt. Belangrijk, omdat door verzilting wereldwijd grote gebieden onbruikbaar zijn geworden voor landbouw.”

Voorkom overschotten Simpel gezegd valt de Rabo-visie uiteen in vier pijlers of thema’s. Allereerst wil de bank de beschikbaarheid van voedsel vergroten, door meer efficiency in productie en minder verspilling. Een andere uitdaging is de bedrijfsopvolging van landen tuinbouwbedrijven. Marttin: “Jongeren willen vaak geen boer worden. Best problematisch wanneer je nagaat dat de gemiddelde leeftijd van boeren alleen maar toeneemt.” Ten tweede wil de Rabobank de toegang tot voedsel verbeteren voor inwoners van regio’s die zich snel ontwikkelen. Daarbij gaat het om financiële middelen en basiskennis voor ondernemers, waardoor netto-investeringen in de landen tuinbouw verbeteren. Zo

moet de distributie van voedsel slimmer en duurzamer worden aangepakt. “Boeren moeten dichter bij de bron (de consument) produceren”, aldus Marttin. “Daarnaast moeten ze, ondersteund door big data, ook veel meer marktgericht gaan produceren. Exact zoals nu al gebeurt in de auto-industrie. Daar wordt pas een nieuwe auto geproduceerd wanneer er een verkocht is. Boeren moeten veel meer volgens hetzelfde ‘just in time’-principe gaan werken om overschotten (en daarmee verspilling) te voorkomen.” Derde punt is de stimulans van gebalanceerde, gezonde voeding. Voedselveiligheid en gezondheid zijn van belang, net als de ecologische voetafdruk. Het vierde en laatste punt richt zich erop de stabiliteit in ketens te vergroten, waardoor zich minder schommelingen in prijzen voordoen. “Want je kunt voldoende voedzaam en gezond voedsel produceren en het goed distribueren, maar het moet ook duurzaam zijn”, stelt Marttin. “Een mens heeft drie maaltijden per dag nodig. Die moet je dan wel kunnen garanderen. Als je de ene dag wel voedsel hebt, maar de andere dag niet, of er ineens een veel hogere prijs voor moet betalen, is er nog steeds geen sprake van een stabiele voedselsituatie.”

Farm2Fork Om haar visie verder uit te dragen, stimuleert de Rabobank op allerlei manieren het maatschappelijke debat. Van voedsellessen op Nederlandse scholen tot grootschalige events als de Rabobank F20 (Food) Summit, met als doel Food op de agenda van de G20-wereldtop te krijgen. Aan dit evenement namen in 2014 meer dan 650 agrarische ondernemers en vertegenwoordigers van de internationale agribusiness deel.

Eerder deze maand organiseerde de bank het Farm2Fork event in Sydney. Bedoeld voor besluitvormers in de food- en agriketens, boeren op CEO-niveau, innovatieve startups en beleidsmakers van overheden, liep dit evenement gelijktijdig met het staatsbezoek van de koning en een economische missie naar Australië geleid door minister Henk Kamp van Economische Zaken. Berry Marttin: “Negen

miljard mensen voeden vraagt om oplossingen die niet ophouden bij landsgrenzen, bij het hek van een boerderij of het toegangspoortje van een supermarkt. Banking for Food, de visie van de Rabobank, betreft daarom alle schakels in de voedselketens, buiten én binnen Nederland. Dus van boeren, tuinders en hun toeleveranciers, tot verwerkers van landbouwproducten, tot aan transporteurs en supermarktketens.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

In samenwerking met T-Mobile

RICHA MARIJRD S ‘FutureL onze buab is voor de toekosiness mst’

technologie op komst

Het netwerk van T-Mobile is er klaar voor Naar verwachting wordt 5G pas in 2020 realiteit. Toch zijn telecomproviders nu al druk met de voorbereidingen. Zo bouwde T-Mobile onlangs een compleet nieuw mobiel netwerk. Betrouwbaar, sneller dan snel en met voldoende capaciteit om allerlei nieuwe of nog te ontwikkelen innovaties te ondersteunen en eentje die de evolutie naar 5G-technologie snel mogelijk maakt. Innovaties die T-Mobile mede mogelijk helpt maken via haar eigen innovatielaboratorium FutureLab. Tekst Ilja Post

ichard Marijs, verantwoordelijk voor Technology Strategy bij T-Mobile, wist dat hij en zijn collega’s met een goed verhaal moesten komen toen hij de directie de plannen presenteerde voor een compleet nieuw ‘future proof ’ landelijk dekkend netwerk. Dat er aanpassingen nodig waren, wist ook de directie. Maar de hele santenkraam opnieuw optuigen, is nu niet bepaald de goedkoopste optie. Desondanks gingen ze overstag. Want hoewel prijzig, was het – met het oog op de toekomst – alsnog de beste keuze. “Dit vergt een korte, technische uitleg”, zegt hij. “T-Mobile heeft zijn netwerken van oudsher ingericht op een hoog spectrum. Het voordeel van hoog spectrum is dat het veel capaciteit heeft voor bellen en mobiel dataverkeer. Nadeel is dat hoog spectrum minder ver reikt dan laag spectrum. Om die beperkte reikwijdte te compenseren, heb je dus een flink aantal sites of zendmasten nodig, wat veel geld kost. Met laag spectrum is precies het tegenovergestelde aan de hand. Dat zijn een soort bastonen. Je bereik is groter, maar de capaciteit en snelheid van dataoverdracht is wel lager.” Je kunt je wellicht voorstellen dat je als provider de meeste baat hebt bij een combinatie van die twee, dus zowel hoog als laag spectrum. Maar laag

spectrum was voorheen alleen in handen van KPN en Vodafone. Echter, sinds 2013 heeft T-Mobile vergunningen voor hoog én laag spectrum in bezit. Marijs: “Toen konden we kiezen. Of de focus leggen op het zo snel mogelijk uitrollen van enkel 4G dekking, zoals onze concurrenten deden. Of ons historisch nadeel gebruiken – het hebben van veel masten – door al die overdaad aan masten juist allemaal te gebruiken voor zowel hoog als laag spectrum. Wij kozen voor het laatste.”

Beter netwerk Gevolg daarvan was wel dat de uitrol van 4Gdekking langer duurde. “Gevaarlijk, omdat dat klanten zal kosten. Als commercieel bedrijf natuurlijk nooit een fijn vooruitzicht. Voordeel was wel dat je aan het einde van de rit een veel beter netwerk krijgt dan de concurrentie ooit zou kunnen bouwen. Superieur in zowel bereik als in capaciteit en snelheid.” T-Mobile heeft momenteel het derde snelste netwerk van de wereld. Of dat voor de consument belangrijk is? “In veel gevallen merken ze weinig verschil”, stelt Marijs. “De snelheid van onze 4G-service was meestal al afdoende. De huidige theoretische netwerksnelheid van 4G (150 Mbps) en nu met 4G+ (225 of

300 Mbps) is hoog genoeg om zware bestanden te downloaden én verzenden, video’s te streamen en te skypen. Maar tijdens drukke momenten, of in de trein, merk je echt het verschil. De in de praktijk gemiddelde ervaren 4G-snelheden liggen nu boven de 40 Mbps in ons netwerk en dat is voorlopig afdoende voor je mobiel.” Toch is er een ‘maar’, en dat heeft alles te maken met de toekomstige ontwikkelingen. Denk aan de connectiviteit van zelfrijdende auto’s. Of live robotbesturingen in het veld, bijvoorbeeld een arts die een spoedgeval moet opereren. Dit kan straks via het mobiele netwerk. “Prachtig natuurlijk”, aldus Marijs. “Maar de respons van het huidige 4G-netwerk is nog niet altijd snel genoeg op deze op afstand bepaalde functies te vervullen. Er zit enige vertraging in de handelingen. Met 5G wordt deze respons ook sneller: de vertraging kan zelfs worden teruggebracht tot één milliseconde. Dat is vele malen sneller dan de reactietijd van een mens. Wel zo veilig. Zeker wanneer je in een zelfrijdende auto zit die zelf remt, omdat de auto voor je ineens een noodstop maakt.' Voordeel van de investering van T-Mobile, een slordige 1,5 miljard euro, is dat de infrastructuur om deze zaken te ondersteunen er nu grotendeels al ligt. Maar los van de snelheid is er nog een ander

19 17

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

pluspunt: de mogelijkheid van virtual dedicated capaciteit met ‘kwaliteitsgaranties’.

Netwerk slicing techniek Marijs legt uit: “Evoluties naar 5G maken gebruik van een uitgebreid pakket van radio-spectrum, waardoor T-Mobile met network slicing techniek een virtueel deel hiervan in capaciteit kan vrijmaken. Exclusief voor speciale klanten of diensten op het moment dat daar behoefte aan is. Zodoende kan er zonder echte impact op mobielinternetdiensten voorrang worden verleend. Interessant voor bijvoorbeeld politie, defensie of belangrijke bedrijfsprocessen die heel afhankelijk zijn van mobiele connectiviteit.” “Denk aan Schiphol of de Rotterdamse haven. Maar bijvoorbeeld ook aan een mobiele pinautomaat op Koningsdag in hartje Amsterdam. Een apparaat dat dan misschien niet veel bandbreedte nodig heeft, maar waarvan de beschikbaarheid tijdens drukte wel heel vitaal is voor de desbetreffende ondernemer, omdat hij zijn klanten kan laten afrekenen.”

’’

EEN IDEE DAT DE WERELD VOORUIT HELPT, DAT MENSEN VERBINDT EN WAARIN DE POTENTIE VAN EEN NIEUW VERDIENMODEL SCHUILT “Maar laat ik het nog tastbaarder maken. Neem een politieagent in een crisissituatie. Hij of zij draagt een camera op de borst of helm. Die beelden zouden dan realtime naar de meldkamer gestreamd kunnen worden. Ook als er op datzelfde moment een extreem grote menigte van andere mensen druk aan het twitteren of periscopen is, waardoor de responstijd of beschikbaarheid mogelijk wordt aangetast. In zo’n geval zal het netwerk die agent automatisch prioriteit kunnen gaan geven, en voorrang geven op al die anderen. 5G maakt dat mogelijk, en dankzij ons gloednieuwe netwerk zijn we al bijna zover.”

IoT Of het niet raar is om een landelijk dekkend netwerk uit te rollen met een capaciteit die veel verder reikt dan de huidige behoefte? Daarop heeft Marijs een duidelijk antwoord: “Nee, dat is vooruitkijken!” Zijn collega Rogier Schmit, een van de initiatiefnemers van FutureLab, het innovatielab van T-Mobile Nederland, vult aan: “Het mooie van de toekomst is dat je geen idee hebt wat voor mooie innovaties ons nog te wachten staan. Ook wij niet. Als telecomprovider levert T-Mobile wat dat betreft eerder de grondstoffen dan de afbakbroodjes.” Schmit wil maar zeggen: “T-Mobile heeft de fundering neergelegd om de 5G-technologie mogelijk te maken. Maar als er geen zelfrijdende auto’s zijn die er gebruik van gaan maken, heb je er nog niets aan. Dit geldt ook voor de nieuwe Narrowband IoT (Internet of Things) technologie die we in de zomer van 2016 in gebruik hebben genomen. Met deze technologie kunnen we via sensoren allerlei apparaten verbinden met het internet en met elkaar.” “Een aansprekend voorbeeld van een IoT-toepassing zijn stoeptegels voorzien van een parkeersensor, ingebouwd op alle publieke parkeerplaatsen in een grote stad waarbij bezoekers eenvoudig via een app kunnen ziet waar een plekje vrij is. Tegelijk krijgt de gemeente informatie over het gebruik van parkeerplaatsen, waarop zij haar beleid kan afstemmen. Deze informatie kan ook weer gebruikt worden voor onderzoekers naar verkeersgedrag.” “Deze bijzondere, innovatieve of ambitieuze projecten ontstaan niet binnen, maar buiten TMobile”, vervolgt Schmit. “Ze komen vaak juist uit de koker van kleine ondernemers en startups. En

zijn daardoor voor ons moeilijk te voorspellen en niet te plannen. Om de vooruitgang in praktische toepassingen te versnellen, en deze Willie Wortels een handje te helpen, levert T-Mobile graag de mankracht, kennis, klantonderzoeken, distributiekanalen en technologie om mensen met goede ideeën op weg te helpen. Een idee dat de wereld vooruit helpt, dat mensen verbindt en waarin de potentie van een nieuw verdienmodel schuilt. Noem het een denktank, of liever een doe-tank. Of zoals wij bij FutureLab heel nuchter zeggen: klooien en prutsen. Geen grote plannen, maar al doende samen leren ontdekken voordat je grootschalige projecten optuigt.”

Samenwerking “FutureLab is voor onze business de toekomst”, stelt Schmit. “Onze technologie kan nu al dingen die voor veel mensen nog sciencefiction zijn. Wij willen die vooruitgang naar voren halen. Daarbij gaat het niet om top-down innoveren, maar juist om de samenwerking op te zoeken met ondernemers, Willie Wortels en partners. Het is een uitnodiging aan mensen om samen met onze experts te werken aan vooruitgang.” “Daarbij ondersteunen we ook initiatieven die niet direct aan onze eigen verdienste bijdragen”, vervolgt hij. “Een goed voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld Block (http://www.meetblock.com/). Een design box, hermetisch afgesloten voor netwerksignalen, waar mensen hun mobiel in kunnen opbergen om zo ongestoord een gesprek te kunnen voeren. Daar schiet je als telecomprovider niets mee op, maar het raakt wél een maatschappelijk thema. Kijk maar

eens rond in een gemiddeld restaurant of vergadering op kantoor. Mensen zijn zo snel afgeleid door hun smartphone, wat altijd ten koste gaat van hun directe aanwezigheid.” “Een ander voordeel is dat deze initiatieven onze medewerkers de kans bieden om hun talenten goed te benutten. FutureLab biedt collega’s de mogelijkheid om zich vast te bijten in onderwerpen waarbij ze hun kwaliteiten kunnen inzetten op een andere manier dan ze in hun dagelijkse werk doen.” “Want ook dát is de toekomst: de talenten van je medewerkers ten volste benutten. Mensen zijn geen resources. Als je mensen in je organisatie inzet om plannen van bovenaf uit te voeren, worden het ‘pionnen’. Een soort robots die alleen het hoognodige doen. En daar hebben we nu juist in de nabije toekomst echte robots voor. Door banen te vormen rondom getalenteerde mensen kunnen ze uitgroeien tot de katalysator van vooruitgang en innovatie. ”

T-Mobile FutureLab aanwezig op Get Into The Future T-Mobile is met het FutureLab aanwezig op Get Into The Future, het event van DFT en SingularityU Nederland op woensdag 30 november. Ben je ondernemer of professional en benieuwd naar de impact van technologie en welke kansen dit oplevert? Tickets: www.getintothefuture.nl.

Ntjam Rosie - Muzikant/artiest

Dagel캐ks sterven 6000 mensen door gebrek aan schoon drinkwater. EARTH Water vraagt je om te helpen, niet door geld te geven of door vr캐willigerswerk te doen. W캐 vragen je alleen om ons water te drinken. EARTH Water doneert namel캐k 100% van de nettowinst aan waterprojecten. Voor al onze projecten: www.earthwater.nl.

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

“Ik wil de beveiligingsindustrie op zijn kop zetten.” De ogen van Melanie Rieback glinsteren bijna ondeugend als ze het zegt. We zijn in Silicon Valley, waar ze – samen met andere sprekers van het businessevent Get Into The Future op 30 november – een week lang wordt klaargestoomd tot geaccrediteerd facultymember van Singularity University. “Door transparant te zijn, wil ik de industrie veranderen.” Tekst Isabel Michelotti Foto's Femmy Weijs

Cybersecurity naar hoger niveau

e Amerikaanse Rieback, die op haar 22e met twee bachelors (biologie en informatica) in de zak naar Nederland verhuisde voor een master Cyber Security aan de TU Delft, gelooft heilig in haar bedrijf Radically Open Security (ROS). Ze is niet de enige. Zo werd ze afgelopen september opgenomen op een 50e plek in de MKB Innovatie Top 100 van de

Kamer van Koophandel. Samen met Internet Protection Lab van Free Press Unlimited ontwikkelde ROS de NetAidKit. Een kleine, draagbare usb-gevoerde router van ongeveer 25 euro, die volledig ‘open source’ is. Zodra de NetAidKit is verbonden met een netwerk (vast of draadloos), kun je met een druk op de knop een versleutelde tunnel maken via een OpenVPN (Virtual Private Network)-verbinding.

Melanie Rieback: "Het is een illusie dat je software kunt bouwen die niet te hacken is."

Alle verbonden apparaten kunnen vervolgens gebruikmaken van deze extra beveiligingsinstellingen. Gebruikers met een vergroot risico op cybercrime, zoals journalisten of mensenrechtenactivisten, kunnen zo op een laagdrempelige, betaalbare manier worden beschermd als ze online gaan.

Transparant “De beveiligingsindustrie maakt klanten afhankelijk,” zegt Rieback. “Ze houden alle kennis voor zichzelf, waardoor ze hun trucje steeds kunnen herhalen. En klanten maar betalen. Een slechte zaak, als je het mij vraagt. Ik wil de industrie veranderen door juist open en transparant te zijn en alle tools beschikbaar te stellen. Al onze kennis geven we weg. Dat nodigt mensen uit om te helpen de tools te verbeteren. Pas dan kun je echt vernieuwen.” Rieback dwingt haar concurrenten op deze manier tot een keuze: gaan zij ook hun bedrijfsvoering veranderen, door transparant te worden, of nemen ze het risico dat ze klanten verliezen? “Door radicaal transparant te zijn, hoeven klanten geen geld te betalen voor kennis die al beschikbaar is. Geloof me: het is een illusie dat je software kunt bouwen die niet te hacken is. Als criminelen samenspannen om aanvallen uit te voeren, moet wij aan de verdedigende kant

ook onze krachten bundelen. Alleen op die manier kan de beveiliging naar een hoger niveau. Uiteindelijk doen we daar allemaal ons voordeel mee.”

Minimumloon Alleen klantgegevens en de persoonsgegevens van haar (freelance) medewerkers zijn geheim. Haar klanten bestaan uit verzekeraars, universiteiten, uiteenlopende bedrijven en de politie. “Geen bedrijven die data aan inlichtingendiensten doorgeven. Eigenlijk bekijken we bij elke opdracht of het ethisch verantwoord is om deze uit te voeren. We hacken geen activisten, verkopen geen informatie door en bij twijfel doen we het sowieso niet. Onze klanten mogen altijd meekijken over de schouder van onze hackers en leren zo zelf hoe ze iets in het vervolg kunnen doen.” Bijzonder is dat haar bedrijf alle activiteiten ontplooit in de vorm van een Fiscaal Fondswervende Instelling, die 90% van de winst belastingvrij aan Stichting NLnet geeft. “Ik keer mezelf het wettelijk minimum uit. Stichting NLnet gebruikt het geld om opensourceprojecten te ondersteunen die zich richten op digitale vrijheid en beveiliging. Zo wil ik bewijzen dat niet alles om de drang naar geld en winst gaat. Je kunt als bedrijf ook daadwerkelijk iets betekenen voor de maatschappij.”

‘Leer denken in moonshots’ Tijdens de opening van SingularityU The Netherlands afgelopen juni werd ook de winnaar bekend-gemaakt van de Global Impact Competition 2016. Student nanotechnologie Danny Wagemans (21) uit Erp bedacht een manier om urine in schoon drinkwater en energie om te zetten. Hij mocht afgelopen zomer 10 weken lang het Global Solutions Program (GSP) volgen aan Singularity University in Silicon Valley, samen met 80 gelijkgestemden vanuit de hele wereld.

agemans volgde, na zijn bachelors natuurkunde en scheikunde aan de Nijmeegse Radboud Universiteit, de master nanotechnologie aan de Universiteit van Hamburg. Ook studeerde hij een tijdje in München, waar hij werd gegrepen door de vluchtelingenproblematiek. “Elke dag ging ik naar de universiteit om te leren over nanotechnologie. Heel interessant. Maar aan het einde van de dag ging ik naar huis en zag ik vluchtelingen op het station. Dat voelde niet goed. Ik was de hele dag bezig met iets wat die mensen niet verder hielp.” Hij bedacht een oplossing voor vluchtelingen zonder drinkwatervoorziening. “Ik ontwikkelde een bidon met een grafeenfilter. Door atomen weg te halen uit grafeen, krijg je een filter waardoor alleen water kan. Urine bestaat voor

95% uit water.” Uit de bidon kun je niet alleen drinkwater, maar ook elektriciteit onttrekken: “Bacteriën zetten ureum met behulp van een brandstofcel om in andere organische stoffen, waarbij elektronen vrijkomen. Urine wordt dus omgezet in energie, precies genoeg om je smartphone op te laden.”

Falen Tijdens het Global Solutions Programm in Silicon Valley belandde hij in een team met een Amerikaan, een Canadees, een Deen, een Noor en een Zuidafrikaan. Samen werkten ze een idee uit om koelkasten met behulp van betaalbare, thermo-elektrische energie, voor grote aantallen mensen in derdewereldlanden toegankelijk te maken. “Wereldwijd hebben een miljard mensen geen toegang tot elektriciteit. Nog eens een miljard mensen hebben een onstabiele elektriciteitsvoorziening.

Vooral in warme gebieden is heel veel behoefte aan koeling: meer dan een miljoen kinderen sterven jaarlijks door bedorven vaccins. Onze module is toepasbaar met off-grid energiebronnen, zoals zonne-energie, en kan in allerlei soorten koelingen worden geplaatst, van koelbox tot koelkast.” Wagemans is een van de dertig studenten die terug mocht komen naar Silicon Valley om zijn project (inmiddels startup, genaamd Afriji) verder uit te werken. “Wat ik vooral heb geleerd is de open mindset en het denken in ‘moonshots’: je kunt een idee heel lang vanachter je bureau perfectioneren, of je kunt gewoon beginnen. Breng het zo goed mogelijk op de markt, test het, evalueer en verbeter. Van falen leer je. Denk groot! Wereldproblemen oplossen kan, als je de barrières in je hoofd maar opzij zet.” Immers: ook de zelfrijdende auto van Google was ooit een moonshot. Vandaar dat werd besloten zijn oorspronkelijke urine-idee even te parkeren. “Het is moeilijk op te schalen, we kunnen niet meteen al duizend filters per dag produceren. Dat ligt niet in lijn met het doel: impact hebben op 1 miljard mensen. Die tijd komt nog wel, ik blijf

Danny Wagemans: "Ik wil een miljoen mensen helpen." het idee pitchen en verbeteren.” ”Miljonair worden is zijn doel, maar dan wel volgens een nieuwe definitie: “Wat heb je aan miljoenen op de bank, als je geen mensen hebt geholpen? Impact maken, dat is mijn drijfveer. Vroeger betekende miljonair zijn: een miljoen euro op je bankrekening hebben staan. Voor mij betekent het: een miljoen mensen helpen.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

CONCURRENTIE uit onverwachte hoek Ondernemen is vooroplopen. Kansen zien én aan de waan van de dag ontsnappen. ING ondersteunt ondernemers bij vernieuwing. “Het is zaak om scherp te blijven en je af te vragen: wie gaat mij de kaas van het brood eten?”

erman Tange, directeur Experience Zakelijk van ING: “Wij vergelijken onszelf niet meer alleen met andere banken. Door de snelgaande technologische vernieuwing kunnen concurrenten immers uit onverwachte hoek komen. In apps als Spotify en Runkeeper vind je al klikkend makkelijk je weg. Deze ‘digital innovators’ hebben in feite de lat hoger gelegd voor ons. Consumenten hebben bepaalde verwachtingen. Dat geldt ook voor de manier waarop zij met hun bankzaken omgaan.” ING heeft een nieuwe, ondernemende koers ingezet. “We zijn voortdurend op zoek naar verbetering”, vertelt Tange. “We werken met 350 ‘squads’: autonome teams waarin de verschillende disciplines zijn vertegenwoordigd die nodig zijn om

Wie vooruit wil, wil ook graag weten wat de financieringsmogelijkheden zijn. Klanten van ING kunnen online, in Mijn ING Zakelijk, een krediet aanvragen tot 250.000 euro. Na invullen van het formulier en het mailen van enkele aanvullende stukken krijgt de ondernemer binnen 24 uur telefonisch bericht of hij de financiering wel of niet krijgt. De eventuele offerte wordt direct gemaild. Als de offerte is ondertekend, teruggestuurd en de zekerheden zijn gesteld, wordt er binnen 24 uur uitbetaald. Zo duurt het maar 48 uur van aanvraag tot uitbetaling.

Omzet dagelijks uitbetaald een opdracht te volbrengen. Alle leden van een squad zijn van begin tot eind verantwoordelijk voor hun deel van de klantpropositie. Dat triggert ondernemerschap en dat zorgt dat we eerder kunnen reageren op ontwikkelingen in de markt. We zijn wendbaarder geworden en spelen sneller in op de wensen van de klant – we kunnen nu eenvoudiger vernieuwen.” Die instelling levert concrete producten op, legt Tange uit. “Ondernemers willen het ijzer smeden als het heet is. Onze nieuwe manier van financieren biedt hun de gewenste snelheid en flexibiliteit. We kunnen ondernemers die een online kredietaanvraag doen, binnen 24 uur uitsluitsel geven. Bij een positief advies staat het in een mum van tijd op hun rekening. Maar ook als we niet kunnen financieren, helpen we hen verder. Bijvoorbeeld door hen naar een andere geldverstrekker, zoals Qredits te begeleiden. Ook adviseren we ondernemers in hun zoektocht naar alternatieven als private equity en crowdfunding.”

Nadenken over rol

Herman Tange: "We zijn voortdurend op zoek naar verbetering."

Snel krediet

Ook de leasemogelijkheden heeft ING aangepakt, vertelt Tange. “Met de Leasecalculator krijgen ondernemers eenvoudig inzicht in de kosten van het leasen van een bedrijfsmiddel. In een paar minuten kunnen ze offerte aanvragen.” De zakelijke Mobiel Bankieren App krijgt ook een uitbreiding. “Onder de noemer Direct Vooruit gaan we ondernemers helpen om hun administratie te digitaliseren

en zo overzicht te creëren. Dat bespaart hen tijd, zodat ze meer ruimte hebben om te vernieuwen.” Wie relevant wil zijn in de markt, zal voorop moeten blijven lopen. Tange: “Er zijn legio voorbeelden van bedrijfstakken die door nieuwkomers op hun kop zijn gezet, zoals winkels, videotheken, postbedrijven en taxibedrijven. Technologie – vooral de smartphone – heeft een grote impact op bedrijfsmodellen. Het is daarom goed om je te blijven afvragen: wie gaat mij straks de kaas van het brood eten?” ING denkt daar ook over na, aldus Tange. “We leren van omvangrijke platforms zoals WeChat in China. Gebruikers kunnen met de app berichten uitwisselen, lunch bestellen en andere aankopen doen. Als WeChat nog meer betaaltransacties gaat overnemen en je financiële huishouding gaat ondersteunen, wat is dan straks de rol van banken?” ING wil dat niet afwachten, benadrukt Tange. “Naast eigen innovaties werken we samen met andere onderdelen van ING wereldwijd en fintechs. Samenwerking kan innovatie versnellen. Daarbij willen we ondernemers ook ondersteunen. Samen met MKB Nederland bieden we BusinessBoost aan. In speciale sessies denken ondernemers met elkaar na over hun businessmodel en sparren ze over manieren om vernieuwingen door te voeren in hun bedrijf. Het is mooi om te zien hoe enthousiast ze zijn. Na een BusinessBoost-bijeenkomst blijven veel deelnemers gewoon aan hun tafel verder praten met hun buurman of buurvrouw, terwijl de borrel al is gestart.” Door elkaar te ontmoeten, kunnen ondernemers ook even loskomen van de waan van de dag. Tange erkent dat dit een valkuil is voor bedrijven. “Er zijn zoveel zaken die aandacht vragen en die je afleiden van je doelen, dat je er niet aan toekomt om een slag dieper te maken. Daarnaast is het verleidelijk om diensten aan te kleden met allerlei tierlantijnen. Dat is ons zelf ook overkomen. Als je alles voor iedereen probeert te zijn in plaats van duidelijk te kiezen, maak je vaak maar een kleine groep blij.” Tange heeft acht jaar gewerkt voor ING Direct, in Amerika en Canada. ING Direct is een volledige online bank. “Het is een goed voorbeeld van hoe duidelijke keuzes tot succes kunnen leiden. We hebben gezegd: ING Direct is er voor de voor

Ondernemers die bij ING bankieren, kunnen vanaf 12 november elke dag over hun pinomzet beschikken, ook in het weekend en op feestdagen. Voorheen moesten ze daarop wachten tot de eerstvolgende werkdag. Met de feestdagen voor de deur is dat goed nieuws voor veel winkeliers. Het gaat om betalingen die gedaan worden met pinpas, creditcard en internetkassa.

zichzelf startende, online georiënteerde consument die graag zelf de bankzaken wil regelen.” In Duitsland is ING Direct inmiddels een fintech met acht miljoen klanten en een balans van 130 miljard euro.

Klein beginnen Tange benadrukt het belang van experimenteren. “Voorheen opereerden we vooral vanuit onze eigen inzichten. Nu gaan we eerst iets klein bouwen, en dat testen we. Zo hebben we dat ook gedaan met de Mobiel Bankieren app, die nu vijf jaar bestaat. Die hebben we steeds verder uitgebouwd.” Nog een actueel voorbeeld: “We vinden het belangrijk om ondernemers te helpen bij een oriëntatie op exportkansen. Een manier om daarmee om te gaan is gamification. Je kunt meteen een digitale game ontwikkelen, maar dat kan een dure gok zijn. Voor het Nationaal Export Event hebben we daarom zelf een bordspel gemaakt. Ondernemers stonden ervoor in de rij. Daarom hebben we het spel in een professioneel jasje laten steken. De volgende stap is dat we ook een online versie laten maken. Door te testen kun je heel snel bepalen wat de klantbehoefte is.” Er liggen voor Nederlandse ondernemingen nog volop kansen in het buitenland, benadrukt Tange. “We zijn een ondernemend volk. Nederlandse ondernemingen kom je overal tegen. Toch opereren Nederlandse bedrijven in vergelijking met andere landen relatief weinig over de grens. Ook dat biedt mogelijkheden voor vernieuwing. Er zijn al mooie Nederlandse voorbeelden. De cateringtrolleys in vliegtuigen komen van AIS-International en Aerocat uit Tilburg. En de koffersystemen op luchthavens van Vanderlande gaan ook de hele wereld over. VDL maakt automerk Mini groot, en vloeren van Bolidt sieren grote cruiseschepen over de hele wereld. Laten we vooral niet vergeten dat innovatie ook leuk is.”

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

In samenwerking met ING

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

Innovatie: bent u toe aan de volgende stap? Volg de Online Innovatie Bootcamp voor innovatiepower Innoveren en vernieuwen: soms gaat het minder snel dan u zou willen. De Online Innovatie Bootcamp geeft u concrete innovatiepower. Met de Online Innovatie Bootcamp, een nieuwe social e-learning tool van de KvK, komt u snel en gericht aan informatie én spreekt u experts en collega-ondernemers. Juist om snelheid te kunnen maken. Speciaal voor ondernemers zoals u die op zoek zijn naar innovatiepower. Bent u toe aan de volgende stap voor innovatie? Meld u direct aan: www.kvk.nl/innovatiebootcamp Frisse energie De Online Innovatie Bootcamp is een online omgeving waar u kennis, inzichten en contacten opdoet rondom het onderwerp Innovatie. Een mix van e-learning en social community. In 3 modules van 2 weken gaat u samen met ruim 800 andere ondernemers slim leren innoveren. We gaan in op de vragen ‘wat is het juiste idee’, ‘hoe pak ik het aan’ en ‘hoe breng ik het naar de markt’. De Online Innovatie Bootcamp helpt u om, digitaal en wanneer het u uitkomt, kennis, inzichten en contacten op te doen. Met onder andere video’s van experts die de theorie op een toepasbare manier brengen en met speciaal geselecteerde artikelen over het onderwerp. Dit geeft u frisse energie om de vonk van innovatie om te zetten in concrete innovatiepower. Meer informatie en aanmelden? www.kvk.nl/innovatiebootcamp. Het aantal aanmeldingen is reeds boven de 800.

Nu in module 1: Marco Derksen, oprichter van Marketingfacts en oprichter van strategisch adviesbureau Upstream en Arjen van Klink, programmadirecteur van het Kenniscentrum Innovatief Ondernemerschap.

KVK.NL

SINGULARITYU THE NETHERLANDS

In samenwerking met Gemeente Den Haag

Bestrijd armoede met TECHNOLOGIE Armoede bestrijden met technologie: ondernemer Leila Janah denkt dat het beter helpt dan alleen liefdadigheid bieden. Haar organisatie Samasource helpt mensen in ontwikkelingslanden aan digitaal werk. De Amerikaanse organisatie opende onlangs het Europese hoofdkantoor in Den Haag. Tekst Annemarie Moerman

aarom zou iemand in Afrika niet hetzelfde werk kunnen doen als iemand in een westers land? Die vraag stelde Janah zich toen ze in Ghana zag hoe graag de inwoners van dat land aan de slag willen. Ze zijn blij met spullen die ze ontvangen uit de westerse wereld, maar liever nog steken ze hun handen uit de mouwen. Janah zette Samasource in 2008 op en intussen heeft de sociale onderneming meer dan 8000 mensen uit Kenia, Oeganda, India en Haïti in dienst, die dankzij hun baan op hun beurt weer familieleden kunnen onderhouden.

Microwerk Samasource werkt hiervoor wereldwijd samen met bedrijven. Een kantoor in Europa was dus een logische stap, vertelt European Sales Manager Asia Hendrick. “We zien dat de automotive branche en technologiebedrijven in Europa booming zijn. Denk aan de opkomst van zelfrijdende auto’s en andere connected device technologieën.” “De organisaties in die branches kunnen wij goed van dienst zijn. Een van onze specialiteiten is het creëren van machine learning training data: datacollectie, verificatie en classificatie. Medewerkers in bijvoorbeeld Oeganda creëren voor van onze wereldwijde klanten op basis hiervan digitale bestanden met een nauwkeurigheid van meer dan 95 procent.” “Wij verbinden de eerste met de derde wereld door de link te zijn tussen grote technologiebedrijven en werkzoekende mensen in ontwikkelingslanden”, vervolgt ze. “We zorgen ervoor dat microwerk wordt uitbesteed aan arme mensen, waardoor die bedrijven een rol spelen in het verminderen van armoede. Organisaties zijn zich er steeds bewuster van hoe belangrijk het is om door te innoveren bij te dragen aan een betere wereld.”

Perfecte incubator De keuze voor Den Haag was niet moeilijk, aldus Hendrick. “Den Haag is een perfecte incubator voor innovatieve startups en gelijkgestemde sociale ondernemers. Armoede verminderen, is ons doel. En in Den Haag werden en worden grote wereldproblemen

aangepakt, daarom past de stad goed bij ons.” Samasource kreeg bij de transitie hulp van onder meer de Westholland Foreign Investment Agency (WFIA). “Denk aan de administratieve taken die horen bij het opzetten van een nieuw bedrijf ”, legt Hendrick uit. “De gemeente zelf heeft ons ook ondersteund. We hebben daardoor de beschikking tot een netwerk aan partners en partijen die geïnteresseerd zijn in het creëren van nieuwe werkgelegenheid of nieuwe banen.”

Meer begrip Grenzen nog meer laten vervagen met behulp van technologie, om zo kansen te bieden aan minderbedeelden in de wereld: daar streeft Hendrick naar.”Wij bieden de middelen en de faciliteiten, maar minstens zo belangrijk is dat we het met elkaar doen. Wij, bedrijven en gemeenschappen. Meer samenwerking tussen eerste- en derdewereldlanden zorgt ook voor meer begrip tussen verschillende groepen mensen.”

Gemeente Den Haag zet in op maatschappelijke impact Samasource is slechts een van de bedrijven die worden ondersteund door de gemeente Den Haag. De stad is dé plek voor start-ups en bedrijven die zich richten op maatschappelijke en technologische innovaties met internationaal bereik. Start-ups en bedrijven die werken aan oplossingen voor vraagstukken op het gebied van veiligheid, recht, water, voedsel en duurzaamheid. “Onze stad is op het terrein van vrede, recht en veiligheid internationaal uitgegroeid tot een knooppunt van overheden, intergouvernementele en non-gouvernementele organisaties, internationale bedrijven en kenniscentra”, zegt wethouder Karsten Klein. “Dagelijks werken hier tienduizenden mensen op mondiaal niveau aan een betere wereld. De mogelijkheden van technologie spelen daarbij steeds vaker een dominante rol.” Die ‘ontmoeting van innovatie, het maatschappelijke en het internation-

ale’ noemen ze in Den Haag de ‘impact economy’. Klein: “Dat is een economie die naast het stimuleren van economisch rendement ook inzet op maatschappelijke impact en daarmee op een ondernemende manier een bijdrage levert aan een betere wereld.” De gemeente gelooft erin dat innovatiekracht vanuit bedrijven komt. Daarom investeert Den Haag in mensen, plekken, experimenten en ideeën, zegt Klein. ,,De economische basis moet duurzaam worden versterkt en verbreed. Verdere groei van de lokale en regionale economie is niet alleen uit economisch oogpunt noodzakelijk. Juist doordat de economie groeit, juist doordat wij meer bezoekers mogen ontvangen, juist doordat het inwonertal van de stad groeit, kunnen wij investeren in het voorzieningenniveau.” Meer weten over impact economy? Check www.impactcity.nl

Den Haag richt zich op zes pijlers: 1. Een goed verhaal: de focus op het internationaal onderscheidende profiel van de stad. 2. Kapitaal en investeerders aantrekken, in de vorm van geld en kennis, door bijvoorbeeld accelerators en incubators te faciliteren. 3. Nieuwe netwerken bouwen en events opzetten 4. Talent ondersteunen: ondernemerschap stimuleren en helpen bij de ontwikkeling van de zogenaamde vaardigheden voor de 21e eeuw. 5. Ruimte bieden voor experiment: waar ondernemers risico durven nemen en mogen falen. 6. Aanjagend beleid en fysieke ruimte: de overheid als ideale ‘launching customer’ of ‘first user’ en het vergroten van werkplekken voor start-ups dichtbij hun (potentiële) klanten.