Petrijeve posude za investitore

“Kvalitet urbanog života postao je roba za one koji imaju novca, baš kao i sam grad u svijetu u kojem su konzumerizam, turizam, kulturna industrija i industrija zasnovana na znanju postali glavni aspekti urbane političke ekonomije.” – Dejvid Harvi (David Harvey)

Balkanske zemlje se trude da održe korak sa svjetskim silama u svim pogledima, kako dobrim tako i lošim. U skladu s tim, rado prihvatamo i probleme s kojima se one suočavaju te ih uz malo balkanskih začina i korekcija plasiramo lokalnom stanovništvu kao dio svakodnevice. Posljednja u nizu urbanih pojava koja se polako infiltrira u naše društvo je džentrifikacija. I dok se u svjetskim metropolama ona prvi put pojavila u šezdesetim i sedamdesetim godinama prošloga vijeka, na Balkanu uzima maha tek u 21. vijeku. Iako sa zakašnjenjem, ona je tu, postala je dio urbane strukture svih većih balkanskih gradova – i nema namjeru uskoro da ode.

Termin džentrifikacija prvi put se pojavljuje u Velikoj Britaniji sredinom prošlog vijeka. Tvorcem ovog termina smatra se britanska sociološkinja Rut Glas (Ruth Glass), koja je na ovaj način pokušala da objasni urbane procese koji su se u to vrijeme dešavali u određenim naseljima u centru Londona. Riječ je izvedena iz pojma gentry, koji predstavlja osobe određene finansijske moći bez aristokratskih korijena (najbliži termin kod nas bio bi “viša srednja klasa”). U Britaniji je nakon Drugog svjetskog rata došlo do naseljavanja ove klase u mjesta gdje je dotad živjelo uglavnom siromašnije stanovništvo. Demoliranje njihovih trošnih kuća opravdavano je poslijeratnom obnovom grada i oporavkom društva. U tom talasu naseljavanja, dotadašnji stanovnici su bili primorani na iseljavanje. U najprostijem i najnehumanijem smislu džentrifikacija predstavlja zamjenu lokalnog stanovništva novom, imućnijom grupom ljudi. Ovaj složen i spor proces dovodi do uvećanja vrijednosti zemljišta i objekata, dok se u isto vrijeme uvećavaju i životni troškovi. Sve teži uslovi navode starosjedioce na iseljavanje u pristupačnije lokacije na periferiji grada. Najsvežiji primjer na ovim prostorima je Beograd na vodi, uz sva dešavanja vezana za taj projekat, uključujući i nezakonito rušenje postojećih objekata na datoj lokaciji. Uticaj džentrifikacije se često pokušava zamaskirati pozitivnom terminologijom. Lokalne vlasti se koriste revitalizacijom i urbanom regeneracijom kao prijatnijim i prihvatljivijim terminima, dok lokalne banke kapitalom podržavaju ovu vrstu urbanog razvoja. Jedan od najčešćih primjera džetrifikacije na Balkanu je razvoj brownfield lokacija, odnosno prenamjena industrijskih zona u centrima gradova u rezidencijalne i komercijalne. Iako na prvi pogled ne uslovljava iseljavanje lokalnog stanovništva, ovaj pristup ima uticaja na okolne prostore u vidu rasta vrijednosti nekretnina i većih životnih troškova.

Sredinom 20. vijeka, nakon Drugog svjetskog rata, Podgorica postaje glavni grad tadašnje Socijalističke Republike Crne Gore (ujedno promijenivši ime u Titograd kao omaž predsjedniku). U tom periodu grad se razvijao skoro isključivo na lijevoj

obali rijeke Morače, dok su se na desnoj strani uglavnom nalazili pašnjaci i poljoprivredna zemljišta. Konstantna migracija i priliv stanovništva u glavni grad stvorili su potrebu za novim prostorom za stanovanje, ali i novim radnim mjestima, te se stoga krenulo u osmišljavanje i realizaciju generalnih planova koji su obuhvatali širenje grada i na desnu obalu. U tom periodu počinje izgradnja niza velikih regionalnih fabričkih centara, uglavnom na desnoj obali rijeke i bez izuzetka na periferiji grada. Vremenom, nekontrolisani priliv stanovništva i eksplozivni rast grada promijenio je njegovu fizičku strukturu te su se spomenuti objekti našli na atraktivnim lokacijama u gradskom jezgru.

Turbulentni period kraja 20. vijeka odrazio se na razvoj društva i stabilnost države, a tako i na Podgoricu. Slabljenje državnih organa uslijed haosa širom Jugoslavije, ekonomska nemoć izazvana ratom i sankcijama i nekontrolisano povećanje stope siromaštva i stihijske migracije stanovništva pred užasima rata predstavljaju glavne faktore koji su doveli do urbane degradacije. U tom periodu dolazi i do porasta ilegalne gradnje u Podgorici. Državni organi su imali djelimičan uvid u situaciju, ali ne i dovoljno čvrste kontrolne mehanizme kako bi je zaustavili. Uslijed nedostatka priliva kapitala gradske vlasti su se odlučile za privatizaciju pojedinih javnih institucija, kao i na prodaju zemljišta u vlasništvu države. Takođe su vršeni ustupci u pogledu povećanja površine i spratnosti novih objekata, a sve u korist privatnih investitora. To je bilo vrijeme slobodnog tržišta i rapidne privatizacije; privatni lobiji postali su relevantan faktor u kreiranju prostora. Početkom 21. vijeka nazire se izlaz iz društvene i ekonomske krize koja je zahvatila cijeli region. U martu 2002. godine Crna Gora je kao zvaničnu valutu uvela euro, kratko nakon njegove pojave u državama EU. Ovim postupkom je olakšan priliv kapitala iz inostranih investicija, čije akumuliranje kulminira sredinom prve decenije 21. vijeka – što se i poklapa sa izglasavanjem nezavisnosti Crne Gore.

U tom periodu dolazi do velikog urbanog razvoja Podgorice, podstaknutog izmjenama GUP-a i razvojem saobraćajne infrastrukture. Ovim izmjenama je izvršena i prenamjena većine brownfield lokacija unutar grada na kojima su se u tom trenutku nalazili industrijski objekti. Ova prenamjena se odnosila na urbanističke parcele na kojima su se nalazile zatvorene fabrike “Radoje Dakić”, “Marko Radović” i Kombinat duvana (tada u stečajnom procesu), kao i Podgorička mljekara (u istoj situaciji). Danas nijedan od ovih objekata više ne postoji; na njihovim lokacijama izgrađeni su ili je u toku izgradnja objekata kolektivnog stanovanja. Dok je period socijalizma okarakterisala najviša stopa kontrolisane urbanizacije i razvoja grada, u postsocijalističkom periodu posljednjih dvadeset godina, kroz proces deindustrijalizacije i razvoj preduzetništva, gradske vlasti teže da isprate svjetske trendove globalizacije i pozicioniraju Podgoricu na mapi regionalnih ekonomskih i političkih centara informacijskog doba. Najveća žrtva u tom procesu je upravo urbani razvoj.

Urbani razvoj Podgorice moguće je posmatrati na dva načina. Prihvatajući model preduzetničkog grada, gradske vlasti su kroz privatizaciju i prodaju nekadašnjih državnih firmi i lokacija uspjele da jednim potezom riješe dva problema, akumulaciju kapitala i rješavanje stambenog pitanja za sve veći broj stanovnika. U Podgorici trenutno živi približno trećina stanovnika Crne Gore; od 1991. godine do

danas broj građana povećao se sa oko 110.000 na preko 210.000. Posmatrajući isključivo brojke, može se reći da je glavni grad izgradnjom novih stambenih naselja adekvatno odgovorio na rapidni trend migracije. Međutim, ono što je ostvareno kvantitetom nije ispraćeno kvalitetom. Socijalni problemi koji proističu iz prekomjerne urbanizacije (odnosno disproporcije između broja ljudi i raspoloživih poslova, infrastrukture i institucija socijalne zaštite) ogledaju se u siromaštvu i lošem kvalitetu života.

Vodeći se prije svega politikom ekonomske stabilnosti gradske vlasti su podsticale lokalne privatne građevinske firme i izazvale tzv. građevinski bum te dovele do pojave koja se može nazvati svojevrsnim investitorskim urbanizmom. Lokalni investitori su gotovo bez otpora uspjeli da obezbijede povoljan prostorni i pravni okvir za realizaciju svog interesa koji dominira u urbanoj politici. Oni su stupili u koaliciju sa lokalnim političkim akterima koji su na sebe preuzeli zadatak sprovođenja potrebnih urbanističkih i pravnih mjera, odnosno izmjene prostornih planova. Na taj su način privatni investitori ostvarili enormne profite, grad je dobio novi stambeni prostor, a njihovi korisnici, kao posljednji u tom urbanističkom lancu, izgubili su uticaj na društvene i ekološke kvalitete tih prostora. Industrijske objekte zamijenili su stambeni kompleksi, ali u tim klasterima nijesu izgrađeni javni objekti neophodni za svakodnevni život – nije izgrađena niti jedna škola, nijesu izgrađene zdravstvene ustanove, a prostori rekreacije (zelenilo, parkovi, sportski tereni, itd.) svedeni su na apsolutni minimum.

Drugi problem s kojim se društvo suočava je nestanak primarnih vidova proizvodnje, odnosno poslova koji direktno utiču na privredni razvoj. Deindustrijalizacijom grada izgubljeni su proizvodni procesi koji su stvarali materijalna dobra i uticali na ekonomski prosperitet društva, a zamijenili su ih poslovi zasnovani na potrošnji i trgovanju kapitalom. Uslužne djelatnosti postaju dio svakodnevice, a rentiranje stambenih i poslovnih prostora u Podgorici postaje sve popularniji i društveno prihvatljiviji ekonomski model i način ostvarivanja pasivnih prihoda. Na taj način, formiraju se sve dublje klasne razlike između onih koji imaju mnogo i onih koji nemaju gotovo ništa; potonji su dužni prihvatiti namete koje im prva grupa sprovodi. Uprkos nedostatku direktnog priliva novca, cijene na tržištu nekretnina su u stalnom porastu, a potražnja za novim stambenim prostorima prelazi realne potrebe.

Ovaj model je neodrživ na duže staze, kao što smo se mogli uvjeriti na primjeru svjetske krize koja je prije desetak godina nastala uslijed pucanja tržišta nekretnina u Sjedinjenim Američkim Državama. Međutim, djeluje da smo osuđeni da odbolujemo sve bolesti velikih i da njihove greške moramo da osjetimo na sopstvenoj koži kako bismo izveli konkretne zaključke i smjernice za kvalitetan život. Ukoliko i dalje bude nekontrolisan, investitorski urbanizam će uništiti grad kao opšte dobro svih ljudi, a kvalitetni životni uslovi biće rezervisani samo za najbogatiji elitni sloj koji će to moći sebi da priušti.