رررررﮑﮑﯽ رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ﺗﺎﺒﺒتت ﺑ ژﻧﺎﻧ ﻫرر ﺳرری ﻣﺎﻧﮓ دەردەﭼﺖﺖ ژﻣﺎرەی | ١٥٩ﺑﺎﻧﻪﻣﻪڕی ٢٧١٧ truskajin@gmail.com ٠٧٧٠٥١٢٤٠٥٨
ھﻪﺒﻪﺳﺖ؛ ﻣﻦ ژﻧﻢ
ﺖﺖ زا ﺖ و ﺮ ﺮ ﺮ ﺮ رو ﺮی را دوای ﻪﻪﻪﻪﺪﺪا
١١٩ﻦﻦﻦ ﺳﺎوووژی روژ ری ﻮﻮردی ﻮﻮو را ﯾﺎﺪﺪﮐﺎر ﺋﺎزاد ﯿ ﺘ ﯽ ﯿ د ﺘ ا ﯿ ﯿ ا ﻪﻪﻪﻪت وا ی ﻨﻨﻨﺎو راﻣﺎ ﯽ ﺋﺎز دد ﯿﺎ ﯿﺎن ددوه ﺮﺮ ﺮوز
١٥٩ ژﻣﺎره ی:ی١٥٦: ژﻣﺎره ﺑﺎﻧﻪﻣﻪڕ ﻧﺪان ١١ی رﺒﻪ ﻣﻤﻪ١١،،ی دووﺷﻪﻣﻤﻪ ﭼﻮار ﺷﻪ ٢٠١٧ ﺷﯚﺑﺎﻧﯽ ٢٠١٧ ﮔﯚﻧﯽ ١ی ١ی ﺗﺮوﺳﻜﻪ ﮔﯚﭬﺎرﻜﯽ روﺷﻨﺒﯿﺮی ﺗﺎﯾﺒﻪت ﺑﻪ ژﻧﺎﻧﻪ؛ ھﻪﻣﻮو ﺳﻪری ﻣﺎﻧﮓ دهردهﻛﻪوﺖ
ژﻧﻜﯽ ھﯚﺷﯿﺎر و رﻜﺨﺴﺘﻮو، ﻛﯚﻣﮕﺎﯾﻛﯽ دﯾﻤﻮﻛﺮاﺗﯿﻚ ﺧﺎوهن ﺋﯿﻤﺘﯿﺎز :ﺋﻪﺳﺘﺮه ﻋﻪﺑﺪوﻟﺠﻪﺑﺎر ﺳﻪرﻧﻮﺳﻪر :راﺑﯿﻌﻪ ﻗﺎﺳﻢ ﭼﺎپ :ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪی ﻛﻪﻣﺎل ﺗﯿﺮاژ ١٠٠٠ :داﻧﻪ
ﻧﺎوهڕۆك وﺗﻮوﮋ| رۆﺷﻨﺒﯿﺮی، ﺷﯚڕﺷﯽ ﺋﻪﺧﻼق و وﯾﮋداﻧﻪ١ ..............................
ﻧﻪﺳﺮهوﺗﻦ ﺗﺎ ﺳﻪرﻛﻪوﺗﻦ١٠ ........................................ ﭘﺎراﺳﺘﻨﯽ ﺟﻪوھﻪری ﺑﯚ ژﻧﺎن ،ﭘﺎراﺳﺘﻨﯽ ژﯾﺎﻧﻪ١٤ ............... زاﻧﺴﺖ رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ﮔﻪڕاﻧﻪ ﺑﻪ دوای ﺣﻪﻗﯿﻘﻪﺗﺪا١٧ ...............
ژﻣﺎرهی ﻣﺘﻤﺎﻧﻪی ﺳﻪﻧﺪﯾﻜﺎی رۆژﻧﺎﻣﻪﻧﻮوﺳﺎﻧﯽ ﻛﻮردﺳﺘﺎن ٢٤١ :
ﺋﺎﺳﺘﯽ رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ژﻧﺎن ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮردﺳﺘﺎن٢٢.................... ﺳﻪرهﻛﯿﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﻛﺘﻪر ﺑﯚ ﺑﻮﻧﯿﺎدﻧﺎﻧﯽ ﻛﯚﻣﻪﮕﻪﯾﻪﻛﯽ دروﺳﺖ و ﻟﻪ ﺳﻪر ﭘ وهﺳﺘﺎو ،رۆﺷﻨﺒﯿﺮﯾﻪ٢٤.......................... 3
ﺳﻪرﺟﻪم ﺋﻪم وﺗﺎر و دﯾﺪ و ﺑﯚﭼﻮوﻧﺎﻧﻪی ﻟﻪ ﺗﺮوﺳﻜﻪدا ﺑو دهﺑﺘﻪوه ،ﻧﻮﺳﻪر ﺧﯚی ﺑﻪرﭘﺮﺳﯿﺎره
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ﻛﺎرﯾﮕﻪری ﻣﯿﺪﯾﺎ ﻟﻪ ﺋﺎراﺳﺘﻪﻛﺮدﻧﯽ ﻛﯚﻣﻪﮕﺎ٢٦ .................... ﺧﻮﯾﻨﺪهواری ،ﭼﺎوڕۆﺷﻨﯽ ﺑﯚ ژﻧﺎن ٢٨ ....................................
ﭘﻪﯾﻮهﻧﺪی:
truskajin@gmail.com ﻣﺎﭙﻪر:
www.truskapress.com ژﻣﺎرهی ﺗﻠﻔﯚن:
٠٧٧٠٥١٢٤٠٥٨ ﻧﺮخ: ١٥٠٠دﯾﻨﺎر
داری ﺋﺎزادی ﺑﻪ ﺧﻮﻦ ﺋﺎو دهدرﺖ ﺋﺎزادی ﺑﻪ ﺑ ﻓﯿﺪاﻛﺎری ﺳﻪر ﻧﺎﮔﺮﺖ ٣٠ ............................ ژﯾﺎﻧﻨﺎﻣﻪ داﯾﻪ ﻓﻪﯾﻤﻪ ﻟﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ ٣٢ ............................... ﺋﻪﻧﻔﺎل دهرﯾﺎﯾﻪك ﻟﻪ ﺗﺎوان٣٥.............................................. ھﻪﺒﻪﺳﺖ| ﻣﻦ ژﻧﻢ ٣٨.......................................................
ئا :تروسكه گۆاڵن مانگی به‌رخودانه
بێگومان ل ه مێژووی تێكۆشانی ئازادیخوازی گه‌لی كورددا مانگی گۆاڵن هه‌میش ه الپه‌ریه‌كی زێرینی داوه‌ته‌و‌ه و ناوی خۆی ب ه ناوی شه‌هیدان و قاره‌مانه‌كان نه‌خشاندوه .ئه‌مه‌ش ده‌سه‌لمێنێ ك ه هاوكات ل ه گه‌ڵ زه‌خت و گوشاری داگیركاران به‌اڵم ل ه كوردستاندا هێشتا گیانی خۆراگری و تێكۆشان زیندوو‌ه و دانه‌به‌زیوه .رۆژ ب ه رۆژ تێكۆشانی گه‌لی كورد ب ه پێشه‌نگایه‌تی ژنان زۆرتر نزیكی سه‌ركه‌وتن ده‌بێته‌وه ،بۆی ه ئه‌م بابه‌ت ه دوژمنانی زیاتر ل ه جاران هار كردووه و بێ پشوو درێژ‌ه ب ه سیاسه‌تی قڕكردن ،توقاندن و كوشتن ،گرتن و ئه‌شكه‌نج ه و ب ه جاش كردنیان ده‌ده‌ن .ل ه ئه‌نجامی شه‌ڕێك ك ه ل ه ئاستی جیهاندا په‌ره‌ی سه‌ندووه ،گه‌لی ئازادیخوازی كورد ب ه هۆی تێكۆشانی دیموكراتیك و بێ وێنه‌یان زۆرتر ده‌بن ه ئامانجی هێرش ه دڕنده‌كان و ل ه هه‌ر چواربه‌شی كوردستان و هه‌ر كامه‌یان به شێوازی خۆیان ده‌ستیان خستوه‌ت ه ناخی ئه‌م گه‌ل ه و هه‌وڵ ده‌ده‌ن رێگای هه‌ناس ه كێشانیان لێ بگرن .به‌اڵم غافیل له‌وه‌ی ك ه گه‌لی كورد ئیتر خاوه‌ن ئایدیا و فه‌لسه‌فه‌یه‌كی به‌هێز‌ه بۆ ژیان و گه‌یشتن ب ه سه‌ركه‌وتن .بێگومان دوژمنانی گه‌لی كورد چاویان به‌م راستیه‌دا هه‌ڵناێت ،بۆی ه ته‌نیا رێگایه‌كی ك ه بۆیان ماوه‌ته‌وه، كوشتن و ل ه ناوبردنی ئه‌م ه گه‌له‌ی ه و جا ب ه چ شێوه‌یه‌كی بێت ب ه الیانه‌و‌ه زۆر گرنگ نیه ،لێره‌دا ئامانج یا ته‌سلیم گرتن، یا له‌ناو بردنه .شتی زۆر گرنگ ه له‌م نێوانه‌دا هاوكاری كوردانی ب ه ناو كوردی خائین و جاش ه ك ه به‌رده‌وام ده‌بن ه دارده‌ستی داگیركاران بۆ كوشتنی برا وخۆشكانیان و ده‌كه‌ون ه پێش دوژمن بۆ ئه‌وه‌ی شاهید و بینه‌ری قه‌تڵ كردن و بومباران كردنی واڵت و هاونیشتمانانیان بن .بۆی ه ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌تی كورد به‌رامبه‌ر ب ه كورد نه‌بێ ،دوژمن مسۆگه‌ر چه‌نده‌ش به‌هێز بێت ،ناتوانێ به‌رامبه‌ر به ئیراده‌ی پواڵیینی گه‌لی كورد راوه‌ستێ و بیچه‌وسێنێته‌وه. هه‌ر له‌م مانگه‌دا ب ه پێشكه‌وتنی ریفراندوم ل ه توركیا و ب ه ساخته‌كاریكی ك ه ل ه كاتی هه‌ڵبژاردندا ئه‌نجام درا ،ئه‌ردۆغان توانی ده‌سه‌اڵتی تاكره‌وی خۆی رابگه‌ێنێ و هاوكات ل ه گه‌ڵ ئه‌مه‌ش هێرشه‌كانی بۆ سه‌ر كوردستان زیاتر ل ه جاران په‌ره پێبدا .ب ه بومباردمان كردنی شاخه‌كانی كوردستان ،رۆژئاوا ،باكوری كوردستان و شه‌نگال هه‌وڵ ده‌ده‌ن ك ه ده‌سه‌اڵتی فاشیستی خۆیان ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگای كوردیدا بسه‌پێنن و ده‌رفه‌ت نه‌ده‌ن ب ه پێشكه‌وتنی پروژه‌ی دیموكراتیكی "به‌رێز ئۆجه‌الن" ل ه كوردستاندا. بێگومان هاوپه‌یمانی كوردی خۆفروش بۆ پێشخستنی ئه‌م پیالنان ه زۆرتر ور‌ه و هێزی ب ه دوژمندا .هه‌وڵێك ك ه به‌رده‌وام بۆ پارچه‌كردنی گه‌لی كورد دراوه ،ئه‌مڕۆ به‌رده‌وام ه و چیروكی "دار‌ه پیره"ی هێنای ه بیرمان ك ه ئه‌گوترێت" :دار پوازی ل ه خوێ نه‌بێ ناقڵیشێ" ،ئه‌مه‌ش راستیه‌كی حاشا هه‌ڵنه‌گره ك ه له كوردستاندا و ب ه ناوه‌ندیه‌تی ده‌سه‌اڵتی باشوری كوردستان به‌ڕێو‌ه ده‌چێت .هه‌وڵیاندا وه‌ها بكه‌ن ك ه خه‌یانه‌ت بكه‌ن ه به‌شێك ل ه ژیانی كۆمه‌ڵگ ه و به‌م ره‌نگه‌ش ره‌وایه‌تی پێبده‌ن. بابه‌تی زۆر ئاشكرا و به‌رچاوی ئه‌م دوایان ه هێرشه‌كانی توركیا بۆ سه‌ر رۆژئاوا و به‌تایبه‌ت شه‌نگال بوو ،بێگومان هه‌ر كه‌س ئه‌م ه باش ده‌زانێ ك ه ب ه مه‌به‌ستی داگیركردنی شه‌نگال جارێ دیك ه ئه‌م هێرشان ه ئه‌نجامدرا ،گوای ه هه‌بوونی په‌كه‌ك ه ل ه شه‌نگال بوه‌ت ه هۆكاری ئه‌م هێرشانه ،ئه‌مه‌ش رێك وه‌كوو ئه‌و سیاسه‌ته‌ی ه ك ه ل ه قه‌ندیل پێشیان خست .چوڵ كردنی گونده‌كان و دوورخستنه‌و‌ه ل ه ئابووری هه‌ره‌وه‌زی و ڕوو كردن ل ه شار‌ه گه‌وره‌كان و خه‌ریكی كاسبی و زۆر جاریش بێ ئیشن .هه‌موویان باش ده‌زانن ك ه قبووڵ كردنی به‌رنام ه و هه‌بوونی په‌كه‌ك ه ل ه باشوری كوردستاندا وات ه وازهێنان له‌م هه‌موو دزی ،پیالنگێڕی، دوژمنایه‌تی ،ده‌سه‌اڵت و ساخته‌كاریه‌یه .باسكردن ل ه ریفراندوم ل ه باشوری كوردستانیش به‌تایبه‌ت ل ه دۆخێكی وه‌هادا بێگومان جگه ل ه پشتیوانی بۆ سیاسه‌ته‌كانی توركیا هیچ ئامانجێكیتری ل ه پشته‌و‌ه نیه ،بابه‌تی ده‌وڵه‌تی كوردی و سه‌ربه‌خۆیی بۆ كوردستان شتێك ه ك ه ده‌یانه‌وێت خه‌ڵكی پێ هه‌ڵخه‌تێنن و بتوانن كات قازانج بكه‌ن هه‌تا ده‌گه‌ن ب ه ئامانجه‌كانیان ،مه‌گه‌ر نا هیچ كات هیچ كام له‌و ده‌وڵه‌ت ه داگیركاران ه ده‌رفه‌ت بهوه ناده‌ن ك ه گه‌لی كورد خاوه‌ن سه‌ربه‌خۆیی بێت. بێگومان سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌و هێرشان ه ك ه ب ه مه‌به‌ستی پووچه‌ڵ كردنی هه‌ست و ئیراده‌ی ئازادیخوازی گه‌لی كورد دراوه ،به‌اڵم دیسان گه‌ل كۆڵی نه‌داو‌ه و هه‌م ل ه زیندانه‌كاندا ب ه مانگرتن ل ه خواردن ،ل ه چیاكانی كوردستاندا ب ه خۆراگری و تێكۆشان، ل ه شاره‌كاندا ب ه رێكخستنكردن درێژ‌ه ب ه تێكۆشانیان ده‌ده‌ن .زۆرینه‌ی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی ك ه راسته‌وخۆ رووبه‌ڕووی ئه‌م هێرش ه دڕندان ه هاتوونه‌ته‌وه ،ئه‌گه‌ر چی جێگا و ده‌رفه‌تی ژیانیان بۆ نهماوه ،به‌اڵم هێشتا بۆ گه‌یشتن ب ه ئازادی و سه‌ركه‌وتن بانگی "نه‌سره‌وتن تا سه‌ركه‌وتن" ده‌ده‌ن. مانگی گۆاڵن هاوكات مانگێك ه ك ه ب ه خوێنی سووری "له‌یال قاسم" و "شیرین"ه‌كان سوور هه‌ڵگه‌ڕایه‌و‌ه و ته‌نانه‌ت ل ه سه‌ر په‌تی سێداره‌ش نه‌یانتوانی هاواری ئازادیان كپ بكهنهوه و ب ه جه‌سته‌ی بێ گیانیان كه دیلی ده‌ستی جه‌الدان بوو ،مزگینی به‌هاری ئازادیان بۆ گه‌ل و به‌تایبه‌ت ژنان هێنا .سه‌لماندیان ك ه ژن ته‌نیا تایبه‌ت ب ه ماڵ نیه ،ئه‌گه‌ر بیه‌وێ و خۆی بناسێ ده‌توانێ سه‌ره‌ڕای ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری و دژ‌ه ژن هه‌نگاو به‌ره‌و ئازادی هه‌ڵێنێت .بۆی ه گرنگ ه ك ه به‌رز بوونه‌وه‌ی ئاستی تێكۆشانی گه‌لی كورد وه‌كوو نزیكبوونه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتن ب ه ناو بكه‌ین و له‌م دۆخ ه دژواره‌دا ك ه گه‌لی ناوچه‌ك ه تێدا تێپه‌ر ده‌بێت به‌هیوا و به وره‌تر ل ه جاران به‌ره‌و ئازادی هه‌نگاو هه‌ڵبگرین.
رۆشنبیری؛ شۆڕشی ئه‌خالق و ویژدانه
1
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
وت وژی
ه ل ژماره‌ی ئه‌م جاره‌ی تروسكه‌دا بۆ ئاماده‌كردنی كتێبخانه‌ی ه رویشتین راپۆرت ه گه‌ڵ ئه‌و ئه‌ندێشه‌و هه‌وڵماندا ل ه راپۆرتێكی ه كتێبخان ه دێن ژنانه‌ی ك ئاماد ه بكه‌ین .راپۆرتی ئه‌م جاره‌مان ی كتێب سه‌باره‌ت بۆ رۆڵی روشنبیری ،گرنگ خوێندن بۆ كۆمه‌ڵگا و به‌تایبه‌ت ژنان و هۆكار و كاریگه‌ریه‌كانی كه‌مبوونی ئاستی خوێندنه‌و ه و زۆر پرسیاری تر له‌م ه ئێوه‌ی چوارچێوه‌یه‌دایه ،هیوادارین ك خوێنه‌ریش بتوانن كه‌ڵكی لێ وه‌ربگرن و به‌دڵتان بێت.
كتێب خوێندن وات ه هێزی چاره‌سه‌ری كێشه‌كان دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 2
یه‌ڵدا جه‌الل 23 ،ساڵ ه خه‌ڵكی شاره‌زوور و خوێندكاری به‌شی پزیشكی ڤێته‌رنه‌ری ل ه زانكوی سلێمانی تروسكه :هۆكاری سه‌ردانتان بۆ كتێبخان ه چیه؟ یه‌ڵدا :من رۆژان ه سه‌ردانی كتێبخان ه ده‌كه‌م ،زۆربه‌ی كاته‌كانم ب ه جێگای ئهوه بخه‌وم دێم ه كتێبخانه. به‌تایبه‌ت ل ه دوانیوه‌ڕودا پێم خۆش ه بێم ه ئێر‌ه و خه‌ریكی خوێندن بم .زۆربه‌ی رۆژه‌كان ل ه 12ی نیوه‌ڕو هه‌تا 6لێره‌م و هه‌ندێ جاریش ساعه‌ت 1دێم .هه‌ندێ جاریش ل ه گه‌ڵ هه‌ندێ كه‌س گفتوگۆ ده‌كه‌م، به‌تایبه‌تی هه‌ندێ كه‌س هه‌ن ك ه زانیاریان ل ه من زیاتر‌ه و ده‌توانم شتیان لێ فێر بم. ــ زۆرتر ل ه چ بوارگه‌لێكه‌وه ده‌خوێنیته‌وه؟ یه‌ڵدا :زۆربه‌ی ئه‌م كه‌سان ه ك ه لێره‌ن رۆمان دهخوێننهوه ،به‌اڵم نه‌ك هه‌موو رۆمانێك .ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی ك ه ناخوێننه‌و‌ه زۆر ب ه هه‌ڵ ه ل ه رۆمان تێگه‌یشتوون و واده‌زانن كۆمه‌ڵێك چیروكی سۆزداریه ،به‌اڵم ل ه راستیدا وانیه .بۆ نموونه نووسه‌رێك ئه‌گه‌ر ده‌ناسم ،پێم خۆش ه هه‌موو كتێبه‌كانی بخوێنمهوه ،ئینجا بڕوم ه سه‌روه‌خت كتێبی نووسه‌رێكی دیكهوه. تروسکه :ئێوه ئه‌م جێگا ناوه‌ندیان ه وه‌كوو كتێبخان ه بۆ خوێندنهوه چۆن ده‌بینن؟ یا ئایا ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه دێن بۆ ئێر‌ه هه‌موو بۆ كتێب خوێندنهوه دێن؟ یه‌ڵدا :بێگومان نا ،هه‌موو بۆ كتێب خوێندنهوه ناێین .لێر‌ه كافه‌یكیشی لێیه ،زۆرتریش ل ه به‌ر ئهوه دێن ،ته‌نانه‌ت چون پاره‌ی بۆ ناده‌ن ،دێن داده‌نیش و پێكه‌و‌ه قسه ده‌كه‌ن .ره‌نگ ه ن بۆ كتێب خوێندن هه‌ندێ كه‌س قه‌ت یه‌ك كتێبیشیان نه‌خوێندبێته‌وه ،به‌اڵم زۆریشیا دێن .ئه‌ڵبه‌ت ه زۆرتریش خوێندكار بۆ سه‌عی دێن ه كتێبخانه ،وات ه ده‌توانم بڵێیم ل ه %80ئه‌م كه‌سان ه بۆ خوێندن دێن. ــ روشنبیری ل ه دیدی ئێوه‌دا چۆن پێناسه‌یه‌كی هه‌یه؟ یه‌ڵدا :ب ه ڕای من روشنبیری وات ه قبووڵ كردنی بیرو ڕا جیاوازه‌كان و مرۆڤ بتوانێ ره‌فتار و هه‌ڵس وكه‌وت ه جیاوازه‌كان قبووڵ بكات ،دین ،شوێن و هتد پێویست ه زۆر گرنگ نه‌بێ. روشنبیری وات ه ته‌نیا سه‌رقاڵی ژیانی خۆت بی و ئیشت ب ه ژیانی كه‌سێكی تره‌و‌ه نه‌بێ. ــ ئایا ئه‌گه‌ر مرۆڤێكی روشنبیر بزانێ بابه‌تێكی زیان ل ه كۆمه‌ڵگاكه‌ی ده‌گه‌ێنێ ،ئای پێویست ه بێده‌نگ بمێنێ؟ ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی خه‌ریكی ژیانی خۆی ه و كاری ب ه كه‌سه‌و‌ه نه‌بێ؟ یه‌ڵدا :بێگومان پێویست ب ه ده‌ستێوه‌ردان هه‌یه ،ئه‌ڵبه‌ت ه نه‌ك ب ه واتای ئهوه ك ه ئه‌و كه‌س ه بزانێ ده‌ستێوه‌ردانی تایبه‌تمه‌ندی ه شه‌خسیه‌كانی ئه‌و ده‌كه‌ی. ــ بۆچی ئاستی خوێندن ل ه كۆمه‌ڵگا و به‌تایبه‌تیش ل ه ناو ژناندا ب ه گوێره‌ی رابردوو دابهزیوه؟ یه‌ڵدا :ناتوانم بڵێم دابهزیوه ،من كه له‌م كتێبخانه‌م ده‌بینم ك ه زۆر كه‌س بۆ خوێندنهوه دێن، به‌اڵم بێگومان ناتوانین بڵێین ل ه سه‌دا سه‌د خه‌ڵك خه‌ریكی خوێندنه ،ره‌نگ ه ل ه سه‌دا 50 نه‌خوێنن ،به‌اڵم به‌و واتای ه نی ه ك ه بڵێین خوێندنهوه كه‌م بوه‌ته‌وه .ب ه چاوی جاران ب ه هۆی قه‌یرانی ئابووری ره‌نگ ه كه‌متر كتێب ده‌كردرێت ،به‌اڵم به‌واتای ئهوه نیه ،خوێندنی كتێب كه‌مه.
له‌و كاته‌و ه ك ه ده‌خوێنمه‌وه ،هه‌ست ده‌كه‌م ك ه ئاستی تێگه‌یشتن و خوێندنم زۆر گۆڕاو ه
ــ تۆ ئاستی خوێندن ل ه كۆمه‌ڵگا و به‌تایبه‌ت ل ه ناو كچانی گه‌نج دا چۆن ده‌بینی؟ سارا :به‌داخه‌و‌ه زۆر نیه ،به‌اڵم كه‌سیشم بینیو‌ه ك ه هه‌وڵ ده‌دات بخوێنێ .منیش بۆ خۆم له‌و راده‌یه‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م ئاستی روشنبیری و تێگه‌یشتنی خۆم پێش بخه‌م .كه‌سی وه‌هاش هه‌ی ه ك ه قه‌ت نایانه‌وێ سه‌یری كتێبێكیش بكه‌ن .بۆ ئه‌وه‌ش حه‌ز و ئاره‌زووی كچان و ژنان بۆ خوێندن زۆر ببێتهوه ،پێویست ه هانیان بده‌ین .پێویست ه بابه‌ته‌كان سرنج راكێش بكه‌ین ،بێگومان ئه‌م ه ل ه سه‌ر كه‌سه‌كانیش كه‌وتووه ،ره‌نگ ه زۆریش هانی بده‌یت ،به‌اڵم پێ خۆش نه‌بێ یه‌ك كتێبیش بخوێنێته‌وه. ژنان زۆرتر خۆیان ب ه شتی دیكهوه سه‌رقاڵ ده‌كه‌ن ،بۆ نموون ه له نزیكی خۆمانه‌و‌ه هه‌ی ه زۆرتر مێشكی ل ه سه‌ر ماڵ و منداڵ ه و قه‌ت یه‌ك كتێبیش ناخوێنێته‌و‌ه و ته‌نیا فكریان ل ه سه‌ر ماڵ و منداڵه. ــ ئایا ب ه بۆچوونی ئێوه دایكێك ك ه نه‌خوێنێته‌وه ،یا ئاستی فكری خۆی پێش نه‌خات ،ده‌توانێ منداڵێكی تێگه‌یشتوو پهروهرده بكات؟ سارا :بێگومان ناتوانن .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ك ه كاتیشیان هه‌یه ،زۆرتر ل ه خوێندن و فێربوون ل ه سه‌ر سوشیال مه‌دیا و فه‌یس بووك كات ب ه سه‌ر ده‌به‌ن .ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریكی نه‌گاتیڤ ل ه سه‌ر ژیان و كه‌سایه‌تیه‌كان داده‌نێ .ل ه م كات ب ه سه‌ربردنانه‌شدا هیچ ب ه ده‌ست ناخه‌ن و ل ه بواری فكریه‌و‌ه هه‌نگاو بۆ دواو‌ه ده‌نێن .له‌م بوارانه‌ش دا پێویست ه به‌تایبه‌ت ژنان هه‌وڵ بده‌ن ك ه زۆرتر حه‌زیان ل ه خوێندن بێت و كات ل ه سه‌ر سوشیال میدیا دا ب ه سه‌ر نه‌به‌ن.
ــ زۆرتر چ كتێبێكگه‌لێك ده‌خوێنیته‌وه؟ سارا :من حه‌زم ل ه هه‌موو ره‌نگ ه كتێب خوێندنه‌وه‌یه‌كه، سارا ساڵه‌ح ،ته‌مه‌ن 18ساڵ ،خه‌ڵكی كه‌الر ،ل ه به‌شی هه‌وڵم دا ل ه بیرو ڕا سیاسی و فه‌لسه‌فیه‌كان تێبگه‌م، به‌اڵم چون كه‌مێك تێگه‌یشتنیان زه‌حمه‌ت بوو ،ئێستا ڤێته‌نه‌ری زانكۆی سلێمانی خه‌ریكی رۆمان خوێندنم .له‌و كاته‌وه‌ش ك ه ده‌خوێنمه‌وه، هه‌ست ده‌كه‌م ك ه ئاستی تێگه‌یشتن و خوێندنم زۆر تروسكه :ب ه بۆچوونی تۆ روشنبیری چی ه و چ دیدێكت گۆرانكاری ب ه سه‌ردا هاتووه. به‌رامبه‌ر ب ه روشنبیری هه‌یه؟
3
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
من بۆ خۆم كاتێ ك ه ئیشم نیه ،ده‌خوێنمه‌وه ،هه‌ركه‌س ره‌نگ ه هه‌موو كات نه‌توانێ بخوێنێته‌وه ،به‌اڵم بێگومان خوێندن شتێكی زۆر پێویسته و به‌النی كه‌م رۆژێ 1ـ 2 سه‌عات پێویست ب ه خوێندنهوه هه‌یه .ئه‌وه‌ش نه‌بێ ل ه ناو هه‌فت ه یه‌ك و دوو كتێب بخوێنرێتهوه بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كتر قبووڵ بكه‌ین و شته‌كان ب ه ئاسایی وه‌ربگرین .كتێب خوێندن وه‌ها ل ه مرۆڤ ده‌كات ك ه هه‌ر كێشه‌یه‌كی ب ه ئاسانی چاره‌سه‌ر بكرێت و بابه‌ت ه زه‌حمه‌ت و دژواره‌كان الت ئاسان ببنه‌وه .یا كه‌سێك كارێكی ئه‌نجامدا به‌الی ئه‌و كه‌سه‌و‌ه نامۆ نابێ ،ل ه گه‌ڵ رووداوه‌كانی ژیان زۆر ب ه ئاسایی رووبه‌ڕوو ده‌بیته‌وه. ئه‌وانه‌ی ك ه دهخوێننهوه دونیایه‌كی تایبه‌تیان بۆ خۆیان هه‌ی ه و ل ه گه‌ڵ كه‌سانێ ك ه ناخوێننه‌و‌ه به‌رده‌وام كێشه‌یان دروست ده‌بێ .زۆر جاریش هه‌ی ه ته‌نانه‌ت ل ه گه‌ڵ ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه دهخوێننهوه ناتوانی یه‌ك بگری و ره‌نگ ه بۆچوونه‌كان ل ه یه‌ك جیاوازیش بن .دیسان وه‌رگرتنی بابه‌ته‌كانی ناو كتێب زۆر گرینگه .ده‌ڵێن پێویست ه ب ه چاوی ره‌خنه‌گرانه‌و‌ه كتێب بخوێنرێتهوه ،به‌اڵم من له‌و بڕوایه‌دا نیم ك ه كتێب خوێندن ته‌نیا بۆ ره‌خن ه گرتن بخوێنرێتهوه ،چه‌نده‌ی بۆ ژیان ب ه كه‌ڵك هات ،هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ش وه‌ربگرین.
سارا :كه‌سایه‌تێكی تێگه‌یشتوو و هه‌وڵ ده‌دات ل ه ته‌سه‌رۆفاتی رۆژانه‌ی خۆی تێبگات .هه‌وڵ ده‌دات له‌وه‌ێ ك ه نازانێ ،ئاگادار بێ و بزانێ و هاوكات ل ه كه‌سانی به‌رامبه‌ری تێبگات .بێگومان ئاستی روشنبیری كه‌سه‌كانیش ب ه پێ خوێندنه و هاوكات زۆر جار ده‌كرێت ل ه دێكومه‌نتار و ڤیدیویه‌كیش ئه‌و ئاست ه زانیاری ه وه‌ربگیردرێت و ئاستی تێگه‌یشتن به‌رز بكرێته‌وه.
روشنبیری ته‌نیا قس ه كردن نیه ،ل ه یه‌ك تێگه‌یشتنه ل ه ژیاندا دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 4
ئاال عه‌سه‌وا ،ته‌مه‌ن 18ساڵ خه‌ڵكی رانیه ،كولیژی پزیشكی ،زانكۆی سلێمانی تروسكه :ئێوه هه‌ر رۆژ دێن ه كتێبخان ه بۆ خوێندن؟ ئاال :بێگومان كتێب خوێندن هه‌ستێكی خۆش ه بۆ زۆر كه‌سان خولیاێكه ،به‌اڵم بۆ من ئه‌و هه‌ست ه زۆر خۆش نیه .چونك ه كه‌متر مه‌جالم ده‌بێ .بۆ ئه‌وه‌ی بخوێنمهوه پێویستم ب ه كات هه‌یه ،چون ئه‌گه‌ر كتێبێكم ب ه ده‌سته‌و‌ه گرت ،هه‌تا ته‌واوی نه‌كه‌م ناتوانم وازی لێ بهێنم و ل ه مێكشم دا ده‌مێنێته‌وه .زۆر حه‌زم ل ه كتێب خوێندنهوه نیه. ــ زۆرتر خه‌ریكی چی ده‌بی و چه‌ند كاتی ئازادت هه‌ی ه ل ه ناو رۆژدا؟ ئاال :زۆرتر ل ه ماڵهوه ده‌بم ،وه‌كوو كچێك ل ه ماڵهوه خه‌ریكی ئیش كردنم. ــ ئایا خوێندن بۆ ژنان شتێكی باش ه و ده‌توانێ چ كاریگه‌ریكی ل ه سه‌ر ژیانی تاك هه‌بێ؟ ئاال :بێگومان شتێكی باش و ب ه فایده‌یه ،ل ه سه‌ر فكر كردنه‌وه‌ی رۆژان ه كاریگه‌ری زۆری هه‌یه ،هاوكات هه‌ڵس وكه‌وت ل ه گه‌ڵ كه‌سی به‌رامبه‌ر و تێگه‌یشتن ل ه بابه‌ته‌كان جیاواز ده‌بێ .به‌اڵم من بۆ خویشم هه‌تا ئێستا هه‌وڵدانی ئه‌وه‌م نهبووه ك ه جگ ه ل ه كتێبه‌كانی خۆم كتێبێكی دیك ه بخوێنمهوه .خوێندنهوه خوراكی رۆح ه ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت هه‌بێ. ــ ئایا ده‌رفه‌ت ره‌خساندن ن ه له ده‌ستی مرۆڤ دایه؟ ئاال :راست ه ل ه ده‌ستی مرۆڤدایه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر رووداوه‌كانی ژیان رێگ ه نه‌ده‌ن ،ئه‌و كات ه ل ه ده‌ستی مرۆڤ دا نامێنێ .له ماوه‌ی ئه‌م 12ساڵه‌ش ك ه ل ه مه‌كته‌ب خوێندووم ه قه‌ت كتێبی دیكه‌م نه‌خوێندوه‌ته‌وه ،به‌رده‌وام خولیام ئهوه بوو ك ه بۆ زانكۆ ده‌رجه‌م به‌رز بێت .ب ه الی منه‌و‌ه ئه‌ویش هونه‌رێك ه ك ه بتوانی ل ه مه‌كته‌ب و زانكۆش سه‌ركه‌وتوو بی. ــ ئایا لێره‌دا ئامانجت ل ه خوێندن ته‌نیا گرتنی شه‌هاده‌ی ه یا تێگه‌یشتن؟ ئاال :بێگومان تێگه‌یشتن باشتره هه‌تا شه‌هاده .پێویست ه ل ه كرداردا ئه‌م تێگه‌یشتن ه دیار بێت. ــ حه‌زت ل ه چ كتێبێك ه بۆ خوێندن ئه‌گه‌ر بته‌وێت كتێبێك بخوێنیته‌وه؟ ئاال :من زۆرتر حه‌زم ل ه دیوانی شاعیره‌كان ه ئه‌گه‌ر بیخوێنمه‌وه .زۆر جار ئه‌گه‌ر ده‌یخوێنمه‌و‌ه حه‌ز ده‌كه‌م ل ه دارشتنی شیعره‌كان تێبگه‌م .به‌اڵم هه‌تا ئێستا ده‌رفه‌ت دروست نهبووه ك ه بیخوێنمه‌وه. ــ چهنده پێویست ه گرنگی بده‌ین ك ه ژنان بتوانن بخوێننهوه و هاوكات ده‌رده‌وریشمان بۆ خوێندن هان بده‌ین؟ ئاال :ئاخر ژنی ماڵهوه ئه‌ركی ب ه خێوكردنی ماڵ و منداڵه ،كاتی زۆر نابێ بۆ كتێب خوێندن. هاوكات ئیشی رۆژان ه ئه‌و ده‌رفه‌ت ه نادات .به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ل ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵیش ئه‌ركی هه‌بێ ،ئه‌م ه زه‌حمه‌تتر ده‌بێ ،به‌اڵم بێگومان بۆ ئهوهنده خوێندن هه‌ر كات ده‌بێ و ل ه خوێندندا پشت گوێ خستن و گرنگی نه‌دان هه‌یه.
ــ روشنبیری ل ه دیدی جه‌نابتان چۆن پێناسه‌یه‌كی هه‌یه؟ ئاال :روشنبیری ته‌نیا قس ه كردن نیه ،پێویست ه ل ه یه‌ك تێگه‌یشتن ل ه ژیاندا هه‌بێ .ل ه سه‌ر كه‌سایه‌تی خۆت پێناسه‌ت هه‌بێ و خاوه‌ن بیرو بۆچوونی جوان بێت. هاوكات ل ه سه‌ر ئه‌و شته‌ی ك ه ده‌یه‌وێت ئه‌نجامی بدات یا هه‌ڵس و كه‌وت و ره‌فتاری باش بیر بكاتهوه، ئه‌مه‌ش بۆ خۆی هونه‌رێكه .ئه‌ركی رێكخراوه‌كان و گه‌نجان و كۆمه‌ڵگاش ئه‌وه‌ی ه ك ه زه‌مین ه دروست بكه‌ن ك ه ژنان بتوانن هان بده‌ن بۆ خوێندنهوه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر حه‌زی ل ه خوێندن نه‌بێ ،بێگومان ب ه زۆر نابێ ،به‌اڵم ب ه گشتی هه‌وڵدان پێویسته.
ــ ئه‌ركی مرۆڤی روشنبیر چه‌نده‌ی ه به‌رامبه‌ر ب ه كۆمه‌ڵگاكه‌ی؟ نه‌رگیز :ل ه چه‌ند الیه‌نه‌و‌ه ده‌توانێ خزمه‌تی كۆمه‌ڵگا بكات ،بۆ نموون ه یه‌كێك له‌وانه‌ی ك ه روشنبیر ده‌توانێ كاری لێ بكات ،بوونی دیالوگ و كۆبوونه‌وه‌ی خوێنه‌ران ه ك ه تێدا ئاڵ وگۆڕی تێدا بكات .به‌اڵم ب ه نه‌بوونی ئه‌و دیالوگان ه و ئه‌و بار‌ه ره‌خساوان ه وای لێدێت ك ه رۆڵی روشنبیر كه‌متر ببێتهوه .روشنبیر ده‌توانێ ب ه گشتی ل ه وریاكردنه‌و‌ه خه‌ڵك دا رۆڵ بگێڕێ.
ــ كه‌سێك ك ه زۆر كتێب ده‌خوێنێ ،ده‌توانین وه‌كوو روشنبیرێك پێناسه‌ی بكه‌ین؟ نه‌رگیز :نه‌خێر ،چون مرۆڤ به‌و جور‌ه كتێبان ه ك ه ده‌یخوێنێته‌و‌ه دیار ده‌بێ ك ه چیه .بۆ نموونه ئه‌گه‌ر من چه‌ندین كتێب ته‌نیا ل ه چوارچێوه‌ی ره‌گه‌زپه‌ره‌ستی بخوێنمهوه و هه‌ر خه‌ریكی ئه‌و كتێبان ه بم ده‌بم ه مرۆڤێكی ره‌گه‌زپه‌ره‌ست ،ره‌گه‌زی خۆم ب ه سه‌ر هه‌موو كه‌سێكدا ده‌سه‌پێنم .ك ه وات ه لێره‌دا من هیچم نهكردوه و له‌و كتێبان ه ب ه پێچه‌وان ه تێگه‌یشتووم .وای لێكردوو‌ه ك ه خاڵ ه ره‌شه‌كانی ناو مێشكت زۆرتر بێت ،به‌اڵم خوێندنه‌وه‌ی گرنگه ك ه بتوانین ئه‌و كتێبانه‌ش ك ه به‌ره‌و پێشت ده‌با هه‌ڵبژێرین و بزانین ك ه كام ه كتێب ب ه سوود‌ه بۆ خوێندن. بێگومان بۆ خوێندن هه‌ندێ شت پێویسته ،به‌ر ل ه زاڵ نه‌بوون به سه‌ر مێژوو و خوێندن ده‌بێ پرسیار ل ه مێشكت دا هه‌بێ .بۆ نموون ه كتێبێك وه‌كوو "سه‌د ساڵ ته‌نیایی" ئه‌گه‌ر بخوێنینه‌و‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ژیانی ئازاد ،هۆكار ه بۆ نابێ ب ه ته‌واوه‌تی بكه‌وین ه به‌ر كاریگه‌ری بیرو ڕاكانی سه‌ربه‌خۆ نه‌بوونی ژن گابریل گارسیا ،چون ره‌نگ ه ل ه گه‌ڵ هه‌ندێ ڕای ئه‌م نه‌رگیز قادر ،خوێندكاری به‌شی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی نووسه‌ر‌ه دا هاوڕا نه‌بین .هه‌موو بابه‌تێك ل ه كتێبه‌كاندا ل ه سه‌داسه‌د راست نیه ،نابێ هه‌ر بیرو ڕایه‌كی ل ه هه‌ر سلێمانی كتێبێك دا كاریگه‌ری ل ه سه‌ر كه‌سایه‌تمان بكات .ئه‌و شته‌ی ك ه پێویستت پێی ه ل ه كتێبه‌كانه‌و‌ه وه‌ریبگر‌ه و تروسكه :ئێوه وه‌كوو كه‌سێكی خوێندكار روشنبیری چۆن سوودی لێ بگره .خوێندنهوه ب ه پرسیار و ب ه ره‌خنه‌گران ه باشترین جوری خوێندنه‌وه‌یه. پێناسه ده‌كه‌ن؟ نه‌رگیز :وه‌كوو وش ه ل ه "ئێنالیتێت مێنت" وه هاتوه ،ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 18وه ب ه كار هاتووه ،بۆ ئه‌و كه‌سه‌ی ه ك ه ــ هه‌ندێ كه‌س هه‌ن ك ه روشنبیری له‌وه‌دا ده‌زانن ك ه بیرو ڕا ره‌ش و دوگماكانی ل ه كۆمه‌ڵگادا بخات ه به‌ر پرسیار .پێویست ه هه‌ر بیرو ڕایه‌كی قبووڵ بكرێت ،ك ه چی زۆر
5
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ــ دایكێكی نه‌زان و تێنه‌گه‌یشتوو چهنده ده‌توانێ منداڵێكی سه‌ركه‌وتوو و تێگه‌یشتوو مه‌زن بكات؟ ئاال :دایك چهنده بخوێنێ و ل ه بواری فكریه‌و‌ه ئاستی به‌رز ببێتهوه و پێش بكه‌وێ ،منداڵه‌كه‌ش ئهوهنده سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت.
خستنه به‌ر پرسیار به‌و مه‌رج ه نی ه كه دژی راوه‌ستێ، ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه واڵمی ئه‌و پرسیاران ه ب ه شێوه‌یه‌كی زانستیان ه بداته‌وه ،ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی گڵۆپێكی زیندوو ل ه ناو مێشكت دای ه ك ه تۆ هه‌میش ه ئه‌و چرای ه ناكوژێنیته‌وه. ئه‌مه‌ش پێ ده‌ڵێین "ئێنالیتێت" وات ه كه‌سێكی روشن و روشنبیر .روشنبیر وات ه خاوه‌ن فكرێكی رووناك ،وات ه ته‌نیا دواكه‌وتووی فكرێك ،كتێبێك و یا كوێله‌ی رێبازێك و بیروكه‌یك نیت ،به‌ڵكوو تۆ نوێخوازی.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 6
جار هه‌ی ه هه‌ندێ بیرو ڕا زیان ل ه كۆمه‌ڵگا ده‌ده‌ن ،ئینجا قبووڵ كردنی ئه‌مانه ئایا ئاستی روشنبیری مرۆڤه‌كان دیار ده‌كات؟ نه‌رگیز :بێگومان خوێندنه‌وه‌ی به ره‌خن ه زۆر گرینگه .زۆر جار هه‌ی ه روشنبیرێك كتێبێكی رۆژئاوا ده‌هێنێ و ده‌یه‌وێت ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی بیرته‌سك دا بسه‌پێنێ ،جێگای قبووڵ كردن نیه .پێویست ه بیرو ڕاكان ل ه چوارچێوه‌یه‌كی دا بێت ك ه كۆمه‌ڵگا به‌ره‌و باشبوون ببات ،نه‌ك به‌ره‌و ته‌قینه‌وه‌ێكی جه‌ماوه‌ری ئاراست ه بكرێت .پێویست ه سهرهتا ل ه خوێنده‌واریه‌و‌ه ده‌ست پێبكه‌ین ،ژنان فێری خوێندن ببن و بچن ه مه‌كته‌ب. ــ ئێوه چهنده گرینگی ب ه خوێندن ده‌ده‌ن؟ نه‌رگیز :ته‌نیا ئامانجی من ل ه ژیاندا خوێندنه .ئه‌و كاتانه‌ی ك ه بۆ كتێب خوێندن و گه‌ڕان به‌دوای پێویستیه‌كانم دا ب ه سه‌ری ده‌به‌م ،بۆ شتێكی دیكه‌ی ته‌رخان ناكه‌م .جگ ه ل ه پێویستیه‌كانم هه‌وڵ ده‌ده‌م ك ه بۆ بابه‌ت ه جیاوازه‌كانیش كات دابنم .بێگومان ب ه خوێندن ل ه كه‌سایه‌تی مرۆڤیشدا گۆڕانكاری دروست ده‌بێت .چه‌ندین ئاراست ه و فكری نوێ دێت ه ناخته‌و‌ه ك ه پێشتر بیرت لێ نه‌كردوه‌ته‌وه .ده‌بێت ه هۆی فراوانبوونی ئایدیاكانت و هاوكات خوێندنه‌وه‌ێكی نوێ بۆ فكرو بیرو ڕاكانته. ــ ب ه گشتی ئاستی خوێندنهوه ل ه كۆمه‌ڵگادا دابهزیوه و به‌تایبه‌ت له ناو ژناندا ئه‌م رێژه‌ی ه زۆرتره ،ب ه بۆچوونی ئێوه ده‌توانێ هۆكاری خۆی ل ه چیه‌و‌ه بگرێ؟ نه‌رگیز :گه‌ڕان ب ه دوای مشخووڵ بوونی كاتی ،بۆ نموون ه فه‌یس بووك ،وێنه ،ستایل ،فاشێن ،جوانكاری و قژبڕین و زۆر شتی تر له‌مان ه بابه‌تگه‌لێكن ك ه ده‌بێت ه هۆكاری الوازبوونی ئاستی خوێندن به‌تایبه‌ت ل ه ئافره‌تاندا. ئافره‌تان زۆرتر ل ه شتی جه‌وهه‌ری و ناخی مرۆڤه‌كان ب ه دوای شتی رووكه‌شدا ده‌گه‌ڕن .ئه‌وه‌ی ك ه بڵێین پیاوان رۆڵیان هه‌ی ه ل ه نه‌خوێنده‌واربوونی ئافره‌تان دا بڕوا نه‌كه‌م زۆر زۆر كاریگه‌ری هه‌بێ .ئه‌گه‌ر ئافره‌تێك ب ه دوای خوێندن ،كتێب و لێگه‌ریندا بێ ،بڕوا نه‌كه‌م ئه‌م ئاسته‌نگای ه ئهوهنده كاریگه‌ری هه‌بێ .ئه‌وه‌نده‌ی گفتوگۆ ل ه سه‌ر جل وبه‌رگ و پۆشاك و ئه‌م شتانه ك ه دڵخوش بوونێكی كاتین هه‌یه ،ل ه سه‌ر زانست ،گه‌ش ه پێكردن و زانین و فكر گفتوگۆ هه‌بوایه دۆخی ئافره‌تان باشتر ده‌بوو .هه‌ندێ ل ه كێشه‌كانی ژنان ،ته‌نیا سه‌رچاوه‌كه‌ی وه‌كوو پیاو نی ه و ژنیش بۆ خۆی رۆڵی تێدایه .زۆر جار ك ه ئافره‌تێك تووشی كێشه ده‌بێ ،زۆرتر ئافره‌تانی تر رووبه‌ڕووی ره‌خنه‌ی ده‌كه‌نه‌وه.
ــ ده‌توانی چی بكه‌ین ك ه ژنان حه‌ز و ئاره‌زوویان به‌رامبه‌ر ب ه خوێندن زۆر ببێتهوه؟ نه‌رگیز :ئه‌گه‌ر حه‌زێكی بنه‌ڕه‌تی و بنچینه‌یی ل ه ناو ئافره‌ته‌كه‌دا نه‌بێ ،بڕوا ناكه‌م هۆكارێك هه‌بێ ك ه بتوانێ قه‌ناعه‌تی پێ بێنێت .چونك ه شتی كاتی زۆرتر سه‌رنج راده‌كێشێ تاكوو خوێندنهوه و ئه‌م شت ه كاتیان ه بیری مرۆڤ ب ه پێچه‌وانه‌ی خوێندن ماندوو ناكات ،به‌اڵم هاندان بۆ خوێندنهوه دیسان ل ه چوارچێوه‌ی باشی خوێندن بۆ ئه‌و ئافره‌ته ،بنه‌ماڵه‌كه‌ی و داهاتووی كچه‌كه‌ی هاندانێكی باشه. ــ ئه‌م دڵخوشه‌كه‌ر‌ه كاتیان ه ئایا زۆر به‌تایبه‌تی و ب ه ئه‌نقه‌ست پێش ناخرێن بۆ دووركه‌وتنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا ل ه زانست و بیر كردنه‌وه؟ نه‌رگیز :بێگومان كاریگه‌ری هه‌یه .سوشیال میدیا ل ه راستیدا شتێكی خراب نیه ،به‌اڵم هه‌ر شتێكی نوێ ك ه دێت ه كۆمه‌ڵگای ئێم ه بۆچی ده‌بێ الیه‌ن ه خرابه‌كه‌ی وه‌ربگرین .بۆ نموون ه شۆڕشی به‌هاری عه‌ره‌بی ل ه تویتێره‌و‌ه ده‌ستی پێكرد ،یان ب ه سه‌دان كتێب هه‌ی ه ك ه ده‌توانین ل ه سه‌ر فه‌یس بووك و ههروهها ئینته‌رنه‌ت دانلۆدی بكه‌ین و ده‌توانین سوودی لێ وه‌ربگرین ،به‌اڵم بۆچی الیه‌ن ه خرابه‌كه‌ی ك ه هیچ سوودی نیه ،هه‌ڵده‌بژێرن، ل ه كاتێكدا هه‌ر له‌و دونیای ه ده‌توانین ب ه باشترین شێو‌ه بۆ پێش خستنی فكر كه‌ڵكی لێ وه‌ربگرین. ــ چۆن ده‌توانین جارێكی دیك ه دریژه‌پێده‌ری ره‌نجی حه‌پسه‌خانی نه‌قیب و ب ه هه‌زاران ژنی كورد بین ك ه ل ه پێناو روشنبیركردنه‌وه‌ی ژنان ب ه تایبه‌ت هه‌وڵیان داوه و هاوكات ئێمه‌ی ژنان له‌م بواره‌دا رۆڵمان چیه؟ نه‌رگیز :ئێمه‌ی ژنان پێویست ه سهرهتا ل ه خۆمانه‌و‌ه ده‌ست پێبكه‌ین و ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت ه دروست بكه‌ین ك ه ئێمه‌ش مرۆڤگه‌لێكین ك ه ده‌توانین بیربكه‌ینه‌وه .هاوكات ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه خوێندكاران یا خوێندن ده‌ڵێنه‌وه ،ده‌بێ ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه ل ه نزیكه‌و‌ه ده‌یاناسن و خوێندنیان نیه ،فێری خوێندیان بكه‌ن و زانیاریه‌كانی خۆیان بۆ ئه‌وانیش بگوازنه‌وه .چون ته‌نیا بوونی چه‌ن ئافره‌تێك ل ه ناو زانكۆ‌كاندا كافی نیه ،پێویست ه بچیت ه بازاڕ ،كۆاڵنه‌كان و جێگ ه گشتیه‌كان و هه‌موو ئافره‌تان پێش بخه‌ی و پێیان بڵێین ك ه ئه‌وانیش ده‌توانن پێش بكه‌ون. هۆكاری تر ك ه ل ه سه‌ر نه‌خوێنده‌واری ژن كاریگه‌ری هه‌یه، ترسی سه‌ربه‌خۆییه .ئافره‌ت هه‌میش ه حه‌ز ده‌كات شوێن كه‌وتووی یه‌كێك بێ و حه‌ز ناكات خۆی سه‌ربه‌خۆ بێت. بۆ نموون ه زۆر جار هه‌ی ه كوڕێك ب ه ته‌نیا ده‌رده‌چێ ،به‌اڵم كه‌م جار هه‌ی ه كچێ ب ه ته‌نیا ل ه ماڵ ده‌ربكه‌وێ ،چون متمانه‌ی ب ه خۆی نی ه ك ه ب ه خۆی بڵێ منیش ده‌توانم
زۆر ل ه كاره‌كانم ب ه ته‌نیا ئه‌نجام بده‌م ،بچم كتێبێك بكڕم ،ده‌ده‌م كتێب بخوێنمهوه ،به‌اڵم هه‌ر شتێك سه‌ره‌تایه‌كی ئایدیاێك بگۆڕم و موناقیشه‌ی بابه‌تێك بكه‌م .ئه‌ڵبه‌ت ه هه‌یه .جاران ل ه بواری ده‌رونزانی دا ده‌مخوێنده‌وه ،ئێستا ل ه واتا نگاتیڤه‌كه‌ی دا ناڵێم به‌اڵم ل ه واتای راسته‌قینه‌دا رۆمان ده‌خوێنمه‌وه. ئافره‌ت پێویست ه بتوانێ سه‌ربه‌خۆیی خۆی رابگه‌ێنێ. ئه‌مه‌ش هاوكات له زاڵ نه‌بوون ب ه سه‌ر مێژووی خۆ و ــ ئایا ئه‌م خوێندنه‌وان ه ل ه سه‌ر كه‌سایه‌تت كاریگه‌ری دروست كردووه؟ فه‌لسه‌فه‌ی ژیانی ئازاده. ره‌نگین :ب ه تاكید كاریگه‌ری كردووه ،من هه‌ست ده‌كه‌م زۆر جیاوازترم ب ه به‌راوه‌رد ل ه گه‌ڵ هاوته‌مه‌نه‌كانی خۆمدا .زۆری خه‌ڵكیش ئه‌م جیاوازی ه ده‌بینێ و ئه‌مه‌ش ته‌نیا قسه‌ی خۆم نیه ،زۆر كه‌س ئه‌م ه ده‌ڵێ .ئه‌مه‌ش زۆر هه‌ستێكی خوشی له‌مندا وه‌كوو ئافره‌ت دروست كردووه ،هه‌ست ب ه چاونه‌ترس بوون ده‌كه‌م و ناكه‌وم ه ژێر كاریگه‌ری شته‌كانه‌وه.
ــ ئێوه وه‌كوو كه‌سێك ك ه له‌م كتێبخانه‌دا كار ده‌كه‌ن ،ــ ب ه پێ تێروانینی ئێوه ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه دێن ه كتێبخان ه رۆژان ه تا چهنده ده‌رفه‌ت بۆ كتێب خوێندن ته‌رخان زۆرتر حه‌زیان ل ه چ كتێبێك هه‌ی ه بۆ خوێندن؟ ره‌نگین :ئافره‌تان هه‌میش ه حه‌زیان ل ه بابه‌تی ناسك و ده‌كه‌ن؟ ره‌نگین :به‌ر له‌وه‌ی بێم ه كتێبخان ه رۆژان ه 6سه‌عات كتێبم چێژ به‌خشه ،پیاوان توزێك بابه‌تی قورستر دهخوێننهوه ده‌خوێنده‌وه ،به‌اڵم ئێستا ب ه هۆی كاره‌كه‌مه‌و‌ه رۆژان ه 2و حه‌زیان ل ه بابه‌تی فه‌لسه‌فییه .ئافره‌تان زۆرتر حه‌زیان ساعه‌ت كتێب ده‌خوێنمه‌وه .ل ه هه‌موو بوارێكدا هه‌وڵ ل ه رۆمان و بابه‌تگه‌لێك ك ه ئامۆژگاری تێدا بێت .ئێمه‌ی
7
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ــ ئایا ئه‌م زانست ه توی به‌ره‌و ئهوه هانداو‌ه ك ه یارمه‌تیده‌ری هاوڕێیه‌كانت بی ،یا ئه‌وه‌ی ك ه خۆت له‌وان گه‌وره‌تر بزانی؟ ره‌نگین :ن ه من ب ه تاكید هه‌موو هاوڕێیانم هان ده‌ده‌م بۆ خوێندن ،هاوركاریشیانم كردووه و كتێبیشیان پێ ده‌ده‌م، به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا كتێب خوێندن هه‌ر بڕیاردانێك بۆ خوێندنهوه هه‌نگاو شتێكی تازه‌ی ه و هه‌ر كه‌س ناتوانێ سه‌ردانی هه‌ر كتێبخانه‌یه‌كی بكات .كتێبخانه‌ی ئه‌ندێش ه تا راده‌یه‌كی نانه‌و ه بۆ خۆ روشنبیر كردنه گه‌وره‌ی ه و شوێنێكی گشتیه ،ده‌توانن بێن بۆ سه‌ردان، به‌اڵم ناتوانن سه‌ردانی كتێبخان ه و دوكان ه بچووكه‌كان بكه‌ن ،چونك ه چاوترسێن ده‌كرێن و ده‌ڵێن نه‌كه‌ی ،نه‌چی، ره‌نگین جه‌مال ،كارمه‌ندل ه كتێبخانه‌ی ئه‌ندێشه ئافره‌تی ،عه‌یب ه و له‌م قسانه .ئه‌ندێش ه ل ه به‌ر ئه‌وه‌ش ك ه كافه‌تریاشی هه‌ی ه تا راده‌یه‌كی باشتره ،ده‌توانن تروسكه :وه‌كوو كه‌سێكی ك ه ل ه ناوه‌ندی كتێبخانه‌ی دانیشن بخوێننهوه. ئه‌ندێشه‌دا كار ده‌كه‌ن ،بۆچوونتان سه‌باره‌ت ب ه روشنبیری ــ رۆژانه هات وچووی ژنان بۆ كتێبخان ه ل ه چ راده‌یه‌ك چیه؟ ره‌نگین :مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه ب ه گشتی پێناسه‌ی بكه‌ین ،دایه؟ چونك ه ل ه هه‌موو بواره‌كاندا ده‌گوڕێ .ئه‌گه‌ر ل ه بواری ره‌نگین :زۆر باشه ،من به‌وه‌ی زۆر دڵخوشم ك ه چهنده كتێب خوێندنه‌وه‌دا سه‌یری بكه‌ین ،خۆ پڕكردن و ب ه پیاوان دێن ،ئهوهنده ره‌نگ ه زۆرتریش ئافره‌تان دێن ه ئه‌م زانست كردن ل ه هه‌ر بوارێكه‌و‌ه ك ه ئه‌و كه‌س ه پێویستی كتێبخانه .ئه‌وه‌ش ده‌بینم ك ه رۆژ ب ه رۆژ پێشكه‌وتن پێیه‌تی .كتێبیش یه‌كێك ه ل ه یاریده‌ده‌ره‌كان بۆ روشنبیری له‌م بواره‌دا دروست ده‌بێ و ته‌نانه‌ت ل ه میدیا و توڕه و باشترین رێگاشه .هه‌ر بڕیاردانێك بۆ خوێندنهوه هه‌نگاو كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیشدا ئه‌م پێشكه‌وتن ه ده‌بینرێت .زۆر نانه‌و‌ه بۆ خۆ روشنبیر كردن ه و هه‌تا به‌ره‌و پێش بڕوی ،جار ده‌ڵێن السایی و چاولێگه‌ری ،به‌اڵم ب ه بۆچوونی من ئه‌گه‌ر ل ه شتی باشیشدا چاولێگه‌ری هه‌بێ ،باشه. ئاستی روشنبیریش زۆرتر ده‌بێته‌وه.
ژنان چون هه‌میش ه ب ه سه‌رماندا دراوه بۆ ئه‌وه‌ی باش بین ،بۆی ه زۆرتر ب ه دوای ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕین ك ه پێویست ه چی بكه‌ین ك ه باشتر بین ،هێشتا نه‌كه‌وتووینه‌ت ه بواری قووڵی خوێندنهوه ،به‌اڵم دیسان هه‌ر باشه.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 8
ــ بۆچی هه‌ست ده‌كه‌ی ك ه فه‌لسه‌ف ه بابه‌تێكی ره‌ق و وشكه؟ ره‌نگین :ره‌نگ ه ئه‌و پێوه‌ره‌ی من هه‌ڵ ه بێت ،به‌اڵم من ته‌نیا پیاوان ده‌بینم ك ه كتێبی فه‌لسه‌فی دهخوێننهوه، ناڵێم قه‌ت ئافره‌تان ب ه الی فه‌لسه‌فه‌دا ناچن ،ئافره‌تی زۆر باشیش له‌م بواره‌دا هه‌یه ،به‌اڵم ب ه پێ پیاوان رێژه‌ی كه‌متره.
و رانه‌وه‌ستاون ل ه تێكۆشان بۆ خوێندن و خۆپێشخستن، به‌اڵم هه‌وڵدانی ژنان ل ه چاو ئه‌مڕۆدا ك ه ده‌رفه‌ت و زه‌مینه‌ی زۆرتره كه‌مه ،هۆكاری چیه؟ ره‌نگین :من وابیر ناكه‌مه‌وه .حه‌ز و ئاره‌زووی خوێندن ب ه پێ رابردوو زیاتر بوه‌ته‌وه .جاران چون نوخبه‌ی كه‌مان هه‌بوو ،كاتێك ویستوی ه بخوێنێ ،زوو دیار ده‌بێت ،به‌اڵم ئێستا چون زۆرن دیار نابن .ئینته‌رنه‌ت بۆ خۆی ئامێرێك ه ك ه ده‌توانی بۆ خوێندن كه‌ڵكی باشی لێ وه‌ربگرین ،به‌اڵم ل ه ئینته‌رنه‌تیش دا خه‌ریكی خوێندن نابین و كات تێپه‌ر ده‌كه‌ین و ده‌ڵێین تاقه‌تی خوێندنه‌وه‌مان نیه .له‌م بواره‌دا ب ه تاكید سوشیال میدیا كاریگه‌ری ل ه سه‌ر دابه‌زینی ئاستی خوێندن كردووه.
ــ ئه‌گه‌ر هه‌ر مرۆڤێك خاوه‌ن فه‌لسه‌فه‌ی جوان نه‌بێ ل ه ــ كۆمه‌ڵگایه‌كی ك ه ژنانی تێگه‌یشتوو ،به‌زانست و ب ه ئاگا نه‌بن ،ئایا ده‌توانین بڵێین ئه‌و كۆمه‌ڵگای ه سه‌ركه‌وتووه؟ ژیانیدا ،ده‌توانێ بژی؟ ره‌نگین :ره‌نگ ه ئێم ه فه‌لسه‌ف ه ل ه بواری جوانه‌كه‌یه‌و‌ه ره‌نگین :تا چهنده ئاستی روشنبیری ژنان باش بێت، سه‌یری بكه‌ین ،به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ئه‌وه‌ی ك ه لێره‌دا ده‌یبینم ئهوهنده كۆمه‌ڵگاش روشنبیر و پێشكهوتووه. ل ه بوار‌ه ره‌ق و ره‌شبینانه‌كه‌یدا چاوی لێده‌كه‌ن .ئه‌گه‌ر ل ه بوارێكدا قسه‌یك ده‌كه‌ی ،ده‌ڵێ با من راستی ژیانت پێ ــ زۆر ل ه ژنانمان هه‌ی ه ك ه هۆكاری نه‌خوێندن ده‌گه‌ڕێننه‌و‌ه بڵێم ،ك ه باسی راستیه‌كانی ژیان ده‌كات زۆر تاڵ ه و ده‌ڵێ بۆ كاری ناو ماڵ و منداڵ ،ئایا ئه‌گه‌ر ژن ل ه ماڵدا هه‌وڵ من ل ه رووی فهلسهفیهوه ده‌ڵێم .به‌اڵم كه‌سی كه‌م هه‌ی ه نه‌دات بخوێنێ و خوێ پێش بخات ،ل ه په‌روه‌رده‌ی ك ه فه‌لسه‌فه‌یان ب ه شێو‌ه جوانه‌كه‌ی وه‌رگرتبێت .ئه‌م منداڵه‌كانی دا سه‌ركه‌وتوو و ب ه ئه‌نجام ده‌بێت؟ تێبینیانه‌ش ده‌بێت ه هۆكار ك ه خه‌ڵك لێ دوور بكه‌وێته‌وه .ره‌نگین :ل ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ب ه راستی كێشه‌ی ژنان كه‌چی بابه‌تێكی زۆر گرنگ ه و پێویست ه هه‌ر كه‌س بزانێ ،زۆرن و جیاوازیه‌كی زۆری هه‌یه ،به‌اڵم ئافره‌ت ئه‌گه‌ر بۆ به‌اڵم ئهوهنده ب ه ره‌قی چاوی لێكراوه ،كه‌س ناوێرێ خوێ هه‌وڵدان نه‌كات كه‌س یارمه‌تیده‌ری نابێت .ئه‌گه‌ر ئه‌م ئافره‌ت ه ته‌نیا كه‌مێك بیر لهوه بكاتهوه ك ه خوێندن نزیكی ببێتهوه. رێگایه‌كی باش ه بۆ چاوكراو‌ه بوون ،دڵنیام ك ه سه‌ڕه‌رای ــ پێویست ئێمه‌ی ژن چی بكه‌ین ك ه ژنانی كۆمه‌ڵگاكه‌مان هه‌ر ئاسته‌نگیك رۆژێ 1ساعه‌ت بۆ خوێندن ته‌رخان حه‌ز ل ه بابه‌تی فه‌لسه‌فی بكه‌ن ،چون ئه‌مه‌ش بابه‌تێكی ده‌كات. زۆر گرینگ ه ل ه ژیاندا. ره‌نگین :ژنان پێویست ه ل ه سه‌ره‌تاو‌ه ده‌ست پێبكه‌ن .هه‌تا ــ راگه‌یاندنه‌كان له‌م بابه‌ته‌دا چ رۆڵێكیان هه‌یه؟ سهرهتا رۆمان ،چیروك نه‌خوێنێته‌وه ،ئینجا فێری خوێندن ره‌نگین :گله‌ییم زۆره ل ه راگه‌یانده‌كان ل ه بواری خوێندنهوه، له بابه‌ت ه ئاسانه‌كاندا نه‌بێ ،ناتوانێ بچێت ه بابه‌تی ژنان فێری زۆر شت ده‌كه‌ن جگ ه ل ه خوێندن نه‌بێ .لێره‌دا فهلسهفیهوه .ب ه بێ زانست كه‌وتن ه ناو دونیای فه‌لسه‌ف ه خه‌تای دوو كه‌سه؛ هه‌م راگه‌یاندن و هه‌م خه‌ڵكیش ،ئه‌گه‌ر یه‌كسه‌ر به‌ره‌و دونیایكی هه‌ڵ ه ئاراسته‌ت ده‌كات ،یا زۆر بابه‌تێك باسی خوێندنهوه بكات یه‌كسه‌ر ده‌یگوڕین، به‌اڵم ئه‌گه‌ر درامایه‌ك ل ه سه‌ر تیڤی هه‌بێ ئاماده‌ی ه 3 ره‌شبینت ده‌كات یا زۆر سه‌رلێشێواوت ده‌كات. ساعه‌ت بۆ ته‌ماشا كردنی دابنێ .هه‌ندێ بنه‌ماڵه‌ش ل ه 8بۆ 12شه‌و خه‌ریك ته‌ماشا كردنی درامان .ئه‌گه‌ریش ــ ئایا سه‌رنجی خوێنه‌ران بۆ بابه‌ت ه مێژوویه‌كان زۆره؟ ره‌نگین :سه‌رنج هه‌یه ،سااڵنی رابردوو وه‌كوو ئه‌ندێش ه پێ بكرێت ل ه دوای 12شه‌ویش دیسان دووباره سه‌یری كتێبی مێژوویمان چاپ كردووه ،به‌اڵم ئێستا زۆرتر ده‌كات ،ده‌ڵێ به‌شێكیم سه‌یر نهكردوه. ده‌كه‌وێت ه ناو بابه‌تی رۆمانه‌وه. ــ پێشنیارتان بۆ راگه‌یاندنه‌كان ،رێكخراوی ژنان و ــ ئه‌گه‌ر سه‌رنجی مێژووش بده‌ین ده‌بینین ك ه زۆر ژن ته‌واوی ژنان چیه؟ هه‌بوون ك ه سه‌ره‌ڕای كۆسپ و داب ونه‌ریتی كۆنی ره‌نگین :پێویست ه هه‌ر دوو الیه‌نی خه‌ڵك و میدیا كۆمه‌ڵگا به‌رامبه‌ر ب ه خوێندنی ژنان دیسان هه‌وڵیانداو‌ه پێكه‌و‌ه هه‌وڵ بده‌ن تاكوو بگات ه ئه‌نجام .ره‌نگ ه میدیاش
به‌رنامه‌یه‌كی پهروهرده دابنێ ،به‌اڵم ل ه سه‌د كه‌س 5كه‌س سه‌یری ده‌كات، كه ده‌بینێ كه‌مترین بینه‌ری هه‌یه ،نه‌چار ئه‌و به‌رنامه‌ی ه الده‌بات .خوێندنهوه شتێكی وه‌های ه ئه‌گه‌ر بزانی چون ده‌ستی پێبكه‌ی ،ئیتر ناتوانی وازی لێ بهێنی .هه‌میش ه بیر لهوه ده‌كه‌یته‌و‌ه ك ه رۆژێك كاتێكی به‌تاڵت هه‌بێ بۆ خوێندنهوه .من بۆ خۆم ماوه‌ی یه‌ك ساڵ ه هه‌موو توڕه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانم البردو‌ه و ب ه كاری ناهێنم و له‌و كاته‌و‌ه ك ه وازم لێهێناو‌ه گه‌یشتم به‌و قه‌ناعه‌ته‌ی ك ه هیچ سوودێكی نیه .پێموای ه هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ك ه هه‌مان ه ب ه كاری بهێنین تا بۆ خۆمان قه‌ناعه‌ت بهوه بكه‌ین ك ه باش ه یا ن ه خرابه .به‌اڵم ئه‌گه‌ر ل ه سه‌رمان بسه‌پێنرێت هه‌تا ماوه‌یه‌كی ده‌توانین ل ه سه‌ر راوه‌ست ه بكه‌ین،
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
دیسان ده‌چینه‌و‌ه سه‌روه‌ختی .پێم وای ه هه‌ر كه‌س هه‌ر شت تاقی بكاتهوه تا ب ه قه‌ناعه‌تی خۆی باشترین رێگا هه‌ڵبژێرێ. هه‌موو ژیانم بێگومان ته‌نیا بۆ كتێب خوێندنهوه نیه ،ده‌خوێنم ،كاریش ده‌كه‌م ،ده‌چم ه ده‌وره‌ی زمانیش ،ل ه گه‌ڵ ماڵیشدا كۆمه‌اڵیه‌تیم و سه‌ردانی خزم و كه‌سه‌كانیش ده‌كه‌م .كه‌مێك زه‌حمه‌ته ،به‌اڵم ده‌كرێ ك ه ئه‌نجامی بده‌ین .نابێ یاغی ببی ،چونك ه ژنانی ئێم ه ناتوانن یاغی ببن و ناتوانن بۆ خۆیان بژین ،پێویست ه بااڵنس رابگری ،هه‌م بۆ خۆت بژی و هه‌م بۆ ماڵهوه و هه‌م بۆ كۆمه‌ڵگاكه‌ش. تروسكه :ئه‌گه‌ر قسه‌یه‌كی كۆتاییتان هه‌بێ؟ ره‌نگین :هیوادارم ك ه بتوانین ل ه منداڵه‌كانمانه‌و‌ه ده‌ست پێبكه‌ین ،خێزانه‌كان جگ ه ل ه خوێندنی مه‌كته‌ب منداڵ فێر بكه‌ن ك ه حه‌زی ل ه خوێندنی ده‌ره‌وه‌ی مه‌كته‌بیش بێت.
9
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 10
ﺮﺮهوﻦﻦ ر و ﻦﻦ راپه‌راندی ئه‌ركی رۆژان ه بۆ خۆی سیاسه‌ت كردنه ،به‌تایبه‌ت یه‌كێك ل ه هه‌ر‌ه ته‌وه‌ر‌ه گرینگه‌كان سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌ییه .هه‌ر ده‌م چاره‌نووسی میلله‌ت گرێده‌دات ب ه خۆیه‌وه ،رایه‌ڵه‌یه‌ك ه بۆ دروستبوونی خه‌باتی دیموكراتی .بۆ گرتن ه ده‌ستی ئه‌و خه‌باته‌ش پێویستت ب ه سیسته‌مێك ه ك ه پاراستنی هاوسه‌نگی ،ره‌گه‌زی و سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری تێدا بونیاد بنرێ ،به‌اڵم گه‌لی كورد نه‌یتوانیو‌ه ب ه گشتی ل ه چوارچێوه‌ی سیسته‌مێكی به‌و ره‌نگه‌دا خوێ به‌رێكخستن بكات. بۆی ه كاریگه‌ری باش و خرابی ل ه سه‌ر گه‌لی كورد ب ه گشتی به جێهێشتوه .ل ه
شه‌هێن مه‌حمه‌د، ئه‌ندامی كوردیناسیونی رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان
11
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
گه‌ڵ ئه‌وه‌ی تا ئه‌مڕۆ توانیومان ه به‌شێك ل ه ده‌ستكه‌وتی نه‌ته‌وه‌یی ب ه ده‌ست بھێنین ،به‌اڵم ل ه زۆر رووشه‌و‌ه چه‌ندین زه‌ربه‌ی نه‌ته‌وه‌ییمان به‌ركه‌وتوو‌ه و مه‌ترسی زۆر گه‌ور‌ه ل ه سه‌ر گه‌لی كورد به‌ڕێو‌ه ده‌چێت .به‌تایبه‌ت ل ه باشوردا ب ه هۆی بێ به‌ش نه‌بوونمان ل ه پارچه‌پارچ ه بوونی خاك و قوربانیدان ل ه هه‌موو رویكه‌و‌ه زه‌ربه‌ری گه‌وره‌مان به‌ركه‌وته‌وه .به‌تایبه‌ت ل ه دوای ( 22ساڵ) حكومه‌تی كوردی به‌اڵم ژیان ل ه هه‌موو رویكی سیاسی و ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و‌ه و هتد قورستر و مه‌ترسیدارتر یه و ل ه سه‌ر بنه‌مای بووه .هۆكاره‌كه‌شی نه‌بوونی ئیراده بێ باوه‌ڕی و هه‌میش ه دوور ل ه چاره‌سه‌ری ،ده‌وڵه‌تانی دراوسێ وكوو فریادره‌سێكی بۆ ئازادی كورد ده‌بینن .ب ه پێشكه‌وتنی ئه‌قڵیه‌تی راست گه‌را یا خود پاراستنی بیری ته‌سكی حیزبایه‌تی باشور بوه‌ت ه مه‌یدانی پیالنگێڕی دوژمنان .له گه‌ڵ 3ساڵ تێپه‌راندنی قه‌یرانی سیاسی و ئابووری ئێستا ته‌نها كۆبوون ه بۆ كۆبوونهوه ده‌كه‌ن .هه‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش دروستبوونی سه‌رهه‌ڵدانی چه‌ندین رووداوی سیاسی و داگیركاری ل ه ناوچه‌كه‌دا دوای ئه‌و داگیركاریه‌ی ك ه ب ه سه‌ر گه‌لی شه‌نگال دا هاتوو و جێهێشتنی ئه‌و ناوچه‌ی ه ل ه الیه‌ن پارتیه‌و‌ه و ته‌سلیم كردنی ب ه ده‌ستی داعش ،ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ش بۆ قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی گه‌لی شه‌نگال ل ه رووی ئازادی خاك ،مادی و مه‌عنه‌وی و ده‌روونیه‌و‌ه هیچی بۆ نه‌كرا .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش له‌شكركێشی پارتی ب ه هاوكاری پێشمه‌رگه‌ی رۆژ بۆ سه‌ر شه‌نگال روویدا ك ه تێایدا چه‌ندین ئه‌ندامی هێزه‌كانی "یه‌به‌ش ه ویه‌ژه‌ش ه و هه‌په‌گه" شه‌هید كران و ههروهها رۆژنامه‌نووسێكی ژن ب ه ناوی نووژیان دوای برینداربوونی 11رۆژ ل ه نه‌خۆشخان ه شه‌هید بوو .ههروهها دوای چه‌ندین رێپێوانی جه‌ماوه‌ری و مه‌ده‌نی ل ه خانه‌سوور و شه‌نگال ل ه الیه‌ن هێزی پێشمه‌رگه‌ی رۆژ و زێرێڤانی پارتی ب ه شێوه‌یه‌كی زۆر دڕندان ه ب ه چه‌ك واڵم درانه‌و‌ه و ژنێك ب ه ناوی "نازێ نایف" شه‌هید كرا ك ه گه‌لی شه‌نگال له‌و خۆپیشانانه‌دا ته‌نها خواست و داواكاریان خۆبه‌ڕێوه‌بردنی سه‌ربه‌خۆیی خۆیان بوو دوور ل ه هیچ هێزێكی ده‌ره‌كی و ناوخۆیی .دیسان هاوبه‌شی كردنی هێرشی بۆ سه‌ر هه‌رێمی پاراستنی میدیا ل ه الیه‌ن پارتیه‌و‌ه بۆ ده‌وڵه‌تی توركیا ده‌ریده‌خات بێ ره‌چاوو كردنی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و پاراستنی ده‌ستكه‌وتی گه‌لی كورد له‌شكركێشی بۆ سه‌ر خاكی كوردستان قبووڵ ده‌كات و ب ه هۆی قووڵبوونه‌وه‌ی كێشه‌ی سیاسی پارتی به‌رامبه‌ر په‌كه‌ك ه ل ه شه‌نگال و رۆژئاوا وقه‌ندیل ره‌وشی باشور كه‌وتوه‌ت ه ره‌وشێكی زۆر خرابه‌وه .ب ه شێوه‌یك ره‌وشی سیاسی ناوچه‌ك ه به‌رێو‌ه ده‌برێت ك ه حیزبه‌كان بونه‌ت ه سه‌ری هه‌ر رمێك بۆ دڵی كه‌سانی تێكۆشه‌ر و ئازادیخواز و هه‌ر رێكخستنێك كه ل ه به‌ره‌ی گه‌لی هه‌ژار و چه‌وساوه‌دا بێت .بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش له‌و ماوه‌دا ل ه هه‌ولێر چه‌ندین ئه‌ندامی ته‌ڤگه‌ری ئازادی و به‌ره‌ی دیموكراسی گه‌ل گیران و رووبه‌ڕووی لێپرسینه‌وه‌ی قورس بوونهوه و هه‌ڕه‌شه‌ی
ده‌ركردنی چه‌ندین كه‌سایه‌تی ل ه شاری هه‌ولێر كراوه و ته‌نانه‌ت سه‌ردانكردنیان بۆ هه‌ولێر قه‌ده‌غ ه كراوه. به‌تایبه‌ت ههروهها رێگریه‌كانی پارتی بۆ خه‌ڵكی هه‌ولێر و دێهوك و كه‌مپی مه‌خموور ب ه هه‌ڕه‌ش ه كردنی ئه‌وه‌ی ك ه هاوواڵتیانی كه‌مپی مه‌خموور ده‌نێردرێنه‌و‌ه بۆ باكوور و راده‌ستی ده‌وڵه‌تی ئاكه‌په‌یان ده‌كه‌ن ،ئه‌گه‌ر به‌شداری پیرۆزكردنی ئاهه‌نگی نه‌ورۆزی قه‌ندیل ببن .ئه‌وه‌ی ك ه گرینگ ه دوای ئه‌و هه‌موو ئاسته‌نگیان ه گه‌لی كورد ل ه باشور بێ گوێ پێدانی هه‌ڕه‌شه‌كانی پارتی و بێ ره‌چاو كردنی ئه‌و مه‌ترسیانه‌ی ل ه سه‌ر هه‌رێمی قه‌ندیل هه‌بوو، زۆر ب ه هه‌یبه‌ت به‌شداری پیرۆزكردنی نه‌ورۆزی قه‌ندیل بوون ك ه ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر پارتی تووڕ‌ه كرد ،به‌ڵكوو چه‌ندین رێگه‌ی جیاوازی وه‌كوو هه‌ڵكوتان ه سه‌ر ماڵی خه‌ڵكی و گرتن و لێپرسینه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر گه‌لی هه‌ولێر و ناوچه‌كانی سه‌ر به‌و پارێزگای ه ئه‌نجامدا. ناوچه كێش ه له‌سه‌ره‌كاندا پێشمه‌رگ ه ل ه كاتێكدا ل ه رۆڵی گرینگی بینی ب ه هه‌زاران شه‌هید ،به‌دیل گرتن و سه‌ربڕینی پێشمه‌رگ ه ب ه ده‌ستی داعش روویدا ،به‌اڵم ل ه شه‌ڕی ئازاد كردنه‌وه‌ی مووسڵ دژی داعش ك ه به‌ره‌و كۆتایی ده‌چێ رۆڵی پێشمه‌رگ ه نابینرێت و به‌ڵكوو ل ه چوارچێوه‌ی دانانی سنوورێكدا پێشمه‌رگ ه به‌شداری پێ نه‌كرا و هیچ كام ل ه حیزب ه سیاسیه‌كان یه‌كانگیر و خاوه‌ن هه‌ڵوێست نه‌بوون سه‌باره‌ت به‌و ره‌وش ه و هه‌روا ب ه سه‌ریاندا تێپه‌ری .ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه‌ركوك و ناوچ ه كێش ه له‌سه‌ره‌كانیتر شوێنكن ك ه پێكهاتوو‌ه ل ه چه‌ندین نه‌ته‌و‌ه كه ب ه شێوه‌ی فره ئایین ،فره كه‌لتوور ،فره زمان ژیان ده‌كه‌ن ك ه ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری خرابی ل ه سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی كورد له‌و ناوچه‌ی ه ههبووه ب ه هۆكاری نه‌بوونی سیسته‌مێك بۆ رێكخستن كردن و پێكه‌و‌ه ژیانی ئه‌و نه‌ته‌و‌ه و كه‌مایه‌تیانه ،به‌ڵكوو به پێچه‌وانه‌و‌ه به‌رده‌وامی ناكۆكی نێوان حیزبه‌كان تا ئه‌م ساته‌ش چه‌ندین رووداوی خراپی دروست كردوه‌و بۆشایی بۆ پیالنی ده‌وڵه‌تی "عێراق" ب ه جێهشتووه ،له‌وانه‌ش دروستكردنی "حه‌شدی شه‌عبی" ك ه رۆژ به‌رۆژ جێگیر و فراوان ده‌بێت ته‌نانه‌ت ل ه الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئێراق ب ه یاسا كراوه و له‌هه‌مووشی مه‌ترسیدارتر به‌شداری گه‌نجی كورده ك ه ب ه بڕێك پاره‌ی مانگان ه ده‌بن ه ئه‌ندامی چه‌ك هه‌ڵگری ئه‌و هێزه .قووڵبوونه‌وه‌ی ئه‌قڵیه‌تی حیزبگه‌ری باشور ل ه دڵ و جه‌سته‌ی پارله‌مانتارانی كورد ك ه نوێنه‌ری كوردن ل ه ئه‌نجومه‌نی عێراقدا كاریگه‌ری زۆری هه‌ی ه و هۆكارێك ه ك ه ناكۆكی حیزبیان زۆر ل ه پێش ه و ل ه نێوانیاندا پارچ ه بوون هه‌ی ه و نه‌بو‌نه‌ت ه نوێنه‌ری راسته‌قینه‌ی گه‌لی باشور .ل ه ئه‌نجۆ‌مه‌نی عێراق ك ه كاریگه‌ری خرابی ل ه سه‌ر په‌ك خستنی جێبه‌جێ كردنی ماده‌ی 140ههبووه ،ههروهها هه‌ڵكردنی ئااڵی كوردستان ل ه كه‌ركوك ته‌نها رۆژه‌ڤێك بوو بۆ خه‌ریك كردنی گه‌لی كورد له‌و ناوچه‌یه .پارتی ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ل ه هه‌موو الیه‌نه‌كان زیاتر خۆی ب ه خاوه‌نی ئه‌و ئااڵی ه ئه‌زانی ،به‌اڵم ب ه هاوبه‌شی كردنی داواكاریه‌كه‌ی ئاكه‌پ ه ك ه داگرتنی ئااڵی
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 12
كوردستان بوو ،په‌یمانی پێدا ب ه داگرتنی ئااڵی كوردستان و هه‌وڵی دا و سه‌ركه‌وتوو بوو .به‌م بیری فكر و كاركردنه‌دا سه‌لماندیان ك ه پێشه‌نگایه‌تی بۆ هێزی ده‌ره‌كی ده‌كه‌ن بۆ داگیركاری باشوری كوردستان .ب ه پێچه‌وانه‌وه‌ی ئه‌مانه ،ئه‌وه‌ی ك ه ئه‌مڕۆ هاوسه‌نگی كوردستان ل ه سه‌ر ئاستی جیهان ب ه گشتی و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌تایبه‌تی ده‌پارێزێت ،ئه‌و خه‌بات ه مودیرنه‌ی ه ك ه ب ه هه‌زاران فیلته‌ردا تێپه‌ریو‌ه تاكوو ئه‌مڕۆ توانیویه‌تی ب ه كوشتنی سیسته‌می عه‌قڵیه‌تی پیاوساالری و رێكخستن بوونی چه‌ندین نه‌ته‌و‌ه و چین وتوێژێكی كۆمه‌ڵگا ل ه ژێر هه‌ر ئایین و زمان و كه‌لتورێكدا خه‌باتی به‌یه‌كه‌و‌ه بوون و خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتی پێش بخات .ببێت ه پێشه‌نگ بۆ ئازادی مرۆڤایه‌تی وه‌كوو هێزی یه‌كه‌م ل ه سه‌ر ئاستی جیهان چاوی لێده‌كرێت. بۆ ل ه ناو بردن و بن بڕكردنی ئه‌و هێزه ره‌ش و تاریك په‌ره‌سته‌ی ك ه ب ه ناوی داعش دروست بووه داگیركاری و كوشتنی به كۆمه‌ڵ ئه‌نجام ده‌دات .بینیمان دوای هێرشی داعش ب ه مه‌به‌ستی داگیركاری كۆبانێ به‌رخوه‌دانی هێزی رێكخستنی گه‌لی كورد ی ل ه ده‌ستی داعش پاراست ،به‌تایبه‌ت ب ه پێشه‌نگایه‌تی تێكۆشانی ژنان ئه‌و شار‌ه بوه‌ت ه فریادره‌س بۆ ئازادی هه‌موو ژنان ل ه سه‌ر ئاستی جیهان ،ئه‌مڕۆ ئه‌و سیسته‌م ه ره‌مزی ئاشتی و پێكه‌و‌ه ژیان ه و دروستكردنی هێزی هاوبه‌شه ،نمونه‌ش ل ه سه‌ر ئهوه ئاواكردنی هێزی سوریای دیموكرات ه ك ه ب ه پێشه‌نگایه‌تی كورد ل ه چه‌ندین نه‌ته‌و‌ه پێكهاتوو‌ه ك ه ئێستا ئه‌و هێزه ل ه ژێر ناوی تووڕه‌یی فرات شه‌ڕی ئازادكردنه‌وه‌ی ره‌قایان ده‌ستپێكردو‌ه ك ه توانیویان ه ئه‌نجامی خه‌ڵكی باشوری كوردستان به ده‌ست بخه‌ن و ل ه ئازاد كردنه‌وه‌ی ره‌قا و سه‌ركه‌وتنی یه‌ك زۆر جاری نزیك دهبنهوه .ته‌نانه‌ت ئه‌نجومه‌نی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ل ه ناوچ ه ئێستا زیاتر ل ه ریفراندوم و ئازادكراوه‌كان ئاوا كراوه ل ه خودی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه .هۆكاری گرنگی دروستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردی هه‌وڵ دانه‌كانی جیهانی ل ه پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی كۆمه‌ڵگا، پێویستی به واڵتێكی ئارام له‌ناو بردنی هێزی تیرۆریستی شكستی خواردوه ،بۆی ه سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتی و رێكخستنی هێزی عه‌سكه‌ری گه‌لی كورد و دوور ل ه شه‌ڕ هه‌یه ،چون وه‌ك چاره‌سه‌ری بۆ جیهان و مرۆڤایه‌تی ده‌بینن .ئه‌و شه‌ڕ و ئاڵوزیانه‌ی ئه‌زموونی هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دونیا ك ه ل ه واڵتی سوریادا روویدا ئه‌گه‌ر چی بوه‌ت ه هۆكاری ئه‌وه‌ی ك ه به‌شار ئه‌سه‌دی سه‌رۆكی سوریا نه‌توانێ به‌باشی هه‌نگاو بهاوێژێ ،به‌اڵم ته‌واو ئه‌مه‌ی سه‌لماندوو ه ك ه هه‌بوونی دژایه‌تی ئه‌و پێشكه‌وتنانه‌ی گه‌لی كورد ده‌كات ،بێگومان سه‌ركه‌وتوو ده‌وڵه‌ت هیچ كام له كێشه‌كانی نهبووه .شه‌ڕی سوریا له‌م كاته‌دا زیاتر به‌رامبه‌ر ئوپۆزسیون ه به‌تایبه‌ت تراژدیاترین رووداو و كۆمه‌ڵكوژی ئه‌م دوایانه بوو ،كیمیاباران كردنی واڵته‌كه‌یانی چاره‌سه‌ر نه‌كردووه، ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی ك ه الینگری ئوپۆزسیون بوون ك ه به شێوه‌یه‌كی زۆر به پێچه‌وان ه بووه‌ت ه سه‌رچاوه‌ی دڕندان ه ب ه كیمیایی شه‌هید بوون به‌تایبه‌ت منداڵ و پێشكه‌وتنه‌كانی شه‌ڕ و ئاڵوزی و قڕكردن. گه‌لی كورد هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه وات ه ل ه شه‌ڕی پاراستنی كۆبانێ دا توركیای تووڕ‌ه كرد و كه‌وت ه دژایه‌تی گه‌لی كورد ب ه هێرش كردن بۆ سه‌ر جه‌رابلوس ب ه مه‌به‌ستی رێگری كردن ل ه پێشكه‌وتنی شۆڕشی كورد و به‌تایبه‌ت یه‌كگرتنه‌وه‌ی كانتۆنه‌كان .ههروهها ئه‌نجامدانی چه‌ندین هێرشی تر و هاوكاریكردنی داعش و به‌م دوایانه‌ش به‌شداری نه‌كردنی ل ه ئازادكردنه‌وه‌ی شاری ره‌قادا به‌بڕیاری نێوده‌وڵه‌تی هێنده‌ی تر توركیای تووڕ‌ه كرد و بوو ب ه هۆی ئه‌وه‌ی چه‌ندین سیاسه‌تی تر نابه‌جێ ل ه رۆژئاوای كوردستان به‌تایبه‌ت ل ه به‌رامبه‌ر گه‌لی كورد هه‌ڵبگرێ .قڕكردن و سته‌م و داگیركاریه‌كان ل ه سه‌ر گه‌لی كورد هه‌ر به‌رده‌وامه. وه‌كوو ل ه ره‌وشی رۆژئاوادا باسمانكرد ،دوای شكستی توركیا له‌و ناوچه‌ی ه و به‌رفراوانبوونی به‌هێزبوونی رێكخستنی گه‌لی كورد ل ه باكور ل ه چوارچێوه‌ی هه‌ده‌پ ه دا و پێشكه‌وتنی رێكخستنی په‌كه‌ك ه به‌تایبه‌ت پشتیوانی باكور بۆ رۆژئاوا بووه هۆكاری ئه‌وه‌ی ئاكه‌پ ه ل ه سیسته‌می داگیركاری خۆیدا (زیاتر گۆشه‌گیری سه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ توند بكات) .زۆرترین پێشێلكاری مافی مرۆڤ ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌نجام ده‌دات .ههروهها چه‌ندین هاوسه‌رۆكانی شاره‌وانیه‌كان و ئه‌ندامان و پارله‌مانتارانی هه‌ده‌په‌ی خست ه زیندان .به‌تایبه‌ت هاوسه‌رۆكانی هه‌ده‌پ ه "فیگه‌ن یوكسه‌ك
13
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
داغ" و "سه‌الحه‌دین ده‌میرتاش" زۆرترین توندو تیژی و پێشێلكاری و گرتنی رۆژنامه‌نووسانی گه‌لی كورد و ده‌یان رۆژنامه‌نووسی ئازادی توركیایان ئه‌نجام دا و ده‌یان كه‌ناڵی كوردی و رۆژنام ه داخران .ئه‌نجامدانی زۆرداری چه‌وسانه‌وه‌ی ئاكه‌پ ه ل ه چوارچیوه‌ی قڕكردنی سیاسی، كه‌لتوری كاردانه‌وه‌ی ناوخۆیی و جیهانی لێكه‌وته‌وه. هه‌ڵسپاردنی په‌یوه‌ندی ه دیپلۆماسیه‌كانی توركیا ل ه گه‌ڵ یه‌كیه‌تی ئه‌وروپا به‌تایبه‌ت ب ه ئه‌ندامبوونی توركیا ل ه یه‌كیتی ئه‌وروپا هه‌ڵپه‌سێردرا .ههروهها رێگ ه نه‌دان ب ه نیشتنه‌وه‌ی فڕوكه‌ی وه‌زیری توركیا ل ه هۆڵه‌ندا بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن و چه‌ندین كاردانه‌وه‌ی تر جیهانی روویاندا ك ه ئه‌م ه بۆ خۆی بووه هۆكاری بچووك بوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی ئه‌ردۆغان ل ه توركیا .به‌اڵم ب ه ئه‌زموون وه‌رگرتنی ل ه مێژووی خه‌باتی پێشینه‌ی گه‌لی كورد ئێستا كورد خاوه‌ن هۆشیاریه‌كی هێند‌ه ل ه راده‌به‌ده‌ر‌ه به‌تایبه‌ت ل ه باكوور‌ه ك ه ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌و هێز و سیاسه‌تی خۆیان هه‌رگیز پشتیوانی هێزی ده‌ره‌كی به‌چاره‌سه‌ر نه‌بینن .بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش رێكخستن بوونی تێكۆشانی گه‌ل ل ه لووتكه‌دایه ،بۆی ه ل ه به‌رامبه‌ر داگیركاریه‌كانی ئاكه‌په‌دا چه‌ندین چاالكی جۆراجۆر ل ه هێزی چه‌كداری، رێكخستنی دژ ب ه زۆرداریه‌كانی ئاكه‌پ ه ئه‌نجام بده‌ن و پیرۆزترین چاالكی مانگرتنی زیندانی سیاسی باكوری كوردستان بوو كه ب ه سه‌دان كه‌س ماوه‌ی 62رۆژ مانیان ل ه خواردن گرت .ب ه دروشمی مانگرتنی تا مردن ك ه دواتر ب ه بڕیاری كه‌جه‌ك ه ئه‌و مانگرتن ه كۆتایی پێهات .یه‌كێك ل ه داواكاری ه گرنگه‌كانی مانگرتووان البردنی گۆشه‌گیری توند ل ه سه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ ل ه ئیمراڵی و وه‌رگرتنی پاراستنی ته‌ندروستی رێبه‌ر ئاپۆیه .پیرۆزكردنی نه‌ورۆز جیا له‌وه‌ی ل ه هه‌موو شاره‌كان ب ه گڕ و تینێكی زۆر ب ه هه‌یبه‌ت پیرۆز كرا ل ه ئامه‌د توانی جارێكی تر موری تێكۆشانی نه‌سره‌وتن تا سه‌ركه‌وتن لێ بدات .ئه‌و پرۆپاگاندانه‌ی ب ه درۆ كرده‌و‌ه ك ه گوایه الینگری هه‌ده‌پ ه ب ه رێژه‌یه‌كی زۆر دابهزیوه. بابه‌تی ریفراندوم بۆ گه‌لی كورد زۆر گرنگ بوو ،جارێكی تر به‌رخودان و ئیراده و سه‌ركه‌وتنی رێكخستنیان به هه‌موو جیهان پیشاندا .راست ه ئاكه‌پ ه ب ه ده‌نگی به‌ڵێ ده‌رچوو، به‌اڵم ب ه پێ ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی ك ه كراوه زیاتر ل ه 2ملیون و نیو ده‌نگی ساخته‌ی ب ه كار هێنا .ل ه هه‌مووشی گرنگتر بۆ گه‌لی كورد ئه‌نجامی رێژه‌ی به‌رزی نه‌خێر بوو ك ه ده‌ریده‌خات ل ه توركیا زۆرین ه ب ه فكری ئازادیخوازی دژی ده‌سه‌اڵتی تاكڕه‌وین .به‌تایبه‌ت دوای ئه‌و هه‌موو زۆرداری و سته‌م و رێگریانه‌ی ك ه ئاكه‌پ ه ل ه دژی گه‌لی كورد ئه‌نجامی دا كورد توانی ل ه هه‌موو شار‌ه كوردیه‌كان رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ب ه نه‌خێر ب ه رێژه‌یه‌كی زۆر به‌رز بپارێزێت، وات ه كورد توانی جارێكی تر سه‌ركه‌وتنی خۆی تۆمار بكات .ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ب ه سه‌ركردایه‌تی بارزانی بۆ پشتگیری ل ه سیاسه‌تی ئه‌ردۆغان بابه‌تی ریفراندومی ل ه پارله‌مان خستوه‌ت ه
به‌ر باس ،ئه‌م ه ل ه كاتێكدای ه ك ه حكومه‌تێكی ل ه ئارادا نهماوه و ل ه بواری یاساییه‌و‌ه هه‌بوونی نیه .هاوكات باس كردن ل ه ریفراندوم ل ه دۆخێكدا ك ه كۆمه‌ڵگا هه‌م تووشی قه‌یرانی ئابووری و هه‌م سه‌ربازی و سیاسیه ،بابه‌تێكی نابه‌جێ و ناسیاسیه .خه‌ڵكی باشوری كوردستان ئێستا زیاتر ل ه ریفراندوم و دروستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردی پێویستی ب ه واڵتێكی ئارام و دوور ل ه شه‌ڕ هه‌یه ،چون ئه‌زموونی هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دونیا ئه‌مه‌ی سه‌لماندوو‌ه ك ه هه‌بوونی ده‌وڵه‌ت هیچ كام ل ه كێشه‌كانی واڵته‌كه‌یانی چاره‌سه‌ر نه‌كردووه ،ب ه پێچه‌وان ه بووه‌ت ه سه‌رچاوه‌ی شه‌ڕ و ئاڵوزی و قڕكردن .بۆی ه سهرهتا پێویست ه بتوانین هه‌نگاو بۆ یه‌كگرتن و چاره‌سه‌ری كێش ه نه‌ته‌وه‌یه‌كانمان هه‌ڵبگرین ،هه‌تا باسكردن ل ه ریفراندوم و ده‌وڵه‌تی كوردی ئه‌ویش ل ه ژێر سێبه‌ری ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌كی و بێگانه‌دا. باشوری كوردستان هێشتا نه‌یتوانیو‌ه ل ه ژێر حوكمی ده‌سه‌اڵتی تاكره‌ویه‌تی و بنه‌ماڵه‌گه‌ری دا خۆی رزگار بكات ،هێشتا مرۆڤه‌كان ،رۆژنامه‌وانان ،روشنبیره‌كان و سیاسه‌تمه‌داران ناتوانن ب ه ئازادی بیر بكهنهوه ،چون ل ه دوای ئهوه فاعیلی مه‌جهوول ،كوشتن ،هه‌ڕه‌شه‌و گرتن هه‌یه ،هه‌ر هه‌مان شت ه ك ه ل ه كاتی حكومه‌تی به‌عسدا ده‌كرا و ئێستاش مێژوو به ناوی كوردی خۆی دووباره ده‌كاته‌وه .بۆیه باسكردن ل ه ریفراندوم له‌م قۆناخه‌دا نه‌ك ته‌نیا ناتوانێ كێشه‌كانی واڵته‌كه‌مان چاره‌سه‌ر بكات، بگره خرابتر ل ه ئه‌وه‌ی ك ه ئێستا هه‌یه ،ده‌بێت .ئه‌وانیش ده‌یانه‌وێت حوكمێكی تاكره‌وی و ب ه ته‌واوی ناوه‌ندی وه‌كوو سۆڵتان ئه‌ردۆغان پێك بێنن و له‌م پێناوه‌ش دا ل ه هه‌ستی واڵتپارێزی و كوردایه‌تی گه‌لی كورد كه‌ڵك وه‌رده‌گرن و ئه‌مه‌ش ده‌كه‌وێت ه خزمه‌تی سیاسه‌تی چه‌وتی بنه‌ماڵه‌گه‌ریه‌وه .بۆی ه گرنگ ه گه‌لی كوردیش له‌م قۆناخه‌دا زۆر ب ه هه‌ستیاری ل ه گه‌ڵ ئه‌م بابه‌تانه‌دا هه‌ڵس وكه‌ت بكات و خاوه‌ن بڕیار و ئیراده‌ی سه‌ربه‌خۆ بێت و بتوانێ پشتی په‌رده‌ی ئه‌م كای ه سیاسیان ه بخوێنێته‌وه. ب ه گشتی ده‌توانم ئهوه بڵێم ئه‌گه‌ر چهنده كوشتن و قه‌تڵو عام و گرتن و كۆمه‌ڵكوژی و وێرانكاری و پارچه‌بوون ل ه سه‌ر گه‌لی كورد به‌رده‌وام بێت ئهوه وه‌كوو واڵم ب ه فكری ئایدیۆلۆژی رزگاری رێبه‌ر ئاپۆ له خه‌بات و تێكۆشان به‌رده‌وام ده‌بین و سه‌رده‌كه‌وین و ئه‌م قۆناخ ه ب ه ناسكترین و هه‌ستیارترین قۆناخ بۆ گه‌لی كورد داده‌نرێت .باشترین رێگه چاره‌ش به‌ستنی كونگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ه ك ه داواكاری رێبه‌ر ئاپۆ و كه‌جه‌ك ه و سه‌رجه‌م كه‌سانی ئازادیخواز و دیموكراته .به‌تایبه‌ت ل ه باشوری كوردستان ئه‌ركی هه‌ر‌ه قورسی سه‌رشانی حیزبه‌كان ه ك ه هه‌وڵدانی جیدی بكه‌ن به‌تایبه‌ت ژنان رۆڵی گرنگ بگێڕن و پێشه‌نگایه‌تی بكه‌ن بۆ به‌ستنی كونگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ب ه دروشمی "یه‌كبوون و یه‌كیتی نه‌ته‌وه‌یی گه‌لی كورد زامنی پاراستنی خاكی كوردستان و ده‌ستكه‌وتی گه‌لی كورده".
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
پاراستنی جه‌وهه‌ری بۆ ژنان ،پاراستنی ژیانه
14
دیرۆك قاره‌مان ،ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ژنۆلۆژی
چه‌مك و وشه‌ی پاراستنی جه‌وهه‌ری یه‌كه‌م جار رێبه‌ری مرۆڤایه‌تی ،رێبه‌ر ئاپۆ بۆ كۆمه‌ڵگای كوردستان ب ه كاری هێنا .كۆمه‌ڵگای كورد و كوردستان و هاوكات ژنان ل ه ناو راستی كۆمه‌ڵگای كوردستاندا ،زۆرتر ل ه هه‌ر كه‌س بێ پاراستن ماون .هه‌میش ه ڕووبه‌ڕووی هه‌موو چه‌شن ه هێرشی دڕاندان ه هاتوون .ل ه هه‌مان كاتدا نه‌ك ته‌نیا كۆمه‌ڵكوژی و قه‌تڵ وعام ،هه‌ر هه‌وڵدانێك پێشكهوتووه ك ه كورد ل ه راستی و بناخه‌ی ژیان دابڕێ .بۆی ه بابه‌تی هه‌ر گرنگ بۆ كۆمه‌ڵگا، بابه‌تی خۆپاراستنه. ژنۆلۆژی؛ زانستێكه ك ه بۆ پاراستنی مرۆڤ ب ه شێوه‌ی هه‌ر‌ه باش و به‌تایبه‌ت بۆ پاراستنی
ژن پێویست ه به‌رامبه‌ر ب ه چی خۆی بپارێزێ؟ وه‌رن با پێكه‌و‌ه چاوێك ب ه ژیانی خۆماندا بخشێنین ،كاریگه‌ری سیسته‌م ل ه سه‌ر ئێمه‌ی ژنان باس و شرۆڤ ه بكه‌ین ،ئه‌و كات ه زۆر راستی ك ه راستی نین ،بۆمان ئاشكرا ده‌بێت. پاراستنی جه‌وهه‌ری چیه؟ كاتێك سه‌یری راستی ژیانی مرۆڤه‌كان ده‌كه‌ین ،ده‌بینین ك ه یه‌ك چركه‌شی بێ پاراستن نه‌ماون .به‌تایبه‌ت ل ه مێژووی دوور و درێژی مرۆڤایه‌تیدا ،مرۆڤه‌كان كاتێك لێكوڵین و شرۆڤ ه ده‌كه‌ن، ئاشكرای ه ك ه مرۆڤ به گوێره‌ی گه‌وهه‌ر وسروشتی خۆیان و ب ه شێوه‌یه‌كی زانستی خۆیان پاراستووه و ل ه ناو ژیاندا خاوه‌نداریه‌تیان لێ كردووه. مرۆڤه‌كان چون و به‌رامبه‌ر ب ه چی خۆیان پاراستوه؟ كاتێك مرۆڤ ئه‌م راستی ه ده‌بینێ ،ئاشكرا ده‌بێ ك ه زۆر ب ه هه‌ستیاری ل ه ژیاندا هه‌ڵس وكه‌وتیان كردووه و رێبازی خۆپاراستنیان ب ه پێ پێویستی پێشخستووه. وه‌كوو نموونه 12000ساڵ ل ه ژێ ر به‌رێوه‌به‌ری دایك ـ خوه‌داوه‌ند ب ه شێوه‌ی زانستێكی سروشتی خۆیان پاراستووه .مرۆڤه‌كان هیچ كات به‌رامبه‌ر به مرۆڤی دیك ه خۆیان نه‌پاراستووه ،به‌اڵم ئه‌و پاراستنه‌ی ك ه باسی ده‌كه‌ین به‌رامبه‌ر ب ه سروشت ،یان با ،بۆران ،بارانی زۆر و ههروهها حه‌یوان بووه .زانستی پاراستن ل ه گه‌ڵ ناسینی سروشت پێشده‌كه‌وێت .ب ه ئه‌زموونێك كه ل ه ژیان وه‌ریانگرتووه ،بناخه‌ی فكریشیان دا‌مه‌زراندو‌ه و ئه‌م ئه‌زموون ه ل ه گه‌ڵ ژیان هاوئاهه‌نگ‌بوو‌ه و یه‌كیان گرتوو‌ه ته خزمه‌تی كۆمه‌ڵگا .پاراستنی كۆمه‌ڵگا ب ه و كه‌وتووه رێگای كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهوه پێك ده‌هات ،وات ه چهنده كۆمه‌اڵیه‌تی بوون پێش كه‌وتبا ،ئه‌وه‌نده‌ش پاراستن به‌هێز ده‌بوو .به‌اڵم ل ه رۆژی ئه‌مڕۆماندا مرۆڤ زۆرتر ل ه سه‌ر هاوره‌گه‌زی خۆی هێرش ده‌كات و ئه‌م سیسته‌مه‌ش ل ه هه‌موو ژیانی ئێمه‌دا خۆی سه‌پاندووه .به‌تایبه‌ت پیاوی ده‌سه‌اڵتدار ئه‌م ده‌سه‌اڵتداریه‌ی ل ه سه‌ر ژن و منداڵ زۆر دڕندان ه به‌ڕێو‌ه بردوو‌ه و ده‌یبات .كاراكته‌ری پیاو وای لێهاتووه ك ه ب ه جێگای پاراستن ،هێرش پێش ده‌خات ،به‌اڵم ئه‌م هێرشان ه بۆچی و به‌رامبه‌ر ب ه چیه؟ كاتێك مرۆڤ سه‌یری ئه‌م راستیان ه ده‌كات ،سه‌ری سووڕ ده‌مێنێ.
ژنۆلۆژی بناخه‌ی الیه‌نی په‌روه‌رده‌كردنی ژنان ب ه زانستی خۆپاراستنه .بۆ خۆپاراستن ،خۆی به‌رێكخستن ده‌كات و به‌رێكخستن كردنیش پالن داده‌رێژێ و چاالكی ده‌كات. هه‌موو ئه‌مان ه هه‌م ئه‌ركی خۆپاراستن ه و هه‌م زانستی خۆپاراستن پێشده‌خات .هه‌تا ئه‌و كاته‌ی ل ه كۆمه‌ڵگادا ژنان و هه‌ر مرۆڤێك رووبه‌ڕووی لێدان ،ده‌ستدرێژی، كوشتن و له‌ناو بردن و توند وتیژی ببێتهوه ،ئه‌ركی زانا كردنی كۆمه‌ڵگا به‌رده‌وامه. ژنۆلۆژی زانستی ئه‌و ژنه‌یه ك ه مێژووی ژن و كۆمه‌ڵگا و راستی كۆمه‌ڵگا ل ه خوێدا ده‌گرێته‌و‌ه و گرنگی ده‌دا به پێشكه‌وتن .ب ه پێشخستنی ئه‌قڵیه‌تی ژن و زانستی
15
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ژنانه .بۆچی تایبه‌ت ب ه ژن ه و بۆچی گرنگی پێده‌درێت؟ بێگومان زۆر گرنگ ه ك ه مرۆڤ راستی پاراستنی جه‌وهه‌ری سه‌ر ل ه نوێ ل ه ناو ژیان و سروشتدا ئانالیز و شرۆڤ ه بكات.
كاتێك سیسته‌می باوكساالری حوكمی خۆی ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگا سه‌پاند ،زۆرتر ل ه هه‌ر كه‌س هه‌بوونی ژن به‌رامبه‌ری دۆخێكی بێ پاراستنی مایهوه .ژن ل ه ژێر كاریگه‌ری ئه‌قڵیه‌تی ره‌گه‌زپارێزدا خنكا .به‌م ئایدیۆلۆژی ه ك ه "ژن بچووكه ،ناتوانێ بیر بكاتهوه ،داری شكاوه ،تاوانباره" به‌رده‌وام ژن به‌رامبه‌ر لێدان ،ده‌ستدرێژی ،كوشتن و گرتن ده‌بێته‌وه .ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه به‌رده‌وام كراوه‌ت ه فاحیش ه و كه‌سایه‌تی خراب كراوه. ئه‌م سیاسه‌ت ه ن ه ته‌نیا ل ه سه‌ر ژن خۆی سه‌پاندووه، به‌اڵم ل ه كاتی سیاسه‌تی ده‌سه‌اڵتداری ئایدیۆلۆژیای پیاوساالریدا ،هێرشێكی دڕندان ه ل ه كه‌سایه‌تی ژندا پێكهات ،نموونه :كاتێك ده‌وڵه‌تێك هێرش ده‌بات ه سه‌ر واڵتێك ،یه‌كه‌م كه‌س ژن ده‌كه‌وێت ه به‌ر زیانه‌كانی ئه‌م هێرشه .ژنان ده‌فروشرێن ،ده‌ستدرێژیان ل ه سه‌ر ده‌كرێت، ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه گوای ه پیاو خۆی به‌رپرسیاری ژن ده‌بینێ و وه‌كوو نامووسی خۆی سه‌یری ژن ده‌كات. ئه‌م ه ل ه رۆژی ئه‌مڕۆمانیشدا ل ه به‌رچاو‌ه ك ه ئه‌گه‌ر نموونه‌یه‌ك بێنینه‌وه؛ ئه‌قڵیه‌تی فاشیستی ده‌وڵه‌تی گوای ه ئیسالمی داعش كاتێك هێرشیان كرد‌ه سه‌ر واڵته‌كه‌مان ،سهرهتا ده‌ستدرێژیان كرد‌ه سه‌ر ژنان و ئه‌و الیه‌نانه‌ی ك ه كۆمه‌ڵگا ل ه بواری خۆپاراستنه‌و‌ه الوازیان هێشتبوو .ل ه ئه‌نجامی ده‌ستێوه‌ردان ل ه سه‌ر گۆڕه‌پانی كۆمه‌ڵگا ،ئه‌قڵیه‌تی دوژمن ژنان و مندااڵنی ل ه بازاڕه‌كان و شار‌ه گه‌وره‌كاندا فروشت .پێویست ناكات سه‌یری مێژووی دوور و كۆن بكه‌ین ،ده‌توانین ئه‌م راستیانه و ئه‌و رووداوانه‌ی ك ه روویاندا ل ه رۆژی ئه‌مڕۆماندا ل ه هه‌رێمی شه‌نگالدا ببینین .ژنۆلۆژی زۆرتر ل ه سه‌ر ئه‌م راستیان ه راوه‌ست ه ده‌كات و ئه‌م زانست ه پێشده‌خات ،ده‌بێت ه سه‌رچاو‌ه و واڵمێك بۆ هه‌موو ئه‌و به‌دبه‌ختیان ه ك ه ژن رووبه‌ڕووی هاتوونه‌ته‌وه.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 16
ژن ،پاراستنی جه‌وهه‌ریش پێشده‌خات .ئه‌گه‌ر مكانیزمی به‌رێوه‌بردنی ژن الواز نه‌بوایه ،ژن هیچ كات نه‌ده‌كه‌وت ه دۆخێكی به‌م ره‌نگه .ب ه پێچه‌وان ه ب ه هێزی گه‌وهه‌ری به‌رامبه‌ر به‌م هێرشان ه راده‌وه‌ستا .ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری ژن وه‌كوو نامووسی خۆی سه‌یر ده‌كات .هێرش ده‌كات ه سه‌ر ژن و ل ه یه‌كه‌م هه‌نگاودا هێرش ده‌بات ه سه‌ر جه‌سته‌ی ژن و ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه ل ه ده‌ستی دوژمنی دڕنده‌دا وه‌كوو ئه‌سیرێك ده‌یهێلێته‌وه .ئایا ئه‌م ه سه‌رنجراكێش و ناكۆك نیه ،ئه‌گه‌ر ژن نامووس ه بۆچی ل ه دۆخێكی وه‌هادا ژیان ده‌كات؟ بۆی ه ژن پێویست ه هیچ كات خۆی نه‌سپێرێت ه هیچ هێزێكی دیكه ،جگ ه ل ه هێزی جه‌وهه‌ری خۆی نه‌بێت .ژنۆلۆژی زۆرتر گرنگی ده‌دات ه ئه‌م گۆڕه‌پان ه و ل ه هه‌ر الیه‌نێكه‌و‌ه زانستی ئه‌م ه پێش ده‌خات .نه‌ته‌نیا ل ه الیه‌ن سه‌ربازیدا ،هاوكات ل ه الیه‌ن زانستی ،پهروهرده ،رێكخستن و چاالكیه‌و‌ه گرنگی ده‌دات .زۆرتر خۆی پێش ده‌خات و ل ه ئاستێكی بڵنددا خۆی به‌هێزده‌كات. ژنی به‌هێز و تێگه‌یشتوو ،خاوه‌ن هێزێكی رێكخستنیه .بۆی ه كاتێك ل ه ژنێك ده‌درێت ،ده‌كوژرێت ،ده‌یكه‌ین ب ه سۆزانی پێویست ه له‌م دۆخ ه رزگار بكرێت .ژنی جوان ئه‌و ژنه‌ی ه ك ه خۆی ده‌پارێزێ .له نموونه‌ی تێكۆشانی ئه‌مڕۆماندا ژنان وه‌كوو نه‌وه‌ی "ئینانا" سه‌ر ل ه نوێ خۆیان به‌هێز ده‌كه‌ن .ده‌ڵێن ئێمه پشت ب ه هیچ هێزێك نابه‌ستین ،هه‌بوونی ئێم ه پاراستنی ئێمه‌ی ه و پاراستنی ئێمه‌ش به‌واتای جوانی و ئازادیمانه .ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ست ه ب ه خۆبوونه‌و‌ه و زانابوون و تێگه‌یشتنی پێویسته. ب ه نموون ه وه‌رگرتن ل ه گۆڕه‌پانی ئایدیۆلۆژی و به‌پارتی بوون و ته‌ڤگه‌ر و كۆنگره‌كان و ته‌نانه‌ت هێزی سه‌ربازی یه‌ژا ـ ستار(یه‌كینه‌ی ژنانی ئازادی ستار) ،یه‌په‌ژه(یه‌كینه‌ی پاراستنی ژن) ،یه‌په‌شه(یه‌كینه‌ی پاراستنی شه‌نگال) ،یه‌په‌س ه (یه‌كینه‌ی پاراستنی سڤیل)و هه‌موویان بۆ به‌هێزكردنی هێز جه‌وهه‌ری و ره‌سه‌نی ژنانه .وه‌كوو رێبه‌ر ئاپۆ ده‌ڵێ" :هه‌موو هێزێكی سه‌ربازی ل ه ده‌ستی ئێمه‌دا بێت ،هێرش ناكه‌ین ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر هه‌موو هێزی دونیا هێرشمان بكه‌ن ه سه‌ر ،خۆمان ده‌پارێزین". ئه‌مه‌ش بۆ ژنان زۆر گرنگه ،بۆی ه ژنۆلۆژی ل ه چوارچێوه‌ی به‌زانست كردنی پاراستن و به‌ڕێوه‌بردنی ببێت ه وێنه‌ی هه‌موو ژنان و كۆمه‌ڵگا .ژنۆلۆژی ده‌بێت ه واڵمده‌ر بۆ هه‌موو پێداویستی كۆمه‌ڵگا ،هێزی ئاڵترناتیڤ ،چاره‌سه‌ریكی به‌رفراوان پێش ده‌خات .بۆ هه‌موو شرۆڤ ه و لێكۆڵینه‌كان ل ه گۆڕه‌پانی زانستدا پێش بكه‌وێت ،ده‌توانن ب ه فكری ژن ببن ه هێزی چاره‌سه‌ری و واڵمدانه‌وه .پێشكه‌وتنی زانستی ژن ل ه ئاستێكی دا پێویسته كه زانستی ئه‌خالقی و په‌یوه‌ستی حه‌قێقه‌ت بێت ،ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه پێویست ه زانستێكی دیموكراتیك پێش بكه‌وێت، ئه‌مه‌ش خه‌باتی پاراستنی ره‌وایه .ژنۆلۆژی ل ه كۆمه‌ڵگادا ل ه ئاكادیمیای ژناندا ئه‌م خه‌باتان ه پێش ده‌خات.
ژنۆلۆژی زانستی ئه‌و ژنه‌یه ك ه مێژووی ژن و كۆمه‌ڵگا و راستی كۆمه‌ڵگا له خوێدا ده‌گرێته‌و ه و گرنگی ده‌دا به پێشكه‌وتن. ب ه پێشخستنی ئه‌قڵیه‌تی ژن و زانستی ژن ،پاراستنی جه‌وهه‌ریش پێشده‌خات .ئه‌گه‌ر مكانیزمی به‌رێوه‌بردنی ژن الواز نه‌بوایه ،ژن هیچ كات نه‌ده‌كه‌وت ه دۆخێكی به‌م ره‌نگه .به پێچه‌وانه به هێزی گه‌وهه‌ری به‌رامبه‌ر به‌م هێرشان ه راده‌وه‌ستا
ه دوای حه‌قیقه‌تدا هب زانست و رۆشنبیری گه‌ڕان بەر لە هەموو شتێك پێویستە بڵێم كە ئەركە رۆشنبیرییەكان وەك پێشخستنی مەعریفە و وشیاری لەمیانەی قاڵبە داڕێژراوە لەپێشینەكان و گواستنەوەیان بۆ یەكینەكان دەست نیشان ناكەم .یەكەمین كاری پێویستە بكرێت هەڵسەنگاندنی خودی رۆشنبیرێتییە .زۆر جار دەگوترێت كە "سەردەمی رۆشنگەری" (ئەوروپای سەدەی هەژدەهەم) مۆدێرنیتەی چەسپاندووە .بەاڵم ئەو جینۆسایدە جەستەیی و كلتوورییە لە ژمارنەهاتووانەی بەشێوەیەكی سیستەماتیك لەالیەن دەوڵەت – نەتەوەوە پەیڕەوكراوە ،لە سەرووی هەمووشیانەوە جینۆسایدكردنی یەهوودییەكان،
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ب ه قه‌ڵه‌می رێزدار عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن ل ه كتێبی سوسیۆلۆژیای ئازادیه‌وه وه‌رگیراوه
17
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 18
زەبرێكی كوشندە لە بانگەشەكانی رۆشنگەری مۆدێرنیتە دەدات .ئەمە ئەو ساتەیە كە ئەدۆڕنۆی رۆشنبیر گوتوویەتی؛ ئیتر پێویستە سەرجەم خوداوەندەكان بێدەنگ بن .لە هەمانكاتدا دواقۆناخە كە شارستانییەكان پێی گەیشتوون .ئەم ساتە ساتێكی گرنگە ،تا شیكار نەكرێت ،تەنانەت تاكە هەنگاوێكیش بۆ پێشەوە ناهاوێژرێت .باس لە ساتی جینۆساید ،درۆ و ئیفالسێكی مێژوویی دەكەین .وەك چاالكییەكی رۆشنگەری، وشیاربوون و زانستیبوون رۆشنبیرێتی ناتوانێت خۆی لەم ساتە دەرهەست (ئەبستراكت) بكات .بەڵكو پێویستە وەك یەكێك لە تاوانبارە سەرەكییەكان دادگایی بكرێت .باركردنی تاوانەكە لەسەر چەند هیتلەرێكەوە، قێزەونترین پڕوپاگەندەی لیبڕالیزمە .تا ئەو سیستەمە رۆشن نەكرێتەوە كە لەناو بێشكەوە تا گۆڕستان هیتلەری بەخێوكرد حەقیقەت رۆشن نابێتەوە .لە رەوشێكی بەمجۆرەدا تەنیا دۆخی خیانەتكردنە لە حەقیقەت. ئەگەر"گەڕان بەدوای حەقیقەت" دووچاری خیانەت هاتووە كە ئەركی سەرەكی رۆشنبیرێتیە ،بەتایبەتیش ئەم خیانەتە بەشێوەیەكی بەرباڵو لەالیەن حەمباڵێتی و سەرمایەدارێتی رۆشنبیرییەوە ئەنجامدەدەرێت ،واتە هەندێك مەسەلە هەن پێویستە لە رەگەوە چاوێكی پێدا بخشێنرێتەوە .تا ئەو بابەتانە شیكار نەكرێت كە پێویستە لە رەگەوە رەچاو بكرێنەوە ،ئەو پێگەیەی پێی بگەن جگە لە حەماڵ و سەرمایەداری نوێی رۆشنبیری بەوالتر هیچ ئەنجامێكی دیكەی لێناكەوێتەوە. ئەگەر قەیرانی سیستەماتیكی جیهانگیری تەنیا لەرێگای فەرمانڕەوایی نائاسایی قەیران درێژەی پێدەدرێت ،لە رەوشێكی بەمجۆرەدا باسنەكردنی قەیرانی رۆشنبیری ،یان سەرچاوەی خۆی لە نابینایی وەردەگرێت یان لەمیانەی حەماڵ و سەرمایەدارانی رۆشنبیرییەوە مەیسەر بووە كە نایانەوە سەر ڕێ .هەر رۆشنبیرێكی ئاسایی خاوەن كەرامەت ،زەحمەتی لە تێگەیشتنی ئەو راستییە نابینێت كە لە بنەڕەتدا قەیران پەیوەندی بە بنبەستبوونەكەی گۆڕەپانی زهنییەتەوە هەیە .چونكە تۆڕێكی هاوشێوەی پەیوەندی جەستە – رۆح لەنێوان بوونیادەكانی سیستەم و زهنیەتەكانیانەوە هەیە. قەیرانی جەستە لەبواری بوونیادییەوە ،وەك رۆح تەنیا قەیرانی زهنیەت ناكات بە پێویستییەك ،بەڵكو دەیكاتە پێشەنگەكەی .واتە لەپێشینەیی لە جەستەدا نییە لە قەیرانی رۆحیدایە .هەروەكو چۆن مردنی مێشك بەڵگەی مسۆگەری مردنی جەستەییە ،قەیرانی زهنییەتیش دەشێت بەڵگەی قەیرانی بوونیادی بێت .مسۆگەرە كە قەیرانێكی قووڵی رۆشنبیری لە ئارادایە .لەبەر ئەوەی لەمیانەی ئەو نوێبوونەوانەی لە هەندێك گۆڕەپاندا ئەنجامدەدرێت تێپەڕ ناكرێت ئەو وەاڵمەی بدرێتەوە
تا رادەیەك پێویستی بە قووڵبوونەوە هەیە پێویستە وەاڵمەكە پەیوەندی بە وەرچەرخانی سیستەمەوە هەبێت. واتە تەنیا لە میانەی "شۆڕشی رۆشنبیری"یەوە دەشێت قەیرانی رۆشنبیری سیستەم بەالوە بنرێت .بەر لەوەی گفتوگۆ سەبارەت بە شۆڕشی رۆشنبیری رۆژی ئەمڕۆمان بكەین ،ئاماژەكردن بە چەند نموونەیەكی مێژوویی تا دواڕادە دەرهەق بەم بابەتە رۆشنكەرەوە دەبێت. بەپێی دەرفەتەكانی شرۆڤەكردن دەركەوتووە كە یەكەمین گەورە شۆڕشی رۆشنبیری لەمێژوودا لە قۆناخی 4000 – 6000پ.ز لە میزۆبۆتامیا روویداوە .قۆناخێكە كە بۆ یەكەمین جار بەشێوەیەكی بەرفراوان هێزی كۆمەڵگا و هێزە سروشتییەكان تێبینی كراوە و لە ئاستێكی بەرزدا دەرەنجامی كرداری لێ هەڵێنجراوە .ئەمە ئەو قۆناخەیە كە گۆردن شیلد لەبارەیەوە گوتوویەتی تەنیا دەتوانرێت لەگەڵ ئەوروپای دوای سەدەی شازدەهەم بەراورد بكرێت. ئەو دەسكەوتە كۆمەاڵیەتییانەی تا ئێستا بەشێوەی ئامراز و زهنی لە ئارادان بەشێكی زۆری لەو قۆناخەوە بۆمان ماوەتەوە .دووەمین شۆڕشی گەورە ،قۆناخەكانی دامەزراندنی شارستانیەكانی سۆمەر و میسرە .هەم لەبواری زهنییەوە هەمیش لەبواری ئامرازەوە توانا و بەهرەی وەرچەرخاندنی دەسكەوتەكانی شۆڕشی قۆناخی یەكەم بۆ سیستەمی شارستانی پیشاندەدات .چەندین داهێنانی لە جۆری نووسین ،بیركاری ،ئەدەبیات، پزیشكی ،ئەستێرەناسی ،ئیالهیات و بایۆلۆژی ..هتد كە لەم قۆناخەدا دۆزراونەتەوە پێشكەوتنێكی رۆشنبیری لە ئاستی شۆڕشدان .دواتر تا سەردەمی شۆڕشی گریك – ئیۆنا مێژوو لەمیانەی فێربوونی ئەم پەرەسەندنانە و دووبارە كردنەوەیان بەردەوام دەبێت. شۆڕشی رۆشنبیری گریگ – ئیۆنا سێیەمین هەنگاوی مەزن پێكدێنێت .قۆناخی 600پ.ز یش قۆناخێكە هەم لەبواری زهنییەتی فەلسەفی ،هەم لەبواری زانستییەوە زۆر دەوڵەمەندانە گوزەری كرد .بێگومان گوزەركردن لە ئایینەكانی تێكەڵ بە میتۆلۆژیاكان بۆ شۆڕشی فەلسەفی شۆڕشێكی گەورەی رۆشنبیرییە .هەروەها لە بوارەكانی نووسین ،ئەدەبیات ،فیزیا ،بایۆلۆژی ،لۆژیك ،بیركاری، مێژوو ،هونەر و سیاسەتیشدا پێشكەوتنی شۆڕش ئاسا هاتنە ئاراوە .تا سەدەی شازدەهەم تەنیا لەرێگای گواستنەوەو دووبارەكردنەوەی بەرهەمی ئەم شۆڕشانە مێژوو بەردەوام بوو .بێگومان لە شوێن و كاتی دیكەشدا چەندین پەرەسەندنی دیكەی رۆشنبیری روویداوە .بەاڵم ئەمانە بە شۆڕشی گەورە دانانرێن .دەشێت قەڵەمبازی ئایینە یەكتاپەرستەكان وەك شۆڕشی زهنی گرنگ شرۆڤە بكرێت .هەروەها شۆڕشی ئەخالقی زەردەشتیش شۆڕشێكی گەورەی رۆشنبیرییە .لە چین كۆنفۆشیۆس، بوداش لە هیندستان بەهای گرنگی رۆشنبیرین.
19
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
بریسكە و روناكییە رۆشنبیرییەكەی سەدەكانی 12 – 8ی ئیسالمیش گرنگە .بەاڵم وەرنەچەرخانیان بۆ شۆڕش زیانێكی مەزنە. هەڵبەتە شۆڕشی رۆشنبیری ئەوروپا ریشەیی و بەرفراوانە .بەاڵم هیچ گومانێكی تێدا نییە كە سەرچاوەی خۆی لەو شۆڕش و روناكییانە وەردەگرێت كە باسمان كردن .پێویستە ئاماژە بەم خاڵە بكەم؛ تەواوی ئەم شۆڕشە رۆشنبیرییانە پەیوەندییان بە پاوانەكانی دەسەاڵت و چەوسانەوە نییە .بە پێچەوانەوە بەهۆی ئەم پاوانانەوە بەشێوەیەكی شایستە پێشكەوتنیان بە دەست نەهێناوە ،چەواشەكراون ،پووكێنراونەتەوە و زیاتر بەخۆیانەوە بەستوونەتەوە و كراونەتە سەرمایە. لە شۆڕشە رۆشنبیرییە گەورەكەی ئەوروپا ئەم واقیعە ئاشكرا و بەكاریگەرترە .سیستەمەكانی موتڵەقییەت و دەوڵەت – نەتەوە بەو سیفەتەی پاوانەكانی سەرمایەداری و دەوڵەتن ،هەوڵێكی زۆریان لەپێناو بەربەستكردن و چەواشەكردنی شۆڕشی رۆشنبیری و بەستنەوەیان بە دەسەاڵتی خۆیان داوە ،تەنانەت ئەمەیان بەكاری سەرەكی خۆیان داناوە .لەم بارەیەوە تێكۆشانی مەزن ئەنجامدراوە .لەپێناو لەدەستنەدانی سەربەخۆیی رۆشنبیری و كەرامەتی خۆیان ،لە ئەنگیزاسیۆنەكانەوە تا دەگاتە دادگاكانی شۆڕشی فەرەنسا بەرامبەر ستەمی ێ ئامانی دەسەاڵتە یەك بەدوای یەكەكان بەرخودانیان ب كردووە و دەستگیركردنیان رەچاوكردووە ،وەك برۆنۆ، ئاراسمۆس ،گالیلۆ ،تۆماس مۆر و ..هتد هاوشێوەكانیان. لەسەدەكانی نۆزدەهەم و بیستەمدا ،هەروەكو هەر گۆڕەپان و یەكینەیەكی كۆمەڵگا ،هەژموونگەرایی بەهێزی سەرمایە و دەوڵەت – نەتەوە لە گۆڕەپانی رۆشنبیری و یەكینەكانیدا رەنگدانەوەیەكی بەهێزی هەبوو .زانست، فەلسەفە ،هونەر و تەنانەت ئایینیش تا رادەیەكی مەزن لەگەڵ دەسەاڵت ،بەتایبەتیش بەگوێرەی بوونیادەكانی دەوڵەت – نەتەوە گونجێندران .پاوانخوازی هەردوو گۆڕەپان زەبرێكی بەهێزی لە سەربەخۆیی رۆشنبیری وەشاند .ئەو رۆشنبیرەی لە ژێر وابەستەیی و پاشكۆیەتی دایە یان بۆ سەرمایەداری رۆشنبیری یان لەرێگای زانكۆ و سیستەمەكانی دیكەی قوتابخانە بۆ حەماڵەكانی زانیاری گۆڕاوە .بوونیادەكانی قوتابخانە لەسەرووی هەمووشیانەوە زانكۆكان بوون بە پەرستگای نوێی هەر ێ دەوڵەت – نەتەوەیەك .رۆح و مێشكی نەتەوەی نو لێرەدا دەشۆرێتەوە ،بەدۆخی ئەو هاوواڵتی – بەندانە دەگەیەنرێن كە بەجۆرێك خوداوەندی دەوڵەت – نەتەوە دەپەرستن لەگەڵ هیچ قۆناخێكدا بەراورد ناكرێن .بەم دۆخە مامۆستاكانی گشت ئاستەكان لە پێگەی چینی راهیبی نوێدان .بێگومان تاكە تاكەی رۆشنبیران هەن كە كەرامەتی رۆشنبیرییان پاراستووە ،بەاڵم بە ژمارە هێندە
كەم و ریزپەڕن ناتوانن رێساكە تێكدەن. خاڵی گرنگتر سەبارەت بە پەرەسەندنەكانی ناواخنی شۆڕشی رۆشنبیری ئەوروپایە .بەر لە هەموو شتێك پێویستە بگووترێت زۆر باش ئایین ،زانست ،فەلسەفە و هونەری سەردەمەكانی پێش خۆیان هەرس كردووە .زۆر ئاشكرایە لەسەر بنەمای ئەم هەرسكردنە كۆمەكی خۆیان ئەنجامداوە .هەروەها پێویستە ئەوە پەسەند بكرێت سەبارەت بە چۆنیەتی نزیكبوونەوە لەحەقیقەت رۆشنبیرەكانی ئەوروپا مەودایەكی باشیان بڕیوە .لەبواری میتۆد و جێبەجێكردنەوە سەركەوتنیان مسۆگەرە .بەتایبەتیش سەركەوتنەكەیان سەبارەت بە سروشتی یەكەم (لە بوارەكانی فیزیا ،كیمیا ،بایۆلۆژی، ئەستێرەناسی) بەمجۆرەیە .بەاڵم ناشێت و ناكرێت هەمان شت سەبارەت بە هەڵوێستی زانستی، فەلسەفی ،هونەری و ئەخالقیەكانیان دەرهەق بە كۆمەڵگا بگوترێت كە سروشتی دووەمە .روونكردنەوەی واتادار و مەزن(مانیفستۆكان) ،دیسپلین (لقی)ی زانستەكان ،قوتابخانەی فەلسەفی ،مەیلی هونەری و باوەڕی ئەخالقییان پەرە پێداوە .بەاڵم هێندە سەركەوتوو نەبوون بتوانن كارەكتەری ئەخالقی و سیاسی كۆمەڵگا بپارێزن .بەپێچەوانەوە چەندە بە پاوانەكانی سەرمایە و دەسەاڵت گرێدراون ،بەو رادەیەش كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسیان كرد بە ئامانج تا لەناوچوو ،بەجۆرێك هاوبەشێتی تاوانیانكرد كە ئەمەش تەنیا بە ناتەواوی، كەموكوڕی و هەڵە كردنەوە روون ناكرێتەوە .قەیرانی رۆشنبیری بەمجۆرە دەستی پێكرد. بێگومان نەك تەنیا كۆمەڵگا ،بەڵكو لەبواری ژینگەش بە ئامانجی لەناوبردن توێژی رۆشنبیر تێیدا بەرپرسیارە. هەڵبەتە هەڵوێستی هاوبەشیان لە قەیرانی جیهانگیریدا، بەهۆی هاوبەشێتی قەیرانەكەوەیە .لێرەدا گرنگترین خاڵی پێویستە رۆشن بكرێتەوە ،چۆنیەتی پەرەسەندنی دۆڕاندنی رۆشنبیر ،تێكچوون و شێواندنێتی لەبواری ستراتیژی و تەكتیكیەوە .بەتایبەتیش لە پەرەسەندنی ئاڵۆزی مەزن ،شكست و خیانەت لە گۆڕەپانی یەكینە كۆمەاڵیەتییەكان (بەر لە هەموو شتێك لەو بڕوایەدام كە زانستەكانی سەبارەت بە سروشتی یەكەمیش ماهییەتی كۆمەاڵیەتییان هەیە یاخود پێویستە بەمجۆرە بن)دا ێ بەرپرسیار ببینین؟ ئایا نەخۆشییەكی پێویستە چی و ك پەیوەندیدار بە تەواوی پارادایمی زانستی جێگای باسە؟ ێ دیسپلین (لق)دا یان پێویستە بەشی شێر لە هەند بگەڕێین ؟ ئایا نەخۆشی بوونیادییە ،یاخود دەرەكی و كاتییە؟ ئایا دەرفەتی چارەسەركردنی هەیە؟ پێویستە چۆن رێگا و پەیڕەوەكانی تیماركردنی پێشبخرێت؟ دەشێت نیشانە بنەڕەتییەكانی شۆڕشی زانستی ێ یاخود پارادایمی چی بن؟ لەبواری ستراتیژییەوە نو
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 20
ێ بكەین؟ تەنیا كاتێك وەاڵمی ێ دەست پ پێویستە لەكو گەوهەرییانەمان بۆ ئەم پرسیارانە و هاوشێوەكانیان هەبێت ،ئەوا بە ئەندازەی دەركەوتن لە قەیران ،دەتوانین ئەركە پارادایمی و زانستییە نوێیەكانمان دەستنیشان بكەین. قەیرانی زانستی ناوەندێتی شارستانی ئەوروپا بوونیادییە. ئەمەش پەیوەندی بە پەرەسەندنەكانی قۆناخەكانی سەرەتای شارستانییەوە هەیە .ناوەندیبوونی زانست لە پەرستگا ،بەواتای یەكبوونی لەگەڵ دەسەاڵت دێت. چەندین نموونە هەن دەیسەلمێنن كە زانستی سەردەمی شارستانی سۆمەر و میسر بوو بە بەشێكی جیانەبۆوەی دەسەاڵت .ئەو راهیبێتییەی زانستی كۆكردەوە لە پێگەی گرنگترین هاوبەشی دەسەاڵتدابوو .كەچی لە راستیدا بوونیادی زانستی سەردەمی نیولیتیك جیاوازتر بوو. زانیاری ژن سەبارەت بە رووەكەكان لەوانەیە بناخەی بایۆلۆژی و پزیشكی بووبێت .هەروەها چاودێریكردنی بۆ مانگ و وەرزەكان ژمارەی لەگەڵ خۆی دەهێنا ئاراوە. بەدڵنیاییەوە دەتوانرێت راڤە و شرۆڤەیەكی بەمجۆرە بكرێت :پراكتیكی ژیانی هەزاران ساڵەی جڤاتەكانی گوند – كشتوكاڵ گەنجینەیەكی گەورەی زانیاری هێنایە ئاراوە. بەاڵم لەقۆناخی شارستانیدا ئەم زانیارییانە كۆكرانەوە و كران بە بەشێكی دەسەاڵت .لێرەدا وەرچەرخانێكی چۆنایەتی لەبواری نەرێنیدا روویداوە. زانیاری و زانستی كۆمەڵگا ركابەرەكانی بەر لە قۆناخی شارستانی بەشێكی كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسی بوون. تا بەرژەوەندییە ژیانییەكانی كۆمەڵگا نەیاندەكرد بە پێویستییەك مەحاڵ بوو زانست بە جۆرێكی دیكە بەكار بهێنرێت .تاكە ئامانجی زانست بەردەوامكردنی هەبوونی كۆمەڵگا ،پاراستن و گوزەرانی بوو .بیر لە ئامانجێكی دیكەی نەدەكرایەوە .بەاڵم شارستانی لە رەگەوە ئەم رەوشەی گۆریِ ،پاوانی خۆی لەسەر زانست و زانیاری ئاواكرد و لە كۆمەڵگای دابڕاند .لەكاتێكدا كۆمەڵگا لە زانست و زانیاری بێبەش كرا ،هێزەكانی دەوڵەت و دەسەاڵت لە رێگای وەرگرتنی زانست و زانیارییەوە تا بڵێی بەهێزبوون .ئافرێنەر و هەڵگرانی زانیارییان بە خانەدان و كۆشكەكانەوە بەستەوە و پاوانەكانی خۆیان پتەوكرد .بەمجۆرە دابڕانێكی ریشەیی زانست لە كۆمەڵگا بەتایبەتیش لە ژن بەدیهات ،ئەمەش بە واتای نەهێشتنی پەیوەندییەكەی لەگەڵ ژیان و ژینگە دەهات .لە هەمانكاتدا دابڕانی ریشەیی پەیوەندی نێوان ژیری ئەنالیتیكی و ژیری سۆزداری و گەورەبوونی كەلێن و مەودای نێوانیشیان بە یەكەوە زیادیان دەكرد. واتای زانست لە سروشتی كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگادا ئیالهیبوونە .كۆمەڵگا ئاستی زانیاری و مەعریفەی سەبارەت بە سروشتەكەی وەك گوزارشتی ناسنامەی
خۆی دەكات بە ئیالهی ،وەك ئیالهی دەبینێ. ێ بوار و گۆڕەپانی رۆشنبیری كاتێك سەرلەنو رێكدەخەینەوە و لە چوارچێوەی ئەركەكاندا هەوڵی پێشخستنی هەندێك پێشنیار دەدەین ،ناچارم لەسەر بنەمای رەخنەكان و لە ئاستی پرەنسیپدا پێشكەشیان بكەم: -1پێویستە هەوڵە رۆشنبیریەكان ،كار وخەباتەكانی زانست و زانیاری لە چوارچێوەی كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسی پێشبخرێت كە دۆخی بنەڕەتی هەبوونی سروشتی كۆمەاڵیەتییە .راستینەی ئەم كۆمەڵگایە كە بە درێژایی مێژووی شارستانی دابڕێنراوە و بەپێی بەسەرچوونی قۆناخ زیاتر سوواوە و تێكچووە ،لەسەردەمی مۆدێرندا كە مۆركی سەرمایەداری لێدراوە بە تەواوی پارچە پارچە كراوە ،رووبەڕووی پووكانەوە و لەناوچوون كراوەتەوە. – 2لە دۆخێكی وەهادا پێش هەموو شتێك پێویستە هەوڵی رۆشنبیری ،كار و خەباتی زانست و زانیاری بەربەستكردن و وەستاندنی ئەم رەوشە بكاتە ئامانجی خۆی .چونكە شتێك لەناوچووبێت زانستی نابێت. دەشێت یادەوەری هەبێت ،یادەوەریش زانست نییە. زانست بەو شتەوە پەیوەندیدارە كە هەیە و دەژی .ئەو كۆمەڵگایەی لەم رەوشەدایە ئەگەر دەخوازێت لەناو نەچێت ناچارە بەرامبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەداری (بەرامبەر تەواوی فاكتەرەكانی) بەرخودان بكات .ئیتر بەرخودان لەگەڵ هەبوون بە هەمان ئاقاردا دەڕۆن و یەكسانن .ئەگەر رۆشنبیر دەخوازێت بەشێوەی حەماڵێتی و سەرمایەداری رۆشنبیری نەژیت ،بەڵكو لەرێگای كەرامەتی لێتوێژەری راستەقینە بژی و لەسەر ێ بمێنێتەوە ئەوا پێویستە رۆشنبیران لە تەواوی پ هەوڵەكانیاندا هەم بەرخودانكاربن و هەمیش فاكتەرەكانی لێكۆڵینەوەیان لە چوارچێوەی رەهەندی بەرخوداندا بێت .لەم واتایەدا هەم رۆشنبیرییەكەی هەم زانستەكەی بەرخودانكارە .چەشنێكی دیكە یان خۆخەڵەتاندنە یان شاردنەوەی ناسنامەی سەرمایە و حەماڵێتییە. ئەو زانستەی پێشدەخرێت بەر لەهەموو شتێك 3ـ ناچارە وەك "زانستی كۆمەاڵیەتی" رێكبخرێت .ناچار زانستی كۆمەاڵیەتی وەك شاژنی سەرەكی تەواوی زانستەكان پەسەند بكرێت .نە زانستەكانی دیكەی (فیزیا ،كیمیا ،ئەستێرەناسی ،بایۆلۆژی) پەیوەندیدار بەسروشتی یەكەم ،نە زانیاری – زانستە مرۆییەكانی (ئەدەبیات ،فەلسەفە ،هونەر ،ئابووری) پەیوەندیدار بە سروشتی دووەم هەرگیز رۆڵی پێشەنگایەتی نابینن، ئەمانە پەیوەندییەكی واتادار لەگەڵ حەقیقەت دروست ناكەن .تەنیا كاتێك هەردوو بوار بەشێوەیەكی سەركەوتووانە پەیوەندی لەگەڵ زانستی كۆمەاڵیەتی
21
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ببەستن دەشێت بەشی خۆیان لە حەقیقەت وەربگرن. 4ـ بەو سیفەتەی كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسی بابەتی سەرەكی زانستی كۆمەاڵیەتییە ،پێویستە وەك ئۆبژەیەكی ئۆبژێكتیڤی یان دوالیزمەكانی سۆبژە – ئۆبژە ،ئێمە – ئەوانی دیكە ،جەستە – رۆح ،خوداوەند – بەندە و مردوو – زیندوو لێكۆڵینەوەی لەبارەوە نەكرێت كە لە هزردانی مرۆڤ قووڵكراونەتەوە و كەلێنی مەزن و هەڵدێریان خستۆتە نێوانیان ،بەڵكو لەمیانەی پەیڕەوێكەوە لێكۆڵینەوەی بەبنەما بگرێت كە ئەم دوالیزمانە تێپەڕ و دەرباز بكات .جیاوازی شێوازی ژیانی گەردوونە و ،ماهییەتێكە لەدۆخێكی چربۆوە ،ئازاد و نەرمتر لە سروشتی كۆمەڵگادا بەڕێوەدەچێت و جێگای باسە. بەاڵم گواستنەوە و گەیاندنی ئەم جیاوازییە بە ئاستی سۆبژە – ئۆبژە كە كراوەتە بناخەی سەرجەم بوونیادە ئایدیۆلۆژییەكانی شارستانی و مۆدێرنیتە ،مسۆگەر بە واتای پارچەبوون و لەدەستدانی حەقیقەتی گەردوونی و كۆمەاڵیەتی دێت. 5ـ ناشێت دامەزراوە فەرمییەكانی شارستانی و مۆدێرنیتە لەسەروویانەوە زانكۆكان ببن بە شوێنە سەرەكییەكانی لێتوێژینەوە .هەر وەك رابردوو لە رۆژگاری ئەمڕۆشماندا گەیاندنی زانست بە دەسەاڵتدارێتی و ئافراندنی لەالیەن دامەزراوە فەرمییەكانی دەوڵەتەوە ،بەواتای لەدەستدانی پەیوەندییەكەی بە حەقیقەتەوە دێت .دابڕانی پەیوەندی زانست بە كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسییەوە ،واتا لە دۆخی سوودبەخشی بۆ كۆمەڵگا نامێنێتەوە ،بە پێچەوانەوە لەپێشخستنی پاوانەكانی فشار و چەوسانەوەی سەر كۆمەڵگا یارمەتیدەر دەبێت .هەروەك چۆن ئەو ژنەی لەماڵی تایبەت یان ماڵە گشتییەكاندا ئاخنراوە راستینەی ئازادی و حەقیقەتی خۆی لەدەستدەدات، ئەو زانست و رۆشنبیرانەی لە دامەزراوە فەرمییەكاندا داخراون یان بەندكراون بەو رادەیە ئازادی و ناسنامەی راستەقینەی خۆیان لەدەست دەدەن .بێگومان ئەمە بەو واتایە نایەت كە هیچ رۆشنبیرێك لەم دامەزراوانە پێناگەیەنرێت و زانست پێشناخرێت .ئەو خاڵەی پێویستە دەركی پێبكرێت ،ئەو زانست و رۆشنبیرەی بووە بە دەسەاڵت لەئامانجی دۆزینەوە و لێتوێژینەوەی پەیوەست بە راستینەی كۆمەڵگا دادەبڕێت .دەركەوتنی نموونەی ریزپەڕی رۆشنبیرێتی و ئەو بەرهەمانەی بەهای زانستییان هەیە راستییە بنەڕەتییەكە ناگۆڕێت. ێ بوونیادنانەوەی لە كار و خەباتەكانی سەرلەنو یەكینەكانی تازەگەری دیموكراتیدا كۆمەكی زانستی و رۆشنبیری مەرجە .ئاشكرایە كە ئەم مەرجە لەرێگای ئەو سەرمایە رۆشنبیرییە جێبەجێ ناكرێت كە لە بازاڕدا هەیە .تەنیا ئەو زانست و كادیرانەی سەرچاوەكەیان ێ ئەكادیمیای نوێیە دەتوانن ئەم پێداویستییە جێبەج
بكەن .بێگومان ئەم هەڵسەنگاندنە كورتە و پرەنسیپەكانی چارەسەری كە لە چوارچێوەی ئەركی رۆشنبیری هەوڵی ئەنجامدانیماندا ماهیەتی پێشنیاری هەیە و پێویستی بە گفتوگۆكردنە .تەنیا لەڕێگای قەڵەمبازە نوێكانی رۆشنبیری و زانستییەوە دەشێت هەلومەرجەكانی قەیران بەالیەنی ئەرێنیدا تێپەڕ بكرێت .كاتێك ئەم خاڵە رەچاو بكرێت كە قەیرانی ئاماژە پێكراو جیهانگیری ،سیستەماتیك و بونیادییە ،ئەوا ئاشكرایە كە بۆ رزگاربوونیش پێویستی بە دەستێوەردانی جیهانگیری ،سیستەماتیك و بوونیادی هەیە .دەشێت لە ئەزموونی شۆڕشە لە ژمار نەهاتووەكان ئەو وانەیە فێربین كە لەرێگای الساییكردنەوەی زانست، دامەزراو و قاڵبە كۆنەكان یاخود پێكەوە لكاندنیان بەشوێنێك بگەین. بەشێوەیەكی تێكەڵ لەگەڵ شۆڕشێكی رۆشنگەری ریشەیی ،سەرلەنوێ خۆ بوونیادنانەوەی تازەگەری دیموكراتی لەسەرووی ئەو وانانەوە دێت كە پێویستە لە رابردوو فێری ببێت .لەگەڵ ئەمەشدا پێویستە یەكسەر جەخت لەسەر ئەو خاڵە بكەمەوە كە رابردوو ئێستایە. ئەگەر هێندە باسی تەواوی رابردووی كۆمەڵگای ئەخالقی و سیاسی نەكەین كە شێوەی رەسەن و راستەقینەی هەبوونی سروشتی كۆمەاڵیەتییە (بەاڵم نابێت ئەو خاڵە ێ بخەین كە كۆمەڵگای نیولیتیك ،كۆمەڵگای گوند پشتگو – كشتوكاڵ ،رەوەندەكان ،هۆز و خێڵ و گڕوپە ئاینییەكان بەسووربوونەوە تا ئێستا بەردەوامی بە ژیان و هەبوونی ێ ئەو بەهایانەی خۆیان دەدەن) .بۆ ئەوەی سەرلەنو خۆیان بەدەست بێننەوە كە لەالیەن پاوانەكانی دەسەاڵت و كەڵەكەكردنی پێنج هەزار ساڵە لەبەین براون ،بەدەستهێنانی زانست و رۆشنبیرییەكی خاوەن ماهیەتی شۆڕشگێڕی ،ئۆبژەیەكی ژیانی هەرە پێویستە. قاڵبوونەوە ،شیكاركردن و پێشخستنی هەوڵەكانی چارەسەری لەپێناو ئەركە رۆشنبیرییەكان لە هەموو كاتێك زیاتر گرنگییەكی ژیانی هەیە و پێویستییەكی دەست لێبەرنەدراوە.
ئا
س ت ی
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 22
ڕۆ
ش
ن بی
ر ی ژ
ن
ا ن ل
ە اب
ش
ویژدان نه‌جمه‌دین مامۆستای مێژوو
و ر ی
ك و ر
د
ست ا ن
ئاستی ڕۆشنبیری ژنان لە باشوری كوردستان سوكرات دەڵێت" كاتیك پیاوێك ڕۆشنبیر دەبێت تەنها تاكێكی كۆمەڵگە ڕۆشنبیر دەبێت ،بەاڵم كاتێك ژنێك ڕۆشنبیر دەبێت ئەوا هەموو ئەندامانی خێزانەكە ڕۆشنبیر دەبێت" ئەمەش مانای وایە كە ڕۆشنبیربونی ژنان بەرهەمەكەی خێزانێكی تەندروستی و یەكدا بكەین ئەوا جیاوازیەكی گەورە دەبینرێت ،چونكە لێدەكەوێتەوە ،چونكە پێشكەوتنی هەموو كۆمەڵگەیەك لەم ڕۆژگارەماندا ئاستی ڕۆشنبیری ژنانی باشور ڕۆژ بە بە ئاستی پێشكەوتنی الیەنە كۆمەاڵیەتیەكانی ژنان ڕۆژ بەرەو پێش هەنگاو دەنێت. و مەودای بەشداریكردنیان لە پێكەوەنانی بناغەی مەبەست لە ڕۆشنبیری ژنان لێرەدا ئەو زانست و كۆمەڵگە هەژماردەكرێت ،هەركۆمەڵگەیەك پایەی ژن زانیاریە نیە كەلە ناوەندەكانی خوێندندا وەریدەگرن، بڵند بنرخێنێت و دان بە مافەكانی بنێت وەك چەشنی بەڵكو ژنی ڕۆشنبیر بەوە پێناسە دەكرێت كە شارەزایی مرۆڤێكی تەواو تەماشای بكات مانای وایە ئەو كۆمەڵگەیە لە هەموو بوارەكانی ژیاندا هەبیت ،وەكو بواری ڕۆشنبیری لە ئاستێكی بڵندی ڕۆشنبیریدایە ،ئەگەر تەماشایەكی ئاینی ،ورد تێگەیشتنی ژنان لەم بوارەدا زۆر گرنگە، خێرای ئاستی ڕۆشنبییری ژنان لەسەدی بیست و بیست
23
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
چونكە مەسەلەی ئاینی بە چەشن و ڕێبازەكانیەوە هەمیشە كراوەتە هۆكارێك و مافەكانی ژنانی سنوردار كردوە .هەڵبەتە ئەمەش هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەڵە پەیرەوكردنی تێكستەكانی لەالیەن مرۆڤەكانەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت ئەم گرێیە بكاتەوە وەاڵمی هەبێت بۆ پاراستنی مافەكانی لە خۆ ڕۆشنبیر كردنی ئاینی ڕۆبچێت لە الیەكی دیكە، ڕۆشنبیری خێزانی الیەنێكی دیكەی ڕۆشنبیریە كە هەرتاكیكی ژن پێویستە بە چەشنێك خۆی ڕۆشنبیر بكات كە بە تەواوی لە مانای پێكەوە نانی خێزان و هەڵسوكەوت كردن لەگەڵ هاوژین و منداڵەكانی بكات بەجۆرێك كە بتوانێت پێگەی خۆی لەناو خێزان بپارێزێت و بڕیارەكانی وەك دایكێك و هاوژینێك بە هەند وەربگیرێت .هەروەها چەشنێكی دیكەی خۆ ڕۆشنبیركردنی ژنان بریتیە لە ڕۆشنبیری كۆمەاڵیەتی كە مەبەست لێی بەهێزكردنی پێگەی ژنە لە نێو كۆمەڵگەدا ،ئەمەش لەكاتێكدا دەردەكەوێت كە هەر تاكێكی ژن بە پێی ئەو داب و نەریتە دروستانەی كەلە نێو كۆمەڵگەدا هەیە بتوانێت خۆی بگونجێنێت ،هاوكات دژی ئەو داب و نەریتە كۆمەاڵیەتیانە بوەستێتەوە كە مافی مرۆڤ بون و ژیانی لێدەستێنێتەوە ،لە ئێستادا لە باشوری كوردستان ،سەرباری ئەو كۆسپانەی كە دێتە ڕێگەی ژنان بەاڵم توانیویانە هەنگاوێكی فراوان لەم ڕووە بنێن ،بەڵگەش بۆ ئەم كەمبونەوەی ڕێژەی زوو بەشودانی كچان ،مەسەلەی بەزۆر هاوسەرگیری پێكردن ،مەسەلەی ژن بە ژن ،خۆ سوتاندنی ژنان ،بەكارهێنانی ژن لە تۆڵەی خوێندا زۆر كەمبۆتەوە ،هەرچەندە ئەمە بەرێژە دەتوانین ئاماژەی پێبكەین و بنەبڕ نەكراوە. ڕۆشنبیری سیاسی لەمڕۆدا لە باشوری كوردستان بەشداریكردنی ژنان لە پێگەی سیاسی و چاالكی سیاسیدا بە ڕونی دەبینرێت، ڕێژەی ڕێكخراوەكانی داكۆكیكردن لە مافی ژنان بەرەو هەڵكشان دەچێت ،لەم ڕوەوە دەبینین ژمارەیكی بەرچاو لە ژنانی كاری پەرلەمانتار دەكەن چ لە پەرلەمانی كوردستان یاخود عێراق ،هەروەها لە ئامادەبونی ژنان لە پێگە بااڵكانی پارتە سیاسیەكاندا بە پارتە چەپەكان و ئیسالمیەكانەوە ،هاوكات بونی ژنان لە وەزارەتەكانی حكومەتدا ،خۆی لەخۆیدا هەنگاوی بەرفراوانی ژنانە لەم بوارەدا لە باشوری كوردستان بەبەراوردكردن بە خەباتی سیاسی ژنان لە ڕابردودا. بواری ئابوری جێگەی ژنان لە بواری ئابوریدا چ لەكەرتی حكومەت یاخود تایبەتدا بێت یاخود لە نێوخێزاندا ،ئەركێكی گەورەی ئابوری دەكەوێتە سەر شان ،ڕەنجی ژنان لە كێڵگەیەكی بچوكی كشتوكالێەوە دەستپێدەكات لە
دابینكردنی بژێوی خێزانەكەی ،پاشان وەكو فەرمانبەرێك لە دامەزراوەكانی حكومەتدا لە ئێستادا بەڕێژەیەكی زۆر دەبینرێت ،هەروەها بەمەشەوە نەوەستاوە ڕێژەكی فراوانی ژنان لەكەرتی تایبەتدا ئەركی بەرێوەبردنیان كەوتۆتە سەرشان كە پێشتر بەكەمی دەبینرا ،ژنان لەم هەنگاوە ئابوریەدا بەوەشەوە نەوەستاون توانیویان ه وەكوو سەرمایەدار بێنە ناو بواری ئابوری لە باشوری كوردستان. الیەنی هونەری و ئەدەبی لە ئێستادا ڕێژەیەكی زۆر لە ژنان لەم بوارەدا دەبینرێت، بە تایبەتی الیەنی هونەری پێشكەوتنێكی زۆری بەخۆوە بینیوە ،بەڵگەش بۆ ئەمە بەشداریكردنی ژمارەیەكی زۆری ژنانی لە بواری ڕاگەیاندن و هونەردا بەهەموو شێوەكانیەوە. تاكو ئاستی ڕۆشنبیری ژنان بەرەو پێش بڕوات پێویستە گرنگی زۆر بە مەسەلەی خوێندن بدەن و بەشداربن لە هەموو بوارە جیاوازەكانی خوێندندا ،چونكە ژنان تاكو زۆرتر بخوێنیت و بخوێنێتەوە زیاتر بەئاگادەبن لە گۆڕانكاریەكانی ژیانی خۆی و دەوروبەری ،گیانی پارێزراوتر دەبێت لە نێو خێزان و كۆمەڵگەكەی. هەروەها ئەوەشمان لە یاد بێت كە حكومەت دەبێت گرنگی بە دۆزی ژنان بدات ئەویش بە دەركردنی یاسای تایبەت بە پاراستنی مافەكانی ژنان ،ڕێگەكان بۆ دەركەوتنی تواناكانی ژنان فەراهەم بكات ،پێگەی لە ناو كۆمەڵگە پتەو بكات بە هاوكاریكردنی ژنان و بە دروستكردنی ژینگەیەكی گونجاو كە تێدا ژنان بە سەركۆت و بەندی داخراوی كۆمەڵگەدا زاڵ ببێت ،پێویستە پشتگیری لە ڕێكخراوەكانی ژنان بكات و هەوڵی بەدیهێنانی ئامانجەكانیان بدات ،لە پرۆگرامەكانی خوێندندا جەخت لەسەر مافەكان بكاتەوە ،چ وەكو بەخێوكەر یاخود وەك مامۆستا. خالێگی گرنگ كەپێویستە ئاماژەی بۆ بكەین ڕاگرتنی هێمنی و ئاسایشی واڵتە ،چونكە هەر تەنگەژەیەكی سیاسی لە هەر واڵتێك ڕوبدات ژنان بە پلەی یەكەم باجەكەی دەدەن ،بۆ ئەوەی مەودای ڕۆشنبیری ژنان بەرفراوان بێ ،دەبێت هۆو پێناوی لەباریان بۆ دابینبكرێت چونكە پێشكەوتنی هەر دەوڵەت و كۆمەڵگەیەك بەستراوە بە ئاستی هۆشیاری تاكی ژن تیایدا .تاكو بتوانێ بناغەی شارستانیەتی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو بەرهەم بهێنرێت.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ﺳﻨﻮور ﻛﻪرﯾﻢ ،ﻣﺎﻣﯚﺳﺘﺎ
24
ﺳرەﮐﯿﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﮐﺘر ﺑﯚ ﺑﻮﻧﯿﺎدﻧﺎﻧﯽ ﮐﯚﻣﮕﯾﮐﯽ دروﺳﺖ و ﻟﺳر ﭘ وەﺳﺘﺎو،
ڕۆﺷﻨﺒﯿﺮﯾ
لەگەڵ ئەوەی ڕۆشنبیری چەمکێکی فراوانە ،بە پێی ئایدیۆلۆژیا ،گۆڕانی جیۆلۆجی و ژینگەیی؛ قۆناخەکان و جیاوازیەکان مەفهومی جیاوازی لە خۆی گرتوە ،چی ڕۆشنبیری لەسەر ئاستی تاک بێت یاخود کۆمەڵگە بە گشتی .بێگومان ئەوەی زۆر گرنگە ڕۆشنبیری لەسەر ئاستی تاکە کە پێویستە تاک خاوەن پەروەردە و مەعریفەی بەهێز بێت ،چونکە بەو پێیەی تاک فۆڕمی کۆمەڵگایە لە قاڵبێکی بچوکتردا کەواتە ڕەنگدانەوەی کارەکتەری کەسێتی تاکە لەسەر بونیادی جۆرایەتی و چۆنایەتی کۆمەڵگە بە گشتی .ئەوەی گرنگە بوترێت چۆن دەتوانین ببین بە خاوەن کۆمەڵگایەک کە هەڵگری کارەکتەری مەعریفی بێت؟ یاخود کەریگەری ڕۆشنبیری لەسەر دروست بونی کۆمەڵگا چی دەبێت؟ دەکرێت تاکەکانی کۆمەڵگا چۆن خۆیان بە بەرپرسیار ببینن لەسەر کۆمەڵگایەکی ڕۆشنبیر؟ ژنان چی ڕۆڵێک دەبینن لەم نێوەندەدا؟ ئایا ل ه باشوری کوردستان خاوەن کۆمه‌ڵگایەکی هۆشیارین؟ دروستبونی دەیان قەیران و لۆد و سترێسە دەرونیەکان هۆکارەکانی چین؟ ئەمانە و دەیان پرسیاری تر کە دەکرێت شرۆڤەی پێویستیان بۆ بکرێت و شایەنی ئاوڕ لێدانەوەییەکی جدی تاک و کۆمەڵگەن و دەبێت بە زۆرترین کات ڕووبەڕووی دەسەاڵتی سیاسی وبەڕێوە بردن بکرێنەوە لە باشوردا .بێگومان زانست سەرەکیترین هۆکارە بۆ پێشخستنی ئاستی هۆشیاری تاکەکانی کۆمەڵگا بە هەموو ڕەهەندە جیاوازیه‌کانیەوە
25
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
چی ڕۆشنبیری کۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،تەندروستی و دەرونی وهتد بێت .دواتر بە پلەی دوەم بابەتە ڕوحیەکان (دین ،باوەڕدارێتی) بەرپرسیاری دوەمن ،دواترینیشیان که‌لتور و داب و نەریتی کۆمەڵگاش ئەمانە ڕاستەوخۆ بەرپرسیارێتی سەرەکیان بەردەکەوێت لە دیاری کردنی ئاستی ڕۆشنبیری تاک و کۆمەڵگا ،بەاڵم ئەوەی شایەنی باسە هیچ کام لەمانە نەیانتوانیوە ئەم بەرپرسیارێتیە وەکو پێویست بگەیەنن ،لە زانستدا پێشکەوتن هەموو کات ئاڕاستەی بەرژەوەندی دەسەاڵتخوازی بووە .سیستەمی دەسەاڵتداری جیهانی بە گشتی لە پێناو لەسەر پێ مانەوەی خۆیدا هۆکاری سەرەکی بون بۆ نەگەیشتنی تاک بە مەعریفەیەکی بەهێز ،هەموو کات سودیان لە کۆمەڵگەیەکی بە مێگەل بوو وەرگرتوە ،هەر بۆیە ئەو گەرایەتیەی ئەمڕۆ لە زانستدا ڕۆژ بە ڕۆژ هەنگاو بەرەو لوتکە دەنێت ،هۆکارە سەرەکیەکەی پارێزگاری کردنە لە دەسەاڵتی بەڕێوە بردن لە جیهاندا. دوهەم؛ بابەتە دینیەکان بە شۆڕبونەوەی عەقڵیەتە فیوداڵیەکەی کۆمەڵگا و تێکەڵبونی بە ڕێسا دینیەکان فۆڕمێکی کالسیکی و دۆگمایەتی وای وەرگرتوە کە جارێکی تر نەتوانرێ ئەویش ڕۆڵە سەرەکیه‌کەی خۆی بگێڕیت لە بەرەو پێشچونی کەسێتی تاک لە کۆمەڵگادا .که‌لتوری کۆمەڵگاش بەو پێیەی هەموو کات پشتی بە ڕێسا باوە کۆنە کالسیکیەکان بەستوە بە شێوەیەکی سەرەکی ڕێگر بوە لە بەرەەو پێشچونی کۆمەڵگە بەگشتی .بە گشتی بۆ ئەوەی بگەین بە کۆمەڵگایەکی ڕٶشنبیر دەبێت یەکەم هەنگاو بیر لە ڕێكخستنی پێکهاتە و ڕەگەزە جیاوازەکانی کۆمەڵگاو پەروەردەکردنێکی فکری بکرێتەوە لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژیا و ڕێبازێکی تێرو تەسەل بونیاد بنرێ بەپێی ئاستی داخوازی و بەرەو پێشچونی سەردەم .لە بەرەو پێشچونی ئاستی فکری و ڕۆشنبیری تاکدا دەتوانرێت ڕێژەی ناوەندگەرایی و هەڵپەی دەسەاڵتخوازی بەرەو الوازی ببرێت ،تاک و کۆمەڵگە دەبنە ڕه‌قیبی دەسەاڵتی بەڕیوەبردن و گەل دەبێتە بڕیاردەری داخوازی و چارەنوسی خۆی و چەمکی دیکتاتۆری بەرەو داڕزان و لەناو چون دەچێت و لە موقابیلدا هەموو ژومگەو پایەکانی دیموکراسی بەهێز دەبن. پێویستە تاک بۆ بەدەستخستنی مافی ڕەوای تاکە کەسی خۆی و پێشێل نەکردنی ئازادیە ڕەهاکانی و هەوڵی بەرەو پێشخستنی کەسایەتی خۆی بدات ،چەندە ئاستی هۆشیاری تاک بەرز بێت ئەوەندەش خۆی بە بەرپرسیار دەبینێت لە ئاست کۆمەڵگاو ئینتیما نیشتیمانی و نەتەوەییەکانی گەلەکەی .وەک ئاماژەم پێکرد ڕەگەز و پێکهاتەکانی کۆمەڵگا بە گشتی بە بێ جیاوازی پێویستە هەڵگری ئەم بەرپرسیارێتیە بن بە بەشداری نەکردنی هەر یەکێکیان هەڵدێری کۆمەڵگا بەدوای خۆیدا دەهێنێت .بەداخەوە بە پێی قۆناخە جیاوازەکان و تموحی دەسەاڵتخوازی و بیری تەسکی ڕەگەزگەرایی بە درێژایی مێژوی هەزاران ساڵە هەوڵی جدی لەسەر الواز
کردنی کەسایەتی ژن کراوە و چۆن کۆمەڵێ لە ماف و ئازادیه‌كانی پێشێل کراوە ،بە هەمان شێوەش لەمپەری گەورە خراوەتە بەردەمی بۆ پێشنەکەوتنی ئاستی ڕۆشنبیری .ترسی دەسەاڵت لە کارەکتەری ژن وای کردوە قاڵبێکی تەسک بکرێتە بەرگ و بکرێت بەبەر کەسایەتی ژندا ،بۆ ئەمەش زۆر جار لە ڕێگەی بچوک کردنەوە و لێدان لە کەسایەتی ژن زانست و دینیش کراونەتە چەکێکی بەهێز بۆ پێشخستنی ئەو پرسە بەڵکو پلەداری دروست ببێت و ژن لە ڕۆڵی دوهەمدا ببینرێت و ڕۆڵی ڕاستەقینەی لێ بسەنرێتەوە و بێ کاریگەر بکرێت لە کومەڵگادا بۆ دەربازبونی. ئەوەی زۆر گرنگ و ڕێگە چارەی پێویستە خودی کەسایەتی ژنە ،پێویستە هەموو لەمپەرو دڕک و داڵەکانی ڕێگەی ژیان تێک بشکێنێت و خودی کەسایەتی خۆی وەک تاكێک یەکەم جار ،دوهه‌میش وەک تاکێک خاوەن بەرپرسیارێتی ببینێت و هەوڵی جدی بۆ گێڕانەوەی کەسایەتی خۆی بدات .بەو هێزو وزە شاراوەیەی لە کاسایەتیدا هەیەتی هەوڵی چارەسەر کردنی پرسەکانی نێو کۆمەڵگا بدات و خۆی بە بەشێکی دانەبڕاو ببینێت لە کۆمەلگادا ،تا زیاتر مەسەلەی مافی مرۆڤ و ئازادی و دیموکراسی بچێتە سەر سکەی خۆی. ئەگەر باس لە بارودۆخی باشوری کوردستانیش بکەین وەاڵمە ڕاستەکە ئەوەیە کە هەلومەرجی ژینگەیی و شۆڕبونەوەی ئاین و که‌لتور زاڵێتی عەقڵیەتی دەسەاڵتداری وایکردوە نەک ئاستی ڕۆشنبیریمان الواز بێت بەڵکو کەمترین بیرکردنەوە و داهێنان لەسەر ئاستی تاکەکانی کۆمەڵگای ئێمە بخوڵقێت و لە جیاتی تاکێکی داهێنەر بێنێتە کۆمەڵگەیەکی مێگەلی مشەخۆر لەسەر ڕەنجی کۆمەڵگا پێشکەوتوەکانی تر کە خاوەنی دەستکەوتی گەورە و خزمەتگەلێکی بێوێنەن بە درێژایی مێژوی مرۆڤایەتی .هەر بۆیەش سەرهه‌ڵدانی هەموو قەیرانە جۆراوجۆرەکانیش و پرسە کۆمەاڵیەتی و دیاردە دزێوەکانی نێو کۆمەڵگاش ڕویان لە هەڵکشاندایە و بەرهەمی الوازی ئەو ئاستە مەعریفیەی کۆمەڵگای باشوری کوردستانن .پێشکەوتنی مەیلی کارکردنی تاکەکەسی و بێسەرەو بەرەیی ژیان کردن و ڕێک نەخستنی ژیان لەسەر ڕیتمێکی دیاری کراو کە لە ئاست داخوازیه‌کانی کۆمەاڵنی خەڵکدا بێت وایکردوە دۆخی بێچارەیی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتی دەرونی بۆ تاکەکانی دروست ببێت وبە جۆرێک ببینە کۆمەڵگایەکی تا ئاستێک دەرون نەخۆش و ناته‌ندروست .ئیدی لە باشووردا ئەوەی پێویستە پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە گەورە ڕۆشنبیریەیە کە دەکرێت بە پێشخستنی پەروەردەیەکی فکری و باکگراوندێکی مەعریفی و دواتر پالنی ڕێکخستنی تاک و رەگەزەکانی کۆمەڵگا بدرێت و جارێکی تر ڕوح بکرێتەوە بەبەر تاکی کوردیدا.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 26 شن ه فایه‌ق راگه‌یاندنكار
ﮐﺎرﯾﮕری ﻣﯿﺪﯾﺎ ﻟ ﺋﺎڕاﺳﺘﮐﺮدﻧﯽ ﮐﯚﻣﮕﺎ میدیا بە بیستراو بینراو خوێندراوەوە وەک چەکێکی دوو سەرە و بەشێکی دانەبڕاو لە مرۆڤ و کۆمەڵگا ،بە یەکێک لە بوارە گرنگەکان دادەنرێت بۆ ئاڕاستەکردنی کۆمەڵگا ،ئیدی بە ئاڕاستەی هۆشیارکردنەوە بێت ،یان بەپێچەوانەوە بۆ چەواشەکردن ،دیل کردنی فکر و گەوجاندنی کۆمەڵگا هەتا دەگات بە هەڵوەشانەوەی بێت. میدیا دەتوانێت بەشێک بێت لە پرۆسەی پێشکەوتنی کۆمەڵگا ،وه دەتوانێت کاریگەریی گەورەی هەبێت لە پەروەردەکردنی کۆمەڵگا و فراوانکردنی فکر ،رۆشنبیرکردن ،چارەسەرکردنی پرسەکانی ژنان ،دروستکردنی تێگەیشتنی کۆمەاڵیەتی ،یەکگرتن ،خۆشەویستی ،مرۆڤایەتی ،ژینگەپارێزیی ،واڵتپارێزیی ،پێشخستنی هونەر و پاراستنی که‌لتور و فەرهەنگ و زۆر بواری دیکە. بەپێچەوانەی ڕۆڵە ئەرێنییەکەوە ،میدیا دەتوانێت ڕۆڵی زۆر خراپ و نەرێنی لەسەر کۆمەڵگا دابنێت و بەرەو پاشکەتوویی و هەڵوەشانەوەی بەرێت ،ئەویش لەڕێگای باڵوکردنەوەی بابەتی چەواشەکار و دوور لە راستی ،چاندنی ڕق و کینە لەناو کۆمەڵگادا ،سوکایەتی کردن ،تانە و تەشەر ،بە ریکالمکردنی ژن ،لەناوبردنی که‌لتور و فەرهەنگ و ...هتد. ئەگەر سەرنجمان لەسەر میدیای ئەمڕۆی باشوری کوردستان چڕبکەینەوە ،دەتوانین بە ئاسانی لەوە تێبگەین ،کە زۆرینەی میدیاکانی ئێمە لە خاڵی دووەمدا خۆیان دەبیننەوە و میدیا و میدیاکارن تا ئەندازەیەکی زۆر بە مەبەست بێت یان بێ مەبەست کۆمەڵگا بەرەو پاشکەوتوویی و لێک هەڵوەشانەوە دەبەن. بەهۆی ئەوەی لێرەدا دەرفەتی ئەوە نییە ،کە یەک بە یەکی خاڵە نەرینییەکانی میدیای کوردی لە باشوری کوردستان بخەمەڕوو ،هەوڵ دەدەم لە چەند خاڵێکدا گرنگترین ئەو بابەتانە بخەمەڕوو ،کە میدیا دەبوو زۆر بە باشی و پێچەوانەی ئەوەی کە ئێستا هەیە کاری لەسەر بکردایە ،بەاڵم بەشێوەیەکی تەواو خراپ کاری لەسەر دەکات ،هەڵبەتە ئەوەی لێرەدا دەیخەمەڕوو سەرنجێکی گشتییە لەسەر میدیای کوردیی و باس لە زۆرینەی میدیا دەکەم. ژن/ میدیای کوردی لە باشوری کوردستان ،نەک نەیتوانیوە ڕۆڵ بگێرێت لەچارەسەرکردنی پرەسەکانی ژنان و بەداوداچوون
27
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
بۆ کێشە و گرفتەکانیان ،وە وێنا کردنی ژن وەک خۆی و پیشاندانی هێز و توانای ژن لە هەموو کایەکانی ژیان ئیدی لەڕووی سەربازیی بێت یان سیاسی ،فکری ،کۆمەاڵیەتی، زانستی ،پەروەردەیی ،هونەری ،وەرزشی ،ئابووری ،رێکخراوەیی و هەموو بوارەکانی دیکە ،کە ژن دەتوانێت ڕۆڵی گرنگی تێدابگڕێت ،بەاڵم لەالیەن پیاوەوە هەموو ئەو کایانەی لێ زەوت کراوە و مۆرکی پیاوەتی لێدراوە ،بەڵکو میدیای کوردی جارێکی دیکە زوڵم لە ژن دەکات و وەک بونەوەرێکی بێ ئیرادە و دەستەمۆ نیشانی دەدات ،کە تەنیا دەتوانێت خزمەت بە پیاو بکات و جەستەی بۆ شکاندنی ئارەزووی پیاو بەکاربێنێت. ئەگەر تەماشی ماڵپەڕەکانی باشوری کوردستان بکەین ،یان بەشی ژنی بە هیچ شێوەیەک تێدا نییە ،یانیش لە بەشی ژن-دا ،بابەتەکانی تایبەت مەکیاژ ،ستایلی جلوبەرگ و پێاڵو ،سێکسی ،بەخێوکردنی منداڵ ،ستایلی ماڵ ،کەوانتەر و مەتبەخ و چێشت لێنان و نووستن هەیە ،کە ئەمە جگە لە بچوککردنەوەی ژن و بەرتەسککردنەوەی دونیای ژن لە چواردیواری ماڵەکەیدا و وانیشاندانی ،گوایە کە ژن تەنیا دەتوانێت لە ماڵەکەیدا کار بکات ،منداڵ بەخێو بکات و خۆی بۆ هاوسەرەکەی ڕووت بکاتەوە ،هیچی دیکە نییە ،ئەمە بۆ میدیای بینراو و بیستراویش بە هەمان شێوەیە و بگرە سوکایەتی پێکردن بە ژن و هاندانی کۆمەڵگا بۆ زیادکردنی توندوتیژی بەرامبەر بە ژن و دروستبوونی تێڕوانینێکی ناشرین بۆ ژن زیاتر بەدەر دەکەوێت ،بەتایبەت لە رێگای درامای تورکی و دراما بەناو کۆمیدیا کوردییەکان ،کە بەتایبەت کار لەسەر ناشرین کردن و بچوککردنەوەی ژن دەکەن و وەک کائینێکی بێ هەست و سەرچاوەی هەموو کێشە و ئاشووبەکانی کۆمەڵگا نیشانی دەدەن. هونەر/ میدیای کوردیی لە ڕێگای دانە پێشی هونەری بیانی بەتایبەت عەرەبی و فارسی و تورکی و زاڵ کردنی بەسەر هونەری کوردییدا هیچ بەهایەکیان بۆ هونەری کوردی نەهێشتووەتەوە، کە ئەمە کاریگەریی زۆری هەبووە لە دوورخستنەوەی هونەرمەندی گەنج لە کاری هونەریی کوردیی ڕەسەن و پەنابردن بۆ هونەری بیانی و بەشێوازێک تێکەڵکردنی لەگەڵ هونەری کوردی ،کە هیچ مۆرکیکی کوردی پێوە دیار نەبێت، هەروەها هۆکاریکی باشیش بووە بۆ لە هونەر دوورخستنەوەی ئەو هونەرمەندانەی کە دەیانەوێت بەردەوام بن لەسەر ڕێڕەوی ڕەسەنایەتی هونەری کوردی. ئاینی/ میدیای ئیسالمی کوردی ،ئەوەندەی کاریان بۆ جۆشدانی توندڕەوی و چاندنی ڕق و کینە کردووە لە کۆمەڵگادا ،هەرگیز کارییان بۆ دروستکردنی خۆشەویستی و جۆشدانی پەیوەندی ڕۆحی لەنێوان مرۆڤ و خودای خۆیدا نەکردووە ،ئەو جۆرە لە میدیا ،تاکێک پەروەردە دەکات کە جگە لە خۆی و هاوبیرەکانی ڕاست و چەپێک بەسەر تەواوی تاکەکانی کۆمەڵگاکەی و جیهانیشدا دێنێت ،یانیش خوێنی هەموویان حەاڵڵ دەکات و بە شمشێرەکەی دەستی لە ملی پێکەوەژیان ،هاونیشتیمانی بوون و کۆمەڵگا و ژیان دەدات ،لەپێناو ئەو دنیایە ئەزەلییەی،
کە لە ئەندێشەی خۆیدا نەخشەی بۆ کێشاوە ،چوونی سەدان گەنجی کورد بۆ ناو چەتەکانی داعش و گروپە توندڕەوەکان لەم سااڵنەی دواییدا ،ڕاستی ئەم وتانە دەسەلمێنێت. سیاسی/ بابەت و بەرنامە سیاسییەکانی هەر دەزگایەکی ڕاگەیاندن گوزارشتە لە سیاسەتی ئەو حزبەی کە خاوەنی دەزگاکەیە، هەمەڕەنگی تێدا نابینرێت و تەنیا خود بینی تێدا دەبینرێت. کۆمەاڵیەتی/ فکریی و ڕوشنبیریی/ بەرنامە و بابەتی فکریی و ڕۆشنبیریی لە ڕاگەیاندنەکانی باشوری کوردستان-دا زۆر بە کەمی دەبینرێت و ئەوەی کە هەیە ناتوانێت ببێت بە خۆراکێکی باش بۆ فکری تاک ،گرنگی نەدانی میدیای کوردیی بە فکر ،بەتایبەتی کاریگەریی نەرێنی لەسەر گەنجان دروستکردووە ،بەو پێیەی گەنجی ئێستا زۆر کەم ڕوو لە خوێندنەوەی کتێب دەکات و زیاتر خۆی بە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان و میدیاکانەوە سەرقاڵ دەکات. ژینگە/ سەرەڕای هەبوونی ژمارەیەکی زۆر میدیای کوردیی ،بەاڵم زۆر کەمن ئەو میدیایانەی ،کە گرنگی بە پارێزگاریکردن لە ژینگە دەدەن و تاک هۆشیار دەکەنەوە لە زیانەکانی پیس بووونی ژینگە ،بەشێوەیەک من شەخسی خۆم لە هیچ تەلەفیزیۆنێک- دا بەرنامەی بەردەوام و تایبەت بە ژینگە نابینم ،تەنها هەندێک بەرنامەیی ڕادیۆیی گوێ بیست دەبم و لە ژمارەیەکی زۆر کەم لە ماڵپەڕەکانیشدا بەشی ژینگە هەیە ،کە ئەوانیش زۆر چاالک نین و نەیانتوانیوە وەک پێویست ڕۆڵ بگێڕن. بۆی ه گرنگ ه ك ه راگه‌یاندنه‌كان رۆڵیان هه‌بێ ل ه رۆشنبیركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا ل ه هه‌موو ئه‌م گۆڕه‌پانانه‌دا ،میدیاكان ئه‌گه‌ر نه‌توانن خزمه‌تی كۆمه‌ڵگا بكه‌ن و ب ه پێچه‌وان ه ته‌نیا بكه‌ون ه خزمه‌تی ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتدار و سه‌رمایه‌دار ،به‌داخه‌و‌ه ده‌بن ه هۆكاری پاشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگا نه‌ك پێشكه‌وتنی ك ه ئه‌مه‌ش ئه‌مڕۆك ه زۆر ب ه ئاشكرایی به‌رچاو‌ه و ده‌بینرێت .میدیا ئامێرێك ه ك ه ب ه بێ ئیزن ده‌توانێ بكه‌وێت ه هه‌ر ماڵێك ،بۆی ه گرنگ ه ك ه بۆ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگایه‌كی رۆشنبیر و تێگه‌یشتوو خاوه‌ن سیاسه‌تێكی جوان و رۆشنبیران ه بین .به‌تایبه‌ت ب ه جێگای ریكالم كردن ب ه ژنانه‌و‌ه ل ه میدیاكاندا ،هه‌وڵ بده‌ین ك ه رۆڵی ئه‌ساسی ژن چی بووه و ده‌بێ چون بێت ،گرنگی پێ بده‌ین .راگه‌یاندن ئه‌گه‌ر خاوه‌ن بیرێكی ئازاد نه‌بێ ،ناتوانێ رێگا نیشانده‌ری كۆمه‌ڵگا بێت ،ب ه پێچه‌وان ه ده‌بێت ه هۆكاری به الرێدابردنی كۆمه‌ڵگا .بۆی ه گرنگترین رۆڵ تایبه‌ت ه ب ه راگه‌یانده‌كان و زیاتر ل ه هه‌ر دامۆده‌زگایه‌كی تر ل ه كۆمه‌ڵگادا دیار‌ه و ده‌توانێ ئه‌وه‌ی ك ه ده‌یه‌وێت بیكات .بێگومان ئه‌گه‌ر ل ه ئه‌خالقدا الوازی هه‌بێ ،نه‌ك ته‌نیا راگه‌یاندن باشترین ئامێر ده‌توانرێ ب ه خرابترین شێو‌ه كه‌ڵكی لێ وه‌ربگیردرێت .ئه‌م بناخ ه ئه‌خالقیان ه بێگومان ل ه كۆمه‌ڵگادا هێشتا هه‌ر هه‌بوونی خۆی پاراستوه و راگه‌یانده‌كان پێویست ه بتوانن ئه‌م ه جارێكی تر زیندوو و ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه رێگا نیشانده‌ر بن بۆ كۆمه‌ڵگا نه‌ك بكه‌ون ه خزمه‌تی ده‌سه‌اڵت.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 28
وا ر ی
ﺳﻪﻣﯿﺮه ﻣ ﺤ ﻪ ﻣ ﻪ د، ﻣﺎ ﻣ ﯚ ﺳﺘﺎ
ﺧ ﻮ ﻨ ﺪە
ﭼ ﺎ و ڕ ۆﺷﻨ
ﯽ
ژ ﻧ ﺎ ن
ئەوەی الی هەموان ئاشكرایە پەروەردە پایەیەكی گرنگی خوێندەوار بوون و چاوكرانەوە بە ڕوی زانیاری ،كرانەوە ب ه ڕووی دونیای دەرەوەی ماڵ بۆ كچان و ژنان ،هەربۆیە دەمێك ساڵە هەوڵەكانی ئێمەی چاالكوانان لەسەر ئەوە چڕكردۆتەوە كە كچان بخرێنە بەر خویندن و لە سنوری تەسكی چوار دیواری ماڵ بێنە دەرەوە و لە ڕێگەی چونە خوێندن دونیابینی خۆیان فراواون بكەن و ئەزمونە جیاوازەكان لە دەرەوە ماڵ بە چاوی خۆیان بببینین و تێدا بژین ،چونكە لەو ڕێگەیەوە بگەنە ئەو تێگەیشتنەی كە ئەگەر كچێك لە خێزانێكی خاوەن ئەقڵەتێكی دواكەوتودا دەژی ،ئەوە هەر ئەو نیە وایە ،بەڵكو لە گەڵ هاوپۆلەكانی
29
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ئەو ئەزمونە دەبینێت كە كچانی تریش گرفتی خێزانی و كۆمەڵگەییان هەیە ،بەاڵم دەبینین ئەوان بەردەوامی دەدەن بە ژیان .ئیدی لێرەوە بەو ئەزمونە بچوكە لەبری دەیان ڕێكخراوی ژنان ئەو كچە بە تەنها بەو ڕێگەیەی كە خوێندنە دەگاتە پلەیەك لە هۆشمەندی بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارە بۆ گرفتەكانی و لەویەو‌ه متمانەی بە خۆی ال دروست دەبێت، كە مرۆڤیش خاوەنی متمانە بە خود بوو ،توانای زاڵبونی بەسەر گرفتەكاندا باشترە وەك لە مرۆڤێكی گۆشەگیر و تەسك بین و كەم ئەزمون. ئەوەی لێرەدا گرنگە بخرێنە ڕوو كە تاچەند هانی كچان و ژنان دراوە بۆ خۆ خوێندەوار كردن و بەدەست هێنانی پسپۆڕی و بڕوانامە تاوەكو هەرنەبێت لە بواری پەروەردەدا بەشداری كارایانەی خۆی بە كۆمەڵگە نیشان بدات. من زۆر دەمیكە گەیشتومەتە ئەو باوەڕەی كە لە كۆمەڵگە داخراواەكاندا تاكە ڕێگە بۆ كچان و ژنان بۆ دەرچون لەو چوارچێوە سنوردارەی بۆیان خوڵقیێنراوە خوێندنە ،بیانویەكی باوەڕپێكەرە بۆ خۆڕزگاركردن لە زیندانی ماڵ و چێژ ێ مەرج ه و دەرفەتێكی كراوەیە بەاڵم بە هۆی بینین لەو ئازادیە بەرفراوانەی لە دەرەوەی ماڵ ك ه بۆ گەڕانی پیاوان بە ب جیاكاری ڕەگەزیەوە بۆ كچان و ژنان مەرجدارو سنوردارە .جا بۆ ئەوەی ژنان و كچان لەو تەوقە تێپەڕ بن پێویستیان بە ئاگایی و هۆشمەندی بەرز هەیە تاوەكو بایەخ و سەنگی ئەو خوێندنە الیان بە هەند وەرگیراو بێت ،ئەمەش تەنیا لەسەر كچان و ژنان بەند نیە بەڵكو مامۆستایان و كادیرانی بواری پەروەردە ئەركێكی گەورەیان لە ئەستۆیە بۆ هاندان ،پەرەپێدانی تواناكانی ژنان و كچان لە بواری خوێندن و بەدەست هێنانی بڕوانامە ،بۆئەوەی ئەگەر كۆمەڵگە كاری سیاسەت و میدیاو سەرمایەگوزرای و حزبایەتی و ...هتد بەكاری ئەوان نازانێت و دابەشكاری و جیاكاری جێندەری بۆ پیشەكانی دەرەوەی ماڵ كردوە ،دەكرێت هەلی خوێندن وەك تاكە دەرفەتی قەناعەت پێكردنی كۆمەڵگە بە توانا و زانست و خوێندەورای پەروەردەی ئەوان بكەن ،ئەمەش دەروازەیە بۆ چونە نێو هێڵە گشتیەكانی بەدەست هێنانی مافی بەشداری پێكردنی كچان و ژنان لەسەر كایەكانی ژیاندا. نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت كە ژنان لە هەستی دایكایەتیەوە پەروەرده‌كارێكی بە ئەزمونن ،جا چ ئەوەی لە چوارچێوەی قوتابخانەكاندا دەتوانن بە باوەشی دایكانەوە زانیاریەكان بە مندااڵن بگەیەنن ،ئەگەر بەتەنها بە فێركردنی پیتێكیش بێت ،گۆڕنگاریەكی گەورە لە دونیابینی منداڵدا دروست دەكەن ،بەمەش دەتوانن ڕۆلێكی گەورە بگیڕن لە ێ دەدەن ،بەاڵم لە قوتابخانەكاندا بە ڕاست كردنەوەی ئەو هەڵەیەی كە خێزانەكان جیاكاری ڕەگەزی بەردەوامی پ بیری یەكسانیخوازانەوە كچ و كوڕ وەك یەك فێردەكرێن و پەروەردە دەكرێن ،ئەم نەوە ڕاهێنه‌رە بە یەكسانیخوازیە لە داهاتودا گەلێك گرفتی خێزانی و كۆمەڵگەییمان لە كۆڵ دەكاتەوە كە ئێستا پێوەی دەناڵێنین ،ئەگەر كچەو لە داهاتودا بوو بە دایك جیاوازی لە نێوان كوڕو كچەكەیدا ناكات ،ئەگەر كوڕەو لە داهاتودا ببو بە باوك نابێتە باوكێكی تاكڕەو تەنیا خۆی بڕیاردەر بێت لە خێزاندا و گومانی لە كچەیی و متمانەی ڕەهای بە كوڕەكەی هەبێت .چونكە لە قوتابخانەی دەرەوەی ماڵەكەیەوە ئەوەی بینیوە خۆی و هاوپۆلە كچەكەی وەكو یەك مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە ،بۆیە كە گەورەش بوو هیچ جیاوازیك لە نێوان خۆی و هاوسەرەكەیدا نابینێت ،كەوابێت لە نێوان كچەكه‌ی و كوڕەكەشیدا ئەم جیاكاریە ڕەنگدانەوەی نابێت ،النی كەم مادام باوەڕ بەو جیاوازیە نیە ،ئەگەر لەبەر خاتری رازی كردنی كۆمەڵگەش پیادەی بكات هەرنەبێت لە ماڵەكەی خۆیدا پیادەی ناكات ،كەواتە بە پێچەوانەی ئەو خێزانەی پێشوو كە ئەگەر لەدەرەوەش یەكسانی و ئازادی ڕەگەزی فەراهەم كرابێت لەبیری دواكەوتوانەی خۆیەوە بە ڕێگەنەدانی بە خوێندنی كچەكەی ناهێلێت ئەم یەكسانیە ببێتە بەشێك لە ڕێسای خێزانەكەی ،بەاڵم بە پیچەوانەی ئەو خێزانەی كە پێشتر لە كاتی قۆناغەكانی خوێندا ئەزمونی یەكسانی پێی شەرم دەبێت جیاوازی نەك لە خێزانەكەیدا بەڵكو لە كۆمەڵگەكەشیدا هەبێت ،ئەمەش دەبێتە مایەی ڕەخنە لەالی بەرامبەر و جیاكاریەك كە دركی پێ دەكات .ئەم جۆرە لە دایك یان باوك یان خێزان كە ئەگەر كەمیش بن بە ڕێژە جێگەی ئومێدی گەورە دەبن المان بۆ بە گژداچونەوەی هەر توندوتیژی و جیاكاریەك كە لە كۆمەڵگەدا بەرامبەر هەر ڕەگەزێ دەگوزەرێت ،ئەمەش سەرمایەیەكی مرۆیی بە نەرخن بۆ گەشەپێدانی كۆمەڵگەو گەیشتن بە كۆمەڵگەیەكی دیموكراس و مەدەنی كە تیایدا منداڵ و گەورە، ێ باوەڕ ،دەوڵەمەندو هەژار ،وەك یەك مافی هاواڵتی بوون و خۆكاندید كردن و مافی یەكسانی ژن و پیاو ،باوەردارو ب بەشداری كردنیان لەسەرجەم بوارەكانی ژیاندا بەرقەراردەبێت.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 30
ﻦ ، داری ﺋﺎزادی ﻮﻮ ﻦ ﺋﺎو دە،، ، ﯽ ا ﯿ ﺋﺎزادی ﯽ ﯿﺪ ﮐﺎری ر
ن| جیران ساڵح
وەكو بێکەسی شاعیر دەڵێ: مەڵێ من ژنم تۆش وەک منی موحتاجی عیلم و فەنو و خوێندنی هەستە تێکۆشە تا خوینت گەرمە سەرپۆش فڕێدە چی وادەی شەرمە. ئێمه وەكو ژنانى گەنج لە مێژووه تاكوو ئێستا هێرشى جۆراوجۆر لەسەر ژيانمان دروست بووه و تا ئێستاش بەردەوامه .ئەم هێرشانه لەسەر ژن دروست دەبێ و به تايبەتى لەناو ژنانى گه‌نج باڵوبووەته‌وە ،ئەمرۆ دەسەاڵت دەیەوێت ژنان هەر بەترس و بێدەنگی بمێنێتەوە ،چونكه وا دەزانێ كۆمەڵگ ه بەو شێوەيه بێدەنگ دەبێت. وەک ڕێبەر ئاپۆ باسی لێوە دەکات ،تیۆری گوڵ هەیە ،لەناو سروشتدا هەموو زیندەوەران بەرگری لەخۆیان دەکەن، بۆ نموونە ژیژک بە دڕکەکانی پشتی خۆی دەپارێزێت، کیسەڵ قاوغەکەی سەر پشتی خۆی دەپارێزێت ،مێش هەنگ بە جزەکەی خۆی دەپارێزێت ،گوڵیش بە دڕکەکەی خۆی دەپارێزێت .گوڵ هەرچەندە زۆر جوان و ناسکە ،بەاڵم دڕکی هەیە بۆ خۆپاراستن بۆ ئەوەی خۆی بپارێزێت لە
زیانەکانی دەوروبەر ،هەروەها مرۆڤیش وایە پێویستی بە بەرگری كردن لەخۆ هەیە ،بەتایبەتیش ژن لە بەرامبەر ئەو هەموو شەڕە تایبەتانە پێویستی بە بەرگری هەیە، ژنیش دەتوانێت بە بەهێزکردنی کەسایەتی خۆی و ڕێکخستن بووین و چاالکبوون و به‌رزكردنی ئاستی تێکۆشان پارێزگاری لە خۆی و گشتی کۆمەڵگە بکات. بۆ پاراستنی جەوهەری شتی هەرە گرنگ ڕێکخستنە ،چ لەناو ڕێکخستن بێت و چ لەدەرەوەی ڕێکخستن ،لەناو کۆمەڵگەدا ئەرکی پاراستن لەسەرشانی گەنجان و ژنانی گەنج دایە ،بەاڵم بەتایبەت بەڕێکخستنبوونی ژنان دەردەکەوێت کە ئەرکی پاراستن بە پێشەنگایەتی ژنانی گەنج پێکدێت .چونکە لەناو کۆمەڵگەدا ،ڕۆحی دینامیکی ڕادیکاڵ و بە جەسارەت و فیداکاری بە تایبەتمەندی گەنجان ناسراوە ،بۆیە لەبەرامبەر هەر جۆر‌ه شەڕی تایبەت ،ژنانی گەنج دەتوانن پاراستنی گشتیی ژنان بکەن .ئەگەر هەر ژنێک بەرگری لە خۆی و کۆمەڵگە نەکات ،هەرکات لەناو مەترسیدایە ،چونکە ئێمە دەزانین کە بۆ ئەقڵییەتی پیاوساالری باشترین ژن ژنی زەعیف و بێبەرگرییە .ئێمە بینیمان کە لە سەدساڵی ٢١هەمیندا،
31
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
هێرش لەسەر شەنگال دروستبوو ،ژنان ڕوبەڕووی هێرش بوونەوە و لەم سەد ساڵەدا لە بازاڕه‌كاندا فرۆشران و دەستدرێژیان بەرامبەر کرا و توشی کۆمەڵکوژی ڕۆحی و جەستەی بوونەوە .ئەگەر ئەوکات هێزی ژنان هەبوایە، هەر وەکو ئێستا کە یەکینەکانی ژنانی شەنگال (یەژەشە) هەیە ،هیچ کەس و گروپێک دەیانتوانی ئەم هێرشە بکەن؟ هەموومان وەاڵمی ئەوە دەزانین کە نەخێر ،نەیاندەتوانی ئەو کۆمەڵکوژییە بەرامبەر ژنان و گەلی ئێزدیش ئەنجام بدەن. سەره‌ڕای ئه‌وه‌ش ئەگەر ژن بيەوێت ده‌توانێ ئەو ترس و بێدەنگيەى كە لە ناخى دروست بووه بیبەزێنێ، كەسايەتيیەكى گەورە دروست بكات ،وەكو ئەو ژنانەى كە ئێستايش ناويان وەكو خۆرێك دەدروشێتەوە ،لەیال قاسم ،ڤيان سۆران و چەندين ژنانى شۆرشگێڕى ناودار. شەڕى تايبەت بۆ ئەوەى خۆى بچەسپێنێ بۆ تێكدانى كۆمەڵگە ئەيەوێت كه‌لتور و ئەخالقى كۆمەلگەكەمان تێك بدات ،وە لەسەرەتايشەوە له گەنجان و ژنانى گەنجه‌وە دەستپێدەكات ،چونكە دەزانێ گەنج دواڕۆژى واڵتە ،بەگەنجيشەوە واڵت سەر دەكەوێت ،هەڵدەستێ بە تێكدانى بيرۆكەى گەنجان و ژنانى گەنج بۆ ئەوەى بير له ئازادى نەكەنەوە .شەڕى تايبەت له منداڵییەوە دەستپێدەكات و تا كۆتايش بەردەوامه و ئه‌مه‌ش ب ه رێگای جیا جیادا ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگه و گه‌نجاندا ده‌سه‌پێنن. یه‌ك لەو ڕێگايانەش ك ه لە هەمووى گرنگه‌تره ،ميديايه. چونكه ئێمه مودمين بوينه کە شتى كۆمەڵگايەكى تر دووباره بكەينەوه ،ئه‌و كه‌لتوره‌ی ك ه ب ه رێگای میدیاكانه‌و‌ه تێكەڵى كه‌لتورمان بووه و بوه‌ت ه هۆى ناشرين بوونى ئەخالق و كه‌لتورمان ،بۆ نمونه له واڵتى ئێمه‌دا به تايبەتى ل ه ميدياكاندا به‌رده‌وام حەڵقەى توركی ،ئێرانی، هندى و كۆری دۆبالژ دەكەنه‌و‌ه و كار لە میدیاکانیشمان دەكەن ،ئەى بۆ نايەن كه دەيان كەسى گه‌نج و بەتوانامان هەن هاوکارییان بکەن كه كورته فیلمێكى كوردى و جوان دروست بكەن كه هاوكات كه‌لتورو ئازایەتى و تێكۆشانى گەلى كورد و ژنانى كورد ده‌سەلمێنێ. سيستەمى سەرمايەدارى بەڕێگەى وەرزش له ناو كۆمەڵگەى ئێمه‌دا زۆر زۆر باڵوبووەتەوه ،ل ه یاری تۆپى پێدا دەبينين پێش ياريیەكە هه‌موو ئیمكانی مادیاتی خۆیان بۆ اليەنگرى تيمەكان سەرف دەکەن ،هەروەها چەندين شتى تريش ڕوودەدات ،وەكو شەڕ و توندوتيژى نێوان اليەنگرى تيمەكان ،كاتى ياريەكه ژيان ئەوەستێ، قەرەباڵغی زۆر دروست دەكات و ته‌نیا ئامانجیان ل ه ژياندا ئەو شتە بچوكەيە. توندوتيژى دوو جۆرى هەيه؛ زهنی و فیزیکی، توندوتيژى فیزیکی سەرەتا لە ماڵەوه دەسپێدەكات ،وەكو زيندانيكردنى ژن ،ئيتر ژيان الى وەكو دۆزەخى لێدێت و
چەندين نموونه‌ی تر وەكو بەكارهێنانى هێز دەستدرێژى كردن بۆ سه‌ر ژنان .دیسان ل ه بواری ئازاردانى جەستەيی چەندين نمونه هەن كه ئەم ئازاردانه ئەسەلمێنێ وەكو ئەوەى كە له باشورى كوردستاندا ڕویدا ونموونه‌ی ئه‌وه‌ش ژنێكى گەنج و جوان بە ناوى سنور خان بوو. سنور بۆ ب ه ده‌ست خستنی ماف و ئازادی خۆى ماڵەوەى بەجێهێشت به‌اڵم باوكى لەيەكێک له پاركەكانی شار زۆر ب ه شێوه‌یكی دڕندان ه كوشتی. ئازاردانى زهنی بريتيیه له ئازاردانى دەرونى مرۆڤ به تايبەتى ژن ،وا دەزانن ژن هەر ئەبێ لەماڵەوه بێ ،بۆيه رۆژ به رۆژ ئەم ئازار‌ه زياد دەكات و چەندين تاوانى لێ ئەبێتەوه .ژن ناتوانێ زۆربەى كات داواى مافى ژيانى خۆى بكات ،بەتايبەتى لەكۆمەڵگەى ئێمەدا هەندێ جار بەقسەى ناشرين و چەندين شتی تر ئازارى دەرونى دەدات ،واى لێدەكات خۆى به بچوك ببينێ و ژيانى ال تاڵ دەبێت .هەموومان دەزانين لەناو كۆمەڵگەى ئێمه‌دا چی رووده‌دات ،بۆ نموونه كچێكى گەنج ئەوەندە سه‌ركوتی ده‌كه‌ن ك ه بۆچی ئه‌م كاره‌ت كردوه و وه‌هات كردوه ،وا مه‌ك ه باش ه نیه ،عه‌یب و شه‌رم ه و كۆمه‌ڵی قسه‌ی وه‌ها ك ه رۆژان ه ژنان رووبه‌ڕووی دهبنهوه و ئەويش ل ه ناچاریدا و ل ه سه‌ر شتێكی وه‌ها بچووك كۆتایی به ژیانی خۆی دێنێ و خۆی ده‌سووتێنێ. بۆیه گرنگ ه هه‌موومان باش بزانین هەتا بێدەنگى هەبێ زوڵميش زياتر ده‌بێت ،پێویست ه بەهەموومانەوه ئەو بێدەنگيه بشكێنین و داواى مافەكانى خۆمان بكەين و هه‌وڵ و تێكۆشانی بۆ بده‌ین ،هاوكات ئێمه ئەبێ خۆمان پەروەردە بكەين ،خۆمان هۆشيار بكەين و له‌م چوارچێوه‌شدا خۆمان به‌رێكخستن بكه‌ین .هاوكات ڕاپەرين بەرامبەر هەرجۆره شەڕى تايبەت وزهنییەتی پياوساالرى و ئەو بيروبۆچوونانه كه لە بەرامبەر ژن هەيە لە ناوى بەرين ،ئێمه وەكوو ژنانى گەنج دەمانەوێ بيركردنەوەيەكى نوێ دەست پێبكەين بۆ ئەوەى بتوانين ئازاد بژين و خۆمان خۆمان بەرێوەببه‌ين بەبێ هيچ دەسەاڵتێک. شۆڕش بە کەسایەتی گەورە دروست دەبێت ،کەسایەتی گەورەش لەبەرامبەر هەر زوڵم و زۆرداری و هێرشێکی جۆراوجۆر و شه‌ڕی تایبه‌ت و له‌ناو بردن تێكۆشان ده‌كات .ل ه الی كه‌سایه‌تیكی به‌م ره‌نگه‌ش مسۆگه‌ر نی ه ك ه كێشه‌كان چاره‌سه‌ر نه‌بن ،هیچ بێ هیوایه‌تیه‌ك نی ه ك ه گه‌شبینی به‌دواو‌ه نه‌بێت ،هیچ بەرخۆدانییەکیش نامێنێتەوە کە سەرنەکەوێت.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 32
دای ه فه‌یم ه ره‌شید
به‌شی ژیاننامه‌ی ئه‌م جاره‌ی ترووسك ه ل ه گه‌ڵ دایكێكی تێكۆشه‌ر و ب ه ئه‌زموون و هاوكات دایكی گه‌ریالی شه‌هیدی قاره‌مان و فیداكار و پێشه‌نگ «كاو ه عه‌لی ساڵح» ناسراو ب ه شه‌هید «دوكتور سیروان»؛ دای ه فه‌یم ه ره‌شید ته‌مه‌ن 80ساڵه‌یه .ئه‌م دایك ه به‌رێز ه خه‌ڵكی خمانه‌ی الی «چوارتا»ی ه و ل ه سااڵنی 57ل ه گوند ده‌ركه‌وتوون و ئێستاش ل ه سلێمانی نیشته‌جێن .ئه‌م دایك ه ب ه ته‌مه‌ن و به‌ئه‌زموون ه ل ه سه‌ر ب ه سه‌رهاته‌كانی ژیانی خۆی و به‌تایبه‌ت ل ه سه‌ر ژیانی كوڕ ه شه‌هیده‌كه‌ی بۆمان دوا .هاوكات دۆخی ئه‌و كاته‌ی كوردستان و ئه‌مڕۆشی شرۆڤ ه كرد و پێش بینیه‌كانی خۆی له‌م باره‌و ه بۆمان باسكرد، هیوادارم ئێوه‌ی خوێنه‌ری به‌رێزیش ل ه گه‌ڵمان بن و بتوانن كه‌ڵك ل ه ئه‌زموون و قسه‌كانی ئه‌م دایك ه ئازیزه بگرن.
دای ه فه‌یم ه وه‌ها باسی ژیانی خۆی ده‌كات:
ل ه ته‌مه‌نی 18ساڵیدا مێردم كردووه ،خاوه‌ن 4كوڕ و 4كچم 2 ،كوڕم ماون و ئه‌وه‌ی دیكه‌شیان یه‌كیان كه‌وت ه به‌ر سه‌یار‌ه و كوژر‌ا و دوكتور سیروانیش شه‌هید بووه. كاتێك ك ه من زه‌واجم كرد ،زستان بوو .ژیانی ئه‌و كات ه هه‌م ل ه بواری مادی و هه‌م مه‌عنه‌ویدا باشتر ل ه ئێستا بوو. كاتێك من زه‌واجم كرد هه‌موو شت زۆر هه‌رزان بوو .ئاو زۆر بوو ،چه‌ن جێگامان كردبوو‌ه مه‌ره‌ز‌ه و ب ه تیكاب برنجمان ده‌هێنا ،ئێم ه هه‌ر برنجی ئه‌و ناوچه‌مان ده‌خوارد ،قه‌ت نه‌ماده‌كڕی. هاوسه‌ره‌كه‌م 10ساڵ ه مردووه ،ب ه جارێك تووشی هه‌ناس ه تونی بوو ،ته‌نیا دوو شه‌و نه‌خۆش بوو ،خنكاندی و كوشتی. مرۆڤێكی زۆر به‌ڕێز و باش بوو .دوو جار به‌ڕێ كردم بۆ حه‌ج ،ك ه ده‌رویشتم ب ه شوێنما ده‌گریا ،نێوانمان زۆر خۆش بوو .هیچ كام ل ه پیاوانی تایفه‌كه‌مان وه‌كوو هاوسه‌ره‌كه‌ی من نه‌بوو .ل ه یه‌كتر رێزمان ده‌گرت .ل ه كاری فه‌الحی دا هه‌م دراوسێ و خزمه‌كان یارمه‌تیان ده‌داین و هه‌میش پێكه‌و‌ه كارمان ده‌كرد.
دای ه فه‌یم ه ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی باسی ئه‌و ه ده‌كات ك ه چون بوو هاتن ه سلێمانی ،باسی كه‌سایه‌تی شه‌هید سیروان و چونیه‌تی به‌شداربوونی بۆ تێكۆشانی په‌كه‌ك ه و شه‌هید بوونی بۆمان كرد:
33
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ل ه گه‌ڵ مێرده‌كه‌م ل ه گوندێكی نزیكی چه‌مێڵ ه (چه‌مێڵه‌ش نزیكی گڵیاوایه) نزیكه‌ی 25ساڵ زیاتر له‌وێ ژیاین. پیاوه‌كه‌م كاری فه‌الحی و توتونی ده‌كرد .ژیانمان باش بوو ،منداڵه‌كانمان گه‌ور‌ه ده‌بوون ،هاوسه‌ره‌كه‌م پێ ناخۆش بوو ك ه منداڵه‌كانمان ناتوانن بخوێنن ،بۆی ه هاتین ه سلێمانی .ك ه هاتین ه سلێمانی كوڕه‌كانمان نارده مه‌كته‌ب و ل ه گه‌ڵ كچێكیشماندا .كاوه‌ش (وات ه شه‌هید سیروان) ك ه مه‌كته‌بی ته‌واو كرد ،رویشت ه به‌غداد .ك ه كاتی ئیمته‌حانه‌كان بوو، گه‌ڕاو‌ه وتی دایك ه من قه‌ت ئه‌و ئیمته‌حاناته‌ش ناده‌م و ده‌ڕوم ه هه‌نده‌ران .هه‌میش ه باسی رویشتنی بۆ ده‌ره‌و‌ه ده‌كرد. ئاخره‌كه‌شی رویشت ه بانه ،ماڵی ئامۆزاكانی له‌وێ بوون له‌وێ به‌رێكه‌وت و رویشت ه دانیمارك .ئێسته‌ش شه‌هاده‌كه‌ی هه‌ر ماوه .ئه‌و كات ه مه‌سعوود بارزانی پۆلێكی كردوه ،وتی با بێت ه الی ئێم ه بخوێنێ .ئێمه‌ش پێمانگوت ئه‌گه‌ر تۆ حیزبایه‌تی ده‌كه‌ی ،بڕو بۆ الی ئه‌وان ،وتی ئه‌مان ه هه‌موو دزن من ره‌فێقی ئه‌وانم پێناكرێ .به خوا راستی ده‌گوت هه‌ر هه‌موویان دز بوون .وتی من ناتوانم ل ه گه‌ڵ ئه‌مان ه بم ،رویشت ه دانیمارك و 5ساڵ بۆ پزیشكی خوێندی .ل ه دوای ئهوه ك ه رویشت به‌شداری په‌كه‌كه بوو. كاتێك ل ه قه‌ندیل بوو رویشتین بۆ سه‌ردانی، ك ه بینم ده‌رسی ب ه خوێندكاران وات ه گه‌ریالكان ده‌گوته‌وه .ل ه دوای ئهوه ماوه‌ێكی پێنه‌چوو هاته‌و‌ه باشور و 2هه‌یا 3ساڵ ل ه باشور مایهوه و خه‌ریكی كار وخه‌بات بوو. ئه‌وه‌نده‌م زانی ك ه مه‌سعوود بارزانی ب ه رێگای چه‌ند خزمێكمان ل ه ناو پارتیدا بوون، هه‌واڵی ناردبوو ك ه ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ك ه زمانی ئینگلیسی ده‌زانێ ،با وه‌رێت ه الی ئێم ه لێر‌ه كار بكات ،به‌اڵم نه‌رویشت .زۆر ب ه ناوو ده‌نگ بوو ،دوكتور سیروان هه‌ر كه‌س ده‌یناسی. زۆر ژیر و تێگه‌یشتوو بوو .رویشتبوو‌ه بۆ الی دوكتور شه‌هید سیروان له گه‌ڵ به‌رێز عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن و پێكه‌و‌ه وێنه‌یه‌كیان هه‌یه، وابزانم ئێستا ئه‌و وێنه هه‌ر له هه‌ولێر هه‌یه. دوكتور سیروان هه‌ر ل ه باشور ب ه ده‌ستی خه‌یانه‌تی ناوخۆیی پارتی شه‌هید كرا .ل ه رۆژى 1996 .10 .04دا له‌کاتێکدا سه‌رگه‌رمی خه‌بات و تێکۆشانی رێکخستنی بوو ،ل ه ئاوایی (قه‌اڵچوغه‌ی سه‌ی که‌ریم) سه‌ر به‌ناوچه‌ی ئاغجه‌له‌ر ک ه ده‌که‌ێت ه نێوان که‌رکوک و سلێمانى شه‌هید ده‌کرێن .چونك ه سیروان داواكاریه‌كانیانی ب ه جێنه‌هێنابوو ،بۆی ه شه‌هیدیان خست.
شه‌مم ه 4-1ـ 2017 34
سیروان هه‌ر ل ه منداڵیه‌وه جیاواز بوو ،هێشتا ته‌مه‌نی نه‌گه‌یشتبوو‌ه ته‌مه‌نی مه‌كته‌ب ،چه‌ند كتێبێكی ده‌دا بن باڵی و ده‌كه‌وت ه شوێن براكانی ،پرسیارم ده‌كرد بۆ كوێ ده‌ڕوی ،ده‌یگوت دای ه گیان ب ه خوا ده‌ڕوم ده‌خوێنم .ك ه ده‌هاته‌و‌ه ده‌یگوت دای ه ئه‌و فه‌ڕاش ه ناهێڵێ بڕوم ه ژووره‌و‌ه ده‌رس بخوێنم ،رێگام نادا(ل ه به‌ر بچووك بوونی ته‌مه‌نی). زۆر زیره‌ك و دانا بوو ،هاوڕیه‌كی رۆژێك هات ه به‌رده‌رگا، وتی هاتووم بۆ الی كاوه ،پرسیارم كرد كاوه ل ه مه‌كته‌ب زیره‌كه؟ وتی وه‌اڵ 12رۆژ‌ه كاوه نه‌هاتوه‌ت ه بۆ مه‌كته‌ب ،هه‌ر ب ه دوای ئهوه ل ه رۆژی دیكه‌دا رویشم بۆ مه‌كته‌به‌كه‌ی و ل ه مامۆستاكه‌ی پرسیارم كرد بۆ نه‌هاتوه‌ت ه مه‌كته‌ب ،وتی وه‌اڵ ده‌ڵێن كاسبی پێ ده‌كه‌ن .منیش وتم ب ه خوا شتی وه‌ها نیه ،قه‌ت كاسبی ب ه كاوه ناكه‌ین ،شتی وه‌ها راست نیه .رویشبوو پاكه‌تێك جگاره‌ی كڕیبوو و ل ه به‌كره‌جۆ ویستبووی بیفرۆشێ ،بۆی نه‌فرۆشرابوو .به‌رپرسی ئاسایش لێگرتبوو .ئێوار‌ه ك ه گه‌ڕاو‌ه براكه‌ی زۆر لێ تووڕ‌ه بوو و پێ وت بۆچی رویشتی بۆ جگه‌ر‌ه فرۆشتن. مامۆستاكه‌شی ك ه زانی رویشتووم وتی بۆچی هاتی پرسیاری كاوه ده‌كه‌ی ،چی بووه دای ه گیان؟ وتم ده‌ڵێن 12رۆژ‌ه نه‌هاتوه‌ته‌و‌ه بۆ مه‌كته‌ب شتی وه‌ها چون ده‌بێ، ئه‌ی درسه‌كانی .وتی ئه‌گه‌ر مانگێكیش نه‌گه‌ڕێته‌و‌ه ك ه هاته‌و‌ه ب ه جارێك هه‌موو وانه‌كان فێر ده‌بێ و هه‌مووی ل ه به‌ر‌ه وه‌كوو هه‌موو ئه‌و خوێندكارانی دیكه .زۆر زیره‌ك بوو ،كوڕێكی هه‌ڵكه‌وت و ره‌وشت جوان بوو .رێك وپێك بوو ،هه‌ر قابیل بوو مرۆڤ هاوڕیه‌تی ل ه گه‌ڵ بكات .چی منداڵی خزممان هه‌بوو ،بۆ ده‌رس و مه‌كته‌ب یارمه‌تی ده‌دان .هه‌موو منداڵه‌كانم زیره‌ك بوون .ل ه ماڵدا هه‌ر زۆر به‌رامبه‌ر ب ه دایك و باوكی به‌رێز بوو ،شه‌ڕ و ئاژه‌و‌ه نه‌بوو، هه‌ر ب ه دای ه گیان و باب ه گیان بانگی ده‌كردین. دوكتور سیروان به‌ر لهوه بڕوات ه ئه‌وروپا چه‌ند ساڵ هه‌ر خه‌ریكی چاالكی و خه‌باتی كوردایه‌تی بوو ،زۆرتر ب ه شه‌وان ه خه‌ریك چاالكی بوون .هه‌ر ل ه هه‌شتاكاندا بوو ك ه ل ه بواری نه‌ته‌وه‌ییه‌و‌ه رووبه‌ڕووی ناكۆكی بووه‌وه. كاتێ ده‌رویشت ه چاالكی ،قۆبه‌له‌كانی ده‌خست ه گیرفانی و خۆشك ه بچووكه‌كه‌ی جارێ ل ه گیرفانی دریخستبوو ئێمه‌ش پێمان زانی .كاتێك رویشتو‌ه ئه‌وروپا ،له‌وێ ته‌ڤگه‌ری په‌كه‌ك ه ده‌ناسێ و بڕیاری به‌شداربوون ده‌دات. ل ه كارو خه‌باتدا زۆر زیره‌ك بوو ،هه‌م خه‌باتی رێكخستنی و هه‌میش به‌شداركردنی گه‌نجان بۆ ناو په‌كه‌كه .بۆی ه پارتی زۆر لێ تووڕ‌ه بوو ،وتبوویان یه‌ك پیاوی نه‌هێشتو‌ه هه‌موویانی به‌ڕێ كردوه ناو په‌كه‌كه .بۆی ه رقیان به‌رامبه‌ری گرت و شه‌هیدیان خست .ل ه دوای چه‌ن رۆژ توانیمان جه‌نازه‌كه‌ی بهێنینه‌وه.
دایك و باوك ك ه پیر ده‌بن ،فرێ ده‌ده‌ن ه خه‌ڵوه‌تگه‌ی پیران ،ئه‌مه‌ش ل ه بێ روحمی و بێ وێژدانیه‌و ه دێ له‌و كاته‌دا مردوو و به‌گشتی مرۆڤ زۆر ب ه نرختر بوو هه‌تا ئێستا ،ته‌عزیه‌ی باشیان بۆ داده‌نا 3 .رۆژ ته‌عزی ه هه‌بوو و پێداویستی ناو ته‌عزیه‌كه‌ش خه‌ڵك دابینی ده‌كرد. هه‌موو كه‌س وه‌كوو خاوه‌ن ته‌عزی ه بوون و به‌رپرسیاریه‌تی هه‌بوو .هه‌تا ته‌واو ده‌بوو ل ه گه‌ڵ خاوه‌ن مردوو بوون .هه‌ر كه‌س ل ه ماڵی خۆیدا خواردنی دروست ده‌كرد و ده‌یبرد‌ه ته‌عه‌زیه .من ك ه هاوسه‌ره‌كه‌م مرد ،هه‌تا ساڵێك هه‌ر خه‌ڵك ل ه ده‌وروبه‌ره‌وه ده‌هاتن بۆ سه‌ردان. ل ه كاتی شاییشدا ،شاییه‌كی باشیان بۆ ده‌گرت 20 ،سه‌ر حه‌یوانیان ده‌هێنا سه‌ریان ده‌بڕی7 .ـ 8رۆژ هه‌ر شایی و هه‌ڵپه‌ركێ بوو. وه‌كووتریش ئێستا رێز ل ه دایك و باوك نهماوه ،ك ه پیر بوو ده‌یبه‌ن ه خه‌ڵوه‌تگه‌ی پیران .ك ه نه‌خۆش ده‌كه‌وێ ده‌یبه‌ن ه ئه‌وێ فڕێ ده‌ده‌ن و دێنه‌وه .هۆكاره‌ك ه ل ه بێ روحمی و بێ وێژدانیه‌و‌ه دێ ،مه‌گه‌ر نا چون ده‌بێ خه‌ڵك وا ل ه دایك و باوكی بكات .بێ زه‌میریه .منداڵه‌كانی من ل ه گه‌ڵم باشن .سه‌ردانم ده‌كه‌ن و ئاگایان لێمه .یه‌ك ساڵ نه‌خۆش بووم ،كچه‌كانم ئاگایان لێم بوو ،ئه‌وان منیان كڕیه‌وه. پێوه‌ندی خزمایه‌تی و دراوسێیه‌تی زۆر خۆش بوو. كه‌سێك كێشه‌یه‌كی بۆ دروست بوایه 20 ،كه‌س ده‌چوون ه یارمه‌تی ،به‌اڵم ئێستا هاوڕێ ب ه ده‌م هاوڕێیه‌و‌ه نیه، هاوڕێیه‌كه‌ی یا خزمه‌كه‌ی ب ه جێدێڵی و هه‌ڵدێ .ئێستا كه‌سایه‌تی نهماوه .ئه‌و كات هه‌ر كه‌س ئاگای ل ه یه‌ك بوو ،وه‌كوو ئێستا نه‌بوو ،حیزبایه‌تی نه‌بوو .ئێستا ل ه وه هیچ نهماوه ،حیزبایه‌تی دونیا سایه‌ی ئه‌م حیزبایه‌تیه وێران كرد.
دای ه له‌م به‌شه‌ی قسه‌كانی دا تیشك ده‌خات ه سه‌ر رابردووی كوردستان و ئه‌و خه‌باتانه‌ی ك ه كراوه ،هاوكات ره‌خنه‌كانی بۆ ئه‌م سیسته‌م ه و دیسان باسی ئه‌نفال و ئه‌و كاره‌ساتان ه ك ه ب ه سه‌ر گه‌لی كورد و به‌تایبه‌ت ژناندا هاتووه، ده‌كات: ئه‌و سه‌رده‌م ه به‌عس حۆكمی ب ه سه‌ر عێراق ده‌كرد. كوڕێكی خزممان ب ه ناوی فه‌ت ه ئاغا ك ه پارتی بوو، خه‌ڵكێكی زۆری كۆكردبوه‌وه ،ل ه ژێر دار گوێزێكمان دا، خه‌ڵكی گوند هه‌موو كۆبوونهوه ،فه‌رشیان داخست، په‌زیان سه‌ربڕی ،وتمان ئه‌م ه چیه ،وتیان ئهوه حیزبایه‌تی ه
كاتی ئه‌نفاله‌ك ه ناوچه‌ی ئێمه‌ی نه‌گرته‌وه ،جارێك بیستمان وتیان هه‌رێمی گه‌رمیانیان ڕاماڵ كردوه ،ل ه ناو سه‌یاره‌كاندا ده‌مانبینین ك ه ژنه‌كان خۆیان داده‌پاچی و ده‌گریان .دایك ده‌گریا ده‌یگوت" :كچ ه گه‌نجه‌كه‌میان بردوه ،هه‌رچیمان كردوه نه‌مانتوانی لێیان وه‌ربگرینه‌وه، ئهوهنده كێشاومه ،ملیمان شكاندو‌ه به‌اڵم بۆم وه‌رنه‌گیراوه، دایكی كوێر بێ و بردیان بۆ كوێ نازانم". جا هه‌موو ئه‌و كچ ه گه‌نجانه‌یان فرۆشت .ئه‌و ئه‌نفال ه ك ه ل ه عێراقدا كراوه ،قه‌ت ل ه كافرستانیشا نه‌كراوه .كوڕێكی خزممان باسی ده‌كرد ل ه هه‌رێمی وه‌سانان الی پشده‌ر كاتێ كیمیابارانیان كردوه ،ب ه یه‌ك جار هه‌ر كه‌س ته‌خت بووه و كه‌س نهماوه له‌و گونده .ئه‌وه‌ی سه‌دام ب ه ئێمه‌ی كرد ،مه‌گه‌ر خوا بزانێ ،هه‌موو كورد وای لێكردین .مه‌گه‌ر ن ه گه‌لی عه‌ره‌ب و كورد كێشه‌یان پێكه‌و‌ه نه‌بوو ،پێكه‌و‌ه ده‌ژیان .ئینجا ل ه دوای ئه‌م حیزبایه‌تی ه هه‌موو بوون ب ه دوژمنی یه‌ك. ئه‌و كات ه مه‌ال مۆسته‌فا بوو ئه‌م به‌زمه‌ی دروستكرد ،ب ه خه‌باتی هه‌ڵ ه وایان كرد ك ه نه‌ته‌وه‌ی كورد و عه‌ره‌بیش بوون ب ه دوژمنی یه‌كتر. ئێستاش سه‌یری بكه ،چون داعشیان بۆمان دروستكردوه. ئامریكا داعشی هه‌نارد‌ه عێراق بۆ گیانی كورد .مووسڵی هه‌موو تااڵن كرد ،داعش هه‌مووی كرد‌ه سه‌یار‌ه و رایماڵی و بردی .ئه‌و شار‌ه كۆن ه ب ه جارێ تااڵن كرا .ئینجا سوریا ك ه شارێكی عیباد‌ه بوو ،هه‌ر نهماوه و لهوه خرابتری لێهاتووه .ئێستاش چاوه‌ڕوانی روسیان كارێكیان بۆ بكات.
دای ه فه‌یم ه ل ه سه‌ر داهاتووی كوردستان وه‌ها شرۆڤ ه ده‌كات:
ل ه كۆتاییشدا هیوای سه‌ركه‌وتنم بۆ گه‌لی كورد هه‌یه، هیوام هه‌ی ه ك ه عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن زوو ئازاد ببێت .ب ه حه‌قی پێغه‌مبه‌ر و ناوی خوا هه‌موو كوردێكی ب ه شه‌ره‌ف سه‌ركه‌وێ .هیوام هه‌ی ه ل ه هه‌موو دوژمن و نه‌یارێك پارێزراو بن.
دای ه فه‌یم ه ل ه كۆتایی قسه‌كانی دا چه‌ن پارچ ه شێعرێكی بۆ گۆڤاره‌كه‌مان گوت: پیاوێك ل ه گوندێك دا ده‌بێ ،ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی قڕی كردبوو ،و ئه‌م شیعره‌ی بۆ ده‌وڵه‌ت گوتووه: ئه‌ی هاوار ته‌مامان وابوو بووبین ب ه حاجی ئاخری بارمان كرد له العیالجی وریسی حه‌واڵی باره‌دارم ڕۆ ب ه میرات كه‌وتوو سی ودوو گه‌اڵم ڕۆ ناو سین ه مه‌كۆت پیاوی پیرم ڕۆ كولێر‌ه چه‌وره‌ی به‌ر میوانم ڕۆ ل ه جێگایه‌كی تره‌و‌ه واهای ده‌ڵێ: بۆچی ده‌گری ب ه دیار دیان ،سمێڵ و ریشه‌و بۆچی به‌تاڵی بڕۆ ب ه دوای ئیشه‌و قه‌رز ل ه ده‌س مه‌كه ،قه‌رزی پێ مه‌یه جارو بار نه‌بێ ،سه‌ری لێ مه‌یه تفی تێ مه‌كه ،هه‌ر ئاوێ پاكه ره‌فێقی بك ه هه‌ر كه‌سێ چاكه ته‌ماشای پیسی و نه‌زه‌ری حه‌رام خراپ ه بۆ چاو ،زه‌ره‌ر‌ه بۆ فام
35
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
خه‌ڵك كۆده‌كاته‌وه ده‌یانبات بۆ شه‌ڕ. ب ه هۆی شه‌ڕ و لێدانی ته‌یار‌ه هه‌رێمی ئێم ه وات ه الی چوارتا هیچیان پێو‌ه نه‌هێشتبوو ،ئه‌وه‌نده‌یان لێدابوو هه‌موو جێگایه‌ك سووتابوو .ئینجا پێشمه‌رگه‌كان بۆ شه‌ڕ ل ه گه‌ڵ سه‌ربازه‌كانی به‌عس روویان ل ه زیادبوون كرد .پێشمه‌رگه‌كان ل ه سه‌ر رێگا ل ه گه‌ڵ مه‌ال مۆسته‌فا ك ه ده‌هاتن و برسی بوون ،ده‌هاتن ه المان ،به‌اڵم ب ه بنه‌ماڵه‌مانه‌و‌ه یه‌ك پێشمه‌رگه‌مان نه‌بوو .ته‌نیا هاوسه‌ره‌كه‌م پێشمه‌رگ ه بوو ،ئه‌ویش خه‌ریك كاری بازاڕ و دوكان بوو ،قه‌ت نه‌ده‌رویشت ه الیان .كاتێك باسی كوردایه‌تیان ده‌كرد ب ه گاڵت ه ده‌یانگوت به خوا رۆژێك هه‌موومان ل ه شه‌تۆالعه‌ره‌ب هه‌ڵده‌رێژن .راستیشیان گوت دوایی وایان ل ه هه‌موویان كرد و بردیانن له‌وێ هه‌ڵیانرشتن.
به‌خوا پۆلێكی دیكه‌ش به‌رێگه‌وه‌ی ه ك ه زه‌بر ل ه عێراق بدات ،له "جه‌یشی شه‌عبی" به‌غداد ده‌ترسن .كورد ب ه جارێ كه‌وتووه‌ت ه ناو دوژمنێكی زۆره‌وه .نه‌وتی كه‌ركوكیان بۆ سه‌د ساڵ داوه ب ه توركیا ،مه‌خزه‌ن ه چڵتۆك ،گه‌نم و جۆ ،برنج هه‌موویان فرۆشت و كردیان ب ه پاره .مه‌سعوود بارزانی نه‌وتی هه‌رێم هه‌موو ده‌دا ب ه توركیا. مه‌سعوود سه‌ره‌تاكه‌ش و ئه‌نجامه‌كه‌شی باش نهبووه و نابێ .خۆ ئێم ه ته‌نیا ئه‌م حیزبان ه نین ب ه سه‌رمانه‌و‌ه بوون ب ه كه‌ڵه‌گا ،عیبادی و مالكیش به‌ش ب ه حاڵی خۆی واز ل ه كورد ناهێنن ،هه‌ردووكیان حیزبی ده‌عوان و ل ه هه‌موو حیزبێك پیستره. توركیاش ل ه الیه‌كی تر‌ه خه‌ریكی به‌رده‌وامی دوژمنایه‌تی ل ه گه‌ڵ په‌كه‌كه‌یه ،ئه‌وانیش هه‌ن و خه‌میانه .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هه‌تا ئێستا زۆر داوا كراوه ك ه عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن ئازاد بكرێ ،كه‌چی گوێ ناده‌ن.
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 36
شه‌هید دوكتور سیروان
دای ه فه‌یم ه و كه‌سو كاره‌كانی
ن|ئاریا قادر عه‌لی
37
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
كاروانێك ه و رێكخراوه ،هه‌ر هێند‌ه دیار‌ه به‌ره‌و خواره ،سه‌ره‌تاكه‌ی نابینرێت و كۆتاكه‌شی نادیاره .كاروانی به‌دبه‌ختی كورده و به‌ره‌و مه‌رگێكی نوێ ده‌برێن ،نایانكوژن ،ب ه زیندوویی ل ه ناو گۆڕ و چاڵ ده‌نرێن .كورد نێچیره ،هه‌ر ئه‌وه‌ش كۆچی قوربانه .ئه‌و رۆژان ه چیاكانیش چینێكی پشت و په‌نا نه‌بون ،ل ه لوتكه‌كانیان بێزاربوون ،ئیتر شاخ و چیا نه‌بوون .،ئه‌و رۆژان ه ئه‌شكه‌وته‌كان بن به‌رده‌كان پێش خۆمان رایانكردبوو ،هه‌رچی ده‌شت و كانیش هه‌ی ه بۆ بیابانیان بردن ،سه‌نگه‌ر ،ته‌وقی ده‌ست و پێ بوو .چه‌ك به‌اڵ بوو ،فیشه‌ك هه‌ر ل ه ناو شانه‌دا خۆی خه‌ریكی گیانه‌اڵ بوو ،وای ل ه كیژانێ! وای ل ه حه‌یرانێ! وای ل ه ئافاتی ده‌ور و زه‌مانێ! وای ل ه غوربه‌تی بیابانێ! وای ل ه شه‌وانی ك ه مانگ تێ ده‌مرێ! به‌فری كێوانیش چپه‌ی نازانێ! وای ل ه مریمێ ،وای ل ه پاكیزێ ،وای ل ه سوڵتانی رۆحی ئازیزێ! خه‌ون نه‌بوو كیژووڵه‌كه‌م ،ئهوه راست بوو ده‌مردن ،ئهوه ئاو بوون ده‌مردن ،ئهوه به‌رد بوو وشك ده‌بووه‌وه ،ئهوه گۆم بوون ره‌ق ده‌بوون ،ئهوه ده‌ستی سه‌رگوزشته ،خه‌یاڵ نه‌بوون ،كیژۆڵه‌كه‌م ئهوه ده‌ستی نیوه‌ی دونیا و ده‌وڵه‌ت و قانوون بوون ك ه ئه‌هات و توێ ده‌خست ه زیله‌كه‌وه ،دوور ده‌یبردی .ئهوه نیوه‌ی بلیمه‌تی و نیوه‌ی ئه‌قڵ و نیوه‌ی زانای جیهان بوو ،به‌یه‌كه‌و‌ه ل ه گه‌ڵ "مۆرته‌سیم بیال" بای بۆگه‌نیان بۆ هه‌ڵكردی .خه‌ون نه‌بوون كیژۆڵه‌كه‌م كۆڵ ه ی كاژۆڵه‌كه‌ی توێ خه‌لووز‌ه سارده‌كه ،ئهوه مه‌مكی دایكت بوو ،تۆپه‌ڵه سوور‌ه گه‌رمه‌ك ه ئهوه ده‌ماخی باوكت بوو ،ئهوه خوارد ،ئه‌وه‌ی مراویه‌كه‌ی دزیت ،ئه‌وه‌ی مامره‌كه‌ی بردیت ،ئه‌وه‌ی چیرۆكه‌كه‌ی كوشتیت گۆرگ نه‌بوون ،كیژۆڵ ه ئهوه حه‌كایه‌ت نه‌بوون بۆت بكه‌م ،شیعر نه‌بوو بۆت رێك بخه‌م ،ئهوه ده‌واره‌ی مێژوو بوون ،ئهوه "وقاس و سه‌عد" بوون. كیژۆڵ ه وه‌كوو پرچ و زه‌رد‌ه خه‌نه‌و گواره‌كان حه‌قێقه‌ت بوون ،ئه‌ی ب ه چاوی خۆت نه‌تبینی گۆڵه‌كان چون ل ه ترسا رایانده‌كرد .پنجه‌كان رایانده‌كرد ،ئه‌ی ب ه چاوی خۆت نه‌تبینی كه‌روێشك خۆی ده‌كرد ب ه سێبه‌ر ،هه‌تاو خۆی ده‌كرد ب ه سێبه‌ر ،ئه‌ی هه‌ر ل ه به‌رده‌متا هه‌تا ناشتنی هه‌ڵه‌بجه ،ئه‌ستێره‌یك بوون ب ه میوانی ئه‌ستێره‌یكی مرۆڤدوست، هات ه هه‌یوان و قه‌یری ل ه گه‌ڵماندا گریا و ده‌رویشته‌و‌ه بۆ ئاسمان .خه‌ون نه‌بوو
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017 38
كیژۆڵه‌كه‌م ،خه‌ون نه‌بوو. هه‌رچی شێعرێكم نووساوه ه یان رووداوه یان كاره‌سات ه وشه هب ه پیت ،وش پیت ب ه نێو ئازارا خۆڵقاوه ل ه ئازار ه چه‌شتووه‌كه‌م ،هه‌ر نه‌هامه‌تیكی گه‌ل دیوه وه‌ك ئه‌ركێكی سه‌رشانم شێعرێكم بۆیان نووسیوه زۆر شاعیر بوو ه بۆ شێعرنووسین خوێن و ه ئه‌رێژێ خام بۆ وه‌سفی جوانی په‌رچه ،چاو و برۆ دارئه‌رێژێ ه قوربانی جوانێ ه ئه‌یكا ب چی ئه‌زانێ ،هه‌ر چی پێی ه وه‌سفی جوانی كچێكا الی ئاسانه هه‌مووی ل دانێ ه سه‌ری من هێشتا مزۆكه‌ی ره‌خنه‌یان ل بوردمان ئه‌كا ئه‌ڵێن شیعره‌كانی هه‌مووی وه‌سفی نیشتمان ئه‌كا باسی گرتن و كوشتن و ماڵ وێرانی و تاوان ئه‌كا باسی كیمیاباران ،ئه‌نفال و دێ رووخان ئه‌كا ه الی من له‌م ه باسی چیبكه‌م ،ل ئه‌ی خه‌ڵكین سه‌رزه‌مینه ه وه‌ك كوردستان خۆشی ببه‌خشێ جوان نیی به‌م ژینه
ه بۆ منی كورد باسی جوانی بااڵ بكه‌م شه‌رم نیی وه‌سفی بااڵی كچێك بكه‌م پێش بااڵی قه‌ندیل و هه‌ڵگورد؟! ه چرای ژینم باسی ره‌ش چاوێك بكه‌م گوای گه‌شه كام چاوی ره‌ش وه‌ك هه‌ناوی دایكی شه‌هیدێك ره‌شه؟! ه من بیكه‌م باسی ئاخر كام پرچ هێند ه شۆڕه ك درێژ ه وه‌ك ئه‌و په‌ته‌ی قازییان پێ هه‌ڵواسی باسی ده‌ست ناسك بكه‌م ،نوگر ه سه‌لمانم توزاویه ه هه‌زاران ده‌ست و په‌نجه‌م دێته‌و ه بیرم ب حه‌شار داوه ی ئه‌نفالم ئه‌بێ هه‌ر بۆ خه‌م من خۆم پاشماوه بنووسم ه نیم شێعر هه‌ر بۆ شه‌م خۆ من وه‌لی دێوان بنووسم ویژدانم رێگه‌م پێ ناد ه ئه‌م هه‌موو ده‌رده‌م بیر بچێ كورد و كوردستان بناڵێ ،شیعر بنووسم بۆ كچێ
من ژنم...
"فروغ فه‌رۆخزاد"
39
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
ه ئازاره‌كانی تێناگات... ژنێك كه كه‌س ل ه هاواره‌كانی نیه... ژنێك كه كه‌س گوێ ل ه هه‌رگیز نه‌بینراو ...نه‌بیسترا... ژنێك ك ژنێكی په‌رێشان بە دەرونێکی شێواوەوە!... من ژنم ... ه ه فروغ دەیوت ...ژنێكی ته‌نیا ل وه‌كو ئه‌و ژنه‌ی ك سه‌ره‌تای وه‌رزێكی سارد دا...
دووشه‌مم ه 5-1ـ 2017
TRUSKE
40
ﯾ ﻼ ﻢ ﻢﻢ
ﺮﺮﺮﻦﻦ م ﻮﻮ ﯽﯽ