ﮔﯚﭬﺎری رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ،ﻛﯚﻣﻪﯾﻪﺗﯽ ﺋﻪدهﺑﯽ و ھﺰری ﺗﺎﯾﺒﻪﺗﻪ ﺑﻪ ژﻧﺎن ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮردﺳﺘﺎن ژﻣﺎرهی ١٦٨ ١٠ی ﺧﺎﻛﻪﻟﻮه ٢٧١٨
ه لوتکه‌دا ژنانی عه‌فرین ل خاوه‌ندارێتی له8ی ئادار و هه‌موو ژنان ده‌که‌ن
ژنێكی هۆشیار و رێكخستوو ،كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیك
خاوه‌ن ئیمتیاز
شه‌هێن محمد حسن
سه‌رنووسه‌ر
د.رابیعه قاسم
رێزدار عه‌بدۆاڵ ئۆجاالن
رۆژنامه‌نووسانی كوردستان241 :
په‌یوه‌ندی truskajin@gmail.com facebook: truskatruska
......
ده‌سته‌ی نووسه‌ران
168
سنور كه‌ریم ویژدان نوره‌دین روناك حه‌مه ره‌شید ژه‌نگار محه‌مه‌د
مارسی 2018
بۆ ئەوەی لەگەڵ تۆ بژیم لەسەردەمی ئادەم و حەواوە تا ئێستا بۆ دروێنەی ئەو دڕک و دااڵنە و ئاستەمانەی کە لە نێوانماندایە بۆ ڕوخاندنی ئەو دیوارانەی لەنێوانماندا بەرز کراونەتەوە بۆ یەکەم چین و یەکەمین دەسەاڵتداری بۆ تێکشکاندنی پیاوی درۆزن و دەسەاڵتدار ئەو ئاگرەی شارستانیەت دزیویەتی ،پێویستە سەر لەنوێ لێیان بسەندرێتەوە بۆ ئەوەش من بە بەهایەکی گرانتر لەهەموو پرۆمۆتۆسەکان ،شەڕێکم لەبەرچاو گرت من هەموو جیهانم لەپێشی خۆم بینی و لە شاری پرۆمۆتۆس بەشێوەیەکی خیانەتکارانە دەستگیر کرام ئەی دایکی پیرۆز ...و ژنی خۆشەویستی
ژماره‌ی متمانه سه‌ندیكای
ماڵپه‌ر www.truskapress.com په‌یجی گۆڤار :گۆڤاری تروسكه ژماره‌ی تلفۆن 07705124058 چاپ
چاپخانه‌ی كه‌مال تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :دینار
سه‌رجه‌م ئه‌م وتار و دیدو
ئه‌مین
بۆچوونانه‌ی له تروسكه‌دا
كه‌لسوم حوسێن
باڵو ده‌بێته‌وه ،نوسه‌ر خۆی به‌رپرسیاره
.....
وﺗﯚوﮋﮋ
ﺳﯿﺎﺳﯽ
ﻛﯚﻣﻪﯾﯾﻪﺗﯽ
،ﮔﻪﻟﻚ ﺋﻪﮔﻪر ژﻧﯽ ﺋﺎزاد ﻧﻪﺑﺖ ﺷﺎﻧﺴﯽ ﺋﺎزادی ﻧﺎﺑﺖ ٧ ...............
ﺑﻪرﺧﯚداﻧﯽ ﻋﻪﻓﺮﯾﻦ ﺳﻪرﭼﺎوهی ھﺰو وره ﺑﻮو ﺑﯚ ھﻪﻣﻮو ژﻧﺎن١٠ ..........................................................................................................
ﺗﺎﯾﺒﻪت
ﻫﺰری و رۆﺷﻨﺒﯿﺮی
ﻧﺎوهڕۆك
ﻣﺮۆﭬﻚ ھﻪﺗﺎ ھﻪﺳﺘﯽ ﺋﺎزادی ﻧﻪﻧﺎﺳ ،ﻋﻪﺷﻖ و ﺧﯚﺷﻪوﯾﺴﺘﯿﺶ ﻧﺎﻧﺎﺳ١٤ .....................................................
ﻋﻓﺮﯾﻦ ،ﻣﮋوو و ﺳﺎﯾﮑﯚﻟﯚژﯾﺎﯾﮐﯽ ﻧﻮێ ﻟ ﮐﻮردﺳﺘﺎن دا ٤٦ ..................................... ﻧﺎ ﺑﯚ ﻛﯚﻣﻪﻜﻮژی ﺳﻪر ژﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﯚ ﭼﺎرهﺳﻪری ڕﯾﺸﻪﯾﯽ ٥١ ..........
ﺑﯚ ﻟﮕﻪڕی ﺧﯚﺷﻪوﯾﺴﺘﯽ ،ڕاﺳﺘﯽ و دادﭘﻪوهری ٢١ .................
ﭘردەی ﮐﭽﻨﯽ ﺗﻪﻧﺪروﺳﺘﯽ ﭼﯿﯿﻪ؟ ٥٥......<<..
ژﻧﺎﻧﯽ ﻋﻪﻓﺮﯾﻦ ﻟﻪ ﻟﻮﺗﮑﻪدا ﺧﺎوهﻧﺪارﺘﯽ ﻟﻪ ٨ی ﺋﺎدار و ھﻪﻣﻮو ژﻧﺎن دهﮐﻪن ٢٥ ................................................. ﻧﻪورۆز ﺳﻪرﻟﻪﻧﻮێ ﭬﻪژﯾﻨﯽ ژﻧﺎﻧﯽ ﻛﻮرده ٤٠ ..................................
ﻫﻪﺒﺒﻪﺳﺖ ﻟﻪ ﻗﻪﻧﺪﯾﻠﻪوه٥٧. .... ﻧﺎﻣﻪﯾﻪك ﺑﯚ ﻛﭽﺎﻧﯽ رۆژﺋﺎوا٥٨.............
ه قاسم ئا| د.ڕابێع به‌رخۆدانی ژنانی عه‌فرین ،گه‌ره‌نتی به‌هاری ئازادییه
ێ و تێكۆشــانێكی نــوێ ،تێكۆشــان به‌رامب ـه‌ر به‌هــار وات ـ ه ده‌ســتپێكردنی وه‌رزێكــی نــوێ ل ـ ه ژیــان؛ زایینێكــی نــو ب ـ ه ســاردو ســڕی زســتان و س ـه‌وزبوونی سروشــت و به‌رزكردن ـه‌وه‌ی هه‌لهه‌ل ـه‌ی ئازادیی ـه .به‌هــاری ژیــان ،واتــا وه بـ ه هه‌مــوو زینــده‌وه‌ران .تێپه‌ڕاندنی قۆناخێكی زیندووبوونـه‌وه‌ی دایكـ ه خوه‌داوه‌نــدی سروشــت و گیــان به‌خشــینه زه‌حمـه‌ت و دژوار لـ ه ژیــان و خۆئاماده‌كردنـ ه بــۆ قۆناخێكــی نــوێ ،بـه‌اڵم بێگومــان تێكۆشــانی ژیــان هه‌ربه‌رده‌وامه. تێكۆشــان به‌رامبــه‌ر بــ ه تاریكــی ،ســه‌رما و ســه‌هۆڵبه‌ندان ،زۆڵــم و بێــدادی ،بــێ رۆحمــی و چاره‌نووســێكی نادیــار .هیــچ كات ئــه‌م تێكۆشــان ه ڕانه‌وه‌ســتاو ه و ڕاناوه‌ســتێ ،هه‌مــوو گیانله‌بــه‌ران لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی مــرۆڤ و ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤـه‌و ه بگــر ه بــۆ مافــی ڕه‌وای خۆیــان كـ ه ژیانێكــی ئــازاد ه بـه‌رده‌وام لـ ه تێكۆشــانێكی چــڕدان و به‌هاتنــی هه‌ربه‌هارێــك ئ ـه‌م تێكۆشــان ه هه‌نــگاوی نوێتــر هه‌ڵده‌گرێــت و بگــر ه دژوارتــر ده‌بێــت. داگیــركاران و ســته‌مكاران بــه‌رده‌وام له‌هه‌وڵــی ئــه‌وه‌دا بــوون كــ ه ژیانێكــی تاریــك و بــێ رۆح به‌ســه‌ر هه‌بوونــی مــرۆڤ و سروشــت دا بســه‌پێنن .ویســتیان تۆڵــه‌ی خۆیــان به‌داگیــركاری لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی دایكــ ه خوه‌داوه‌نــد دا ب ـ ه پێشخســتنی زۆڵــم و چه‌وســانه‌و ه بگرن ـه‌و ه و هه‌مــوو نرخــی كۆمه‌ڵگ ـ ه داگیربك ـه‌ن .ب ـه‌اڵم كاوه‌كانــی س ـه‌رده‌م خاوه‌نداریه‌تیــان لــ ه نرخــی دایكــ ه خوه‌داوه‌نــد كــرد و ئاگــری ژیانیــان له‌گــه‌ڵ هاتنــی به‌هــاردا گۆڕتــر كــرد و سـه‌لماندیان كـ ه هیــچ زلهێزێــك و هیــچ داگیركارێــك ناتوانــێ ئاگــری ژیانــی ئـه‌م كۆمه‌ڵگه‌یـ ه بكوژێنیتـه‌و ه و ئــاوی ســاردی به‌ســه‌ردا برێــژێ. ئـه‌م داگیــركاری و زۆڵمـ ه هه‌تــا رۆژی ئه‌مــڕۆش به‌رده‌وامـه‌و به‌تایبه‌تیــش لـ ه رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســت و كوردســتاندا زۆر ب ـ ه ئاشــكرایی خــۆی ده‌س ـه‌پێنێ .ب ـ ه زۆڵمــی زه‌حاكان ـه‌و ه ســنوردار نه‌مــا ،ئه‌مــڕۆش زه‌حاكــی س ـه‌رده‌م واتــا ئه‌ردۆغــان و هاوپه‌یمانه‌كانــی لــ ه ئاســتی نێوده‌وڵه‌تــی دا هه‌مــوو كۆمه‌ڵگــه‌ی كردوه‌تــ ه قوربانــی ده‌ســه‌اڵتی خۆیــان و هـه‌ر جــار مێــژووی تاڵــی كۆمه‌ڵكــوژی و قڕكردنمــان بــۆ دووبــار ه ده‌كه‌نـه‌وه. هـه‌ر لـه‌م مانگـه‌دا بـ ه ده‌هــان ڕووداو و كاره‌ســات لـ ه به‌رچــاو ه كـ ه بـه‌رده‌وام ژیانــی بــۆ گه‌لــی كــورد حـه‌رام كــردو ه و به‌هاریــان ل ـ ه گ ـه‌ل كردوه‌ت ـ ه زســتان و ژیانیــان مــات و تاریــك كــردوه .نمون ـه‌ی قامێشــلو و حه‌ڵه‌بج ـ ه و ل ـه‌م كۆتاییان ـه‌دا ش ـه‌ڕی عه‌فریــن واتــای دووپــات كردن ـه‌وه‌ی دڕنده‌یــی ئه‌قڵیه‌تــی داگیــركار و دژه‌ژن و دژ ه كۆمه‌ڵگه‌ی ـه. به‌هــار له‌واتایه‌كــی تــردا واتــا به‌رخــۆدان؛ به‌رامبـه‌ر بـه‌م كۆمه‌ڵكوژیانـ ه بێگومــان به‌رخۆدانــی 8ی ئــادار ،نـه‌ورۆز و به‌رخۆدانــی شــه‌هید مه‌زڵــووم دۆغــان ،زه‌كیــ ه ئاڵــكان ،ره‌هشــان ،روناهــی و بێریڤــان و مه‌عســووم كۆركمــاز به‌هــاری ژیانــی واتــادار كــردو ه و بــ ه ئاگــری جه‌ســته‌یان گه‌رمایــان بــ ه ژیــان به‌خشــیو ه و ســاردی و ســڕی سیســته‌می ده‌ســه‌اڵتداریان تواندوه‌تــه‌وه. هێــرش له‌ســه‌ر عه‌فریــن دوو رۆژ لــ ه دوای ســاڵرۆژی دامه‌زراندنــی كۆمــاری مه‌هابــاد و كه‌وتنــ ه شــاری عه‌فریــن رێــك دوو رۆژ لــه‌دوای كاره‌ســاتی حه‌ڵه‌بجــ ه واتــا 18.03.2018بابه‌تێكــی خۆڕایــی و رێكــه‌وت نه‌بــوو .،بێگومــان ســه‌پاندنی مێــژووی كۆمه‌ڵكــوژی و له‌ناوبردنــه .به‌بیرهێنانــه‌وه‌ی ئــه‌و ســه‌رده‌مانه‌ی ه كــ ه چه‌نــد ه به‌رخــۆدان بكــه‌ن ،ئه‌وه‌نــد ه ده‌تانچه‌وســێنینه‌وه. بێگومــان به‌هــاری ژیــان له‌كوردســتان كه‌وتووه‌تـ ه قۆناخێكــی نــوێ لـ ه مێــژوو و ئیتــر هیــچ ده‌سـه‌اڵت و داگیركارێــك ناتوانــێ هه‌مــان مێــژوو به‌س ـه‌ر گه‌لــی كــوردو ژنانــی كــورددا بس ـه‌پێنێ .داگیركارانیــش ئیتــر ئ ـه‌و ه بــاش ده‌زانــن كـ ه گه‌لــی كــورد ته‌ســلیمیه‌ت قبــوڵ نــاكات و سـه‌رنه‌وی نــاكات .ژنانــی كــورد به‌هارێكــی نوێیــان بــۆ گه‌لــی كــورد و گه‌النــی ناوچه‌كـ ه به‌مزگینــی هێنــا .گۆڵــی ئــازادی له‌سـه‌ر لولـه‌ی تفه‌نگه‌كانــی كچانــی كــورد چــرۆی كــرد و واتــای ب ـ ه به‌هــاری ئــازادی ژیــان به‌خشــی .له‌درێژایــی ئ ـه‌م تێكۆشــان ه مێژوویی ـه‌دا ئه‌مــڕۆش ئاڤێســتا خابــوور ،باریــن كوبانــێ و ئیــان و پۆاڵتـه‌كان كاوه‌ئاســا و زه‌كیه‌ئاســا به‌سـه‌ر زه‌حاكــی سـه‌رده‌مدا چوونـه‌و ه و ئاگــری نه‌ورۆزیــان لـ ه به‌رخۆدانــی عه‌فریــن و به‌ده‌ســتی دایكانــی به‌رخۆدێــر و قاره‌مــان گۆڕكــرد .حه‌ماسـه‌یان خۆڵقانــد و مێژوویــان نووســیوه ،دوژمنیــان هێنــا ئه‌ژنــۆ و دونیایــان تووشــی سه‌رســووڕمان كــرد .ئه‌گه‌رچــی ئه‌مــڕۆ به‌رامبــه‌ر بــ ه تێكۆشــانی ژنــان و گه‌لــی كــورد لـ ه نمونـه‌ی عه‌فریــن دا و هه‌روه‌هــا به‌رامبـه‌ر بـه‌و كۆمه‌ڵكوژییـ ه دڕندانـ ه وشـه‌ڕی نادادپه‌روه‌رانـ ه كـ ه لـ ه عه‌فریــن به‌ڕێوه‌ده‌چێــت ،دونیــا رۆڵــی ســێ مه‌یمــون ده‌گێــڕن ،بـه‌اڵم مســۆگه‌ر ه كـ ه رۆژێــك دێــت هه‌مــوو دونیــا به‌رامب ـه‌ر ب ـ ه قاره‌مانیه‌تــی ،به‌رخــۆدان و تێكۆشــانی ئازادیخــوازی گه‌لــی كــورد و به‌تایب ـه‌ت ژنانــی كــورد لــ ه ژێــر چه‌تــری فه‌لســه‌فه‌ی ڕێــزدار عه‌بــدۆاڵ ئۆجاالنــدا ســه‌ر داده‌نه‌وێنــن و رێــزی لــێ ده‌گــرن، ئـه‌و كاته‌یـ ه كـ ه مێــژوو حیســابی ئـه‌و منداڵـ ه ســاوا و دایــك و باوكـ ه پیرانـه‌ی لــێ ده‌پرســێ كـ ه بــێ چـه‌ك و بــێ پاراســتن كرانـ ه قوربانــی شـه‌ڕی ده‌سـه‌اڵت و هاوسـه‌نگی و مامه‌ڵـه‌ی نێــوان ده‌وڵه‌تــان .بێگومــان به‌هــاری كــوردی داهاتوویه‌كــی ڕووناكــی هه‌ی ـ ه و رۆژ ب ـه‌رۆژ ئه‌م ـ ه نزیكــی س ـه‌ركه‌وتن و لووتك ـ ه ده‌بێت ـه‌وه.
وتو وژی
گه‌لێك ئه‌گه‌ر ژنی ئازاد نه‌بێت ،شانسی ئازادی نابێت
وه‌ك گۆڤاری تروسك ه ئه‌م جاره
جیاواز له‌هه‌ر جارێكی تر هه‌وڵماندا ڕاپۆڕتێكی
ئاماد ه بكه‌ین .ڕاپۆرتی ئه‌م جاره‌مان له‌سه‌ر 8ی ئاداره،
وه‌ك هه‌موومان شاره‌زاین یه‌كه‌م جار ئه‌م رۆژ ه ل ه ساڵی 1909
ل ه نیویورك پیرۆز كراوه .به‌اڵم 8ی ئادار وه‌ك ل ه مێژووه‌كه‌ی دا
دیاره ،له‌سه‌ر بنه‌مای تێكۆشانی گرووپێكی ژنان ده‌ستی پێكردو ه و
وه‌ك میراسی ئه‌و سه‌رده‌م ه هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ بۆ به‌بیرهێنانه‌وه‌ی ئه‌م
كرێته سه‌ر * چه‌ند ه هێرش ده نرخی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌وه‌نده‌ش بگر ه زۆرتر هێرش ده‌كرێت ه سه‌ر ژن
7
تێكۆشان ه و بۆ به‌رفراوان كردنی خه‌بات و به‌رخۆدانی ژنان له‌ئاستی هه‌موو دونیادا به‌بیر دێته‌وه .به‌داخه‌و ه ك ه به‌هۆكاری كاریگه‌ریه‌كانی سیسته‌می مودرنیته‌ی كاپیتالیسمه‌و ه و بۆ بێ واتاكردنی ناوه‌ڕۆكی ئه‌م رۆژ ه ژنانی
ده‌نیز تێكۆشین ،خه‌ڵكی فرانسه
فمنیستیش نه‌یانتوانی له‌واتایه‌كی راسته‌قینه‌دا درێژ ه به‌م تێكۆشان ه بده‌ن و
ته‌نیا وه‌ك رۆژێك مایه‌و ه و ئه‌ویش له‌سه‌رتاسه‌ری جیهان دا به‌داخه‌و ه ته‌نیا وه‌ك پیرۆزبایی سه‌یری ده‌كرێت .ئێمه‌ش هه‌وڵمان دا چاودێری دوو ژنی ئه‌نترناسیونال ك ه ئێستا به‌شداری شۆڕشی رۆژئاوان ،له‌سه‌ر 8ی ئادار و و تێكۆشانی ژنی كورد وه‌ربگرین و تێكۆشانی ژنانی كورد چۆن ده‌توانێ ببێت ه بنه‌مایه‌كی بۆ درێژه‌پێدان ب ه به‌رخۆدانی 8ی ئادار و ئه‌و ژنه تێكۆشه‌ران ه ك ه له‌و كاته‌دا له‌پێناو گه‌یشتن ب ه ماف ه ڕه‌واكانیان گیانیان به‌ختكرد .هیوامان هه‌ی ه ك ه مایه‌ی ڕه‌زامه‌ندی ئێو ه خوێنه‌ری به‌ڕێز بێت.
تێكۆشــانی ژن ته‌نیــا لــ ه ئێســتاو ه ده‌ســتی پێنه‌كــردوه ،بــ ه درێژایــی مێــژووی مرۆڤایه‌تــی .هه‌ركــ ه مێــژوو ســه‌ر له‌نــوێ نووســرا ،ئاڵــو گۆڕی به‌سـه‌ردا هــات و رۆڵی ژن لــ ه مێــژوودا ســڕایه‌وه .له‌ســه‌ره‌تای مرۆڤایه‌تــی دا خوه‌داوه‌نــده‌كان زۆر رۆڵیــان هه‌بــوو لــ ه به‌هێزبــوون و به‌ئیراده‌بوونــی ژنــان و بــۆ گه‌یشــتن بــه‌م قۆناخــه‌ش پێویســتی بــ ه شــه‌ڕ نه‌بــوو .بــاوه‌ڕن بــوون
بـ ه ژن لـه‌م قۆناخـه‌دا زۆر سروشــتی و ژیانی بــوو .له‌گــه‌ڵ پێشــكه‌وتنی ســۆمه‌ریه‌كان و هیرارشــی مێــژووی ژنیــش گــۆڕا و به‌پێچه‌وانــ ه مێژوویــان نووســیه‌وه .بــ ه ه ـه‌زاران نمون ـ ه ل ـ ه مێــژوودا هه‌ی ـ ه ك ـ ه ب ـ ه میلیونــان ژن پێشــه‌نگایه‌تی كۆمه‌ڵگــه‌ی سروشــتیان كــردووه .نمونــ ه لــ ه كاتــی شۆڕشــی فەرەنســا ،لــە نوســینێکدا باســی مافــی مــرۆڤ دەکــەن ،بـه‌اڵم له‌گـه‌ڵ ئـه‌وه‌ش ژنێــك بــۆ مافــی ژن ش ـه‌ڕی كــرد ب ـه‌اڵم ئ ـه‌و ژماره‌ی 168مارسی 2018
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
ژنه‌یــان كوشــت .باســی ئــه‌و ه ده‌كــه‌ن كــ ه شۆڕشــی فەڕەنس ـ‌ا بــۆ‌مافــی ه ـه‌ر مرۆڤێــك بــوو ،ب ـه‌اڵم ل ـ ه ڕاســتیدا بــۆ مافــی هه‌مــوو مرۆڤــه‌كان نه‌بــوو و بــۆ به‌شــێكی بــوو. له‌عه‌فریــن توركیــا جێــگا پیرۆزه‌كانــی كۆمه‌ڵگـ ه بۆمبــاران ده‌كات ،ئـه‌و ه له‌ڕاســتی دا جێــگای ئینانــا بــوو و ئه‌مـه‌ش بـ ه واتــای هێرشــكردن ه ســه‌ر نرخــی دایــك و ژن ،و ته‌نیــا هێرشــێك بــۆ ســه‌ر گه‌لــی كــورد نی ـه .چه‌نــد ه هێــرش ده‌كرێت ـ ه س ـه‌ر نرخــی نه‌ته‌وه‌یــی ئه‌وه‌نــده‌ش بگــر ه زۆرتــر هێــرش ده‌كرێتــ ه ســه‌ر ژن و زۆر هه‌ڤاڵــی ژن لــه‌م هێرشــانه‌دا شــه‌هیدبوون .ئــه‌م هێرشــان ه لــ ه ئاســتی هه‌مــوو دونیــادا له‌ســه‌ر ژن ئه‌نجــام ده‌درێــت و ده‌بێتــ ه هــۆكار كــ ه ژنــان زۆرتــر لــ ه مافــی خۆیــان بــێ بــه‌ش بــن .ئێمــ ه وابیــر ده‌كه‌ینــه‌و ه كــ ه واڵتانــی ئه‌وروپــا و ئه‌مریــكا زۆر پێشــكه‌وتوون، بــه‌اڵم بــ ه پێچه‌وانــ ه له‌چوارچێــوه‌ی مافــی ژنــدا رۆژ بـه‌رۆژ زۆرتــر دواده‌كـه‌ون .نمونـ ه لــه روســیاش دا یاســایه‌كی وه‌هــا هه‌یــ ه كــ ه پیــاو ده‌توانــێ له‌چوارچێــوه‌ی ماڵــی خــۆی دا ل ـ ه هاوس ـه‌ره‌كه‌ی بــدات و ســزاش نادرێــت ،ئێســتا كه‌متــر بووەتــه‌و ه و فەرەنســا‌ش به‌بــه‌راو‌ردی جــاران خه‌باتــی ژنــان زۆرتــر پێشــكه‌وتووه. ته‌ڤگـه‌ری فێمێنیســت لـ ه مێــژوودا هه‌نــگاوی جیــدی هه‌ڵگــرت ،بــه‌اڵم لــە ئێســتادا لــ ه نێــو سیســته‌می كاپیتالیســم دا تواوەتــەو ە و ئه‌مــ ه كێشــه‌ی ه كــ ه ناتوانــن تێكۆشــان بكــه‌ن بــۆ به‌ده‌ســت خســتنی مافه‌كانیــان وه‌ك ژن. مه‌زنكردنــی بــۆ ژنــان تێكۆشــانی ژنــان پێویســت ه به‌شــداری هه‌مــوو تێكۆشــانی عه‌فریــن و رۆژئــاوا بــن ،لــ ه رۆژئــاوا مافــی ژن
و كه‌ســایه‌تی ژن لــ ه پێشــه ،سیســته‌می هاوســه‌رۆكایه‌تی هه‌یــ ه و لــ ه هه‌مــوو گۆڕه‌پانــه‌كان ژن پێشــه‌نگن .به‌بــێ ئــازادی ژن ،كۆمه‌ڵگ ـ ه ناتوانــێ ئــازاد بــژی و ئــازاد بژیــن ،ژنــان له‌ئاســتی دونیــادا پێویســت ه ئـه‌م ڕاســتی ه ببینــن ،ئـه‌و گومانـ ه كـ ه ژنــان لــ ه رۆژهه‌اڵتــی ناوه‌ڕاســتدا ژێرده‌ســتن، پێویســت ه تێپه‌رێنــن و ئه‌مــ ه تێڕوانینێكــی هه‌ڵه‌یــه .تێكۆشــانی ژنــان لــ ه رۆژئــاواو عه‌فریــن ئه‌مــەی ســه‌لماندووه ،شــه‌ڕێكی به‌رامبـه‌ر بـ ه تێكۆشــانی ژنــان و سیســته‌می دیموكراتــی ژنــان لــ ه رۆژئــاوا به‌ڕێــو ه ده‌چێــت ،هێرشــی چه‌تــه‌كان به‌رامبــه‌ر بــ ه تەرمــی «باریــن كۆبانی» نمونـه‌ی به‌رچاوی ئه‌مه‌یــه ،ئــه‌م ڕووداو ه هه‌تــا چه‌نــد رۆژ هه‌مــوو دونیایــان هه‌ژانــد ،بــه‌اڵم ئه‌بێــت چیبك ـه‌ن؟ وە ته‌نیــا ب ـ ه شــێوازی ســۆزداری نابێــت ،بەڵکــو خه‌بــات پێویســته. پێویســت ه ژنــان ب ـ ه بۆن ـه‌ی 8ی ئــادار بێن ـ ه مه‌یدانــی تێكۆشــان و به‌شــداری تێكۆشــان و به‌رخۆدانــی ژنانــی عه‌فریــن ببــن8 .ی ئــادار لـ ه هه‌مــوو ژنــان لـ ه ئاســتی دونیــا و به‌تایب ـه‌ت ژنانــی تێكۆش ـه‌ر پیــرۆز ده‌ك ـه‌م. هیــوام هه‌ی ـ ه ك ـ ه ئ ـه‌م رۆژ ه ببێت ـ ه هــۆكاری یه‌كگرتنــی تێكۆشــانی ژنــان لــ ه ئاســتی دونیــا و م ـه‌زن كردنــی به‌رخــۆدان به‌رامب ـه‌ر بــ ه ئه‌قڵیه‌تــی دژه‌ژن و ڕه‌گه‌زپارێــز.
8
تیژدا ده‌ڤریم
پێویست ه ژنانی هه‌موو دونیا هه‌وڵ بده‌ن نمونه‌ی رۆژئاوا سیسته‌می خۆیان پێشبخه‌ن لــ ه ئه‌وروپــا ســێ مانــگ پێــش ئێســتا وه‌ك خه‌باتكارێكــی ئه‌نترناسیونالیســت هاتوومه‌تــ ه رۆژئــاوا له‌ســه‌ر بنه‌مــای ناســینی شۆڕشــی رۆژئــاوا و شۆڕشــی ژن، چونكــ ه شۆڕشــی ژن بــۆ مــن زۆر گرنــگ بــوو .هه‌تــا ئێســتا زۆر شــتی باشــم بینــی ،بــۆ نمونــ ه سیســته‌می ژنــان لــ ه رۆژئــاوا زۆر به‌هێــزه، سیســته‌مێكی له‌ســه‌ر بنه‌مــای كۆمیــن و ئه‌نجومــه‌ن و كۆمیتــ ه شــتێكی ئه‌مــ ه پێشــده‌خه‌ن. تایبه‌تــ ه و نمونه‌یــ ه بــۆ هه‌مــوو ژنــان لــ ه ئه‌مریــكای التیــن، ئه‌وروپــا و ئه‌فریقــا و هه‌مــوو دونیــا ،پێویســت ه هه‌مــوو ژنــان هـه‌وڵ بــده‌ن كـ ه سیســته‌می خۆیــان پێــش بخــه‌ن.
ئێســتاش كه‌مپه‌ینــی بــا ژنــان بــۆ 8ی ئــادار و عه‌فریــن له‌ســه‌ر پــێ بــن لــ ه ژێــر دروشــمی «پاراســتنی عه‌فریــن ،پاراســتنی ژنانــه« درێــژ ه به‌خه‌باتــی خــۆی ده‌دات و بــ ه ڕای مــن ئه‌مــ ه شــتێكی زۆر گرنگــه، ده‌وڵه‌تــی فاشیســتی توركیــا ده‌یه‌وێــت بــه‌م ڕه‌نگــ ه نرخــی ژن و ره‌نجــی ژن ژێرپــێ بــكات .ئێســتاش ژنانــی عه‌فریــن و شــه‌رڤانانی یه‌پــه‌ژ ه لــ ه به‌رخۆدانــی دان دژبــ ه ئه‌قڵیه‌تــی داگیــركاری توركیــا و دژ ه ژن و پێویســت ه هه‌مــوو ژنــان لــ ه ئاســتی دونیــا پشــتیوانی ئــه‌م به‌رخۆدانیــ ه بكــه‌ن و خۆیــان به‌ئیــراد ه بكــه‌ن .له‌عه‌فریــن دا ژنــان یه‌كگرتــوون ،به‌رخۆدانــی ژنــان لــ ه عه‌فریــن زۆر به‌هێــز بــوو .بــۆ 8ی ئــادار هه‌ركــه‌س له‌هه‌مــوو دونیــا چاالكییــان ئه‌نجامــدا و به‌تایبــه‌ت پشــتیوانی كه‌مپه‌ینــی ژنانــی كــرد لــ ه رۆژئــاوا، هیــوادارم كـ ه ئـه‌م پشــتیوانی و ئـه‌م چه‌شــن ه چاالكییانــ ه بــه‌رده‌وام بێــت و هه‌مــوو ژنــان ئیــراده‌ی خۆیــان بــۆ به‌رخۆدانــی ژنانــی عه‌فریــن نیشــان بــده‌ن .به‌بۆنــه‌ی 8ی ئــاداره‌و ه ده‌ڵێــم بــژی به‌رخۆدانــی ژنــان ل ـ ه عه‌فریــن ،ژنانــی رۆژئــاوا و ژنانــی هه‌مــوو كوردســتان .ژنــان له‌ه ـه‌ر كــوێ بــن خــاوه‌ن تێكۆشــانێكی هاوبه‌شــن. بژی به‌رخۆدانی 8ی ئادار بژی به‌رخۆدانی ژنان ل ه عه‌فرین
ژماره‌ی 168مارسی 2018
9
ی عه‌فرین به‌رخۆدان سه‌رچاوه‌ی هێزو ور ه
گۆڤارێكی رۆشنبیری،
بوو
كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
بۆ هه‌موو ژنان .....كه‌لسوم حسێن| رۆژنامه‌وان
کاتــێ دەڵێــن "شــەڕ" چــی بــە بیــری مرۆڤــدا دێــت؟ دەنگــی فیشــەک ،تەقینــەوە ،تــۆپ، تەیــارە ،هــاوارو گریــان ،خوێنــڕژان، ڕاکــردن ،مــاڵ وێرانــی ،برســێتی و... هتــد .لەنــاو هەمــوو ئەمانــەدا دوو شــتی زۆر گرنــگ کــە بەبیــری مرۆڤــدا دێــت یــان مردنــە یــان بــە ئــازادی گەشــتن ،ئەمــە الی کەســانی خــاوەن خــاک زوڵــم لێکردنــه، الی داگیرکەرانیشــەوە نامرۆڤایەتــی و بەرژەوەنــدی خوازییــ ه و دەیانەوێــت وەک ئەژدیهایــەک هەمــوو شــتێک بخــۆن و هەمــوو شــتێک بەشــی ئــەوان بێــت. گه‌لــی کــورد لەوکاتــەوەی کــە کوردســتان بەشــکرا هەمیشــە لەهەوڵــی ئەوەدابــووە چــۆن جارێکــی دیکــە ببێتــەوە خاوەنــی کوردســتانێکی ســەربەخۆ و بــۆ ئه‌مــه‌ش بەهــەزاران قوربانــی داوە .بۆچــی کەســانی شۆڕشــگێڕ لەهەمــوو ســەردەمەکاندا وازیــان لــە تێکۆشــان نەهێنــاوە ،بۆچی چاوترســێن نەبــوون؟ بــۆ ئــەوەی کەســێک خــۆی خاوەنــی شــتێک نەبێــت نرخــی نازانێــت. داگیــرکاری زۆر لــە دزی مانــای گەورەتــرە، رەنگــە هەنــدێ جــار یــان ئــەو کەســانەی کــە بیرێکــی سیاســیان نیــە زۆر ســەرنجیان
لەســەر داگیرکــەران نەبێــت ،بــەاڵم هەمــوو کەســێک ســیمای دزێکــی دیــوە ئەگــەر لەنــاو خێزانەکــەی خۆیدابێــت ،دراوســێی بێــت یــان لەگونــد یــان شــارەکەیدابێت ،چەنــدە کەســێکی بێــزراوە لەنــاو کۆمەڵگــەدا چەنــدە جێــگای مەترســیە ،چونکــە هیــچ ڕەنجێــک نــادات و لەرەنجــی هەموانیــش دەخــوات و ژیانــی ئــەو هەمیشــە لــە مەترســیدایە، هیــچ جێگایــەک بــە ماڵــی خــۆی نازانێــت تــا پارێــزگاری لێبــکات ،داگیرکەرانــی کوردســتان لــەو دزانــە قەبەتــرن و ناشــیرین تــرن ،مــرۆڤ لە هەمــوو ئاژەڵێــک دڕندەترە چونك ه لەسروشــتی خــۆی زۆر الیداوە .وەک چــۆن زانایــەک دەڵێــت" :مــرۆڤ ئاژەڵێکــی زیرەکــە ،زیرەکتریــن ئاژەڵــە ،الوازەکان کــە دەچەوســێنێتەوە ،مرۆڤــەکان لەنــاو دەبــات هیــچ جوانیەکــی ژیــان نابینێــت، پابەنــدی هیــچ ئایــن و ئەخالقێــک نیــە، بەڵکــوو هــەزاران یاســا و دیــن دەخاتــە خزمەتــی بەرژەوەندیه‌کانــی خۆیــەوە، هەنــدێ جاریــش ئــەم دڕنــدە زیرەکــە بــۆ ئــەوەی کــەس ڕووبــەڕوی نەبێتــەوە کەمتریــن قوربانــی بــدات یــان بەبــێ هیــچ زیانێــک ئامانجەکانــی خــۆی بپێکێــت فڕوفێڵــی ڕاوچیانــە بــەکار دەهێنێــت ،وەک 10
چــۆن ماســیگرێک کەمێــک خــواردن بەدەمــی گەورەتــر بــۆ ســڕینەوەی دانــرا ،لەنێــو قوالپەکەیــەوە دەکات و ماســیەک دەگڕیــت خۆیانــدا دەڵێــن کوردســتان خاکێکــی پــڕ و لەجیاتــی ئــەو کەمەخواردنــە ماســیەکی پیتــە بۆیــە دەبێــت ئەمانــە لــە ناوبچــن، گەورەتــر لــە خواردنەکــەی خــۆی دەخــوات ،کــورد کێشــەیە بــۆ ڕۆژهەاڵتــی ناویــن ،کامـ ه یــان چــۆن کەســێک لــە قەفەســێکدا کەمێــک کێشــە؟! خــۆ کــورد لــە مێــژودا بــۆ تەنهــا دان و ئــاو دەدات بــە باڵندەیــەک ئیتــر ئــەو جارێکیــش هێرشــی نه‌كردوه‌تــ ه ســەرهیچ باڵندەیــە ئەگــەر ئازادیشــی بکەیــت دێتــەوە واڵتێــک و هەمیشــە لەپارێزگاریــدا بــووە، نــاو قەفەســەکەی .بەهــەزاران ئــەم پالنانــە دیســان هــەر کێشــەیە چونکــە تەســلیم بــۆ کۆیلــە کــردن و لەنــاو بردنــی ژیانــی نابێــت و بەرگــری دەکات .ڕاوچیــەکان مرۆڤــەکان بــەکار هاتــوون و بەردەوامیــش بــۆ ئاســودەیی ژیانــی خۆیــان چەندیــن دەبێــت ،تــا ئەوکاتــەی مــرۆڤ دەگه‌ڕێتــەوە یاســایان بەنــاوی ئاســودەیی مــرۆڤ و مافــی مــرۆڤ دانــاوە بــەاڵم سروشــتی بــۆ کــورد لــەدەرەوەی ئــەم راســتەقینەی خــۆی ،ئــەو وەک یاســایانەیه ،چونکــە پالنانــەی کــە دوژمــن بــۆ خاک ئازاد کردویانــە بــە کەمینــە ڕاوکردنــی کــورد بــەکاری ر ه ه بۆ تێكۆشان نەبێت و پاشــان زاڵبــوون هێنــاون بــەردەوام کاریــان بەســەریاندا ،بەمــەش لەســەر دەکات .کەســە شتێکیش بکات تەنها بەکار نەهاتــن، دەرەقه‌تــی هۆشــمەندەکانی کــورد خاوەنی بە نابێت هاتوە، پاشــان دیــن بــوو بــە بــەدوادا چونیــان بــۆ هەنــدێ شــت کــرد وەک هیچ شتێک و هیچ بوونێکی ئامــرازی داگیــرکاری، بــەس ســەیر ئەوەیــە لێکۆڵێنەوانــەی ئــەو نابیت .لە الیەکه‌و ه ئەوە ئــەو زانــا کوردانــەی کــە کــە لەســەر ئەقڵیــەت و هەستی نەتەوایەتی بەهێز کوردیــان لــێ بــووە بــە جیۆگرافیــای کوردســتان کافــر و داگیرکەرانیــان کــراوە ،بــۆ نموونــە کرد ،نۆکەرێتی ئاشکراکرد لــێ بــووە بــە خــاوەن زانیویانــە جیۆگرافیــای بەکورد سودێک هیچ کە هەموویــان دیــن، خاکێکــی کوردســتان ئاینــەکان پــڕ پیــت و بەرەکەتــه ،ناگەیەنێت ،بەرەی خەبات و شــارەزای بــوون ،هەنــدێ جــار سروشــتێکی کــەم خیانەتی ئاشکراکرد ،پالنی لەســەر فتــوای ئــەوان وێنەیــە ،کــورد لەشــەردا ئازایــە ،ژنــی زۆر بــەالو ە چەندین ساڵەی دوژمنانی بە میللەتــی نــەزان تەســلیم بــوون ،بــەاڵم ئــەوان گرنگــە ،خاوەنــی پێگــەی پەروەردەی سەرۆک ئاپۆ هیــچ کاتێــک پەیــرەوی ئەخالقــی خۆیەتــی ،دیــن پوچەڵ کردەوە. ئــەو دینــەش نەبــوون کــە ســەرچاوەی ســەرەکیە هێناویانــە ،کــورد بــەدڵ لــە ژیانیــدا ،هونــەری و گیــان گرتویەتــی و خــۆی ســەربەخۆی هەیــە ،یــەک ڕیــزی و یەکســانی ژن و پیــاوی پەیــڕەوی کــردووە ،پاشــان یاســاکانی مافــی بــە بنەمــا گرتــوە و چەندەهــا شــتی دیکــە .مــرۆڤ هــەر لــە شــیوعی و کۆمۆنیســتەوە ئەوانیــش هاتــن لێــرەوە کاریــان لەســەر هەموویــان هێنــاو تاقیــان کــردەوە ،بــەاڵم ئــەم شــتە بنەرەتیانــە کــرد ،ســەرەتا کــورد تەنهــا بــەکار هــات و لــەدەرەوەی بەشــەڕ دەرەقەتــی نەهاتــن ،ئینجــا پالنێکــی هەمــوو یاســاکان بــوو .ئــەوەی کــە کــوردی ژماره‌ی 168مارسی 2018
11
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
لەمــاوەی چەنــد ســەدەی ڕابردودا هێشــتەوە بوونــی که‌لتــور و هونــەر و نەریتــی کۆمەاڵیەتــی بــوو ،بۆیــە ئەمجارەیــان هاتــن کاری زۆر ناشــیرنیان لەســەر ئەمانــە کــرد .ئــەم جارەیــان نــ ه بەنــاوی دیــن و نــە بــ ه نــاوی مافــی مــرۆڤ بــوو بەڵکــو بەنــاوی بەجیهانــی بــوون بــوو ،بەنــاوی پێشــکەوتنه‌و ه بــوو ،ئەمجارەیــان لــە ڕێــگای زانایانــی ئاینــی یــان ڕۆشــنبیرانەوە نەبــوو بەڵکــو لــە ڕێــگای دەســەاڵت خوازان ـه‌وه ،ب ـ ه رێــگای کــوردی نەزانــەوە، کــوردی وەک ئــەوان بەرژەوەندیخــوازه‌و ه بــوو .لەمــاوەی ٢٧ســاڵ حکومرانیــدا لــە باشــوری کوردســتان نەیانتوانــی تەنهــا شــتێک بــۆ مانــەوەی کــورد بکــەن ،بەڵکــو ئەوەنــدەی ئــەوان بەنــاوی حوکمڕانــی کوردیــەوە توانیــان مەســەلەی نەتەوایەتــی و که‌لتــوری و ئەخالقــی کــورد لەنــاو ببــەن ،چەندیــن ســاڵ ه دوژمــن نەیتوانیــو ه بەکــوردی بــکات ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی دوژمــن کاتێــک باشــیش دەڵێــت گومانــی لێدەکرێــت چونکــە دوژمنــە ،بــەاڵم ئەمانــە دۆســتی دوژمــن بــوون بۆیــە هەمووشــتێکیان بــۆ دوژمــن کــرد .هــەر لەشــەڕی ناوخــۆ، گۆڕینــی که‌لتــورو هونــەری کــورد لەڕیــگای ڕاگەیانــدن و بــازاڕ و رەفتاریانــەوە توانیان ئــەوەی دوژمــن نەیکــرد ئــەوان بیکــەن. ئــەوەی ئــەم دوو مانگــە زیاتــر ســەرنجی کــورد و جیهانیشــی راکێشــا خەباتــی عەفریــن بــوو ،عەفریــن نــەک تەنهــا شــەری ناســنامەی کــرد بەڵکــوو ئــەو ده‌مامكــی چەندیــن ســاڵەی بەنــاوی دیــن و مافــی مرۆڤــەوە بــە کــوردی دەفرۆشــن هەمــووی هەڵماڵــی و ئاشــکرای کــرد .ئاشــکرای کــرد کــە کــورد لــەالی نامرۆڤــەکان نــە ئیســامە، نەمەســیحیە و نــە مرۆڤــە تــا مافــی هەبێــت تــا بــە دینــدار دابنرێــت ،بــەاڵم لــە ئەنجامــدا ئەوەشــی ئاشــکراکرد کــە کــورد دەبێــت بگەڕێتــەوە بــۆ خەباتــی نەتەوایەتــی خــۆی و تــاوەک نەتــەوە ،وەک خــاک ئــازاد نەبێــت تێكۆشــان بــۆ ه ـه‌ر شــتێکیش بــکات
تەنهــا بــەکار هاتــوە ،نابێــت بــە خاوەنــی هیــچ شــتێک و هیــچ بوونێکــی نابیــت. لــە الیەکــه‌و ه ئــەوە هەســتی نەتەوایەتــی بەهێــز کــرد ،نۆکەرێتــی ئاشــکراکرد کــە هیــچ ســودێک بەکــورد ناگەیەنێــت ،بــەرەی خەبــات و خیانەتــی ئاشــکراکرد ،پالنــی چەندیــن ســاڵەی دوژمنانــی بــە پــەروەردەی ســەرۆک ئاپــۆ پوچــەڵ کــردەوە. لــە ئێســتادا مەترســی به‌تەواوەتــی لەســەر باشــور و ڕۆژئــاوا بەردەوامــە بەهــۆی ویســتی جێبەجــێ کردنــی پالنــی تورکیــاو ئێــران کــە دەیانەویــت خەونــی سەدســاڵەی خۆیــان بــەدی بێنــن ،ئەویــش زینــدوو کردنــەوەی دەوڵەتــی عوســمانی و ســەفەوی کەســەرەتا لــە داگیرکردنــی کوردســتانەوەو بەشــکردنەوەی جارێکــی دیکــە لەنێــوان خۆیانــدا ،بــەاڵم خەونــی تورکیــا نــەک تەنهــا بەشــکردن بەڵکــو گەڕاندنــەوەی والیەتــی موســڵە کــە دەکاتــە باشــوری کوردســتان و موســڵیش ،لەالیەكــی دیکــەوە ئــەوەی کــە دەوڵەتــان تێگه‌یشــتون و وه‌ك مەترســی بــۆ بەرژەوەندییه‌كانــی خۆیــان ده‌بینــن ،ئێرانــە ئینجــا تورکیــا، لەهەمــان کاتــدا بــۆ قازانجــی خۆیــان لــە ئیســتادا دەرفەتیــان بەئــەوان داوە ،وەک کــرم بەدەمــی قوالپەکەیانەوەکــردن بــۆ گرتنــی ماســیە گەورەکــە کــە کــوردە. لێــرەدا ئاشــکرایە کــە ئەمریــکاو ڕوســیا ســەرەڕای دژایەتــی یەکتــر گــەورە بازرگانــی جیهانــن ،دەیانەویــت بــە دروســتکردنی ناوبانگــی دیموکراتــی بۆخۆیــان و لەهەمانکاتــدا دەســتکەوتێکی بــاش بــە کەمتریــن قوربانــی لــە مەیدانەکــەدا ئەســپی خۆیــان تــاودەدەن .شــەڕ لــە قازانجــی ئەوانــە یەکــەم بــۆ فرۆشــتنی چەکەکانیــان، دووهــەم هەرجێگایــەک شــەڕی تێکــەوت ئــەوان لەجێــگای چــاک کــردن دەچــن یەکجــاری وێرانــی دەکــەن ،چونکــە ئاشــتی لەقازانجــی ئــەوان نیــە ،بۆیــ ه دەبێــت بــۆ ئــەوەی میللەتانــی بــن دەســت داوابکــەن بەهانایانــەوە بچــن ،ســەرەتا خۆیــان 12
بێدەنــگ دەکــەن پاشــان بەنــاوی هاوکاریەوە خۆیــان دەکێشــنە ئــەو جێگایانــە .ســەرەتای شــەڕی باشــور دیــاری داوە کــە نیــوەی حکومەتــی عێــراق و الیەنــە کوردیەکانی وەک یەکێتــی و گــۆڕان و کۆمــەڵ و سوشیالیســت و بزوتنــەوە دەیانەوێــت نــەک تەنهــا باشــور بەڵکــوو ئێراقیــش ڕادەســت بــە ئێــران بکــەن ،هــاوکات الیەنــە کوردیەکانــی وەک پارتــی دیموکــرات و یەکگرتــوی ئیســامی دەیانەویــت باشــور رادەســتی تورکیــا بکــەن، له‌هه‌مــان كاتــدا ئەمریــکا دژایەتــی ئێــران دەکات و ئێرانیــش لەبــەرەی روســیایە، تورکیــاش بەهەمــان شــێوە کەوتۆتــە بــەرەی ڕوســیاوە ،بۆیــە شــەڕی هــەرە گــەورە دەکەوێتــە باشــوری کوردســتانەوە .جارێکــی دیکــە کوردســتان دەبێتــەوە بــە جێــگای ملمالنــێ و تەنانــەت شــەڕی ناوخــۆش و ئه‌مــه‌ش نزیکــە ،چونکــە ئەمانــەی کەبــاس کــران نابێــت بــێ الیــەن دابنیشــن، هه‌تــا ئێســتا ڕه‌نگــ ه لــ ه ڕاگه‌یاندنــه‌كان دا هه‌ڵوێســت نیشــان دراو ه و ده‌نگــی نــا‌ڕازی له‌الیــه‌ن ده‌ســه‌اڵتدارانه‌و ه ده‌ركه‌وتــووه، ب ـه‌اڵم به‌داخ ـه‌و ه له‌بــواری كرداری ـه‌و ه هیــچ هه‌نگاوێــك بــۆ البردنــی كێشــه‌كان یاخــۆد كـه‌م كردنـه‌وه‌ی هێرشــی داگیــركاران بۆسـه‌ر كوردســتان هه‌ڵنه‌گیــراوه .تــرس لــ ه فكــری دیموكراتیــك و یه‌كپارچــه‌ی رێبــه‌ر ئاپــۆ له‌الیــه‌ن پارتیــ ه كالســیه‌كانی كــوردی لــ ه كوردســتان دا ده‌رفـه‌ت و ئیزنــی ئـه‌وه نــادات كــ ه یه‌كگرتنێكــی كــوردی پێــش بكه‌وێــت، ئه‌مـه‌ش ده‌بێتـ ه هێــز بــۆ دوژمــن كـ ه بتوانــن بــ ه جەســاره‌تێكی زۆرتــره‌و ه هێــرش ببەنــ ه ســه‌رگه‌لی كــورد و كۆمه‌ڵكوژیــان بكــه‌ن. تاکــە شــت کــە دەتوانرێــت چارەســەری کێشــه‌ی کــورد بــکات لــەم مەیدانــەدا کۆنگــرەی نه‌ته‌وه‌یــی کــوردەو هاتنــە الی یەکــی حیزبــە کوردیەکانــەو دەســت بــەردان لــە بەرژەوەنــدی حیزبــی و بنەماڵەییــه، بــەم شــێوەیە بەکەمتریــن قوربانــی کــورد دەتوانێــت ببێتــە خاوەنــی پێگــەی خــۆی و دەوڵەتانــی زلهێــز مامەڵــەی خۆیــان
لەگــەڵ ئەودابکــەن .ئه‌گــه‌ر وه‌هــا نه‌بێــت، نــه‌ك ته‌نیــا ئــه‌م شــه‌ڕ ه درێــژه‌ی ده‌بێــت، كۆمه‌ڵكوژیه‌كــی زۆر جیــدی و گــه‌ور ه به‌رامبــه‌ر بــ ه گه‌لــی كــورد لــ ه تــه‌واوی كوردســتاندا ڕوو دەدات .بۆیــ ه پێویســت ه ئــه‌وه‌ی كــ ه ده‌مانه‌وێــت ئه‌نجامــی بده‌یــن ل ـه‌م قۆناخ ـه‌دا بیكه‌یــن ك ـ ه ســبه‌ی دره‌نگ ـه. خالێکــی دیکــە ڕۆڵــی ژنــە لــە ئێســتادا ،لــە خیانەتــی ئــەم چەنــد ســاڵەدا تەنهــا گەنــج و ژن ڕۆڵــی چەپەڵیــان نەبینیــوە ،چونکــە هــەم وەک سیســتەمی پیاوســاالری و هــەم وەک گەنــج ئــەوان بەپاکــی ماونەتــەوە بۆیــە ئەمانــە دەتوانــن بێنــە مەیدان و ڕۆڵی باشــی خۆیــان بگێــڕن و گ ـه‌ل وكۆمه‌ڵگ ـ ه لــە گێــژاو ن ڕزگار بکــەن .بێگومــان ســه‌ره‌ڕای فەوتــا هێــرش و ده‌ســتدرێژی داگیــركاران بــۆ س ـه‌ر خــاك و هــاوكات كوشــتن و قه‌تــڵ كردنــی ژنــان ،بــه‌اڵم لــ ه 8ی ئادارهه‌تــا 21ئــادار به‌شــداری ژنــان بــێ وێنـ ه بــوو و به‌رخۆدانــی گه‌لــی كــورد و ژنــان لـ ه تـه‌واوی كوردســتان ســه‌لماندی كــ ه ئه‌وانیــش پشــتیوانی به‌رخۆدانــی ژنانــی عه‌فرینــن و هیــچ شــتێك ناتوانــێ ئــه‌وان ببه‌زێنــێ .دیســان به‌شــداری ژنــان ل ـ ه چاالكــی نا‌ڕازیبــوون دژ بــ ه حكومــه‌ت خاڵێكــی به‌رچــاو ه كــ ه چیتــر نایانه‌وێــت ئــه‌م سیســته‌مە چه‌وســێنه‌رو دژ ه ژنــ ه به‌ســه‌ر خۆیانــه‌و ه قبــووڵ بكــه‌ن. به‌رخۆدانــی ژنــان لــه عه‌فریــن مــۆڕال و وره‌یه‌كــی مه‌زنــی بــ ه هه‌مــوو ژنــان لــ ه كوردســتان و ده‌ره‌وه‌ی كوردســتان به‌خشــیو ه و جێگ ـه‌ی هیــوا و دڵخۆشــی ه بــۆ داهاتــووی ژنــان و بێگومــان رۆژ بــه‌رۆژ به‌رخۆدانــی ژنــان مه‌زنتــر و به‌رفراوانتــر ده‌كات.
ژماره‌ی 168مارسی 2018
13
مرۆڤێك گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و
هه‌تا هه‌ستی ئازادی نه‌ناسێ، عه‌شق و خۆشه‌ویستیش ناناسێ
هزریه
ئا| ئاكادیمیای زانستی ژنۆلۆژی
پەیوەنــدی نێــوان هه‌ســت و ره‌مــه‌ك ( غه‌ر یــز ه) پەیوەنــدی نێــوان هه‌ســت و ره‌مــه‌ك پێویســت ه وه‌ك بابه‌تێــك لێكۆڵینــی له‌س ـه‌ر بكرێــت و تێبگه‌یــن و هــاوكات لـ ه تێكۆشــانی كه‌ســایه‌تی دا بتوانیــن بــ ه ناســینی ئــه‌م الیه‌نانـ ه كه‌ســایه‌تی خۆمــان باشــتر بونیــات بنێــن .ئه‌گـه‌ر لـ ه نێــوان هه‌ســت و ڕه‌مـه‌ك دا پەیوەندیەكــی ته‌ندروســت پێــش نه‌كه‌وێــت، غه‌ریــز ه كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر هه‌ســت و
فكــر ده‌كات و زاڵ ده‌بێــت به‌ســه‌ریان دا. ئــه‌وه‌ش مــرۆڤ هه‌تــا ئاســتی حه‌یــوان بــوون ده‌بــات .كاریگــه‌ری غه‌ریــز ه ته‌نیــا بــە خــواردن ،خواردنـه‌و ه و جنســیه‌ت پێــش ت و مــرۆڤ تــا ئاســتی فاشــیزم دەکەوێــ ده‌بــات .ئــه‌م كه‌وتنانــ ه ده‌بێتــ ه هــۆكاری کردنــەوەی ڕێــگای دەرکەوتن لــە مرۆڤایەتی. ل ـ ه به‌سیاســی كردنــی هه‌ســته‌كان دا مــرۆڤ چه‌نــد ه لــ ه غه‌ریــزه‌ی خــۆی تێبــگات، هه‌بوونیــان پێناسـ ه و قبــووڵ بــكات ،هێــزی 14
فكــر و هه‌ســت پێكردنیــان پێــش بخــات و هه‌ســت -ڕه‌مـه‌ك واتــادار ده‌كـه‌ن و له‌نــاوی له‌گــه‌ڵ ئــه‌م پێشــكه‌وتنان ه هێــزی هه‌ســت ده‌بـه‌ن .كاپیتالیســم لـ ه الیه‌كـه‌و ه مرۆڤـه‌كان پــه‌روه‌رد ه بــكات ،ئەوەنــدەش خــاوه‌ن ده‌مــژێ و مه‌حكومــی برســیه‌تییان ده‌كات، گرنگییــه .له‌ســه‌ره‌تای كۆمه‌اڵیه‌تــی بــوون لــ ه الیه‌كــی دیكــه‌و ه بــۆ به‌ده‌ســت خســتنی دا بــ ه پێشــه‌نگایه‌تی ژنــان هه‌نــدێ تابــۆ پاروی ـه‌ك نــان هه‌مــوو ڕێگای ـه‌ك بــۆ مــرۆڤ هه‌یــه ،ژنــان هه‌وڵیــان داو ه ڕه‌مــه‌ك بــەو حــه‌اڵڵ ده‌كات .بــۆ پیــاو ژن و بــۆ ژنیــش تابــۆ و تەوته‌مانــ ه ســنوردار بكــه‌ن و بــ ه پیــاو حــەاڵڵ دەکات .تەنهــا بــۆ ئــەوەی لــە پێــی ســوودمه‌ند بوونــی كۆمه‌ڵگــ ه كه‌ڵكیــان ماڵێکــدا بحەوێتــەوە هەمــوو ڕێــگاکان ڕەوا لــێ وه‌ربگــرن .ئه‌گــه‌ر ژنــان ئه‌مه‌یــان دەکات .بـه‌م ڕه‌نگـه‌ش بۆمبارانــی ئایدۆلــۆژی پێــش نه‌خســتبایه ،ڕه‌نگــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ش و بــێ ئه‌خالقــی ڕه‌وا ده‌كات .لــ ه مێــژووی پێــش نه‌كه‌وتبایــه .بۆیــ ه بــ ه بــێ نکولــی بــ ه مرۆڤبوونــی مرۆڤــه‌كان دا هه‌ســت و كــردن لــ ه هێــزی ڕه‌مــه‌ك ،بــ ه ڕێــگای ڕه‌مه‌كیــان ھه‌ڵســه‌نگاندووه ،رێكخســتنیان هه‌ســت و فكــره‌و ه ڕێگــ ه نیشــانده‌ر بیــن كــردوه ،بــۆ به‌رده‌وامــی ژیــان گرێیــان داوه و ئه‌مــه‌ش لــ ه پێشخســتنی كۆمه‌ڵگــ ه بــ ه ب ـ ه پێــوه‌ره‌ی ئه‌خــاق و ڕاســتی و ب ـه‌رده‌وام شــێوه‌یه‌كی ته‌ندروســت به‌كاریگــه‌ر ده‌بێــت رۆڵــی پوزەتیڤــی هه‌بــووه ،ب ـه‌اڵم ل ـ ه دۆخــی و به‌رده‌وامــی ئــه‌م بابه‌تــه‌ش گرنگــی خــۆی هه‌نووكـه‌دا لـ ه مرۆڤبــوون ده‌ركه‌وتــووه .هـه‌م هه‌یــه .مۆدێرنێتــه‌ی كاپیتالیســت مــرۆڤ و لــە تێربــوون دوور خراونــەوە ،هه‌میــش بــێ كۆمه‌ڵگه‌شــی بــێ نــاوه‌ڕۆك كــردووه ،بــ ه پــه‌روه‌رد ه ماونــەوەو هــاوكات لــ ه ئه‌خــاق مێگ ـه‌ل كــراون و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی خــۆ بنوێــن .دابــڕاون .ئه‌مــه‌ش ڕۆڵــی نێگاتیڤــی بــه‌كار یــاری بــ ه غه‌ریــزه‌ی مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگــ ه هێنانــی هه‌ســته‌كانه .ل ـ ه ئه‌نجــام دا ئ ـه‌وه‌ی ده‌كات و ب ـه‌م ڕه‌نگ ـ ه ئ ـه‌م ئه‌زموونان ـ ه پێــش كــ ه ئێمــ ه پێویســت ه تێبگه‌یــن ،ئه‌مه‌یــه. ده‌خــات و بــ ه ڕێــگای ڕه‌مــه‌ك هه‌ســت و ڕه‌مــه‌ك هــه‌م ئێمــ ه ده‌كــه‌ن بــ ه مــرۆڤ و فكــری كۆمه‌ڵگــ ه دیــل ده‌گرێــت و بــۆ خــۆی هه‌میــش مــرۆڤ ده‌گه‌ینێتــ ه ئاســتی ئــه‌و به‌كاریــان ده‌هێنــێ ،ڕه‌مه‌كــی مــرۆڤ بــ ه حه‌یوانانــ ه كــ ه ئێمــ ه په‌ســندیان ناكه‌یــن. شــێوازی جیــا جیــا ده‌خاتـ ه كونترۆڵــی خــۆی رێبــه‌ر ئاپــۆ ئــه‌م بابه‌تانــ ه لــ ه و یــاری شــه‌ڕی ڕۆژانــە .بۆیــ ه لــ ه بونیــات هه‌ڵســه‌نگاندنه‌كانی دا بــۆ گــه‌ل و كادیــر نانــی كه‌ســایه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی ئــازاد وه‌هــا بــاس ده‌كات« :كاتێــك پێویســت بــوو دا تێكۆشــانی هه‌ســتی پۆلیتیــك له‌گــه‌ڵ چــۆن ده‌توانــم ڕه‌مه‌كــی خــۆم ئه‌ركــدار بكـه‌م؟ ناســینی ڕه‌مــه‌ك ،گرێــدراوی ناســین و ئــه‌و ڕه‌مه‌كانــ ه كۆمه‌ڵگــ ه هه‌ڵده‌وه‌شــێنن به‌ڕێكخســتن كردنیانــه. و له‌نــاوی ده‌بــه‌ن ،چونكــ ه كۆمه‌ڵگــ ه ســه‌رچاوه‌ی بنەڕەتــی كــ ه ژیــری مــرۆڤ ،خــۆی ته‌ســلیمی ئــه‌م ڕه‌مه‌كانــ ه كــردو ه رۆح و ئه‌قڵــی مــرۆڤ تێــر ده‌كات ،یــا خــود و ئه‌مــه‌ش بابه‌تێكــی ئاشــكرایه .ڕه‌مــه‌ك ســنورداری ده‌كات ،هه‌ســت و ڕه‌مه‌كــن ،خــاوه‌ن تایبه‌تمه‌نــدی و فێــركاری مه‌زنــن ئه‌مــه‌ش گه‌ردونییــه .بــۆ واڵمدانــه‌وه‌ی و ئه‌مــه‌ش له‌گــه‌ڵ ســه‌رچاو ه سیاســیه‌كان پێویســتی برســیه‌تی ،پاراســتن و جنســیه‌ت ،ئاشــكرا ده‌بێــت .ده‌بنـ ه بناخـ ه بۆ سیاسـه‌ت، مرۆڤـه‌كان ژیــری خۆیان لـ ه ئاســتێكی به‌رزدا بــه‌اڵم بــ ه هــۆكاری به‌كارهێنانــی ڕه‌مــه‌ك بـه‌كار هێنــاوه ،بـه‌اڵم وەاڵمــی ئـه‌م ڕه‌مه‌كانـ ه زۆر جیــدی پێشــنه‌كه‌وتن .هه‌ســتی بــه‌رز، لــ ه هه‌مــوو ئاســتی كۆمه‌ڵگــه‌دا گرێــدراوی هه‌ســتی مــه‌زن كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر مێشــك پره‌نســیپ ،بنه‌مــا و یاســای ئه‌خالقییــه .ده‌كات و بــ ه پێچه‌وانــ ه مێشــكیش له‌ســه‌ر گەورەتریــن دڕنده‌یــی لــ ه ســه‌رده‌م ی هه‌ســت كاریگــه‌ری هه‌یــه ،بــه‌اڵم ئــه‌و كاپیتالیســم دا ئه‌وه‌یـ ه كـ ه بناخـه‌ی ئه‌خالقی هه‌ســتانه‌ی كــ ه ســنوردار كــراون ،ئــه‌و ژماره‌ی 168مارسی 2018
15
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
بیســتن و هه‌ســت پێكردنانــه‌ی كــ ه الواز به‌رامب ـه‌ر ب ـ ه كه‌ســێك ناتوانیــن بەتــەواوی ی كــ ه كــراون ،بــه‌ره‌و حه‌یــوان بــوون ده‌چــن .سیاســی بكه‌یــن .ژیــان ئــه‌و الیه‌نــە بــ ه شــێوه‌یه‌كی زۆر مه‌ترســیدار لــ ه بەبــێ ئــەو نابێــت ،پێــی بەخشــیوین، ریزه‌كانــی ئێمه‌شــدا ئــه‌م كاریگه‌رییانــ ه بــه‌اڵم بۆچــی ئێمــ ه ناتوانیــن خۆمــان لــه‌و هه‌یــ ه و بــه‌رده‌وام ده‌بێــت .مــن نكۆڵــی لــ ه هه‌ســتان ه ڕزگار بکەیــن كــ ه ده‌مانخنكێنــن. ڕه‌مـه‌ك ناكـه‌م ،بـه‌اڵم هه‌ســت پێویســت ه بـ ه بۆچــی ناتوانیــن ئــەو هێــزه‌ی جیناتــی شــێوه‌یه‌كی فكــری بــه‌كار بێــن .جگــ ه لــه‌و ه خۆمــان له‌گــه‌ڵ ژیــری هه‌ســتیاری یــه‌ك ئه‌گ ـه‌ر فكــر ته‌ســلیمی ڕه‌م ـه‌ك بێــت ،ئ ـه‌و ه ناكه‌یــن و به‌كاریــان ناهێنیــن؟ لــ ه دونیــای ب ـ ه واتــای شكســتی فكریی ـ ه و هه‌ســتێك ك ـ ه هه‌ســت و زهنــی ئێمــه‌دا چــی كه‌مــه ،چــی ته‌ســلیمی ڕه‌م ـه‌ك بــووە ،دیســان شكســته .دزراو ه یــا خــود چییــ ه كــ ه چه‌واشــه‌كراو ه لێــره‌دا هه‌ســت نامێنــێ ،ڕه‌نگــ ه ده‌ژیــن ،كـ ه ناتوانیــن پەیوەنــدی هه‌ســت و سیاسـه‌ت بــه‌اڵم به‌شــێوه‌یه‌كی غه‌ریــزی و ڕه‌مه‌كــی به‌باشــی پێــش بخه‌یــن؟ ده‌ژیــن ،ته‌نیــا بــۆ خــواردن ،خواردن ـه‌و ه و كۆمه‌ڵگــه‌ی كــورد كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــ ه كــ ه جنســیه‌تییه‌و ه ســنوردار ده‌مێنیــن .ئه‌مــه‌ش ژێرده‌ســت كــراوه .بــ ه زمــان و كه‌لتــوری شــێوه‌ی مه‌ســتی رۆژانه‌یــ ه بــ ه عــاره‌ق ،خۆیــان ئــه‌م كۆمه‌ڵگه‌یــ ه ده‌توێننــه‌و ه ژیانێكــی ته‌ندروســت نییــه«. و هێشــتاش ئــه‌م هێرشــان ه به‌رده‌وامــه. حه‌قیقه‌تــی هه‌ستیار(ســۆزردار) ـ الدانــی دونیــای هه‌ســتی ئێمــ ه وه‌ك ئه‌ندامــی هەســت ـ ڕاوكــردن بــ ه هه‌ســت كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی ژێرده‌ســت كــراو ،چۆنــه؟ رێبــه‌ر ئاپــۆ له‌گــه‌ڵ شــرۆڤه‌ی «نه‌تــه‌و ه ب ـ ه رێــگای كــێ و كام ـ ه هه‌ســته‌و ه كۆمه‌ڵگ ـ ه ـ ده‌وڵــه‌ت ته‌نیــا لــ ه ئاســتی یــەک ڕەنــگ ژێرده‌ســت و بەســودی خۆیــان بەکاردێنــن؟ كردنــی مرۆڤه‌كانــدا ســنوردار نامێنــێ ،ئــه‌م هه‌ســتان ه چه‌نــد ه تایبه‌تــ ه بــ ه لــ ه هه‌مــوو هاوبه‌شــییه‌كانی كۆمه‌ڵگــه‌دا ئێمــه ،چه‌نــد ه تایبه‌تــ ه بــ ه هه‌بوونــی زهنیــه‌ت و هه‌ســتێكی یــەک ڕەنــگ پێــش كۆمه‌اڵیه‌تیمــان ،چه‌نــد ه تێكه‌ڵــی هه‌یــ ه ده‌خــات» ئێمــ ه وه‌ك شــه‌ڕڤانانی ئــازادی له‌گــه‌ڵ كه‌لتــوری جه‌وهــه‌ری ئێمــه ،لــ ه لــ ه قاڵبه‌كانــی فكــر و هه‌ســت كــ ه یــەک كه‌لتــوری ئێم ـه‌دا چه‌نــد ه به‌نرخــن؟ هه‌ســتی ڕەنــگ كــراون نمونــه‌ی قاڵــب ،پۆشــین ،جیــاواز له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌ی ژێرده‌ســت ئاماده‌بــوون ،هه‌ســت و لــ ه بــواری ده‌ســه‌پێنن .ئه‌مــه‌ش چه‌نــد ه له‌ســه‌ر زهنیه‌تیــه‌و ه هوشــیار ده‌كات .نه‌تــه‌و ه ـ كۆمه‌ڵگــه ،له‌ســه‌ر كه‌لتــوری كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌وڵ ـه‌ت هه‌مــوو شــتی ئاســایی ،نائاســایی و نامۆبوونیــان بــۆ چاره‌نووســی خۆیــان ده‌كات ،ئێمــ ه لــ ه هــه‌ركام لــه‌و ده‌وڵه‌تــە كاریگ ـه‌ری هه‌ی ـه؟ ئ ـه‌وه‌ی ك ـ ه زاڵ ـ ه به‌س ـه‌ر نه‌ته‌وەییانـە ،لـ ه كام خوێندنگــەو و شــاری دونیــای هه‌ســت و فكــری چیــن ،ڕه‌گــه‌ز ئــه‌و ده‌ڵه‌تــە نه‌ته‌وهی‌یانــ ه دا بژیــن ،و گه‌النــی ژێرده‌ســته‌وه ،چییــه؟ لــه‌م لەســەر ئێمــەش هەمــان هەســت و فیکــری بابه‌تانــه‌دا زۆر پرســیار له‌ئارادایــه ،بــه‌اڵم دەوڵــەت نەتــەوە پێــک دێــت .لــە ڕۆژی ناتوانیــن باســی هه‌موویــان بكه‌یــن .بــه‌اڵم ئەمڕۆمانــدا ڕق و کینێــک کــە ئێمــە بەرامبــەر وه‌ك كورت ـ ه پرســیارگه‌لێك ك ـ ه كه‌ســایه‌تی دوژمــن هەمانــە ،ئــه‌و ئێــش و ئازارانــه‌ی ژێرده‌ســت لــ ه خۆیــان پرســیار بكــه‌ن و كــ ه دوژمــن بــ ه كۆمه‌ڵكــوژی له‌ســه‌ر له‌گــه‌ڵ پرســیار و واڵمدانــه‌وه‌دا لــ ه هه‌ســت گه‌له‌كه‌مــان به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــه‌ن ،ده‌ژیــن ،و هه‌بوونــی خۆیــان تێبگــه‌ن ،زۆر گرنگــه. هه‌ســتی واڵتپارێزیمــان ،خۆشه‌ویســتیمان رێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ « :له‌واتایه‌كــی به‌رامبــه‌ر بــ ه ڕێبه‌رتــی ،هه‌ســتی ســنوردار دا كه‌لتــور داب و نه‌ریتــی زهینــی دۆســتایه‌تی یــا خــۆد عه‌شــقی خۆمــان كۆمه‌اڵیه‌تــی و حه‌قیقه‌تــی ســۆزداری 16
(هه‌ســتیاری) ده‌ستنیشــان ده‌كات». لــه‌دوای ئــه‌وه‌ی كــ ه توانه‌وه‌یكــی كه‌لتــوری به‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگه‌کەمانــدا تێپ ـه‌ڕی ،ئ ـه‌و كات ـ ه ئایــا حه‌قیقه‌تــی هه‌ســتیاری ئێمــ ه چــۆن بــوو؟ ئایــا كیــن و رقمــان هه‌یـه؟ ئایــا بـ ه هه‌ســتی تۆڵه‌ســه‌ندنه‌و ه هاتوویــن؟ تێكــه‌ڵ بــ ه خۆشه‌ویســتین؟ حه‌ســوودین؟ ده‌توانین زۆر پرســیاری لـه‌م چه‌شــن ه لـ ه خۆمان بپرســین ،ئایــا ئێمــ ه ترســنوكین؟
ه پێویست بوو بیرمان ل ه هه‌ستی مه‌زن بكردای ه مرۆڤ. ه مرۆڤ ده‌كات ك مرۆڤێك هه‌تا هه‌ستی ئازادی نه‌ناسێ ،عه‌شق و خۆشه‌ویستیش ناناسێ .هه‌تا ه خۆشه‌ویستی مرۆڤێك ل ه واڵت ،به‌رامبه‌ر به‌رامبه‌ر ب ه مرۆڤێك تێنه‌گات، ب ناتوانێ ژنێك یا خۆد پیاوێكی خۆش بوێت. بوێریــن؟ فیداكاریــن؟ به‌ڕاســتی هه‌ســتی حه‌قیقه‌تــی كامه‌یــان ئێمــ ه نیشــان ده‌دات؟ زۆر كۆمه‌ڵگــه‌ی ژێرده‌ســت وه‌ك ئێمــ ه بــ ه شــێوه‌یه‌كی سیســته‌ماتیك و ڕووبــه‌ڕوی بــێ ره‌حمــی سیســته‌م ده‌بنــه‌و ه و هه‌ســتی خۆبوونیــان لــ ه بیــر ده‌چێــت .بــۆ نمونــ ه لــ ه كه‌ســایه‌تی كۆمه‌ڵگــه‌ی سروشــتی دا تایبه‌تمه‌نــدی بــێ بــاوه‌ڕی به‌خــۆ نییــه .لــ ه ســه‌رده‌می خوه‌داوه‌نــدە ژن دا ژن وه‌ك خوه‌داوه‌نــد گه‌یشــتوونه‌ت ه ئاســتێكی بڵنــد و
خــاوه‌ن هێــزن ،لێــره‌دا بــێ بــاوه‌ڕی نییــه ،بــه‌اڵم لــ ه رۆژی ئه‌مــڕۆدا لــ ه هه‌مــوو كه‌ســایه‌تی ژێرده‌ســت دا بــێ بــاوه‌ڕی له‌ئارادایــه .ئــه‌م هه‌ســتان ه لــ ه كاتــی توانــه‌و ه و له‌ناوچوونێكــی بــێ ره‌حمانــه‌دا پێشــكه‌وتووه ،بــ ه ئامانــج و به‌زانابــوون بونیــات نــراوه. هه‌تــا ئێســتاش لـ ه كۆمه‌ڵگـه‌ی ئێمـه‌دا ته‌نانــه‌ت لــ ه ریزه‌كانــی ئێمه‌شــدا هه‌یــه .به‌رامبــه‌ر بــ ه كه‌ســایه‌تی ژنــی بــ ه خۆبــاوه‌ڕ كۆمه‌ڵگــ ه دڵ نیگه‌رانــن .هیــچ شــتێك ب ـ ه ئه‌نــدازه‌ی خۆباوه‌ڕبوونــی ژن ئاســایی و سروشــتی نیی ـه .له‌گ ـه‌ڵ ئ ـه‌و هه‌ســت ه ژێرده‌ســت كراوانــه‌دا زۆر هه‌ســتی جــوان و ســه‌رفراز كــه‌م کراونەتــەوەو لـ ه ناوچــوون ،دزراون ،داگیــر و خراپ كــراون .لــ ه ئه‌نجامــی ئه‌مانــه‌ش دا كه‌ســایه‌تی ژێرده‌ســتیش لــ ه ناســینی هه‌ســته‌كانی و تێگه‌یشــتن له‌وانــ ه و هــاوكات به‌رێكخســتن كردنیــان الواز و ســنوردار مــاوه .ناتوانــن هه‌ســته‌كانیان بــۆ ســەرهەڵدان بجوڵێنــن .داخراوبــوون لــ ه زمــان دا ،لــ ه راســتی دا داخراوبوونــه لــه‌و هه‌ســتانه .داخــراوی زمــان، ڕاســتی ئه‌نجامــی ئــه‌م ئاڵۆزیانه‌یــه. ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ئــه‌م حه‌قیقه‌تــ ه لــ ه به‌رگرینامه‌كانــی دا زۆر ب ـ ه ئاشــكرایی بــاس ده‌كات« .زمــان كۆكــراوه‌ی ئه‌قــڵ و هه‌ســتی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــ ه بــواری زهنــی ،ئه‌تیــك (ئه‌خــاق) و ئه‌ســته‌تیك ه (هونــه‌ری جوانناســی)؛ هه‌بوونــی به‌واتاداركردنــی هه‌ســت و گه‌یاندنــ ه ئاســتی تێگه‌یشــتنه، ناســنام ه و هه‌بوونــی کات و ســاتە. ئــه‌و كۆمه‌ڵگه‌یــ ه كــ ه خــاوه‌ن زمانــی خۆیه‌تــی ،بــ ه واتــای كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی خــاوه‌ن هــۆكاری به‌هێــز ه بــۆ ژیــان. ئاســتی پێشــكه‌وتنی زمــان گرێــدراوی ئاســتی پێشــكه‌وتنی ژیانــه. ژماره‌ی 168مارسی 2018
17
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
شـه‌رمكردن لـ ه هه‌ســتی خــۆ ،نامۆبــوون لـ ه هه‌ســته‌كان ،رێگاگرتــن له‌بــه‌رده‌م هه‌ســتی ته‌ندروســت ،رێكخســتن نه‌كردنــی هه‌ســت، بچــوك و الواز بوونــی هه‌ســت ،به‌رامبــه‌ر بــ ه هه‌ســت نه‌زانــی و قــووڵ بوونــه‌و ه لــه‌م بــواره‌دا هه‌مــوو تایبه‌تمه‌نــدی سیســته‌می كاپیتالیســت ه كــ ه پێشــی خســتو ه و بــ ه شــێوه‌یه‌كی ده‌رونــی به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات. لــ ه ئه‌نجامــی ئــه‌م بونیــات نانــ ه له‌الیــه‌ن سیســته‌می كاپیتالیســته‌و ه ئێمــ ه هه‌ســتی خۆمــان به‌باشــی پێناس ـ ه ناكه‌یــن و ناژیــن. به‌تایب ـه‌ت خــۆ بــێ نــرخ بینیــن ،خۆبچــوك دیتــن ،بــێ بــاوه‌ڕی به‌رامبــه‌ر بــ ه خــۆ، هه‌روه‌هــا ناوه‌نــدی ســه‌ربازی ،هونــه‌ری، وه‌رزشــی و ســێكس وەک چاالکی سیاسی زۆر به‌زانابــوون ده‌كرێنــه‌و ه و پێشــی ده‌خــه‌ن. ئــه‌م ده‌زگایانــ ه چــۆن پێشــكه‌وتن؟ رێبــه‌ر ئاپــۆ له‌ســه‌ر دامه‌زراندنــی ئــه‌م ده‌زگایانــ ه وه‌هــا ده‌ڵــێ « :دووهه‌میــن تایبه‌تمه‌نــدی زهنیه‌تــی ئێمــ ه بــ ه ئه‌نــدازه‌ی به‌رفــراون بوونــی الیه‌نــی نــه‌رم و تێگه‌یشــتنی ڕاســت ،رێــگای هەڵــە تێگەیشــتنیش بــە كراوەیــی ده‌هێڵێتــەوە .له‌ســه‌ر بنه‌مــای ئــه‌م تایبه‌تمه‌ندیــ ه لــ ه نێــوان هه‌ســت و گوشــاردا ،ڕه‌نگــ ه هه‌ســت لــ ه ســات دا به‌الرێــدا بچێــت .بۆیـ ه بـ ه رێبــازی گوشــار و ئه‌شــكه‌نج ه هه‌ســت ڕاو ده‌كــه‌ن و بــه‌كاری ده‌هێنــن یــا خــود بــه‌ره‌و رێگایه‌كــی هه‌ڵــ ه هــان ده‌درێــن .بــ ه رێبــازی سیاســه‌تی هه‌ڵــ ه ئه‌مانــ ه ئه‌نجــام ده‌درێــن .گوشــار و زۆڵمــی هیرارشــیك كــ ه بــ ه هــه‌زاران ســاڵ ه لــ ه الیــه‌ن ده‌زگای ده‌وڵه‌تیــه‌و ه له‌ســه‌ر مــرۆڤ ســه‌پاوه ،كاریگه‌ریكــی جیــدی دروســتكردووه ،تــۆ بڵــێ ڕێکخــراو ،ســازمان زهنیه‌تێكــی بــ ه پێــی خــۆی دروســتكردوه. زۆر جــار بینــراو ه ك ـ ه ب ـ ه خ ـه‌اڵت زیهــن ڕاو ده‌کرێــت ،ئــه‌م هه‌ســتان ه مــرۆڤ بــه‌رز و ب ـه‌رز ده‌كه‌ن ـه‌وه ،جوانــی ده‌ك ـه‌ن ،ئه‌وان ـه‌ی كــ ه بــ ه ئاشــته‌وایی رۆڵــی هونــه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌گێــرن ،له‌الیــه‌ن ئــه‌م زهنیه‌تــ ه دژبــه‌ره‌و ه بــ ه پێچه‌وانــ ه بــه‌كار
ده‌هێنرێــت .توڕەیــی و كینــی قازانجــی زۆر ده‌بێتـ ه هــۆكار كـ ه هه‌ســتی جوانــی و ئاشــتی و سـه‌رفرازیش داگیربــكات .ئـه‌م داگیركاریـه وه‌ك هونـه‌ر پێناسـ ه ده‌كرێــت .هـه‌ر مرۆڤێك بــۆ به‌ده‌ســت خســتنی ئــه‌و خه‌اڵتــه‌ی كــ ه پێشــكه‌ش كــراوه ،وه‌ك لــ ه كێبه‌ركــێ هه‌ڵهاتــن دا بێــت ،هه‌ڵدێــت .شــێوازی ژیانێــك كــ ه له‌الیــه‌ن هیــچ گیانله‌به‌رێــك په‌ســند ناكرێــت بابه‌تــی گفتوگۆیــه. نه‌خۆشــی شــێرپه‌نجه‌ش س ـه‌رچاوه‌ی خــۆی لــه‌م شــێوازه‌و ه ده‌گرێــت. زۆر هه‌ســت كــ ه ئێمــ ه واده‌زانیــن هــی جه‌وهــه‌ری تایبه‌تمه‌نــدی ئێمه‌یــه، ئێمه‌یــه ،لــ ه ڕاســتیدا ئــه‌و هه‌ســتانه‌ی ه كــ ه له‌الیــه‌ن سیســته‌مه‌و ه بــ ه هــه‌زاران ســاڵ ه له‌كه‌ســایه‌تی ئێمــه‌دا قازانجــی كــردو ه و زۆر بــ ه زیره‌كــی به‌ڕێــوه‌ی ده‌بــات ،ئــه‌و هه‌ســتان ه ده‌خاتــ ه خزمه‌تــی خــۆی .وه‌ك مرۆڤێــك ك ـ ه ل ـه‌و سیســته‌مه‌دا ده‌ژیــت ،یانیــش له‌گــه‌ڵ سیســته‌م بووه‌تــ ه یــه‌ك ،گرێــدراو بــه‌م تایبه‌تمه‌ندیه‌یــه. تێپه‌رنه‌كردنــی ئــه‌م دۆخــ ه گرێــدراوی دونیــای زهنــی و ئــه‌و هه‌ســتانه‌یە كــ ه سیســته‌م پێشیخســتوه .كاتێــك لـ ه زهنیه‌تدا ئـه‌و سیســته‌م ه چاره‌سـه‌رو تێپـه‌ڕ نەکرێــت، لــ ه كه‌مینــی سیســته‌مدا ڕاوه‌ســتێ و خــۆ نه‌گه‌ینێتــ ه حه‌قیقه‌تــی خــۆی ،ئــه‌و كه‌ســ ه لــ ه هــه‌ر كــوێ و چــۆن بژیــت ،دیســان لــه ژێــر چاودێــری سیســته‌م دایــه .سیســته‌م ئــاگای لــه‌م جــۆرە كه‌ســایه‌تیان ه هه‌یــه. ده‌زانــێ ك ـ ه ئ ـه‌م كه‌س ـ ه بــۆ ئ ـه‌وان خه‌بــات ده‌كات .هه‌مــان دۆخ بــۆ هه‌ســته‌كانیش وه‌های ـه .ل ـ ه مه‌كت ـه‌ب ،ده‌زگاكانــی تایب ـه‌ت بــە خۆیــان ،ناوه‌نــدی س ـه‌ربازی ،مه‌یدانــی وه‌رزش و هونــه‌ر و ده‌زگای بنه‌ماڵــ ه ئــه‌و هه‌ســتان ه لــ ه كه‌ســایه‌ت دا قازانــج ده‌كــه‌ن و بــ ه پێــی ئــه‌وه‌ش نــاو لــه‌و كه‌ســایه‌ت ه ده‌نێــن و ته‌دبیریشــی ده‌گــرێ .چونكــ ه ده‌زانــێ ئــه‌و كه‌ســایه‌تیی ه چــۆن هه‌ڵــس وكـه‌وت دەكات ،چــۆن كاردانـه‌وه‌ی هه‌بێــت، چــۆن ســه‌رهه‌ڵدات و به‌رامبــه‌ر به‌چــی 18
وه‌ك مردوویــه‌ك ڕاوه‌ســتێ .هه‌مــوو ئــه‌م بابه‌تانــ ه ده‌زانــێ و بــ ه پێــی ئــه‌وه‌ش ئــه‌و كه‌ســ ه به‌ڕێــو ه ده‌بــات. به‌یه‌كه‌میــن یاخیبــوون و دابــڕان لــ ه سیســته‌م ،ده‌بێتــ ه یه‌كه‌میــن هه‌نــگاو. لــ ه دوای ئــه‌وه‌ش هه‌ســت و بیركردنــه‌وه‌ی ن و فرێدانــه .یه‌كــه‌م نهێنــی كــۆن البــرد س ـه‌ركه‌وتنی په‌كه‌ك ـ ه ل ـ ه مــاوه‌ی 40ســااڵندا خۆڕزگاركردنــ ه لــ ه هه‌ســتی سیســته‌م. شــه‌ڕی ئافراندنــی هه‌ســتی شۆڕشــگێڕی، ئاشــتیخواز، ئــازاد، دیموكراتیــك، واڵتپارێــز ،عه‌شــق و خۆشه‌ویســتی ده‌درێــت. به‌رامبــه‌ر بــه‌و هه‌ســتانه‌ی كــ ه لــ ه دڵــی مرۆڤه‌كانــدا جێگایــان گرتــوو ه و ئ ـ ه و دڵ ـه‌ی كــ ه لــ ه الیــه‌ن دوژمنــه‌و ه داگیــر و ته‌ســلیم ده‌گیردرێــت ،واتــا كرانــه‌وه‌ی مه‌یدانــی شــه‌ڕێكی مه‌زنــه .سیســته‌م بــه‌رده‌وام ئایدۆلــۆژی و هه‌ســته‌كان ده‌كاتــ ه دژبــه‌ری یه‌كتــر و شــه‌ڕی یه‌كتریــان پێــده‌كات .بــه‌م ڕه‌نگ ـ ه كۆتایــی هێنانــی ڕێبــازی ئایدۆلــۆژی ڕاده‌گه‌ێنــێ .ئـه‌م پروپاگانده‌یـ ه لـ ه سـه‌رده‌می راهیبــی ســومه‌رانه‌و ه ســه‌رچاو ه ده‌گرێــت. ئایدۆلــۆژی كاپیتالیســم ،ده‌ســه‌اڵتخواز، یــەک ڕه‌نــگ و یــەك ده‌ســه‌اڵت و ده‌وڵه‌تــه. ئ ـه‌م ئایدۆلۆژی ـ ه له‌گ ـه‌ڵ مێشــكی مرۆڤ ـه‌كان هـه‌وڵ ده‌دات دڵــی مرۆڤه‌كانیــش یـە‌ك ڕه‌نــگ بــكات و ل ـه‌م بابه‌ت ـه‌دا هیــچ كاتێــك واز ل ـ ه تێكۆشــانی خــۆی ناهێنــێ .زۆرتــر خــۆی له‌ســه‌ر ئه‌قڵیــه‌ت و هه‌ســت ده‌ســه‌پێنێ. كۆمه‌ڵگـه‌ی بــێ هه‌ســت و ئه‌قڵیـه‌ت گرێــدراوی خــۆی ده‌كات .هه‌مــوو به‌شــه‌كانی كۆمه‌ڵگــ ه ئه‌گــه‌ر به‌رامبــه‌ر ئــه‌م هێرشــان ه هوشــیار و خــاوه‌ن ته‌دبیــر نه‌بــن ،خۆیــان نه‌پارێــزن، ئــه‌و چاره‌نووســ ه كــ ه بــۆ گه‌لــی كــورد دیاركــراوه ،جارێكــی دیكــ ه خــۆی دووپــات دەكاتــه‌وه .وه‌ك رێبــه‌ر ئاپــۆش ئامــاژه‌ی پێــده‌دات جارێكــی دیكــ ه فكــر و هه‌ســت ڕاو دەكرێــن. گۆڕه‌پانێــك كــ ه زۆرتــر ڕاوی تێــدا ده‌كرێــت ،گۆڕه‌پانــی پەیوەنــدی ژن و پیــاوه .كه‌لتــوری ده‌ســه‌اڵتداری پیــاو و
كاپیتالیســم لــ ه بابه‌تــی هه‌ســت دا دوو چاالكــی (ئۆپه‌راســیون)-ی گه‌وره‌یــان پێشخســت .یه‌كــه‌م هه‌ســت و ژنیــان وه‌ك یــه‌ك لێكــرد .هەڵبەتــە هێــزی هه‌ســته‌كان و ژیــری ســۆزداری له‌كه‌ســایه‌تی ژنــدا لــه پیــاو زۆرتــره ،بــه‌اڵم بــ ه ئۆپه‌راســیونی ده‌ســه‌اڵتداری لــ ه نێــوان ئه‌قــڵ ـ ژن و هه‌ســت ـ پیــاو دیوارێــك دروســت كــراوه .بـه ئامانجــی نامۆكردنــی ژن لــ ه ئه‌قــڵ و پیــاو لــ ه هه‌ســت ئــه‌م هێرشــانه‌یان پێشخســتوه، لـ ه ئاســتێكی گرنــگ دا ئه‌مـه‌ش پێكهــات .لـه‌م قۆناخــه‌دا پێناســه‌ی پیــاو بــ ه شــێوه‌یه‌كی ســۆزداری وه‌ك بچــووك كردنــه‌و ه و الوازی ده‌بینرێــت .ژنــی ئاقــڵ و ژیریــش وه‌ك پیــاو ده‌ناســرێت .لــ ه نێــوان هه‌ســتی پیــاو و ئه‌قڵــی ژنــدا مــه‌ودا دروســت بــووه .دینیــش بــ ه هێــزی مه‌عنــه‌وی خــۆی ئــه‌م مه‌ودایــ ه قووڵتــر ده‌كاتــه‌وه .دونیــای ده‌ســه‌اڵتداریش ب ـ ه داگیــركاری ئه‌م ـه‌ی قووڵتــر كردوه‌ت ـه‌وه. ئ ـه‌م دیواران ـ ه پێویســت ه له‌الی ـه‌ن كه‌ســایه‌تی شۆڕشــگێڕ ،دیموكراتیــك ،ئازادیخــوازی كۆمه‌اڵیه‌تــی هه‌ڵوه‌شــێنه‌وه .هه‌ركــه‌س كــ ه الینگــری ئاشــتییه ،پێویســت ه ئــه‌م دیوارانــ ه بڕوخێنێــت ،ته‌نانــه‌ت چه‌نــده‌ش ئه‌ســتور بــن ،پێویســت ه هه‌ڵوه‌شــێنه‌وه. چونكــ ه ئــه‌وه‌ی كــ ه مــرۆڤ ده‌كاتــ ه مــرۆڤ، هه‌ســته .ئه‌مه‌یــان لــ ه پیــاو وه‌رگرتــه‌و ه و ســیمبولی الوازیــان به‌ســه‌ر ژنــدا ســه‌پاند و وه‌ك هێرشــێك ه كــ ه مــرۆڤ لــ ه مرۆڤبــوون ده‌رده‌خــات .دیســان ئه‌قڵـ ه كـ ه مــرۆڤ ده‌كاتـ ه مــرۆڤ .ئه‌قڵیــان لـ ه ژن وه‌رگرت و خســتنیان ه ژێــڕ ده‌ســه‌اڵتداری پیــاو و پێشكه‌شــی پیاویــان كــرد .كاتێــك ئێمـ ه هه‌ســتی خۆمــان ئانالیــز و لێكۆڵیــن ده‌كه‌یــن؛ پێویســت ه سـه‌یری ئه‌نجامــی ئـه‌و هێرشــان ه بكه‌یــن كـ ه له‌الیه‌نــی ده‌ســه‌اڵتداریه‌و ه له‌ســه‌ر ئێمــ ه ســه‌پاوه .وه‌ك ژن و پیــاو پێویســت ه ئه‌مــ ه ئه‌نجــام بده‌یــن .له‌كه‌ســایه‌تی خۆمــان دا ،ل ـ ه نێــوان ڕه‌گ ـه‌زی خۆمــان دا ،هــاوكات لــ ه ڕه‌گــه‌زی به‌رامبــه‌ردا چاودێــری كــردن، لەگــەڵ ئــەم دۆخــە بەڕێوەبردنــی تێکۆشــان، ژماره‌ی 168مارسی 2018
19
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
ده‌بێتــ ه هه‌نــگاوی گرنگــی شۆڕشــگێڕی بــۆ بونیاتنانــی دونیــای هه‌ســته‌كانمان. فێمێنیســته‌كان ئــه‌م دۆخه‌یــان وه‌ك پارچه‌كردنــی هه‌ســت و ئه‌قــڵ لــ ه نێــوان ســی ـ چــل ســاڵی كۆتایــی دا شــرۆڤ ه كــرد و به‌رامبــه‌ر به‌مــ ه تێكۆشــانێكی ئایدۆلۆژیــان پێشخســت ،بــه‌اڵم چونکــە بناخــه‌ی ژیــان و ئامێــری تێكۆشــانیان لــه‌ده‌ره‌وه‌ی ئــه‌م سیســته‌م ه نه‌بــوو ،ئه‌نجامــی پێویســت وه‌رنه‌گیــرا .وه‌ك ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی ژنانــی كوردســتان لێكۆڵیــن له‌سـه‌ر سروشــتی ژن و پیــاو ،بـ ه تێڕوانینــی ژنۆلــۆژی لـ ه هـه‌ردوو سروشــت دا ،ئاشــکرا کردنــی جێــگای هه‌ســت ب ـ ه شــێوه‌یه‌كی ته‌ندروســت ،ده‌بێت ـ ه ئه‌ركــی ئێمــ ه بــۆ داهاتــوو .چونكــ ه ئه‌قڵــی پیــاوی ده‌ســه‌اڵتدار به‌رامبــه‌ر بــ ه دونیــای هه‌ســت هێرشــێكیان پێشخســتو ه و هه‌تــا ئێســتاش كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر ئێمــ ه مــاوه. هــۆكاری تــر بــۆ هێــرش بردن ه سـه‌ر هه‌ســت، ده‌وڵه‌مه‌نــدی هه‌ســت و دابڕانــ ه لــه‌م ده‌وڵه‌مه‌نــدی و ڕه‌نگاوڕه‌نگیــه .سیســته‌م ئ ـه‌م الیه‌ن ـ ه ته‌نیــا ل ـ ه پەیوەنــدی نێــوان ژن وپیــاو دا شــرۆڤ ه ده‌كات .ئــه‌م تێگه‌یشــتن ه هه‌ڵــه ،به‌الرێداچــوو و فریــودەرە ،بــه‌اڵم زۆر بــ ه كاریگــه‌ر ه و كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌ش كــردوه .له‌كوێــی ئــه‌م دونیایــ ه بێــت ،ئه‌گــه‌ر له‌ســه‌ر هه‌ســت گفتوگــۆ پێــش بكه‌وێــت ،مســۆگه‌ر ته‌نیــا له‌چوارچێــوه‌ی پەیوەنــدی ژن و پیــاودا پێشــده‌كه‌وێت و ته‌نیــا ئــه‌م پەیوەندیــ ه لــ ه فكــری مرۆڤدایـه .له‌ڕاســتی دا ئـه‌م هێرشــان ه بــۆ ئه‌وه‌ی ـ ه ك ـ ه دونیــای هه‌ســته‌كان فه‌ل ـه‌ج و ســه‌قه‌ت ،بچــووك ،الواز و بــێ ره‌حــم بــكات .كاتێــك مــرۆڤ لــ ه تێگه‌یشــتن دا تووشــی ته‌نــگاوی ده‌بێــت ،ئـه‌و كاته‌یـ ه كـ ه لــ ه هه‌ســت كــردن و ژیانیــش دا ته‌نــگاوی و کوێــر بــوون دێتــە ئــاراوە .بــۆ ئێمــ ه تێكۆشــه‌ری تێكۆشــانی ئــازادی بابه‌تــی هــه‌رە گرنــگ لــ ه هه‌ســت دا كــ ه پێویســت ده‌كات بــ ه باشــی تێبگه‌یــن ،ئه‌مه‌یــه .واتــا هه‌ســت ته‌نیــا پەیوەنــدی نێــوان ژن و پیــاو
نییــ ه و ته‌نیــا خۆشه‌ویســتی ،عه‌شــق، كیــن و نه‌فــره‌ت نییــه .ئه‌ركــی بنەڕەتــی و شۆڕشــگێڕی تێكۆشـه‌ران ئه‌وه‌یـ ه كـ ه دونیای ده‌وڵه‌مه‌نــدی هه‌ســت بــ ه ئــه‌و گوتــن و وشــه‌ی خائینانــ ه كــ ه به‌الرێــدا ڕویشــتوه، تێنه‌گــه‌ن .پێویســته هه‌ســت بــه‌و گوتنانــ ه پێناســ ه نه‌كرێــن و برینــداری نه‌كــه‌ن .لــه‌م بابه‌تــه‌دا سیســته‌م كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر ئێمــ ه دروســت كــردوه .ئێمــه‌ش له‌بــه‌ر ئــه‌م كاریگه‌ریانــ ه ناتوانیــن ئاســۆی خۆمــان به‌رفــراوان بكه‌یــن .لێــره‌دا واتاداییــن الوازه ،بـه‌اڵم پێویســت ه سـه‌ره‌تا بیرمــان لـ ه چــی بكردابایــه؟ پێویســت بــوو بیرمــان لــ ه هه‌ســتی مــه‌زن بكردایــ ه كــ ه مــرۆڤ ده‌كاتــ ه مــرۆڤ .مرۆڤێــك هه‌تــا هه‌ســتی ئــازادی نه‌ناســێ ،عه‌شــق و خۆشه‌ویســتیش ناناســێ .هه‌تــا مرۆڤێــك ل ـ ه خۆشه‌ویســتی به‌رامبــه‌ر بــ ه واڵت ،به‌رامبــه‌ر بــ ه مرۆڤێــك تێنـه‌گات ،ناتوانــێ ژنێــك یــا خــۆد پیاوێكــی خــۆش بوێــت .واده‌زانــێ خۆشــی ئه‌وێــت، ب ـه‌اڵم تیرۆرێــك ك ـ ه ئه‌مــڕۆ پیــاو به‌رامب ـه‌ر بــ ه ژن پێكــی ده‌هێنێــت ،لــ ه ژێــر نــاوی ئــه‌م خۆشه‌ویســتیه‌دا پێــك دێــت .تیــرۆری پیــاو لــه‌م خۆشه‌ویســتی ه تێــر ده‌بێــت و پێشــده‌كه‌وێت .تیــرۆری پیــاو لـه‌و هه‌ســتان ه كــ ه بــ ه شــێوه‌یه‌كی جاهیالنــ ه و نه‌زانــی ب ـه‌كار دێــن ،هێــز وه‌رده‌گرێــت و ئ ـه‌م هێــز ه له‌س ـه‌ر ژنــان ب ـه‌كار ده‌هێنــێ .ئ ـه‌م هەڵەی ـ ه وه‌هــا ده‌كات كــ ه هــه‌ر دوو الیــه‌ن تووشــی شكســت ببــن ،فریــو بخــۆن و تووشــی هه‌ڵـ ه بــن .دووهه‌میــن هێــرش له‌ســه‌ر دونیــای هه‌ســته‌كانمان لــ ه نێــوان كۆمه‌ڵگــ ه و خۆشه‌ویســتی دا ،مــرۆڤ و عه‌شــق دا جارێكــی دیكــ ه بــ ه كارهێنانــی تێگه‌یشــتن و پەیوەندیه‌كانمــان پێــك دێــت و لــه‌م هێرشــانه‌دا تووشــی زیــان و خه‌ســار ده‌بێــت. چه‌نــد ه له‌مــ ه تێبگه‌یــن ،ئــه‌و كاته‌یــ ه کــە ده‌توانیــن وه‌ك مرۆڤێكــی ته‌ندروســت و ئــازاد ئـه‌م ته‌خریبــات و زیانانـ ه تێپه‌ڕێنیــن و بتوانیــن رێــگا بكه‌ینــه‌و ه بــۆ پێشــكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌یكــی ئــازاد. 20
هه‌ڵسه‌نگاندنی رێزدار عه‌بدۆاڵ ئۆجاالن ب ه بۆنه‌ی 8ی ئاداره‌وه
21
بۆ لێگه‌ڕی خۆشه‌ویستی ،ڕاستی و دادپه‌وه‌ری
ژماره‌ی 168مارسی 2018
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
پێــش هه‌رشــتێك ئه‌مــ ه قبــووڵ ناكــه‌م كـ ه رۆژی 8ی ئــادار ته‌نیــا وه‌ك رۆژێــك بــۆ ژنانــی جیهــان بێــت .مه‌رجــی ژیــان هه‌مــوو رۆژ له‌گــه‌ڵ ژن و ژنــی ئــازاد بوونــ ه كــ ه بابه‌تێكــی حاشــاهه‌ڵنه‌گره، به‌اڵم ڕاســتی 8ی ئادار زۆر ب ه ئاشــكرایی ئه‌مــ ه دیــارده‌كات كــ ه هه‌بوونــی ژن لــ ه ژیانــدا نییــه .ته‌نیــا وه‌ك رۆژێــك پێناســه‌كردن و به‌بیرهێنانــی كۆیالیه‌تییــەك لــ ه ئاســتی قــووڵ دا نیشــان ده‌دات .گۆڕه‌پانێكــ ه كــ ه رۆژ بـه‌رۆژ زۆرتــر قــووڵ ده‌بمـه‌و ه تێــدا ،زۆر جیــاواز له‌شــه‌ڕ ســه‌یری ناكــه‌م .وه‌ك لــ ه هه‌مــوو شۆڕشــه‌كان دا له‌به‌رچــاو بــوو ل ـ ه شۆڕشــی ئێم ـه‌ش له‌كوردســتان و لــ ه رۆژی ئه‌مــڕۆدا بابه‌تێكــ ه كــه پێویســته به‌ســه‌ركه‌وتووان ه ئه‌نجامگــر بێــت ،خه‌باتــی چاره‌ســه‌ری ژیــان له‌ســه‌ر بنه‌مــای فكــری ژنــه .كێشــه‌ی شــه‌ڕی هــه‌ر ه مــه‌زن هه‌تــا ده‌گاتــ ه ئاشــتی و پێشــكه‌وتن له‌ســه‌ر بنه‌مــای ئــازادی دا ژن خــاوه‌ن پێگه‌یــه. ئــه‌م ســاڵ ه لــ ه رق و كینــی ســه‌رده‌می سیســته‌می شارســتانی كــ ه له‌ئاســتێكی تاریــك و قــووڵ دا ژنــی ڕووبــه‌ڕوی ده‌ببێتــ ه كــرده‌وه، له‌ناوچــوون ســاڵی ئــازادی ژن .له‌ڕاســتی دا ئــه‌م شارســتانی ه وه‌ك ســه‌رده‌مێكی تاریــك و ســارد وســڕ ده‌بینــم ،بــه‌اڵم به‌هــاری ژنــان ده‌ســتیپێكردوه .به‌رامبــه‌ر بــ ه ســارد وســڕی زســتانی ده‌ســه‌اڵتداری لــ ه مێــژووی شارســتانی دا و به‌رامبــه‌ر بــ ه ڕه‌گــه‌زی ژن له‌ســه‌ر بنه‌مــای درۆ و زۆرداری ،ئــازادی ژن وه‌ك گوڵـ ه به‌رفین كــ ه بــه‌رف و ســه‌رما بــێ كاریگــه‌ر له‌گــه‌ڵ پێشــده‌كه‌وێت. ده‌كــه‌ن، به‌هــاری ژنــان به‌رامبــه‌ر بــه‌م زســتان ه
ســارد و ســه‌هۆڵبه‌ندان ه هه‌نــگاو بــه‌ره‌و به‌هــار هه‌ڵده‌گریــن و ئه‌مــه‌ش ســه‌رده‌می چرۆکردنــی گوڵــی ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی ژنانـ ه و ئـه‌م ئاســته‌ش به‌گرنــگ ده‌بینــم .بــه‌دڵ و ئه‌قــڵ له‌گــه‌ڵ ژنــدا پەیوه‌ندیــم دروســت كــرد .ناســنامه، فۆرماســیون و هه‌ڵوێســتی مــن بــۆ ژن ئه‌مه‌یــه. ژیانێكــی به‌واتــا و به‌ڕوومــه‌ت له‌گــه‌ڵ ژن زانابوونێكــی له‌ئاســتی بــه‌رزدا پێویســت ه و نابێــت ئه‌مــه‌ش له‌بیــر بكرێــت .ئـه‌وه‌ی كـ ه بانگەشــەی عه‌شــقی هه‌یــ ه پێویســت ه هــه‌ركات له‌بیریــان دا بێــت ،رێــگای گه‌یشــتن بــ ه عه‌شــق وه لــه‌م زانابــوون و گه‌وره‌بوونــه تێپــه‌ر ده‌بێــت .ئه‌گــه‌ر ده‌تانــه‌وێ بژیــن ،ســه‌ره‌تا پێویســت ه هاوســه‌نگی نێــوان زانابــوون و هێــزی به‌رامبــه‌ر پێــك بێنــن و هه‌ســتی جوانبــوون و مه‌زنبــوون بئافرێنرێــن و هاوبــه‌ش بكرێــن .پێویســت ه بگه‌نــ ه حه‌قیقه‌تــی بونیاتنانــی ئـه‌م ڕاســتیه .لـه‌م بابه‌تـه‌دا تاكبــوون و گه‌ردونــی واتــا ژن و پیــاوی به‌رجه‌ســت ه و به‌رچاو(ســموت) و ژنبــوون و پیاوبوونێكــی له‌بــواری مه‌عنه‌ویدا(ســیوت) و ئه‌مانــ ه له‌گــه‌ڵ یــه‌ك ژیــان بكرێــن .ده‌بێــت واز لــ ه مۆڵكبــوون و بــوون به‌خاوه‌نــی یــه‌ك بێنــن .بـ ه جێــگای ناموســی دواكه‌وتــوو، پێویســت ه لــ ه كه‌ســایه‌تی خۆیــدا سـه‌رنج راكێشــیه‌كی جــوان پێــش بخــات. هه‌تــا شۆڕشــی ژن بــ ه شــێوه‌یه‌كی بنچینەیــی و هه‌روه‌هــا گۆڕانــی زهنی ـه‌ت و ژیانــی پیــاو پێــك نه‌یــەت ،ڕزگاری ژن لـ ه ژیــان دا مســۆگه‌ر نابێــت .چونكـ ه ژن وه‌ك سه‌ركێشــی ژیــان ئه‌گ ـه‌ر ئــازاد نه‌بێــت ،ژیــان هه‌میشــ ه لــ ه ســه‌راب و 22
ی نێــوان خه‌یاڵــدا ده‌مێنــێ .ئه‌گه‌رئاشــت پیــاو ــــ ژیــان و ژیــان ــــ ژن پێــك نه‌ێـت، كه‌یــف خۆشــی و خۆشــحاڵی وه‌ك خه‌یاڵێكــی پووچــه. ڕه‌نگـ ه زه‌واجــی ئێــو ه بـ ه دڵێكــی نـا‌ڕازی پێكهاتبێــت .ئێــو ه دایكــن ،ئێــش و ئازارتــان هه‌یــه ،بــه‌اڵم عه‌شــق له‌گــه‌ڵ دایــك (كه‌ســێك كــ ه ده‌زێ) نابێــت. عه‌شــق ژیــان ده‌كــوژێ .گه‌لێــك ئه‌گــه‌ر ژنــی ئــازاد نه‌بێــت ،شانســی ئــازادی نابێــت. ئێــو ه پێویســت ه ئــازاد بــن .سیاس ـه‌ت ب ـ ه عه‌شــق و خۆشویســتنی گــه‌ل ئه‌نجــام ده‌درێــت .ئێمــ ه لــ ه ته‌ڤگــه‌ری ئــازادی ژنــان دا ده‌ژیــن .ســاكین ه نمونه‌یــه، ئێــو ه نمونـه‌ن .ژیانــی ســاكین ه نمونه‌یـه. ئازادبوونــی ژن یه‌كســان ه له‌گــه‌ڵ تێكۆشــانی ســاكینه ،حیســابی ســاكین ه دەپرســم و ئاشــكرای ده‌كــه‌م. پێویســت ده‌بینــم كــ ه بڵێــم له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئێــوه‌م به‌ته‌نیــا هێشــتوه، زۆر هه‌ســت بــ ه تاوانباربــوون ده‌كــه‌م، بــه‌اڵم ته‌نیــا بــۆ ســاتێكیش له‌بیــرم نه‌كــردو ه كــ ه له‌ســه‌ر ڕاســتی ئێــو ه بــه‌رده‌وام بــه‌دوای حه‌قیقه‌تــه‌و ه بــووم و بــه‌دوام نه‌خســتوه .هه‌ركــه‌س بــ ه شــێوه‌یه‌كی جیــاواز خوازیــاری ژیــان له‌گــه‌ڵ ژنــه .له‌گــه‌ڵ ژن بــوون بــۆ مــن هه‌میشــ ه له‌ئاســتێكی به‌رزدایــ ه و هیــچ كات ده‌رفه‌تــی كه‌وتنــم نــه‌داوه؛ بابه‌تــی گرنگیــش ئه‌مه‌یــه .لــه‌م باوه‌ڕیــه‌دام كــ ه لــ ه هه‌ڵســه‌نگاندنه‌كانم دا ،به‌تایبــه‌ت لــ ه به‌شــی كۆتایــی به‌رگرینامه‌كانمــدا بــ ه شــێوه‌یه‌كی قــووڵ ئانالیــزی ئــه‌م بابه‌تــه‌م كــردوه .ئه‌شــكرای ه پێگه‌یــه‌ك كــ ه نــاوی تێكه‌ڵــی ژیــان بــوو ه و
ژنــی مه‌حكوومــی ئــه‌و ژیانــ ه كــردوه، به‌ته‌واوه‌تــی خــاوه‌ن كاره‌كتــەری دژه‌ژیــان و دژ ه ژنــه .بابه‌تێــك كــ ه هێشــتا لـ ه گـه‌ڵ عه‌قڵــی منــدا ناگونجـێ، ئه‌مه‌یــه. پیــاو چــۆن ده‌توانــێ بــ ه بــێ شــه‌رمێكی مــه‌زن له‌گــه‌ڵ ئــه‌م ژنــه‌دا بژیــن؟ به‌تایبــه‌ت چــۆن ده‌توانــن به‌پێچه‌وانــ ه كردنــی وشــه‌ی نامــوس ،ژن بكه‌نــ ه بابه‌تــی ئه‌ساســی نامــوس بــۆ خۆیــان؟ له‌واتــای ڕاســتی دا ،شــه‌ڕكردن له‌گــه‌ڵ ئــه‌م چه‌مكــ ه ناموســی هــه‌ر ه ڕاســته. له‌ســه‌ر ئــه‌م باوه‌ڕیــه‌م كــ ه ئــه‌م شــه‌ڕ ه لــ ه خۆڵقاندنــی ژن و هه‌روه‌هــا ژیانێــك كــ ه حه‌ســه‌ره‌ت ده‌خــۆن ،لــ ه ئێســتاو ه له‌كه‌ســایه‌تی و لــ ه نمونــه‌ی به‌ده‌زگاكــراوی ئــه‌وه‌دا ســه‌لمێندراوه. به‌واتاتریــن تێكۆشــانی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــه به‌گشــتی لــه هه‌مــوو دونیــا و به‌تایبــه‌ت لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی رۆژهه‌اڵتــی ناویــن ئه‌نجــام بگرێــت ،پێویســت ه له‌سـه‌ر ئـه‌م بنه‌مایـ ه بێــت .لـ ه ئاســتێكی ژووردا ئــه‌م الیه‌نــی تێكۆشــانه‌م بــ ه شــه‌ره‌ف ئه‌نجــام ده‌ده‌م ،بــه‌اڵم بابه‌تــی گرنــگ ئه‌وه‌یــ ه كــ ه لــ ه ژێــر بــاری ئــه‌م چ بــ ه شــێوه‌یه‌كی فــه‌ردی و تێكۆشــان ه چ رێكخســتنی به‌ســه‌ركه‌وتن ده‌ركــه‌وت. نامه‌وێــت قســه‌كانم دووپــات بكه‌مــه‌و ه له‌ســه‌ر ئــه‌م بابه‌تــه .لــ ه هه‌ڤاڵه‌تــی مــن بــۆ ژن ســنور نییـه .پێوه‌ره‌ی ڕاســتی پیاویه‌تــی ،قبــووڵ كردنــی قوواڵیــی تیــۆری و كــرده‌وه‌ش لــه‌م بابه‌تــه‌دا شــاردراوه‌یه .ئــه‌م پرەســپه‌كتیڤ ه بــ ه بۆچوونــی مــن پره‌نســیپی ئه‌ساســی ئه‌خــاق و جوانناســی (ئه‌تیــك و ئه‌ســتاتیك)ه .جوانــی پێــش هـه‌ر شــتێك بــ ه گه‌یشــتن و ژیانكردنــی قوواڵیــی ژماره‌ی 168مارسی 2018
23
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
ئــه‌م پرەســپه‌كتیڤ ه مســۆگه‌ر ده‌بێــت. پێویســت ه پێــوه‌ره‌ی ئه‌ساســی واڵت، گــه‌ل و ئــازادی و ژیــان بێــت. ئــه‌و شــێواز و دۆخــه‌ی ژیــان كــ ه تێدایــن ،گه‌وره‌تریــن لێدانــ ه له‌ســه‌ر كۆیالیه‌تــی ژن و ئــه‌و چه‌په‌ڵیانــه‌ی كــ ه ڕووی لــ ه ژن كــردوه .بــۆ منیــش ســه‌رچاوه‌ی غرورێكــی ڕاســته‌قینه‌یه. بابه‌تــی گرنــگ ئــه‌وه‌ی كــه رواڵــه‌ت و ناوه‌ڕۆكــی ئــه‌م ژیانــ ه چــۆن پــڕ بكه‌ینــه‌وه .بــ ه بۆچوونــی مــن ،ره‌مــزی كار لــ ه دۆخ و به‌جێبوونــی ئێوه‌دایــ ه ك ـ ه ه ـه‌ر ه زۆر نه‌بوونــی ده‌ســتێوه‌ردانی پیاوانــی الواز كــردوه .لــه‌م دۆخــه‌دا، ســه‌ركه‌وتووترین وەاڵمیــش ده‌ده‌نــه‌و ه پیــاو .زۆر له‌وانــ ه باســی پێویســتی ژن و ئه‌شــق ده‌كــه‌ن ،بــه‌اڵم له‌مانــه‌دا نــ ه بوێــری عه‌شــقی ڕاســته‌قین ه به‌رامبــه‌ر بـ ه ژن هه‌یـ ه و نـ ه تێگه‌یشــتن و جوانــی ئــه‌و .ئــه‌و پێویســتی و عه‌شــقه‌ی كــ ه باســی لێــو ه ده‌كــه‌ن ،ته‌نیــا ڕه‌مه‌كــی ســه‌ره‌تاییانەیە .چونكــ ه به‌مــه‌ش عه‌شــق پێــش ناكه‌وێــت ،به‌ڵكــوو ته‌نیــا ده‌كوژرێــت .هه‌مــوو كتێبــی خودایــان پڕیــ ه لــ ه داســتانی كوشــتنی ئــه‌م عه‌شــق ه لــ ه ســه‌رده‌می ئــاده‌م بــ ه ده‌واوه ،بــه‌اڵم پێویســت ه بــه‌رده‌وام بــن لــه فێربــوون و نوێنه‌رایه‌تــی كــردن بــۆ فورمولــی ئــازاد و بــ ه ســیحری "ژن، ژیــان ،ئــازادی". شــێوه‌ی زۆرتریــن كاپیتالیســم كۆیالیه‌تــی و كه‌وتنــی تێدایــ ه بــۆ ژنــان .بۆیــ ه تێكۆشــان به‌رامبــه‌ر بــ ه سیاس ـه‌تی ئابــوری كاپیتالیســم له‌گ ـه‌ڵ ژیانــی ئــازاد و ته‌ندروســته‌و ه كــ ه بــ ه رێــگای تیــۆری و كــرده‌وه‌ی ڕاســتی ئابــوری كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ئیكۆلۆژیــك
و دیموكراتیــك ئه‌نجــام ده‌درێــت ،زۆر گرێــدراوه .له‌ڕاســتیدا ،ئــه‌وه‌ی كــ ه لــ ه ئه‌گــه‌ری دروســتبوونی كه‌شــێكی ئاشــته‌وایی دا ،پێویســت ه زۆرتریــن هه‌بێــت، له‌ســه‌ر بیركردنــه‌وەی ئــه‌م بابه‌ته‌یــه .ئابــوری بــۆ خــۆی، تایبه‌تــ ه بــه‌ژن .جێــگای داخــ ه كــ ه بــ ه رێــگای كاپیتالیســمه‌وه ،ئ ـه‌م ئابوریی ـ ه كــه ئابــوری نیــه ،زۆرتریــن نكولــی به‌رامبــه‌ر بــ ه ژن پێشخســتو ه و وه‌ك ئامێــری ریكالمــی لێكــردوه .ژن ته‌نانـه‌ت ئیزافه‌یه‌كــی ئــه‌م ئابورییــ ه نییــه. به‌پێــی هه‌ڵوێســتی تیــۆری ئ ـه‌و ه پیــاو ه كـ ه پێویســت ه ئیزافـه‌ی ئابــوری مۆدێــرن بێــت ،بۆیــ ه به‌رامبــه‌ر بــه‌م دۆخــ ه كــ ه پێچه‌وانــ ه بوه‌تــه‌وه ،به‌رپرســیارن. تونــدو تیژییەكــی تــری سیســته‌م ئه‌وه‌ی ه ك ـ ه ل ـ ه دۆخــی ه ـه‌ر ه بــێ ره‌حــم دا ،ژن كــ ه خــاوه‌ن هێــزی بنەڕەتــی ئافراندنــ ە بــۆ ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،كردوویه‌تــ ه ئامێرێكــی وه‌چه‌خســتنه‌وه .ئاشــكرای ه ك ه بابه‌تــی بنچینەیــی ئه‌وه‌یــ ه كــ ه بتوانــن ببنـ ه هێــزی ئافرێنـه‌ری و خولقــكاری بۆ هه‌مــوو گۆڕه‌پانــ ه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان؛ له‌ڕاســتیدا لــه‌م بابه‌تــه‌دا كۆمه‌ڵگــه‌ی كردۆتــ ه ژن؛ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی دڕنــد ه كــ ه پڕیــ ه لــ ه ده‌مامكــی پیــاو كــ ه جــوان و مرۆیــی كــردوه. زۆر ژنــی قاره‌مــان و مــه‌زن هه‌یــه، پیــرۆزی ژیــان گرنگـه ،پێویســت ه واز لـ ه كۆیالیه‌تــی بێنــن ،په‌یامــی مــن بــۆ 8ی ئــادار له‌ســه‌ر ئــه‌م بنه‌مایه‌یــه .گه‌لێــك ك ـ ه ژنــی ئــازاد نه‌بێــت ،ناتوانــێ ئــازاد بێــت .ئــازادی ژن واتــا گه‌یشــتن ه ئاســتی خوه‌داوه‌ندیــه ،ئــه‌و ژنانــه‌ی كــ ه بــ ه ی ش ـه‌هید بــوون ب ـ ه بیــر دێنــم. قاره‌مان ـ
24
25
ژنانی عه‌فرین ل ه لوتکه‌دا خاوه‌ندارێتی ل ه 8ی ئادار و هه‌موو ژنان ده‌که‌ن
.....نه‌جیبه عومه‌ر| ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان
ژماره‌ی 168مارسی 2018
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
-٨ی ئــادار وه‌کــو ڕۆژی تێکۆشــان، به‌رخــۆدان ،جــه‌ژن و ئاشــتی بــۆ ژنانــی جیهــان قبــوڵ کــراوه .واتــا هــه‌م ڕۆژی تێکۆشــان ه ه ـه‌م جه‌ژن ـه‌و هه‌میــش ئاشــتیه‌و بــه‌م شــێوه‌ی ه پێناســ ه کــراوه .هه‌ندێکیــش ده‌ڵێــن جه‌ژنــی ژنانــی کرێــکار ،یــان ژنانــی ڕه‌نجــده‌ر ،بــه‌اڵم نه‌تــه‌و ه یه‌کگرتــووه‌کان وه‌کــو ڕۆژی تێکۆشــان ،جــه‌ژن و ئاشــتی ناســاندوویه‌تی .مێــژووی ڕۆژی -٨ی ئــادار ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه بــۆ ناوه‌ڕاســتی ســه‌ده‌ی نۆزده‌هــه‌م ،واتــا له‌ســاڵی .1857بێگومــان سیســتمی ســه‌رمایه‌داری له‌ســه‌ده‌ی -١٨له‌ســه‌ره‌تا لــ ه ئه‌وروپــا پــه‌ر ه ده‌ســه‌نێت و ده‌گوازرێتــه‌وه‌و دواتــر له‌سـه‌ده‌کانی ٢٠-١٩دا ده‌گاتـ ه لوتکه .ڕێبه‌ر ئاپــۆ پێــی وایـ ه کـ ه سیســتمی سـه‌رمایه‌داری هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای کۆیالیه‌تیــه‌و ه هه‌بــوو ه و چه‌ک ـه‌ره‌ی کــردووه‌و دواتــر به‌وشــێوه‌یه‌ی ئێســتا فــراوان بــووه .واتــا ده‌توانیــن بڵێیــن ئــه‌م سیســتم ه هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای شــێوه‌گرتنی ده‌وڵــه‌ت و چه‌وســاندنه‌وه‌ی ژن؛ واتــا دروســت بوونــی چینــی سه‌رده‌ســت و بــن ده‌ســته‌و ه شــێوه‌ی گرتــووه .دیــار ه کــ ه سیســتمی ســه‌رمایه‌داری پشــت بــ ه زیادبوونــی ســه‌رمای ه بــ ه پیشه‌ســازی و ئاواکردنــی کارگــ ه ده‌به‌ســتێت و پاشــان پشــت بـ ه ســوو (فایــز) ده‌به‌ســتێت لێره‌دایـ ه کــ ه ئیتــر مــرۆڤ و ته‌نانــه‌ت کشــتوکاڵیش په‌راوێــزو پشــتگوێ ده‌خرێــن .لــ ه ســه‌ده‌ی ١٩بــه‌دواو ه سیســتمی ســه‌رمایه‌داری زۆرتریــن کارگه‌یــان لــ ه جیهانــدا دروســت کــردو بــ ه مه‌به‌ســتی قازانجــی زۆرو خێــرا هه‌ژمارێکــی زۆری کرێکاریــان له‌نــاو ئــه‌و کارگان ـه‌دا به‌کارهێنــا ک ـ ه به‌شــێکی زۆریــان ژن بــوون و ئیشــیان پــێ ده‌کــردن .پێشــتر بانگه‌ش ـه‌ی ئ ـه‌و ه ده‌کــرا ک ـ ه ل ـ ه سیســته‌می ده‌ره‌به‌گایه‌تــی لــ ه ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ڕێــگا نــاده‌ن ژنــان کار بکــه‌ن و بچنــ ه ناوه‌نده‌کانــی کارکــردن و له‌به‌رهه‌مهێنــان دووری ده‌خه‌نـه‌وه .تــا سـه‌ده‌ی ،٢٠جگـ ه لـ ه گونــده‌کان ژنــان لــ ه شــارو لــ ه فه‌رمانگــه‌و
کارگه‌کانــدا به‌شــێویه‌کی به‌رچــاو کاریــان نه‌کردبــوو ،بــه‌اڵم به‌کارهێنانــی ژنــان له‌کارگه‌کانــدا یــه‌ک لــ ه بانگه‌شــه‌کانی سیســتمی ســه‌رمایه‌داری ه له‌ژێــر نــاوی (ئابــوری ســه‌ربه‌خۆ) و ده‌ڵێــن ئێمــ ه ژن پێــش ده‌خه‌یــن و ده‌یکه‌ینــ ه خــاوه‌ن کارو ســه‌رمایه‌و ئابــوری ســه‌ربه‌خۆی خــۆی. هه‌ڵبه‌تـ ه ئه‌مـ ه بــوون بـ ه خــاوه‌ن کار نیـه، به‌ڵکــو بــوون بــ ه کرێــکاره ،واتــا به‌شــێکی زۆری ڕه‌نــج و مانــدوو بوونه‌کــه‌ی ده‌چێتــه گیرفانــی ســه‌رمایه‌داران و به‌شــێکی که‌مــی بۆخــۆی ده‌مێنێتــه‌وه. دواتــر ل ـ ه یه‌کێــک ل ـ ه کارگه‌کانــی واڵت ـ ه یه‌کگرتووه‌کانــی ئه‌مریــکا لــ ه نیویــۆرک ژنــان لــ ه کارگه‌یه‌کــی ڕســتن و چنینــدا کارده‌کــه‌ن و مافه‌کانیــان پێشــێل ده‌کرێــت و ده‌چه‌وســێنرێنه‌وه ،بۆنمونــ ه له‌بــه‌ر دووگیــان بــوون و ســوڕی مانگانــه‌و نه‌خۆشــیه‌کانی تــری ژنــان حــه‌ق ده‌ســت و موچه‌کانیــان که‌متــر ه لــ ه پیــاوان، هه‌روه‌هــا کاتژمێره‌کانــی کارکردنیــش زۆر زۆرن و هه‌مــوو وزه‌و توانــای ژنان ده‌گیرێت. بۆیـ ه ژنــان لـ ه /٨ئادار1857/بـ ه مه‌به‌ســتی گوشــار خســتن ه ســه‌ر خــاوه‌ن کارگــه‌کان و ده‌ســه‌اڵتی حکومڕانــی ده‌ســت بــ ه مانگرتــن ده‌که‌ن(واتــا بــ ه مانگرتــن لــ ه کارکــردن کاریــان راوه‌ســتاند) و داوای یه‌کســانی موچــه‌و که‌مکردنــه‌وه‌ی کاتژمێره‌کانــی کارکــردن و زیــاد کردنــی حــه‌ق ده‌ســت و مۆڵه‌تــی دایکایه‌تــی و خه‌رجکردنــی موچ ـه‌ی کاته‌کانــی دووگیانــی و دایکایه‌تــی ده‌کــه‌ن. له‌به‌رامبــه‌ردا به‌شــێوه‌یه‌کی دڕندانــ ه و بــ ه مه‌به‌ســتی شــکاندنی مانگرتنه‌کــ ه هێــرش ده‌کرێت ه سـه‌ر ئـه‌و ژنانه ،بـه‌اڵم مانگرتنه‌ک ه ناشــکێنن .بۆیـ ه دواتــر چوارده‌وریــان ده‌گــرن و دیــواری ئاســن له‌نێــوان ئــه‌م کارگه‌یــه‌و کارگه‌یه‌کــی تــر دروســت ده‌کــه‌ن تــا ده‌نگــی ئــه‌و ژنانــ ه نه‌چێتــ ه ده‌ره‌وه‌و بــه‌م شــێوه‌ی ه ئاگریــان تــێ بــه‌ر ده‌ده‌ن و ده‌یــان ســوتێنن ک ـ ه هه‌نــدێ س ـه‌رچاو ه ده‌ڵێــن ژمــاره‌ی ئ ـه‌و 26
ژنانـ ه ١٢٠ژن بــوون و هه‌ندێکیــش ئامــاژ ه بـ ه ١٢٩ژن ده‌کــه‌ن کــ ه به‌هــۆی ئــه‌و ســوتانه‌و ه گیــان له‌ده‌ســت ده‌ده‌ن. دوا به‌دوای ئه‌و ه له‌سـه‌ره‌تای سـه‌ده‌ی -٢٠ دا چاالکــی و تێکۆشــانی ژنــان په‌ر ه ده‌سـه‌نێت و زه‌نگــی بــ ه ئاگاهاتنــه‌و ه لێده‌درێــت و ده‌نگــی ناڕه‌زایه‌تــی بڵنــد ده‌بێــت .تــا لــ ه ســاڵی ١٩٠٨ڕێپێــوان و چاالکیــه‌کان زۆر فــراوان ده‌بنــه‌وه‌و به‌هــه‌زاران ژن به‌شــداری ســه‌رهه‌ڵدان و ناڕه‌زایه‌تیــه‌کان لــ ه چه‌ندیــن واڵت و به‌تایبـه‌ت لـ ه واڵتانــی وه‌ک ئه‌ڵمانیــا و به‌ریتانیــا و هۆڵه‌نــدا هه‌تــا ده‌گاتــ ه ئه‌مریــکای التیــن ده‌بــن .بــه‌رده‌وام چاالکیــه‌کان گه‌وره‌تــرو فراوانتــر ده‌بنــه‌وه. دواتــر و لــ ه ســاڵی ١٩١٠نوێنــه‌ری ژنــان لــ ه ســه‌د واڵتــه‌و ه به‌شــداری کۆنگره‌یــه‌ک ده‌بــن که‌پــێ ده‌وترێــت ژنانــی کۆنگــره‌ی ئه‌نته‌ر نا ســیۆ نا ل (کالرا له‌وکاتــه‌دا زه‌تکیــن) کــ ه یه‌کێکــ ه لــ ه به‌شــداربووانی کۆنگره‌ک ـه‌و ئه‌ندامانــی به‌ڕێوه‌بــه‌ری پارتــی سۆ سیا لیســتی ئه‌ڵمانیایــ ه پێشــنیار ده‌کات کــ ه ڕۆژی -٨ی ئــادار ببێتــ ه ڕۆژی جه‌ژنــی ژنــان و ئــه‌م پێشــنیاره‌ش بــ ه تێکــڕای په‌ســه‌ند ده‌کرێــت و -٨ی ئــادار وه‌ک ڕۆژی ژنــان ده‌ستنیشــان ده‌کرێــت .دواتــر لــ ه هۆڵه‌نــدا کــ ه یه‌کێکــ ه لــه‌و واڵتانــه‌ی له‌ماوه‌یه‌کــی که‌مــدا سیســتم و زیهنیه‌تــی ســه‌رمایه‌داری پێــش ده‌که‌وێــت ،وه‌ک ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ (ســه‌رمایه‌داری وه‌کــو قارچــک ئاســا هه‌ڵده‌تۆقــێ) ،شانبه‌شــانی ئه‌مانــه‌ش بزوتنــه‌وه‌ی کۆمۆنیســتی پێــش ده‌کــه‌ون و تێکۆشــانی ژنانیــش له‌گــه‌ڵ بیرهێنانــه‌وه‌ی ڕۆژی -٨ی ئــادار پێــش ده‌که‌وێــت و چاالکــی،
ســیمینارو کۆنگــره‌ی جۆراوجــۆر به‌ڕێــو ه ده‌چێــت و ئه‌مــه‌ش وا ده‌کات له‌ســه‌ره‌تای سـه‌ده‌ی -٢٠دا بزوتنه‌وه‌ی فێمێنیســتی جۆراو جــۆری وه‌ک (رادیــکاڵ ،لیبــراڵ ،کۆمۆنیســت و )...دروســت ببێــت و چاالکــی جۆراوجــۆر لــ ه ڕۆژی -٨ی ئــاداردا به‌ڕێــو ه ده‌بــه‌ن. دوای تێپــه‌ڕ بوونــی ٦٧ســاڵ به‌ســه‌ر پێشــنیاره‌که‌ی کالرا زه‌تکیــن و له‌ســاڵی ١٩٧٧لــ ه نه‌تــه‌و ه یه‌کگرتــووه‌کان ده‌نگــی له‌ســه‌ر ده‌درێــت و ڕۆژی -٨ی ئــادار وه‌ک ڕۆژی جــه‌ژن ،تێکۆشــان و ئاشــتی به‌نــاو ده‌کرێــت ک ـ ه ل ـ ه بنه‌مــادا ڕۆژی تێکۆشــان و به‌رخودانــی ژنان ـه .واتــا بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ته‌نهــا ل ـ ه ســاڵدا ی ـه‌ک ڕۆژ به‌نــاوی ژن ـه‌و ه تۆمــار بکرێــت نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتــووه‌کان مــاوه‌ی ٦٧ ســاڵ ئــه‌م بڕیاره‌یــان دواخســت .لێــره‌دا
27
پێویســت ه ســه‌رنج بده‌ینــ ه ســه‌ر خاڵێــک ئه‌ویــش ئه‌وه‌یــ ه کــ ه هه‌نــدێ لــ ه بزوتنــه‌و ه کۆمۆنیســتیه‌کان ئــه‌م ڕۆژ ه وه‌ک ڕۆژی جه‌ژنــی ژنانــی کرێــکار نــاو لێده‌کــه‌ن و گوایــا لــه‌و ڕۆژه‌دا ژنانــی کرێــکار ســوتاون و بوونه‌تــ ه قوربانــی .جێــی خۆیه‌تــی کــ ه خه‌بــات و تێکۆشــانی ڕۆزا لۆکســه‌مبۆرگ وه‌ک شۆڕشــگێڕێکی هاوشــانی کالرا زه‌تکیــن بده‌ینــه‌و ه کــ ه ئه‌میــش بــ ه ڕه‌گــه‌ز ئه‌ڵمانیــه‌و هــه‌ردوو تێکۆشــه‌ریش به‌شــداری شۆڕشــی ئۆکتۆبــه‌ری ١٩١٧ڕوســیا بــوون. ژماره‌ی 168مارسی 2018
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
جه‌ســاره‌تی ڕۆزا لۆکســه‌مبۆرگ و زانــا بوونــی ل ـ ه ئاســتێکی به‌رزدای ـه‌و تــا ئ ـه‌وه‌ی ڕه‌خنــ ه لــ ه لینیــن ده‌گرێــت و پێــی وایــ ه ده‌ســته‌واژه‌ی (کۆمه‌ڵگــه‌ی ســه‌رمایه‌دار) کــ ه له‌الیــه‌ن لینینــه‌و ه بــه‌کار ده‌هێنرێــت هه‌ڵه‌یــه ،ڕۆزا ده‌ڵــێ کۆمه‌ڵگــ ه هه‌مــووی نابێتــ ه ســه‌رمایه‌دار ،به‌ڵکــو ده‌بێــت له‌نــاو کۆمه‌ڵگــه‌دا سیســتمی ســه‌رمایه‌داری هه‌بێــت) ،هــه‌روه‌ک ڕێبــه‌ر ئاپــۆش ئامــاژ ه بــۆ ئــه‌و ه ده‌کات کــ ه کۆمه‌ڵگــ ه به‌تێکــڕا ڕاده‌ســتی سیســتمی ســه‌رمایه‌داری نابێــت، به‌ڵکــو ئــه‌و ه چینێکــی سه‌رده‌ســتن کــ ه له‌نــاو سیســتمی ســه‌رمایه‌داریدا جــێ ده‌گــرن .خاڵێکــی تــری گرنــگ ئه‌وه‌یــ ه کــ ه ڕۆزا لۆکســه‌مبۆرگ وه‌ک تێکۆشــه‌رێک لــ ه ئه‌ڵمانیــاو به‌ریتانیــا وه‌ک ژنێکــی کۆمۆنیســت به‌شــداری زۆرتریــن تێکۆشــان و ســه‌رهه‌ڵدانه‌کانی دژی سیســته‌می ســه‌رمایه‌داری کــردووه‌و چه‌ندیــن جــار زیندانــی کــراو ه دواجــار لــ ه ١٩١٩/١/١٥ ده‌ڕفێندرێــت و دوای کوشــتنی ته‌رمه‌کــه‌ی فــڕێ ده‌درێتــ ه نــاو ئــاوه‌وه ،هــاوکات شــه‌هید ســارا (ســاکین ه جانســز) له‌هه‌مــان مانگــدا ،واتــا ل ـ ه ٢٠١٣/١/٩و به‌پیالنگێــری و له‌گــه‌ڵ هه‌ڤــاڵ رۆژبیــن و روناهــی شـه‌هید ده‌کرێــن .له‌گـه‌ڵ ئـه‌وه‌ی تێكۆشــانی هه‌ڤــاڵ ســارا زۆر دژوارو به‌کاریگه‌ربــووه ب ـه‌اڵم ل ـه‌زۆر الیه‌ن ـه‌و ه ک ـ ه هه‌ردووکیشــیان ژنــی پێش ـه‌نگ بــوون ل ـ ه هاویشــتنی یه‌کــه میــن هه‌نــگاودا شــێوازی ژیانیــان لــه‌زۆر رووه‌و و‌هه‌تــا شــه‌هید بوونه‌که‌نانیشــیان زۆر له‌یــه‌ک ده‌چــن .بۆیــ ه هه‌نــدێ لــ ه بزوتنه‌وه‌کانــی ژنــان لــ ه ئه‌وروپــا لــ ه چاالکیه‌کانــدا دروشــمی لـ ه ڕۆزا تــا ســاکین ه جانســز تێکۆشــان هه‌تــا ســه‌رکه‌وتن یــان به‌رزد ه‌کــرد ه‌وه. پێویســت ه ئامــاژ ه بــ ه تێڕوانینه‌کانــی مارکــس له‌ســه‌ر ژن بده‌یــن؛ لێکۆڵینــه‌وه‌و تێزه‌کانــی مارکــس به‌شــێویه‌کی گشــتی گرانــی داوه‌تـ ه سـه‌ر چینــی بــۆرژوازو چینــی
کرێــکار ،بـ ه شــێوایه‌کی تــر ده‌توانیــن بڵییــن گرانــی داوه‌ت ـ ه س ـه‌ر ئابــوری و چاره‌س ـه‌ری کێشــه‌ی ژنــان له‌چوارچێــوه‌ی ئابوریــدا و مارکــس پێــی وایــ ه ژن لــ ه بــواری ئابوریــه‌و ه ده‌چه‌وســێندرێته‌وه‌و کێشــه‌که‌ی کێشــه‌یه‌کی ئابــوری ،واتــا ته‌نهــا لــه‌م بــواره‌و ه کێشــه‌ی ژن هه‌یــه‌و ئه‌گــه‌ر هاتــوو ئــه‌م کێشــه‌ی ه چاره‌ســه‌ر کــرا ئیــدی کێشــ ه ژنــان چاره‌ســه‌ر ده‌بێــت .مارکــس پێــی وایــ ه ژنێکــی بــۆرژوا (ســه‌رمایه‌دار) ناچه‌وســێته‌وه .بۆی ـ ه چه‌ندیــن ڕێکخراویــش بـه‌و تێڕوانینـه‌و ه لـ ه کێشـه‌ی ژن ده‌ڕوانــن و پێیــان وایــ ه هــۆکاری ســه‌ره‌کی کێشــه‌کانی ژن ئابوریــ ه بۆیــ ه پــار ه بــ ه ژنــان ده‌ده‌ن و ل ـ ه بــواری ماددی ـه‌و ه ده‌ســتگرۆییان ده‌ک ـه‌ن. بــه‌اڵم ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ئــه‌م تێــزو تێڕوانینــ ه ڕه‌خن ـ ه ده‌کات و پێــی وای ـ ه لێــره‌دا مارکــس که‌مــی هێنــاوه‌و لــ ه بــواری کێشــه‌ی ژنــه‌و ه که‌وتۆتــ ه هه‌ڵــه‌وه ،ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ کێشــه‌ی ژن کێشــه‌یه‌کی عه‌قڵــی و زیهنیــه. واتــا لــ ه زیهنیه‌تــدا ژن کۆیلــ ه کــراوه، به‌هه‌مــان شــێوه‌ش هــه‌ر لــ ه زیهنیه‌تــدا ئازادیه‌ک ـه‌ی وه‌رده‌گرێت ـه‌وه ،جیــاوازی نی ـ ه لــ ه نێــوان ژنێکــی ســه‌رمایه‌دارو ژنێکــی کرێــکار ،له‌به‌رئــه‌وه‌ی کــ ه ژنــ ه ئیــدی زیهنیه‌تــی ڕه‌گه‌زگه‌رایــی و جیــاکاری به‌س ـه‌ردا س ـه‌پێندراوه .واتــا ل ـ ه زیهنــدا ژن خــۆی بـ ه بچــوک و الوازو ناموس و شـه‌ره‌ف ده‌بینێــت و پیــاو به‌هێــزو ده‌سـه‌اڵت ده‌بینێــت و پیاویــش ب ـ ه بچــوک زه‌عیف ـه‌و ک ـه‌م عه‌قــڵ ســه‌یری ژن ده‌کات ،ئــه‌م بابه‌تــ ه لــ ه عه‌قڵیــه‌ت واتــا لــ ه تێڕوانیــن و بۆچوونــی مرۆڤه‌کانــدا جێگیــر بــووه ،بۆیــ ه به‌هه‌مــان شــێو ه ده‌بــێ ئــه‌و عه‌قڵیه‌تــ ه بگۆڕدرێــت. خــۆ ئه‌گــه‌ر ژنێــک ملیاردێریــش بێــت ئــه‌وا هه‌مــان تێــزو تێڕوانیــن به‌ســه‌ریدا ده‌چه‌ســپێت و مــاڵ و ســامانه‌که‌ی ناتوانــێ بۆچــوون و زیهنیه‌تــی پیــاو به‌رامبــه‌ر به‌خــۆی بگۆڕێــت و ناشــتوانێ ئــه‌و تێگه‌یشــتن ه لـه‌الی ژن دروســت بــکات کـ ه ژن بچــوک و الوازو کــه‌م عه‌قــڵ و ،...نیــه. 28
بۆیــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ ئــه‌م عه‌قڵیه‌تــ ه هــۆکار ه ک ـ ه ل ـ ه بــواری سیاســی ،ئابــوری، یاســایی ،کارو به‌رهه‌مهێنانــداو له‌هه‌مــوو شــوێن و بوارێکــدا ،ژن ده‌چه‌وســێندرێته‌وه‌و ڕووبــه‌ڕووی جیــاکاری ده‌بێتــه‌وه ،چونکــ ه ئــه‌م عه‌قڵیه‌تــ ه له‌هه‌مــوو بواره‌کانــدا کاریگــه‌ری هه‌یــه‌و هه‌مــوو جومگه‌کانــی ژیانــی گرتۆتــه‌وه .بۆیــ ه ئــه‌وه‌ی مارکــس کردوویه‌تــی نیوه‌یــه‌و که‌مــه .ئه‌مه‌شــمان ل ه شۆڕشــی ڕوســیادا بینی و له‌دوای شــۆڕش جارێکــی تــر ژنــان چوونـه‌و ه چێشــتخانه‌کانی نــاو چــوار دیــواری ماڵـه‌وه‌و نه‌یانتوانــی لـه پێشــه‌نگایه‌تی کردنــدا خــاوه‌ن ڕۆڵ بــن. به‌گشــتی ک ـه‌م هێنانــی تێزه‌کانــی مارکــس لــ ه مــژاری کێشــه‌کانی ژنــدا بــۆ ئــه‌و ه ده‌گه‌ڕێتـه‌و ه کـ ه لـ ه ســات و سـه‌رده‌می ئـه‌ودا زانســتی ئارکۆلۆژیســت لـ ه ئاســتێکدا نه‌بوو ه کــ ه مێــژووی ڕاســتی ژنــان پیشــان بــدات و هه‌روه‌هــا به‌ڵگــه‌و زانیــاری پێویســتیش له‌به‌رده‌ســتدا نه‌بــووه ،واتــا بابه‌ته‌کــ ه ئـه‌و ه نیـ ه کـ ه مارکــس به‌زانــا بــوون کێشـه‌ی ژنــی لــ ه ئابوریــدا به‌رته‌ســک و بچــوک کردبێتــه‌وه .هه‌رچه‌نــد ه ئابــوری به‌شــێک ه لــ ه کێشــه‌کانی ژنــان ،بــه‌اڵم به‌ســتنه‌وه‌ی هه‌مــوو کێشـه‌کان بـ ه ئابوریـه‌و ه ڕاســت نیـه. ئێســتاش بــۆ هه‌مــووان ئــه‌و ه ســه‌لمێندراو ه کــ ه هه‌رچه‌نــده‌ش ژنێــک خــاوه‌ن ســه‌رمای ه بێــت بـه‌اڵم به‌هــۆکاری ئـه‌وه‌ی کـ ه عه‌قڵیـه‌ت و زیهنیه‌تــی پیاوســاالری زاڵــه‌و ته‌نانــه‌ت ی له‌ســه‌ر ئــه‌م عه‌قڵیه‌تــ ه ئه‌وه‌نــد ه کاریگــه‌ر ژن هه‌یــ ه ،وای کــردوو ه ژنیــش به‌هه‌مــان شــێو ه بیــر ده‌کاتــه‌وه‌و خــۆی و ســه‌روه‌ت و سامانه‌که‌شــی ده‌که‌وێتــه‌و ه خزمه‌تــی زیهنیـه‌ت ،سیســتم و ده‌سـه‌اڵتی پیاوســاالری ولـ ه دژی ژن بـه‌کار ده‌هێنرێــت ،یان النی که‌م ناکه‌وێتــ ه خزمه‌تــی ژنــان و ســه‌لمێنه‌ری ئــه‌م قســه‌یه‌ش ئه‌وه‌یــ ه کــ ه ئێســتا وێــڕای هه‌بوونــی چه‌ندیــن ســه‌رمایه‌دارو بازرگانــی ژن بــه‌اڵم ســه‌رمایه‌کانیان هیــچ پڕۆژه‌یه‌کــی بــۆ تێکۆشــان و پێشخســتنی عه‌قڵیه‌تــی
ژن تێــدا نیــه .بۆیــ ه بنه‌مــاو ســه‌رچاوه‌ی کێشــه‌کان نــ ه ئابــوری ،به‌ڵکــو عه‌قڵــی و زیهنی ـه. خاڵێکــی تــر کـ ه پێویســت ه بیزانین بریتی ه ل ـ ه تێگه‌یشــتنی بزوتن ـه‌و ه فێمێنیســتیه‌کان و تیۆری ـ ه بنه‌ڕه‌تیه‌که‌یــان؛ ئ ـه‌وان پێیــان وای ـ ه کـ ه کێشـه‌ی ژن کێشـه‌ی ره‌گـه‌زی نێــر ه ،واتا پیــاو تاوانبــار ه وه‌ک ڕه‌گــه‌ز ،بــۆ ئه‌مــه‌ش هه‌ریه‌که‌یــان هــۆکار و به‌ڵگــه‌ی جیــاواز ده‌هێننــه‌وه ،بــۆ نمونــ ه ده‌ڵێــن بــ ه پێــی سـه‌لماندنی زانســت لـ ه هۆرمۆناتــی پیاوانــدا تایبه‌تمه‌نــدی توندوتیــژی هه‌یــه ،هه‌ندێکــی تریــان بابه‌ته‌کــ ه بــ ه الیه‌نــی سروشــت بایۆلــۆژی پیاوانــه‌و ه ده‌به‌ســتنه‌وه‌و ده‌ڵێــن ک ـ ه پیــاوان به‌رپرســی هه‌مــوو توندوتیــژی و نایه‌کســانی ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانــن .هه‌روه‌هــا فێمێنیســت ه ڕادیکاڵــه‌کان ده‌ڵێــن کــ ه ئێمــ ه جیهانێــک دروســت ده‌که‌یــن کــ ه هــی ژن بێــت ،پیــاوان هه‌مــوو ده‌کوژیــن ،ئه‌گــه‌ر پێویســت بــێ ئۆرگانــی نێرینــه‌ی پیــاوان هه‌مــوو ببــڕن و تۆڵ ـه‌ی خۆمــان ل ـ ه پیــاوان ده‌ســتێنینه‌وه .بــه‌اڵم بێگومــان ئێمــ ه ئــه‌م تێڕوانینــ ه به‌هه‌ڵــ ه ده‌زانیــن و پێمــان وایــ ه کــ ه لــ ه سروشــتی ژن و پیــاودا توندوتیــژی نیـه ،مــرۆڤ بـ ه سروشــتی له‌دایــک ده‌بێــت، دواتــر ئــه‌و ه عه‌قڵیه‌تــی به‌رهه‌مــی سیســتم ه کــ ه تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــ ه لــ ه ژنێکــی الوازو بچــوک و بــێ ئیــراده ،و ه زاڵــم و تونــدو تیــژو ده‌ســه‌اڵتگه‌رایش لــ ه که‌ســایه‌تی پیــاودا پــه‌روه‌رد ه و دروســت ده‌کات .لێــره‌دا پێویســت ه وتــه‌ی ڕێبــه‌ر ئاپــۆ به‌بیــر بێنین ـه‌و ه ک ـ ه ده‌ڵــێ "مــن قێــزم له‌وپیاوه‌تی ـ ه دێت ـه‌و ه ک ـ ه پێــی وابێــت س ـه‌دا س ـه‌د ژن هــی ئــه‌وه‌و ده‌بــێ تونــدو تیــژ بێــت له‌گه‌ڵــی و بیچه‌وســێنێته‌وه‌و ئه‌گــه‌ر ئه‌مــ ه نــه‌کات پێــی ده‌ڵێــن ژنانــی ،ڕاســت نی ـه" ،هه‌روه‌هــا ده‌ڵــێ "هــۆکاری مارژینــاڵ بوونــی بزوتنـه‌وه فێمێنیــه‌کان بــۆ ئه‌مــ ه ده‌گه‌ڕێتــه‌و ه کــ ه سیســتمێکی زه‌به‌الحــی چه‌وســێنه‌ر کــ ه فیکــری جیــاکاری ڕه‌گــه‌زی پێــش ده‌خــات، ژماره‌ی 168مارسی 2018
33
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
نابینــن و هاتــوون ده‌ڵێــن ته‌نهــا پیــاو دواتر فێمێنیســتی کۆمۆنیســتی (مارکسیســت) لــ ه کێشــه‌ی ژنــان به‌رپرســه" .به‌رپرســی هه‌یـ ه کـ ه له‌سـه‌ر بنه‌مــای فیکــرو فه‌لســفه‌ی کێشــه‌ی ژنــان عه‌قڵیه‌تێکــ ه کــ ه به‌رهه‌مــی کارڵ مارکــس کــ ه پێــی وایــ ه کێشــه‌ی ژن زیهنیه‌تــی پیاوســاالریه‌و پیاویــش تێیــدا کێشــه‌یه‌کی ئابوریــه ،تێکۆشــان ده‌کــه‌ن و بووت ـ ه قوربانــی .یانــی نابــێ وه‌ک هه‌نــدێ هـه‌وڵ ده‌ده‌ن لـه‌و چوارچێوه‌یـه‌دا کێشـه‌کانی کـه‌س و ڕێکخــراو کـ ه دونیایـه‌ک شــت ده‌ڵێــن ژنــان چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن .بزوتنه‌وه‌یه‌کــی و خۆشــیان به‌تــه‌واوی باوه‌ڕیــان پێــی تــری فێمێنیســتی ئه‌وه‌ی ـ ه ک ـ ه پێیــان ده‌ڵێــن نیــه‌و هــاوکات ته‌نهــا دوژمنایه‌تــی پیــاو (ئیکــۆ فێمێنیســت) ک ـ ه پێیــان وای ـ ه کێش ـه‌ی زه‌ق ده‌که‌نــه‌و ه به‌بــێ شــرۆڤه‌و شــیکارێکی ژن و کێشــه‌ی ژینگــ ه گرێــدراوی یه‌کــن و ڕاســتی ژیانــی .که‌واتــ ه جیــاوازی ئێمــه‌و تــا کێشــه‌ی ژن چاره‌ســه‌ر نه‌بێــت ژینگــه‌ش بزوتنــه‌و ه فێمێنیســتیه‌کان ئه‌وه‌یــ ه کــ ه لــه‌و کێشــانه‌ی به‌رۆکــی گرتــوو ه ڕزگاری ئـه‌وان پێیــان وایـ ه پیــاو تاوانبــاره‌و ئێمـه‌ش نابێــت ،ئــه‌م بزوتنه‌وه‌یــ ه هــه‌م خه‌باتــی ده‌ڵێیــن پیــاو و ژنیــش قوربانــی زیهنیه‌تــی ڕزگاری ژنانیــان گرتۆتــ ه بــه‌رو هه‌میــش پیاوســاالری و ده‌ســه‌ڵدارین .هــه‌روه‌ک ژینگه‌پارێــزی ،واتــا ژن و ژینگــ ه پارێــزن. ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ "له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئــه‌و هه‌روه‌هــا لــ ه دواجــاردا ئه‌مانیــش پێیــان بزوتنه‌وانــ ه گــۆڕان و وه‌رچه‌رخانــی به‌هێــز وایــ ه کــ ه پیــاو تاوانبــاره‌و ســه‌رچاوی و گه‌وره‌یــان له‌نــاو کۆمه‌ڵگــه‌دا دروســت تێکچــوون و خــراپ بوونــی ژینگه‌یـه .لێــره‌دا نه‌کــرد ،بۆیــ ه بــ ه ئاراســته‌ی پێچه‌وانــه‌و ڕێبـه‌ر ئاپــۆش بۆچوونێکــی ئــاوای هه‌یـ ه کـ ه بــۆ دواو ه ده‌گه‌ڕێن ـه‌و ه ک ـ ه به‌رهه‌مــی باشــی پێــی وایـ ه له‌ســایه‌ی حاکمیـه‌ت و زیهنیه‌تــی لــێ ناکه‌وێتــه‌وه". ده‌ســه‌اڵتگه‌رای پیاوســاالریدا ژن و پیــاو و ژینگ ـه‌ش له‌بــن ســته‌م و چه‌وســاندنه‌وه‌دان. دیــار ه وه‌ک باســمان کــرد له‌نــاو و ه ده‌کــرێ بوترێــت هه‌تــا کێشـه‌ی کۆمه‌ڵگـ ه فێمێنیســته‌کاندا هه‌یانــ ه ڕادیکاڵــ ه و (ژن و پیــاو) چاره‌س ـه‌ر نه‌کرێــت ناتوانرێــت به‌هیــچ جۆرێــک ئامــاد ه نیــن ســازش بک ـه‌ن بیــر لـ ه چاره‌سـه‌ری کێشـ ه ژینگه‌ییه‌کانیــش و پێیــان وایــ ه پیــاو به‌هه‌مــوو شــێوه‌یه‌ک بکرێتــه‌وه .بــ ه ســه‌رنج دان لــ ه مێــژووی به‌رپرســی توندوتیــژی و تاوانه‌کانــه .مرۆڤایه‌تیــش ئــه‌و ڕاســتی ه ده‌رده‌که‌وێــت ئــه‌م بزوتنه‌وانــ ه به‌گشــتی لــ ه ســه‌ره‌تای کــ ه تــا ئه‌وکاتــه‌ی ژن به‌ڕێوه‌بــه‌رو ســه‌ده‌ی ١٩دا پێشــکه‌وتن .له‌الیه‌کــی پێشــه‌نگی کۆمه‌ڵگه‌یــ ه ده‌ســتدرێژیه‌کانی تــره‌و ه بزوتنــه‌وه‌ی فێمێنیســتی لیبــراڵ ســه‌ر ژینگــه‌ش جێــگای بــاس نیــن ،بــه‌اڵم هه‌یــ ه کــ ه هه‌ندێــک لــ ه شــێوازی یه‌کــه‌م دواتــر و له‌گ ـه‌ڵ به‌ده‌س ـه‌اڵت بوونــی پیــاودا واتــا ڕادیکاڵ ـه‌کان ن ـه‌رم تــرن و داوای ئ ـه‌وه هه‌مــان مامه‌ڵــه‌ی کــ ه له‌گــه‌ڵ ژن ده‌کرێــت، ده‌کـه‌ن کـ ه مافــی هاواڵتــی بــوون بدرێــت بـ ه ژینگــه‌ش ده‌گرێتــ ه پێــش و به‌بــێ پێــوان ژنانیــش (تــا ده‌رکه‌وتنــی ئــه‌م بزوتنه‌وانــ ه ده‌چه‌وســێندرێته‌وه ،بۆیــ ه ئــازاد بوونــی ژنــان وه‌کــو هاواڵتــی هه‌ژمــار نه‌ده‌کــران) ژینگــ ه له‌ژێــر ده‌ســتی سیســتمی قازانــج ته‌نان ـه‌ت ل ـ ه ده‌ســتوری عیراقــدا تــا هاتن ـ ه پــه‌روه‌ری کاپیتالیــزم ،ته‌ریــب له‌گــه‌ڵ ســه‌رکاری عه‌بدولکه‌ریــم قاســم ژن وه‌کــو ئــازادی ژندایــه .فێمێنیســتێکی تــر هه‌یــ ه هاواڵتــی حســابی بــۆ نه‌کــراوه‌و هــه‌ر کــ ه ئیســامین ،ئه‌مانــه‌ش وه‌ک بزوتنــه‌و ه له‌ســه‌رده‌می ئــه‌ودا بــۆ یه‌کــه‌م جــار ژن لــ ه میســرو ئێــران بوونیــان هه‌یــه‌و باســی ده‌بێتــ ه ئه‌نــدام پارله‌مــان .بۆیــ ه هه‌نــدێ ئــه‌وه‌ش ده‌کرێــت کــ ه بــه‌م دوواییانــ ه لــ ه لــ ه بزوتنــه‌و ه فێمێنیســته‌کان له‌وپێنــاوه‌دا تورکیــاش دروســت بــوون .ئه‌مانــ ه ده‌ڵێــن تێکۆشــاون کـ ه ژن وه‌کــو هاواڵتی بناســرێت .لـ ه بنه‌مــادا قورئــان ده‌ســتکاری کــراوه‌و ئێم ه 34
هــه‌وڵ ده‌ده‌یــن کــ ه دووبــار ه بینوســینه‌وه، چونکــ ه لــ ه ده‌قــ ه ئه‌ســڵیه‌که‌ی قورئانــدا مافــی ژنــان به‌رجه‌ســت ه کــراوه .واتــا پێیــان وایــ ه ئــه‌و ه به‌هــۆی گۆڕینــی ده‌قه‌کانــی قورئانه‌وه‌یــ ه کــ ه ئێســتا مافه‌کانــی ژن لــ ه ئیســامدا بــن پــێ ده‌کرێــن و لــ ه بنه‌ڕه‌تــدا ب ـه‌و جــۆر ه نی ـه‌و مافــی ژنــان ل ـ ه قورئانــدا به‌شــێوه‌یه‌کی ئاشــکرا بــاس کــراوه. به‌شــێویه‌کی گشــتی مــرۆڤ ده‌توانێــت بڵێــت کــ ه بزوتنــه‌و ه فێمێنیســتیه‌کان شــێوازێکی له‌به‌رامبــه‌ر ژنانــ ه ســه‌رهه‌ڵدانی نــادادی ،ســته‌م و چه‌وســاندنه‌وه‌ی ســه‌ر ژنــان و هــاوکات خه‌بــات و تێکۆشــانێک ه بــۆ ده‌ســته‌به‌رکردنی مــاف و ئه‌رکــی کۆمه‌اڵیه‌تــی نێــوان ژن و پیــاو ،بــه‌اڵم نه‌یانتوانیــو ه کێشــه‌ک ه چاره‌ســه‌ر بکــه‌ن. بــۆ هه‌شــتی ئاداریــش هه‌مــووان ده‌زانیــن که‌ســێک کــ ه زۆرتریــن لێکۆڵینــه‌وه‌و شــیکردنه‌وه‌ی کــردوو ه ڕێبــه‌ر ئاپۆیــ ه کــ ه ئێســتا له‌ژێــر گۆشــه‌گیریه‌کی قــورس و تونــدی زیندانــی ئیمرالیدایــه‌و هــۆکاری ئه‌مــه‌ش بریتیــ ه لــه‌و تێکۆشــان ه بێوچانــه‌ی بــۆ ئــازادی ژن کردوویه‌تــی ئایدیۆلۆژیــای رزگاری ژنــی پێشخســتووه‌و لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا خــاوه‌ن ڕه‌نــج و خزمه‌تێکــی م ـه‌زن ب ـ ه دۆزی ژن ـه .بۆی ـ ه ئ ـه‌و خه‌بــات و چاالکیانــه‌ی کــ ه ئێمــ ه بــۆ -٨ی ئــادار به‌ڕێوه‌یــان ده‌به‌یــن ،ده‌مانــه‌وێ به‌شــێوه‌یه‌ک بێــت کــ ه بکه‌وێتــ ه خزمه‌تــی ئــازادی ڕێب ـه‌ر ئاپــۆ .ه ـه‌روه‌ک ڕێب ـه‌ر ئاپــۆ بۆخــۆی ده‌ڵــێ" :هـه‌ر چاالکیـه‌ک کـ ه لـ ه دژی توندوتیــژی و کوشــتن و شــکه‌نجه‌ی ژنــان ده‌کرێــت ،له‌هه‌مــان کاتــدا چاالکیــ ه بــۆ منیشـه ،بــۆ ئــازادی مــن و جیــاوازی نیـه،". واتــا هــه‌ردوو بابه‌تــی چاالکیه‌کانــی ژنــان ل ـ ه دژی ده‌س ـه‌اڵتداری و چاالکــی بــۆ ئــازادی ڕێب ـه‌ر ئاپــۆ لێــک جیــا ناکرێن ـه‌وه‌و یه‌کــدی تــه‌واو ده‌کــه‌ن و ئاوێتــه‌ی یه‌کتــرن... وه‌اڵمدانــه‌وه‌ی راســت و گه‌وهــه‌ری بــۆ -٨ی ئــادار ،لـ ه بنه‌مــادا ڕێبـه‌ر ئاپــۆ پێشــی خســتووه ،بۆیــ ه گرنگــ ه ئێمــ ه بــ ه چــڕی
باســی ئ ـه‌و ه بکه‌یــن ک ـ ه چــۆن فیکــری ڕێب ـه‌ر ئاپــۆ ڕێــگا چــاره‌ی پــرس و کێشــه‌کانی ژنانــی دیــاری کــردوو ه و وه‌اڵمدانه‌یه‌کــی شــیاوی بــ ه -٨ی ئــادار داوه‌تــه‌وه .دیــاره ڕێبــه‌ر ئاپــۆ هــه‌ر له‌ســه‌ره‌تای دروســت بوونــی ته‌ڤگــه‌ری ئازادیخــوازی کوردانــه‌وه پرســی ژنــی وه‌کــو پرســێکی ســه‌ره‌کی و ناوه‌نــدی هه‌مــوو کێشـه‌کان گرتۆتـ ه ده‌ســت، به‌رێــزی هه‌ڵســه‌نگاندنێکی وه‌هــای هه‌یــه‌و ده‌ڵــێ" :هه‌تــا کێش ـه‌ی ژن چاره‌س ـه‌ر نه‌بێــت کێشــ ه سیاســی ،نه‌ته‌وه‌یــی ،کۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابــوری چاره‌ســه‌ر نابــن ".هــه‌ر له‌بــه‌ر ئــه‌و ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ هاوشــانی تێکۆشــانی بزوتنــه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یــی و شۆڕشــی په‌که‌کـه ،کـ ه ئێســتا لـ ه ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ئ ـه‌م شۆڕش ـ ه به‌رده‌وامــی هه‌ی ـه ،گرنگیه‌کــی زۆری بــ ه پرســی ژن داوه‌و وه‌کــو چه‌قــی کێشــه‌و چاره‌ســه‌ریه‌کان پێناســه‌ی کــردووه. هه‌روه‌هــا ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ڕۆڵ و کاریگــه‌ری ژنــی لــ ه دیرۆکــی چه‌نــد هــه‌زار ســاڵه‌ی ژیانــی مرۆڤایه‌تیــه‌و ه تــا ڕۆژی ئه‌مــڕۆ شــیکار کــردووه‌و ڕاســتینه‌ی ژنــی ل ه مێــژوودا ده‌رخســتۆت ه ڕوو .بۆیـ ه لـ ه تێزه‌کانــی ڕێبـه‌ر ئاپــۆدا ئــه‌و ه هاتــوو ه کــ ه " له‌ســه‌ره‌تای دروســت بوونــی مرۆڤایه‌تیــه‌و ه تــا ٢هــه‌زار ســاڵ پێــش زاییــن ژن پێشــه‌نگایه‌تی ژیانــی بــۆ کۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی کــردووه" .بــ ه ئاوڕدانه‌وه‌یه‌کــی کــورت و لێکۆڵینــه‌و ه ئارکۆلۆژیســته‌کانیش هـه‌ر وه‌ک ڕێبـه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ ئــه‌و ڕاســتی ه ده‌رده‌که‌وێــت کــ ه لــ ه تێکــڕای ته‌مه‌نــی ژیانــی مرۆڤایه‌تــی ٩٨٪ژن پێشــه‌نگایه‌تی کــردووه ،واتــا ئــه‌وه‌ی پێــی ده‌وترێــت کۆمه‌ڵگــه‌ی سروشــتی ژن تێیــدا پێشــه‌نگ بــووه‌و ئــه‌م پێشه‌نگایه‌تیه‌شــی بــ ه داهێنانــی هۆکاره‌کانــی ژیــان و ئــاوا کردنــی نــرخ و دایکایه‌تــی و فیــداکاری به‌ده‌ســتهێناوه‌و هیــچ به‌رامبه‌رێکیشــی و ه‌رنه‌گرتــوو ه. دواتــر لــ ه ئه‌نجامــی که‌ڵه‌کــ ه بوونــی عه‌قڵیه‌تــی ڕاوچێتــی کــ ه عه‌قڵیه‌تــی فێــڵ ژماره‌ی 168مارسی 2018
35
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
و ته‌ڵه‌که‌بازیــ ه لــه‌الی هه‌نــدێ لــ ه پیــاو ه پیــر ه بــ ه ئه‌زموونــه‌کان ،هــه‌وڵ ده‌درێــت هه‌مــان فێــڵ و ته‌ڵه‌کــ ه بــازی، ده‌ســه‌اڵتداری و خۆســه‌پاندنی ڕاوچێتــی به‌ســه‌ر کۆمه‌ڵگه‌شــدا بســه‌پێندرێت، هه‌ربۆیــ ه شــامانه‌کان لــ ه ئه‌نجامــی بیرکردنه‌وه‌یانــدا گه‌نجــه‌کان لــه‌ده‌وری خۆیــان کۆده‌که‌نــه‌وه‌و بــه‌و ڕێگایــ ه وه‌کــو هێزێــک بــۆ داگیرکردنــی که‌ســایه‌تی، نــرخ و مه‌عنه‌ویاتــی ژن ،ســودیان لــێ وه‌رده‌گــرن و بــه‌م جــۆره‌ش لــ ه ئه‌نجامــی شــه‌ڕو به‌رخۆدانێکــی هــه‌زاران ســاڵه‌دا ژن ده‌خـه‌ن و ده‌سـه‌اڵتدارێتی خۆیــان به‌سـه‌ر ژن
توێژینــه‌وه‌ی قــوڵ و بــه‌رده‌وام پــه‌ی بــه‌و ڕاســتی ه دیرۆکیـ ه سـه‌رپۆش کراوانـ ه بردووه. هــاوکات یه‌که‌میــن هه‌نــگاوی له‌خۆیــه‌و ه ده‌ســتپێکردوه‌و ڕه‌خنه‌دانــی له‌که‌ســایه‌تی خۆیــدا پێشخســتووه‌و له‌که‌ســایه‌تی خۆیــدا پیــاو و پیاوه‌تــی کالســیکی کوشــتووه .تــا دواتــر له‌به‌رامبــه‌ر سیســتمی ده‌ســه‌اڵتداری جیهانیــدا ڕادیکااڵنــ ه ده‌که‌وێتــ ه شــه‌ڕو ملمالنێیه‌کــی ســه‌خت و دژوار و هــه‌ر ئــه‌م بابه‌تــه‌ش وای کــرد کــ ه به‌شــێوه‌یه‌کی نامرۆڤانــ ه بخرێتــ ه زیندانــه‌وه. خاڵێکــی تــری گرنــگ کـ ه پێویســت ه ئامــاژه‌ی
و پیــاو (کۆمه‌ڵگــه)-دا ده‌ســه‌پێنن .لێــره‌و ه پــێ بکه‌یــن ئه‌وه‌یــ ه کــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ لــ ه ڕاســتینه‌ی کۆیالیه‌تــی و بــن خســتنی -٨ی ئــاداری ١٩٩٨ئایدیۆلۆژیــای ڕزگاری که‌ســایه‌تی ژن ڕوون ده‌بێتــه‌وه‌و ئــه‌وه‌ی ژنــی وه‌کــو دیاریــه‌ک پێشــکه‌ش بــ ه ژنــان هه‌ندێــک پێیــان وایــ ه هۆکاره‌کــه‌ی بریتیــ ه کــردوو ه کــ ه جــاری یه‌که‌مینــ ه لــ ه مێــژوودا ل ـ ه به‌هێــزی و جیاوازی ـ ه فیســیۆلۆژیه‌کان ،بابه‌تێکــی بــه‌م ڕه‌نگــ ه بخرێتــ ه ڕۆژه‌ڤــه‌وه، ئایدیۆلۆژیایــ ه ئــه‌و نیــه ،به‌ڵکــو مژارێکــی عه‌قڵــی و زیهنیــه ،له‌هه‌مانکاتــدا هه‌ربۆیه‌شــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌ڵــێ مــژاری نه‌ته‌نیــا بــۆ ژن به‌ڵکــو بــۆ پیــاو و بـ ه گشــتی ئــازادی ژن بابه‌تێکــی ژیانیــه .ئه‌مــ ه بــۆ کۆمه‌ڵگه‌یــه .پره‌نســیپ ه گشــتیه‌کانی بابه‌تێکــی ئێجــگار گرنگـ ه کـ ه ڕێبـه‌ر ئاپــۆ ب ه ئــه‌و ئایدیۆلۆژیایــ ه بریتیــ ه لــ ه (نیشــتمان جه‌ســاره‌ته‌و ه باســی کــردووه‌و لـ ه ئه‌نجامــی پــه‌روه‌ری و خۆشه‌ویســتی بــۆ خــاک، 36
ئیــراده‌ی ئــازاد فیکــری ئــازاد ،ڕێکخســتن، تێکۆشــان ،ئه‌ســتاتیک و هون ـه‌ری جوانــی). ئــه‌م پره‌نســیپان ه پێویســت ه ســه‌ره‌تا لــ ه ناخــه‌و ه ده‌رکیــان پێبکرێــت ،ببنــ ه بــاوه‌ڕی و دواتریــش پراکتیــز ه بکرێــن .ڕێبــه‌ر ئاپــۆ کـ ه ئـه‌م ئایدیۆلۆژیایـه‌ی پێشــکه‌ش کــردوو ه پێــی وایــ ه ئه‌گــه‌ر ژنێــک خاوه‌نــی ئــه‌م شــێواز ه تێڕوانیــن و پارادیگمایــ ه نه‌بێــت ناتوانــێ له‌به‌رامبــه‌ر ژنــی کالســیک و پیــاو ده‌ســه‌اڵتدار تێکۆشــان بــکات ،واتــا ناتوانــێ ئــازاد بێــت .نیشــتمان پــه‌روه‌ری و خۆشویســتنی خــاک هــه‌ر ئه‌وه‌یــ ه کــ ه ئێســتا لــ ه به‌رخۆدانــی عه‌فریــن ده‌یبینیــن ک ـ ه ژنــان ب ـ ه دڵ و گیــان خــاک ده‌پارێــزن و له‌پێناویــدا گیانــی خۆیــان به‌خــت ده‌کــه‌ن، واتــا ده‌بــێ ژن نیشــتمانی خــۆی و خاکه‌کـه‌ی کــ ه له‌ســه‌ری ده‌ژی خۆشــبوێت به‌جێــی نه‌هێڵیــت و فیــداکاری بــۆ بــکات .ئیــراده‌و فیکــری ئازادیــش ئه‌وه‌یـ ه کـ ه ئیتــر له‌جیاتــی ئ ـه‌وه‌ی ه ـه‌زاران ســاڵ ه پیــاو بڕیــار له‌س ـه‌ر ژن ده‌دات ،ئیــدی ژنــان فیکــری خۆیــان ئــازاد بک ـه‌ن و ب ـ ه ئیــراده‌ی خۆیــان بڕیــار بــده‌ن، واتــا ژن ببێتـه‌و ه به‌هــی خــۆی .ڕیکخســتنیش هاتنـ ه الیه‌کــی ژنــان و کۆبوونـه‌و ه لـه‌ده‌وری فیکــرو ڕێبازێــک ،واتــا دروســت کردنــی کــۆ ده‌نگــی و یــه‌ک هه‌ڵوێســتی ،ژنــان هیــچ کات به‌ته‌نهــا و به‌بــێ ڕێکخســت ه بــوون ناتوانــن یــه‌ک هه‌نــگاو بــ ه ئاڕاســته‌ی بـه‌ره‌و پێشــچوونی دۆزی ژنــان و گۆڕانــکاری ڕیشــه‌یی بهاوێــژن .تێکۆشــانیش واتــا لــ ه بــواری فیکــری و کرداریــه‌و ه هه‌وڵــدان بــۆ تێگه‌یاندنــی کۆمه‌ڵگــه‌و مرۆڤایه‌تــی و سه‌رڕاســتکردنه‌وه‌ی دیرۆکــی شــێوێندراوی ژنــان و کۆمه‌ڵگــه ،هه‌روه‌هــا به‌رگــری کــردن لــ ه مــاف و ئازادیــه‌کان و پاراســتنی نرخــی ژیانــی له‌هه‌مــوو بواره‌کانــدا. ئه‌ســتاتیکاش بریتیــ ه لــ ه جوانــی ڕۆح و مه‌عنه‌ویــات و شــێوه‌گرتنی هه‌ڵوێســت و کردارمــان بـه‌و جوانیـه .واتــا خــۆ پـه‌روه‌رده کــردن ،داهێنــان ،بیرکردنــه‌وه‌ی جــوان، فیــداکاری ،هێــز به‌خشــین و بــاوه‌ڕی دان،
بێگومــان ژنێــک له‌ناخــی خۆیــدا بــه‌م جــۆر ه بێــت و ئه‌مــه‌ش کرده‌یــی بــکات واتــا له‌پێنــاو ئازادیــدا تێده‌کۆشــێت و ئه‌مــه‌ش هونــه‌ری جوانیــه. بێگومــان ڕێبــه‌ر ئاپــۆ بــ ه پێشخســتنی شۆڕشــی ژن گه‌وره‌تریــن وه‌اڵمــی بــ ه داخوازیه‌کانــی ژنــان و کۆمه‌ڵگــه‌ی مرۆڤایه‌تــی داوه‌تــه‌وه ،لــه‌و چوارچێوه‌یــه‌دا دامه‌زراندنــی هێــزی پاراســتنی ژن لـ ه ١٩٩٣و لــ ه دوای چاالکیــ ه گیــان بازیه‌کــه‌ی شــه‌هید بێریتــان ،یه‌کێکــ ه لــ ه هه‌نــگاو ه مه‌زنه‌کانــی ته‌ڤگـه‌ری ئاپۆیــی و ئۆرگانیــز ه کردنــی ژنــان له‌بــواری ســه‌ربازیه‌و ه و بــۆ هــه‌ر به‌شــێکی کوردســتان به‌جــودا خــۆی لـ ه خۆیــدا ئاســتی پێشــکه‌وتنی شۆڕشــی ژن بــ ه ڕێبه‌رایه‌تــی ڕێبــه‌ر ئاپــۆو په‌که‌کــ ه نیشــان ده‌دات. دیــار ه هێــزی پاراســتن بــۆ ژنــان گرنگیه‌کــی ئێجــگار مه‌زنــی هه‌یــه ،هێزێکــی ژنــان کــ ه له‌بــواری فیکری-ســه‌ربازیه‌و ه به‌ڕێکخســت ه بــووه‌و ب ـ ه ئایدیۆلۆژیــای ڕزگاری ژن م ـه‌زن بــووه ،گارانتــی پاراســتنی مافه‌کانــی ژنــان ده‌کات .بــۆ نمونـ ه لـ ه ڕۆژئــاوای کوردســتاندا سیســتمێکی خۆســه‌ر ئــاوا بــوو ه کــ ه بــ ه ئیــراده‌ی گــه‌ل ،ئابــوری گــه‌ل ،سیاســه‌تی گــه‌ل ،له‌ســه‌ر بنه‌مــای به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانــی گـه‌ل و به‌بــێ چاوه‌ڕوانــی لـ ه هێــزی ده‌ره‌کی، به‌ڕێــو ه ده‌چێــت و له‌نــاو ئــه‌و سیستمه‌شــدا ( )YPJوه‌کــو یه‌کینـه‌ی پاراســتنی ژنــان هـه‌م لــ ه بــواری بیردۆزیــه‌و ه هه‌میــش له‌بــواری له‌شــکریه‌و ه خــۆی به‌ڕێکخســتن کــردوو ه ک ـ ه جه‌ســاره‌ت و هێــزی ئ ـه‌م یه‌کین ـ ه س ـه‌ربازی ه لــ ه که‌ســایه‌تی شــه‌هید ئاڤێســتادا خــۆی نیشــان ده‌دات .هــاوکات بــۆ به‌شــه‌کانی تــری کوردســتانیش هێــزی پاراســتنی ژن له‌ســه‌ر بنه‌مــای فیکــر و فه‌لســه‌فه‌ی ڕێبــه‌ر ئاپــۆ دامــه‌زراوه ،یه‌کینه‌کانــی پاراســتنی ســڤیل-ژن /ل ـ ه باکــوری کوردســتان YPS- ،))JINیه‌کینه‌کانــی ژنــی شــه‌نگال /لــ ه باشــور( ،)YJŞهێــزی پاراســتنی ژن /لــ ه ڕۆژهــه‌اڵت ( )HPJو یه‌کینــه‌ی ئــازادی ژماره‌ی 168مارسی 2018
37
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
ژنانــی ســتار( /)YJA-STARکــ ه وه‌ک تریــش .بـه‌اڵم سـه‌ره‌ڕای ئـه‌وه‌ی ١٩ســاڵ ه ل ه دایکــی هێزه‌کانــی ژنانــی هه‌رچــوار زینداندایـ ه دواجــار لـ ه شـه‌نگال و ڕۆژئــاوای به‌شــی کوردســتانه) .هه‌مــوو ئــه‌م هێزانــ ه کوردســتان ئــه‌م فیکــر ه کرده‌یــی ده‌بێــت و بــ ه ئیــراده‌ی ســه‌ربه‌خۆی ژنــان به‌ڕێــو ه ئه‌مــه‌ش نــ ه ته‌نیــا له‌نــاو گه‌لــی کــورد، ده‌چــن و خه‌بــات ده‌کــه‌ن و خاوه‌نــی هێــزی به‌ڵکــو له‌نــاو گه‌النــی عــه‌ره‌ب ،تورکمــان گۆڕانــکاری و پێشخســتنی مــه‌زن و پیــرۆزن و پێکهاته‌کانــی تــردا پراکتیــز ه ده‌بێــت، ل ـ ه ژیانــی کۆمه‌ڵگ ـه‌دا .بــۆ نمون ـ ه ب ـه‌ر ل ـ ه ده‌وڵه‌تانــی زلهێــزی جیهانــی به‌ســااڵن ه کاره‌ســاتی /٣ئــاب ٢٠١٤/ئه‌گــه‌ر ژنێکــی هه‌وڵیــان بــۆ ئــه‌و ه داو ه کــ ه گه‌لــی کــورد ئێزیــدی په‌یوه‌نــدی له‌گــه‌ڵ که‌ســێکی له‌گــه‌ڵ گه‌النــی عــه‌ره‌ب ،تــورک و فــارس مســوڵمان دروســت بکردایـ ه ئـه‌وا به‌بــێ هیــچ بــده‌ن به‌شــه‌ڕو بــه‌رده‌وام خوێنــی یه‌کتــر لێپرســینه‌وه‌یه‌ک ئ ـه‌و ژن ـ ه ده‌کــوژرا ،ب ـه‌اڵم بڕێــژن ،ب ـه‌اڵم ئێســتا ده‌بینیــن ل ـ ه ش ـه‌نگال دوای ئـه‌وه‌ی هێــزی گه‌ریــا چوونـ ه شـه‌نگال و ڕۆژئــاوای کوردســتان هه‌مــوو پێکهات ـه‌کان و یه‌کینه‌کانــی ژنانــی شــه‌نگال دامــه‌زرا ،به‌شــدارن لــ ه سیســتمی خۆبه‌ڕێوه‌بــه‌ری توانــرا یاســایه‌ک ده‌ربخـه‌ن بــۆ ئـه‌و ژنانـه‌ی و هێــز ه ســه‌ربازیه‌کانداو شــان به‌شــانی ک ـ ه له‌ده‌ســتی داعــش ڕزگار ده‌کرێــن ،بۆی ـ ه کــوردان شـه‌ڕی دوژمــن و داگیــرکاری ده‌کـه‌ن. تــا ئێســتا یـه‌ک ژن بـه‌و هــۆکار ه نه‌کــوژراو ه بێگومــان ئه‌مــ ه ته‌نهــا گۆڕانــکاری نیــه، کــ ه ئه‌مــ ه ده‌ســتکه‌وتێکی مه‌زنــ ه بــۆ به‌ڵکــو ئه‌مــ ه وه‌رچه‌رخانێکــی مه‌زنــه. ژنــان و ڕیفۆرمێکــی نوێــی کۆمه‌اڵیه‌تیــه .ده‌بــێ هه‌رکــه‌س ئــه‌و ڕاســتی ه بزانێــت کــ ه هه‌روه‌هــا ئـه‌و ژنـه‌ی کـ ه پێشــتر لـ ه ئاســتی به‌پێشخســتن و به‌رزکردنــه‌وه‌ی ئاســتی ســفردا بــوو ئێســتا پێشــه‌نگایه‌تی ده‌کات ،ژن هه‌مــوو سیســتم ه جیهانیــ ه ده‌ســه‌اڵتدار هه‌ڵده‌وه‌شــێنه‌وه‌و خۆســه‌پێنه‌کان به‌ڕێوه‌بــه‌ره ،شــه‌ڕوان و فه‌رمانده‌یــه ،کــ ه و بێگومــان ئه‌مانــ ه خاڵــی گرنگــن بــۆ ژنــان .مۆدێلیــان نامێنێــت ،له‌بــه‌ر ئه‌مه‌یــ ه کــ ه بۆی ـ ه کاتــێ پرســیاری "ئێــو ه چــی ده‌ک ـه‌ن؟" بــ ه گه‌له‌کۆمــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ ده‌خه‌نــ ه ڕوو به‌ڕوومــان ده‌کرێتــه‌و ه وه‌اڵمه‌که‌مــان زینــدان .له‌الیه‌کــی تریشــه‌و ه هــۆکاری ئه‌مه‌ی ـ ه ک ـ ه ئێم ـ ه گۆڕانــکاری ل ـ ه عه‌قڵی ـه‌ت بێده‌نگــی ده‌وڵه‌تانــی جیهانــی به‌رامبــه‌ر و زیهنیه‌تــی تاکه‌کانــی کۆمه‌ڵگــه‌دا په‌الماره‌کانــی تورکیــا بــۆ ســه‌ر عه‌فریــن ده‌که‌یــن .هه‌روه‌هــا لـ ه ڕۆژئــاوای کوردســتان ئــه‌و ڕاســتیه‌ی ســه‌لماند کــ ه شۆڕشــی یاســایه‌ک به‌نــاوی (یاســای یه‌کســانی) عه‌فریــن شۆڕشــی ژنــه ،شۆڕشــی ژنیــش ده‌رچــوو ه کــ ه نمونه‌یه‌کــی ناوازه‌یــ ه لــ ه مانــای گۆڕانــکاری بنه‌ڕه‌تیــ ه لــ ه هه‌مــوو ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا. کۆمه‌ڵگــه‌و ڕۆژهه‌اڵتــی ناوینــدا ،له‌بــه‌ر پێشــتریش ئاماژه‌مــان پێکــرد کـ ه هــۆکاری ئه‌وه‌یــ ه کــ ه ژنــان به‌رخۆدانــی بێوه‌ێنــ ه چــی بــوو ڕێبــه‌ر ئاپۆیــان خســت ه زینــدان؛ به‌رامبــه‌ر سیســتمی ســه‌رمایه‌داری پێــش ئێســتاو دوای ئــه‌م باســان ه دیــار ده‌بێــت ده‌خــه‌ن ،که‌واتــ ه ئــه‌وه‌ی خاوه‌ندارێتــی لــ ه کــ ه هۆکاره‌کــه‌ی ئه‌وه‌یــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆ مانــاو ماهیه‌تــی -٨ی ئــادار ده‌کات شۆڕشــی تێکۆشــانی دیموکراتیکــی پێشخســت ،ژنــی په‌که‌که‌یــه .بۆیــ ه دروشــمی ســه‌ره‌کی پێــش خســت ،نه‌ته‌وه‌کانــی هێنایــ ه الی ئه‌مســاڵمان بریتیــ ه لــ ه (به‌شۆڕشــی ژنــان یــه‌ک و برایه‌تــی گه‌النــی دروســت کــرد ،بــه‌ره‌و ئــازادی هه‌نــگاو ده‌نێیــن) ،هــه‌ر بۆیــ ه ئامانــج لــه‌و گه‌له‌کۆمه‌یــه‌ی ســه‌ر بــه‌و شۆڕشــی ژنانــ ه ڕێبــه‌ر ئاپــۆش ئــازاد ڕێبـه‌ر ئاپــۆ ئه‌وه‌یـ ه کـ ه فیکــری ڕێبـه‌ر ئاپــۆ د ه‌که‌یــن. نه‌بێتــ ه ژیــان ،واتــا نه‌بێتــ ه مانیفێســتی ڕزگاری و ئــازادی گه‌لــی کــوردو گه‌النــی ئــه‌و کێشــانه‌ی ئه‌مــڕۆ له‌باشــوری 38
کوردســتاندا هه‌یــ ه وه‌کــو کوشــتن، خۆکوشــتن و ناچارکردنــی ژنــان بــۆ کۆتایــی هێنــان به‌ژیانــی خــۆی ،له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ئامــاری کوشــتن و خۆکوشــتن زۆرتــر بــووه .دیــار ه کوشــتن و خۆکوشــتنی ژنــان لــ ه ئه‌نجامــی هێرشــی ســه‌رمایه‌داری و ه سیســتمی ده‌ســه‌اڵتدار کــ ه نابێتــ ه وه‌اڵم بۆشــایی مه‌عن ـه‌وی و ڕۆحــی ل ـ ه کۆمه‌ڵگ ـه‌دا زیاتــر کــردووه‌و کێشــه‌کانیش له‌باشــوری کوردســتاندا قــوڵ بوونه‌تـه‌وه ،به‌تایبـه‌ت لـ ه ڕێــگای ته‌کنه‌لۆژیــاوه ،هه‌وڵــی پێشخســتن و پیرۆزکردنــی په‌یوه‌ندیــ ه جنســیه‌کان و ڕاکێشــانی ســه‌رنج و بیرکردنــه‌وه‌ی خه‌ڵــک بۆســه‌ر بابه‌تــ ه غه‌ریزیــه‌کان ده‌درێــت و هه‌مــوو کۆمه‌ڵگه‌یــان کردۆتــ ه گورگــی یه‌کتــرو هــاوکات پێوانــ ه فیوداڵــ ه زاڵه‌کانیــش له‌کۆمه‌ڵگه‌که‌مانــدا ،هه‌مــوو ئه‌مانــه‌و ســه‌ره‌ڕای چه‌ندیــن پــڕۆژه‌ی چاکســازی له‌الیــه‌ن ڕێکخراوه‌کانیشــه‌و ه بــه‌اڵم ئــه‌م کێشــان ه بــێ چاره‌ســه‌ر ماونه‌تــه‌وه‌و وای کــردوو ه کــ ه کۆمه‌ڵگــ ه بــه‌ره‌و الدانێکــی مه‌ترســیدار بــڕوات .بۆیــه ئێمـ ه وه‌کــو ئاڵته‌رناتیڤــی هه‌مــوو پــڕۆژه‌کان و سیســتمی حکومڕانــی ،فیکــری ڕێبـه‌ر ئاپۆ، فه‌لس ـه‌فه‌ی ئــازادی ژن و زانســتی ژنۆلــۆژی وه‌کــو تاکــ ه چاره‌ســه‌ری ده‌بینیــن .بۆیــ ه ڕه‌نگــ ه که‌ســانێک هه‌بــن بپرســن کــ ه ئایــا ئێــو ه ده‌تانـه‌وێ چــی بکـه‌ن؟ ئێمـ ه ده‌مانـه‌وێ کێش ـه‌کان ل ـ ه عه‌قڵیه‌تــدا چاره‌س ـه‌ر بکه‌یــن، واتــا عه‌قڵیه‌تــی مرۆڤــه‌کان ،بیرکردنــه‌وه‌و زیهنیه‌تیــان ســه‌باره‌ت بــ ه کێشــه‌کان و ڕێــگا چــاره‌کان به‌شــێویه‌کی بنه‌ڕه‌تــی بگۆڕیــن نــه‌ک لــ ه ڕووکه‌شــدا .بــۆ ئه‌مــه‌ش ئێمــ ه خــاوه‌ن فیکــرو فه‌لســه‌فه‌و پــڕۆژه‌ی بــێ وێنه‌یــن .هــاوکات ئــه‌م بابه‌تانه‌مــان ته‌نهــا لــ ه قســه‌کردندا نه‌هێشــتۆته‌وه، به‌ڵکــو ڕۆژانــه‌و بــه‌رده‌وام له‌هه‌وڵــی په‌روه‌رده‌کردنــی و خۆپه‌روه‌رده‌کــردن کۆمه‌ڵگه‌دایــن ،و ه گومانمــان لــه‌وه‌دا نیــ ه کــ ه تــا ئــه‌و عه‌قڵیه‌تــ ه نه‌گۆڕێــت ناتوانــرێ کێشــه‌کانی ژنــان و کۆمه‌ڵگــ ه چاره‌ســه‌ر
بکرێــت .بۆیــ ه چه‌نــده‌ش تاکــه‌کان و ده‌موچــاوه‌کان له‌ناوه‌نده‌کانــی ده‌ســه‌اڵت و بڕیاردانــدا بگۆڕدرێــن ،هه‌تــا عه‌قڵیه‌تیــان نه‌گۆڕدرێــت ئــه‌م بابه‌تــ ه ده‌بێتــ ه خوالنــه‌و ه له‌نــاو بازنه‌یه‌کــدا .و ه ئێمــ ه به‌بڕیاریــن کــ ه کــۆ تێزه‌کانــی ڕیبــه‌ر ئاپــۆ کــ ه لــ ه ژنۆلۆژیــدا کۆکراوه‌ت ـه‌و ه پراکتیــز ه بکه‌یــن و بیکه‌ینـ ه ژیــان ،کـ ه بێگومــان باوه‌ڕمــان وایـ ه زانســتی ژن (ژنۆلــۆژی) زانســتێک ه بــۆ ژیــان. له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی لــ ه پرســی ژنــدا نه‌توانــراو ه به‌شــێوه‌یه‌کی ڕاســت کێشــه‌ک ه ده‌ستنیشــان بکرێــت ،بۆیــ ه نه‌شــتوانراو ه چاره‌ســه‌ری پێویســت و ڕاســتی بــۆ بدۆزرێتــه‌وه .واتــا ســه‌ره‌تاو لــ ه بنه‌ڕه‌تــدا ده‌بــێ ده‌ستنیشــانی ده‌رده‌کــ ه بکرێــت جــا دوای ئــه‌و ه ده‌رمــان بکرێــت ،خــۆ ئه‌گــه‌ر هــات و کێشــه‌ک ه بــ ه هه‌ڵــ ه ده‌ستنیشــان کــرا ئــه‌وا بێگومــان چاره‌ســه‌ریه‌کانیش هه‌رچــی بــن هیــچ ئه‌نجامێکیــان نابێــت .لــ ه پرســی ژنیشــدا ئه‌مــ ه ســه‌لمێندراوه‌و هه‌مــوو ئه‌وانــه‌ی کــ ه کێشــه‌کانیان ده‌ستنیشــان کــردوو ه نه‌یانتوانیــوه ،یــان نه‌یانویســتوو ه بگه‌نــ ه کــرۆک و ڕه‌گــی کێشــه‌ک ه بۆیــه‌ش پرســه‌که به‌هه‌ڵواســراوی و بــێ چاره‌ســه‌ری ده‌هێڵنـه‌وه .له‌به‌رامبـه‌ردا ڕێبـه‌ر ئاپــۆ له‌بـه‌ر هه‌مه‌الیه‌نــه‌و به‌شــێوه‌یه‌کی ئــه‌وه‌ی مێــژووی زانســتی و فه‌لســه‌فی و ڕیشــه‌یی توانیویه‌تــی هــۆکاری کێشــه‌ک ه ده‌ستنیشــان بــکات ،له‌بــواری کۆمه‌ڵناســیدا گه‌یشــتۆت ه کۆمه‌ڵێــک تێــزی گرنــگ بۆی ه لـ ه دۆزینه‌وه‌ی چاره‌ســه‌ریه‌کانیش ســه‌رکه‌وتووبو ه .
ژماره‌ی 168مارسی 2018
39
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
نه‌ورۆز
.....بۆشرا عه‌لی| به‌رێوه‌به‌ری رێكخراوی پێوه‌ندیه‌كانی ئافره‌تانی كوردستان
سه‌رله‌نوێ ڤه‌ژینی ژنانی كورده ه نوێ ڤه‌ژینی نه‌ورۆز له‌گه‌ڵ سه‌ر ل خوه‌داوه‌ند "ئینانا" ســۆمه‌ریه‌كان كۆنتریــن گه‌لــن كــ ه نه‌ورۆزیــان واتــادار كــرد ،گه‌لێكــن كـ ه لـ ه چیاكانــی زاگــرۆس نیشــته‌جێ بــوون و هه‌ركه‌ســیش ئه‌مــه‌ی په‌ســند كــردووه .لـه‌دوای ئـه‌م قۆناخـ ه تێپـه‌ڕی باشــوری مێزۆپۆتامیــا بــوون و لـه‌وێ كۆنتریــن شارســتانی مرۆڤایه‌تیــان پێشخســت .نــه‌ورۆز لــەالی ســۆمه‌ریه‌كان بــ ه مه‌راســیمی زۆر مــه‌زن پیــرۆز ده‌كــرا ،چونك ـ ه ن ـه‌ورۆز بــۆ ئ ـه‌وان واتــا جه‌ژنــی سروشــت ،گیــان و ســه‌وزایی دەگەیەنێــت .بــ ه
40
پێــی بــاوه‌ڕی ســۆمه‌ریه‌كان خوه‌داوه‌نــد "ئینانــا" هه‌مــوو ســاڵێ لــ ه 21ی ئــاداردا ســه‌ر له‌نــوێ زینــدوو ده‌بێتــه‌وه ،بۆیــ ه نــاوی ئــه‌م رۆژه‌یــان كردوه‌تـ ه "ئاكــی تیــل" ،واتــا سـه‌رل ه نــوێ زاییــن و ڤه‌ژیــن .گه‌لــی رۆژئــاوای ئاناتولیــاش ئــه‌م رۆژه‌یــان پیــرۆز كــردو ه و هه‌ركــه‌س ئــه‌م رۆژه‌ی پێشكه‌شــی خوه‌داوه‌نــدی خــۆی كــردوه .بــۆ نمونـ ه لــەالی خه‌ڵكــی "ئیونــی" پێشكه‌شــی خوه‌داوه‌نــد "دیمیتــرا" كــراوه ،لــەالی "ئه‌فســێس"-ه‌كان دیــاری خوه‌داوه‌نــد "ئارته‌میــس" كــراوه. بــه‌اڵم لــەالی گه‌لــی كــورد هاوته‌ریبــی ئــه‌م واتایانــه ،واتایه‌كــی جیــاوازی هه‌بــوو ،چونكــه نــه‌ورۆز ته‌نیــا هاتنــی به‌هــار و ڤه‌ژینــی سروشــت نییــه ،هــاوكات چیرۆكــی ســه‌رهه‌ڵدان و یاخیبوونــی كاوه‌ی ئاســنگه‌ر ه به‌رامبــه‌ر بــ ه پاشــای زاڵمــی ئاشــوریی زوحــاك .به‌پێ داســتانی كــوردی زوحــاك لــه‌م رۆژه‌دا به‌ده‌ســتی كاوه‌ی ئاســنگه‌ر ده‌كوژرێــت .بـه‌م ڕه‌نگـ ه ئـه‌م رۆژ ه ده‌بێت ه زاینێكــی نــوێ بــۆ هه‌مــوو مرۆڤایه‌تــی ،چونكــ ه ئیتــر لـ ه زۆڵــم رزگاریــان ده‌بێــت .هــاوكات ده‌بێتـ ه ســیمبولی تێكۆشــانی نێــوان زاڵــم و مه‌زڵــووم، واتــا تێكۆشــانێكی نێــوان ئــازادی و كۆیالیه‌تــی. دیســان لــەالی گه‌لــی كــورد نــه‌ورۆز ده‌بێتــ ه جه‌ژنێكــی ڤه‌ژیــن ،به‌رخــۆدان و تێكۆشــان .بــ ه زمانــی كــوردی ره‌س ـه‌ن واتــا ئــاری ،ن ـه‌ورۆز ب ـه وات ـا‌ی رۆژێكــی نوێی ـه .خۆشــحاڵی س ـه‌ركه‌وتنی كاوه‌ی ئاســنگه‌ر بـ ه هه‌ڵكردنــی ئاگــر ڕاگه‌یەنــدرا. لــه‌و كاتــه‌و ه ئاگــر لــەالی خه‌ڵكــی كــورد وه‌ك دووانه‌یه‌كــ ه بــۆ ئــازادی ،هاوڕێیه‌كــی نزیكــ ه بــۆ گه‌لــی كــورد .بۆیــ ه لــه‌رۆژی ئه‌مڕۆشــدا بــۆ پیرۆزكردنــی نــه‌ورۆز بــ ه هه‌ڵكردنــی ئاگــر لــ ه جه‌ســته‌یان دا ئــه‌م په‌یامه‌یــان گه‌یانــد و بــه‌م ڕه‌نگــ ه ئه‌وانیــش بوونــ ه داســتانێكی نــوێ.
ژماره‌ی 168مارسی 2018
41
ه ساڵی زایینی پۆلۆتیكی نه‌ورۆز ل
نه‌ورۆزی نه‌وه‌ده‌كان و ژنانی كورد
80كاندا
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
لــ ه مێــژووی توركیــا لــ ه ســه‌ده‌ی 20بــه‌دواو ه زۆر كوده‌تــای ســه‌ربازی پێكهاتــن .یــه‌ك لــه‌و كوده‌تایانــه ،كوده‌تــای 12ی ئه‌یلولــی 1980یــه .زۆر ئه‌شــكه‌نجه‌ی دڕندانــ ه به‌ســه‌ر گه‌لــی كــورددا ســه‌پا .تاوانەکانــی فاعلــی مجهــول (بکــەری نادیــار) وده‌ســت به‌ســه‌ركردن ئه‌نجــام دران .ئــه‌م دۆخــ ه بــوو ه هــۆكار كــ ه لــ ه ســاڵه‌كانی 80دا گه‌لــی كــورد ناچاربــن كــه نــه‌ورۆز بــ ه بێده‌نگــی لــ ه ماڵــه‌كان و كۆاڵنــی خۆیانــدا پیــرۆز بكــه‌ن .بــه‌اڵم لــه‌و كاتــه‌دا زۆر تێكۆشـه‌ر كـ ه لـ ه زیندانه‌كانــی توركیــادا زیندانی کرابــوون ،نــه‌ورۆزی خۆیــان زۆر بــ ه جیــاواز پیرۆزیــان كــرد .ی ـه‌ك له‌وان ـ ه هه‌ڤــاڵ مه‌زڵــووم دۆغانـ ه كـ ه لـ ه نـه‌ورۆزی 1982دا بـ ه ســێ دەنکــە شــقارت ه نــه‌ورۆزی پیــرۆز كــرد و گیانــی خــۆی فیــدای كوردســتان كــرد .ئـه‌وه‌ش پرۆتێســتو بــوو به‌رامبــه‌ر بــ ه ئــه‌و ژیانــ ه چه‌په‌ڵــ ه و هــاوكات ته‌ســلیم كاری ـه‌ك ك ـ ه ل ـ ه زینــدان ده‌یانه‌ویســت به‌ســه‌ریان دا بیســه‌پێنن .چاالكــی مه‌زڵــووم دۆغــان بــوو ه ســیمبولی لێگـه‌ڕی ژیانێكــی ئــازاد. بۆی ـ ه چاالكــی هه‌ڤــاڵ مه‌زڵــووم بــوو ه زایینێكــی پۆلۆتیــك لــ ه نــه‌ورۆزدا. بـ ه هاتنــی ســاڵی 90شـه‌ڕی توركیــای فاشیســت به‌رامبــه‌ری به‌گه‌لــی كــورد گه‌یشــت ه ئاســتێكی به‌رزتــر .لــه‌و كاتــه‌دا بــ ه ســه‌دهه‌زاران گه‌لــی كــورد گونده‌كانیــان ســووتێنرا ،چــۆڵ كــرا، تــااڵن كــرا و كۆمه‌ڵكــوژ كــران و كۆچبـه‌ری شــار ه گه‌وره‌كانــی توركیــا یانیــش ئه‌وروپــا بــوون. سـه‌ره‌ڕای ئـه‌وه‌ش گه‌لــی كــورد خاوه‌نداریه‌تیــان كــرد لــ ه هێڵــی پۆلۆتیكــی نــه‌ورۆز كــ ه شــه‌هید مه‌زڵــووم دۆغــان بــ ه جێهێشــتبوو .بۆیــ ه گه‌لــی كــورد دیســان نه‌ورۆزیــان لــ ه مه‌یدانــه گشــتییه‌كان پیرۆزكــرد .ئه‌مــه‌ش بــوو بــ ه بیانوویـه‌ك كـ ه ده‌وڵه‌تــی توركیــا له‌ســاڵی 1990 ئـه‌م دۆخـ ه بــۆ خــۆی وه‌ك مه‌ترســیه‌ك ببینــێ و ن ـه‌ورۆز قه‌ده‌غ ـ ه بــكات .ل ـه‌دوای ئ ـه‌م قه‌ده‌غه‌ی ـ ه زۆر كـه‌س گیــران ،ئه‌شــكه‌نج ه دران و بـ ه تاوانــی جیــاكاری ده‌ستبه‌ســه‌ركران و كه‌وتنــ ه زینــدان.
(بێریڤــان): ئــاگال بنفــش 1ـ ناوه‌كــه‌ی لێهاتبــوو ،ناوه‌كــه‌ی لــ ه داســتانێكی كــوردی به‌نــاو ده‌نــگ گیــراو ه (داســتانی جه‌مبه‌لــی میــری حــه‌كاری و بنفشــی ناریــن). بنفــش ئــاگال كچێكــی ئیزیــدی ل ـ ه شــارۆچكه‌ی بشــێری ســه‌ربه‌ر شــاری باتمــان لــ ه باكــوری كوردســتان لـ ه ســاڵی 1966لـ ه دایــك بــووه .لـ ه دوای كوده‌تــای 12ئه‌یلولــی 1980بنه‌ماڵه‌كــه‌ی له‌بــه‌ر زۆڵمــی ده‌وڵه‌تــی تــورك ناچــاری كوچب ـه‌ری بۆئه‌وروپــا بــوون .ه ـه‌ر ل ـ ه ته‌مه‌نــی منداڵیــه‌و ه زۆر به‌مــه‌راق بــوو .ئه‌مــه‌ش بــوو ه هــۆكار كــ ه لــ ه ته‌مه‌نــی 18ســاڵی دا به‌شــداری ته‌ڤگـه‌ری ئــازادی ببێــت و لـ ه ئه‌وروپــا خه‌باتــی رێكخســتنی گـه‌ل پێش بخــات .به‌شــداربوونی زۆر كاریگ ـه‌ری له‌س ـه‌ر گه‌لــی ئیزیــدی ل ـ ه ئه‌وروپــا كــرد .توانــی زۆر ئه‌قڵیه‌تــی دواكه‌وتــووی ئ ـه‌وان به‌رامبــه‌ر بــ ه ژن هه‌ڵوه‌شــێنێ .لــ ه ســاڵی 1986دا رویشــت ه به‌قــا و به‌شــداری پــه‌روه‌رد ه بــوو لــ ه ئاكادیمیــای مه‌عســووم كوركمــاز، لــه‌دوای ئــه‌وه‌ش به‌شــداری ریزه‌كانــی گه‌ریــا ده‌بێــت .لــه‌وێ ده‌چێتــ ه شــاری جزیــر ه كــ ه ســه‌ر بــ ه هه‌رێمــی بۆتانــ ه بــۆ به‌رێكخســتن كردنــی ژنــان و گه‌لــی كــورد لــه‌م هه‌رێمــه‌دا. له‌ماوه‌یه‌كــی كــورت دا توانــی لــ ه نێــو دڵــی گه‌لــی ئــه‌و هه‌رێمــه‌دا جێــگای خــۆی بكاتــه‌وه. هه‌ڤــاڵ بنفــش بـ ه نازنــاوی بێریڤــان یه‌كـه‌م ژنــی گه‌ریالیـ ه كـ ه گه‌لــی جزیــر ه ده‌یناســێ ،ئه‌مـه‌ش بــوو به‌هــۆكار كـ ه گـه‌ل زۆر باوه‌ڕیــان بـ ه هه‌ڤــاڵ بێریڤــان و له‌كه‌ســایه‌تی ئــه‌ودا بــ ه ژن هێنــا. لــ ه نیــوه‌ی مانگــی 1ســاڵی 1989دا ده‌وڵه‌تــی توركیــا لـه‌و هه‌رێمـه‌دا هه‌ڤــاڵ بێریڤــان ده‌خاتـ ه
42
ئابڵۆقه‌یه‌كــی ســه‌ربازی و بانگــی ته‌ســلیمیه‌تی لــێ ده‌كات .بــه‌اڵم ئــه‌و ئه‌مــ ه قبــووڵ نــاكات و هه‌تــا كۆتــا فیشــه‌ك شــه‌ڕ و به‌رخۆدانــی ده‌كات و ده‌گاتــ ه كاروانــی شــه‌هیدان .شــه‌هیدبوونی هه‌ڤــاڵ ده‌بێت ـ ه هــۆكار ك ـ ه گه‌لــی جزیــر ه كیــن و رقــی خۆیــان به‌رامب ـه‌ر ب ـ ه ده‌وڵه‌تــی توركیــا ب ـ ه تونــدی ده‌ربــڕن .بــوو بــ ه هــۆكاری ئــەوەی كــه نــه‌ورۆزی ئــه‌و ســاڵ ه لــ ه جزیــر ه بەبەشــداری فراوانــی گــەل و گشــتی پیــرۆز بكرێــت ،هه‌مــوو كۆاڵنه‌كانــی جزیــر ه بوونــ ه مه‌یدانــی تێكۆشــان به‌رامبــه‌ر بــ ه داگیــركاری ده‌وڵه‌تــی تــورك .بــه‌م ڕه‌نگــ ه تێكۆشــه‌ری ئیزیــدی بنفــش ئــاگال كــ ه گه‌لــی جزیــر ه ب ـ ه بیریڤــان ده‌یاناســی ،بــوو ب ـ ه داســتان و خاوه‌نداریه‌تــی لــ ه نــاو ه مێژوویــی و داســتانیه‌كه‌ی ده‌ركــه‌وت .هــه‌ر لــه‌و كاتــه‌و ه كــه‌ی باســی جزیــر ه ده‌كرێــت ،نــاوی بێریڤــان دێتــ ه یــادی گه‌لــی كــورد .رێبــه‌ر ئاپــۆ له‌ســه‌ر ش ـه‌هید بێریڤــان وه‌هــا ده‌ڵــێ" :ئ ـه‌و كچێــك بــوو شایســته‌ی تێكۆشــانی چیــاكان ،بــ ه ئه‌نــدازه‌ی ئــه‌وه‌ش شایســته‌ی خه‌باتــی گــه‌ل بــوو ،توانــی زوو ببێتــ ه خۆشه‌ویســتی گه‌لــی جزیــر ه و گــه‌ل لــ ه ماوه‌یه‌كــی كــورت دا ســه‌رهه‌ڵدەن". ه ئاڵكان هاواری نه‌ورۆزی ئامه‌د زه‌كی
پزیشــكی دیجل ـ ه درێــژ ه ب ـ ه خوێنــدن ده‌دات .ه ـه‌ر لــه‌وێ ئاشــنای تێكۆشــانی كــوردی ده‌بێــت. ش ـه‌هیدبوونی 13هه‌ڤاڵــی ژن ل ـ ه شــاری نســێبین زۆر كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر شــه‌هید زه‌كیــ ه كــردووه، بــۆ واڵمدان ـه‌وی ئ ـه‌و قۆناخ ـ ه دژواره‌ی ك ـ ه گه‌لــی كــورد پێیــدا تێپ ـه‌ڕ ده‌بێــت ،هه‌ڤــاڵ زه‌كی ـ ه وه‌هــا باســی ده‌كات" :نــه‌ورۆز پێویســت ه بــ ه گوڕكردنــی ئاگــر پیرۆزبكرێــت" ،له‌ســه‌ر ئــه‌م بنه‌مایــ ه ده‌چێتـ ه سـه‌ر قـه‌اڵی ســوری ئامـه‌د و ل ه نـه‌ورۆزی 1990ئاگــر به‌رده‌داتــ ه جه‌ســته‌ی خــۆی .ئه‌مــ ه چاالكیه‌كــی پرۆتیســتو بــوو به‌رامبــه‌ر زۆرداری توركیــا به‌رامب ـه‌ر ب ـ ه گه‌لــی كــورد و چاالكیی ـه‌ك بــوو بــۆ بانگــی تێكۆشــان .ب ـه‌م ڕه‌نگ ـ ه ن ـه‌ورۆزی ئامــه‌د بــوو ه تۆپێكــی ئاگــر لــ ه ژنــان و ژنانــی كــورد بوونـ ه تۆپێكــی ئاگری نـه‌ورۆز .لـه‌و رۆژه‌و ه ئاگــری نــه‌ورۆز له‌گــه‌ڵ نــاوی زه‌كیــ ه ئاڵــكان بــوو ه ی ـه‌ك و بــوو ه داســتانێك بــۆ گه‌لــی كــورد. له‌ســه‌ر چاالكــی شــه‌هید زه‌كیــ ه ئاڵــكان رێبــه‌ر ئاپــۆ وه‌هــا ده‌ڵــێ" :چاالكــی زه‌كیــ ه ناونیشــانی كه‌وتن ـ ه قۆناخێكــی نوێی ـ ه بــۆ رێكخســتن كردنــی ژنانــی كــورد ،ئیتــر ژنــی كــورد واتــای ژیانــی ئــازاد ده‌ناســێ ،زه‌كیــ ه ئاڵــكان بــه‌م چاالكیــ ه بــوو ه باشــترین نمونــ ه له‌ســه‌ر بنه‌مــای رۆحــی جەســاره‌ت و فیدایی بوونێكی بێ ســنور .به‌ڕاســتی وزه‌ی ئــازادی له‌گــه‌ڵ ژنــان زۆر گه‌وره‌یــه .بۆیــه ده‌ڵێیــن ئـه‌و شۆڕشـه‌ی كـ ه ژن تێــدا نه‌بێــت ،الواز و ســه‌قه‌ته ،چه‌نــد ه ژنانــی كــورد ســه‌رهه‌ڵده‌ن ئه‌وه‌نــده‌ش كوردســتان ســه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و بــه‌ره‌و ئــازادی هه‌نــگاو هه‌ڵده‌نێــن .چاالكــی شــه‌هید زه‌كیــ ه ســه‌رهه‌ڵدان ه به‌رامبــه‌ر بــ ه سیاســه‌تی ئینــكار و لەناوبردنــی ده‌وڵه‌تــی تــورك". ڕه‌هشان ده‌میرڵ
لــ ه ســاڵی 1970لــ ه شــاری ئامــه‌د لــ ه دایــك ێ خوێنــدن تـه‌واو ده‌كات و لـ ه كولێژی بــووه .لـه‌و ژماره‌ی 168مارسی 2018
43
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
ســاڵی 1975لــ ه شــاری نســێبین ســه‌ر بــ ه ئه‌یاله‌تــی مێردیــن له‌دایــك بــووه .له‌ته‌مه‌نــی 1ســاڵی دایــ ه كــ ه بنه‌ماڵــه‌ی كوچبــه‌ری شــاری ئیزمیــر ده‌بــن ،ب ـه‌اڵم ه ـه‌ر كات ك ـ ه بــۆ س ـه‌ردان ده‌چــوو ه نســێبین و ده‌بــوو ه شــاهیدی ئــەو ســتەمەی كــ ه به‌رامبــه‌ر گــه‌ل به‌ڕێــو ه ده‌چــوو، زۆرتــر پابه‌نــدی خــاك و واڵتــی خــۆی ده‌بــوو. ڕه‌هشــان هـه‌م كه‌ســایه‌ت ،هـه‌م ناســنام ه و هـه‌م فكــری خــۆی لـ ه نســێبن دا ده‌بینیـه‌وه .گۆشــاری ده‌وڵه‌تــی تــورك له‌ســه‌ر نــه‌ورۆزی 90و 91 له‌ســه‌ر هه‌ڤــاڵ ره‌هشــانیش كاریگــه‌ری خــۆی به‌جێهێشــت .ل ـه‌و ته‌مه‌ن ـ ه بچووك ـه‌دا پرســیاری له‌دایكــی ده‌كــرد كــ ه بۆچــی ئێمــ ه بێده‌نگیــن، ئایــا چــۆن برینــی ئــه‌م گه‌لــ ه ســارێژ بكه‌یــن. بێده‌نگــی بــۆ هه‌ڤــاڵ ره‌هشــان وه‌ك خیانــه‌ت بــوو .بۆیــ ه لــ ه كاتــی چاالكیــه‌كان دا ره‌هشــان بــه‌ردی بــ ه ده‌ســته‌و ه ده‌گــرت و لــ ه ســه‌ربازی توركــی ده‌دا .له‌ســاڵی 1991دا ده‌ســتگیر ده‌بێــت و ئه‌شــكه‌نجه‌یەكی زۆر ده‌كرێــت ،بــه‌اڵم دیســان بێده‌نــگ نامێنــێ ،لــه‌دوای ئازادکردنــی لــ ه زینــدان خه‌باتــی رێكخســتنی گــه‌ل ده‌كات لـ ه ئیزمیــر ،ده‌یگــوت پێویســت ه بگه‌ڕێینـه‌و ه بــۆ واڵتــی خۆمــان .ماوه‌یه‌كــی كــورت پێــش چاالكــی به‌دایكــی ده‌ڵێــت ئه‌گ ـه‌ر رۆژێــك بیســتت شــتێكم به‌س ـه‌ر هاتــووه ،ق ـه‌ت بــۆ مــن نه‌گــری چونکــە ته‌نیــا پێكه‌نیــن شایســته‌ی دایكانــه. لــ ه پیرۆزبایــی نــه‌ورۆزی 1992دا چه‌نــد رۆژ پێــش نــه‌ورۆز گوشــاری ده‌وڵه‌تــی تــورك پ گه‌یشــت ه ئاســتێكی زۆر بـه‌رز ،بـ ه تانــك و تــۆ و سـه‌ربازی زۆر ده‌رده‌وری پیرۆزباییــان ئابڵوقـه دا و لـ ه زۆرینـه‌ی شــاره‌كانی باكــوری كوردســتان پێــكادان ڕوویــدا .لــ ه ئه‌نجامــی نــه‌ورۆزی ئه‌وســاڵه‌دا 94كه‌ســی مه‌ده‌نــی شــه‌هید بــوون و به‌ســه‌دان برینــدار و ده‌ســتگیركران .ئه‌مــه‌ش كیــن و رقــی گه‌لــی كــوردی زۆرتــر و گه‌لــی به‌بڕیــار كــرد كــ ه جەخــت لــە پیــرۆز کردنــی نــەورۆز بكــه‌ن .بڕیــاری ره‌هشــان لــ ه ته‌مه‌نــی 18ســاڵی دا زۆر جیاوازبــوو .ویســتی حیســاب لـ ه داگیركارانــی توركیــا بپرســێ ،بۆیـ ه چاالكــی ئه‌نجامــدا و له‌ســه‌ر قــه‌اڵی قه‌دیفــ ه لــ ه ئیزمیــر ئاگــری لــە جەســتەی خــۆی بــەردا .له‌شــه‌وی نــه‌ورۆزدا ڕه‌هشــان لــ ه نامه‌یه‌كــدا كــ ه بــۆ بنه‌ماڵــه‌ی به‌جێهێشــتو ه ده‌ڵــێ ئه‌مســاڵ مــن خــۆم ده‌كه‌مــ ه نــه‌ورۆز و ده‌مه‌وێــت ببمــ ه
وەاڵمــده‌ری گـه‌ل لـ ه جزیــره‌و نســێبین و مێردیــن. هه‌واڵــی چاالكــی شــه‌هید ره‌هشــان زۆر زوو ته‌ش ـه‌نه‌ی س ـه‌ند ل ـ ه ئیزمیــر ،بۆی ـ ه ب ـ ه ده‌یــان هــه‌زار گــه‌ل لــ ه ده‌رده‌وری قــه‌اڵی قه‌دیفــ ه كــۆ بوون ـه‌و ه و مه‌شــخه‌ڵی ئاگریــان هه‌ڵگــرت .ب ـه‌م ڕه‌نگـ ه ڕه‌هشــان بــوو ه داســتان بــۆ گه‌لــی كــورد و گه‌لــی كــورد هیــچ كات ئ ـه‌و قس ـه‌ی ره‌هشــانیان لــ ه بیــر نه‌كــرد كــ ه ده‌ڵــێ زۆر جــار ســووتاین بــێ ئــه‌وه‌ی كــه‌س پێمــان بزانــێ ،بۆیــ ه ئاگــر به‌رده‌ده‌ینــ ه جه‌ســته‌ی خۆمــان به‌ڵكــوو هه‌نــدێ كــه‌س بمانبینــن و بــ ه ئــاگا بێنــه‌وه.
روناهی و بێریڤان؛ ئه‌وانه‌ی كه ه ره‌مزی ئاگر گه‌یشتن
روناهــی لــ ه شــارۆچكه‌ی ئه‌لبســتان ســه‌رب ه شــاری مه‌رعــه‌ش له‌ســاڵی 1972له‌دایــك بــووه ،ل ـ ه ته‌مه‌نــی 7ســاڵی دا له‌ب ـه‌ر زه‌خــت و ی گوشــاری ده‌وڵه‌تــی توركیــا لەگــەڵ بنه‌ماڵەکــە ده‌چنـ ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت واتــا سویســرا .زۆر حـه‌زی لــ ه موســیقا ،هونــه‌رو وێنه‌كێشــان بــوو .هــه‌ر له‌ته‌مه‌نــی بچووكــی دا به‌شــداری خه‌باتــی گه‌نجــان و ژنانــی كــورد ده‌بێــت .بـه‌اڵم بـه‌رده‌وام پرســیاری لــ ه خــۆی كــردوو ە كــ ه ده‌توانــم چ كارێكــی تــر ئه‌نجــام بــده‌م ،پێویســت ه ژنــی كــورد چــۆن بێــت ،مــن ده‌بێــت چــۆن بــم؟ ل ـ ه خولێکــی پـه‌روه‌رد ه لـ ه ئاڵمانیــادا له‌گـه‌ڵ روناهــی یه‌كتــر ده‌ناســن .زۆر پەیوه‌ندیــان به‌هێــز ده‌بێــت .ئه‌وه‌ی ك ـ ه بــوو ه هــۆكاری هاتن ـ ه الی یه‌كــی روناهــی و بێریڤــان ،ته‌نیــا خه‌باتــی نه‌ته‌وه‌یــی نه‌بــوو، خۆشه‌ویســتی بــۆ واڵت و كوردســتان بــوو. روناهــی ب ـه‌رده‌وام ده‌یگــوت ئه‌وروپــا و خه‌باتــی ئه‌وروپــا مــن تێــر نــاكات ،مــن لێــره‌دا ناتوانــم
44
ناســنامه‌ی خــۆم ببینم ـه‌و ه ئه‌گ ـه‌ر ده‌ربــازی چیــا ئازاده‌كانــی كوردســتان نه‌بــم .پێویســت ه زۆر له‌مـ ه گه‌وره‌تــر خه‌باتێــك ئه‌نجــام بده‌یــن بــۆ ئــه‌وه‌ی ببینــ ه وەاڵمــده‌ری ره‌نجــی گه‌له‌كه‌مــان .له‌ســاڵی 1993ده‌وڵه‌تــی ئاڵمانیــا هێــرش ده‌كاتــ ه ســه‌ر گه‌لــی كــورد ،خه‌باتــی تێكۆشــانی نه‌ته‌وه‌یــی قه‌ده‌غــ ه ده‌كات ،زۆر دامــوده‌زگای كــوردی داده‌خــات .لــ ه الیه‌كــی تــره‌و ه ســه‌رهه‌ڵدانه‌كانی گـه‌ل هـه‌ر لـه‌و ســااڵنه‌دا كاریگـه‌ری خــۆی له‌سـه‌ر كــوردی ده‌ره‌وه‌ی واڵتیــش دانــا .به‌رامبــه‌ر بــه‌م دۆخان ـ ه ه ـه‌م گوشــاری توركیــا و ه ـه‌م ئاڵمانیــا له‌س ـه‌ر گه‌لــی كــورد ،روناهــی (به‌دری ـ ه تــاش) و بێریڤــان (نیلگــون یلــدرم) بڕیــار ده‌ده‌ن لـ ه شــاری مانهایمــی ئاڵمانیــا لــ ه نــه‌ورۆزی 1994ئاگــر به‌رده‌نــ ه جه‌ســته‌ی خۆیــان .هه‌ردوویــان وه‌هــا لــ ه نامه‌كه‌یــان دا باســی چاالكیه‌كه‌یــان ده‌كــه‌ن: "ده‌وڵه‌تــی ئاڵمانیــا دوژمنایه‌تــی به‌رامبــه‌ر بــ ه گه‌لــی كــورد ئاشــكرا كــرد ،ره‌نگه‌كانــی ئێمه‌یــان قه‌ده‌غــ ه كــرد ،ســازیه‌كانمان داخــران ،به‌ده‌یــان كه‌ســمان دەســتگیرکران ،ئیتــر ئاڵمانیــاش وه‌ك توركیــا پشــتیوانی شــۆڤێزنیزم (نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ســتی) ده‌كات ،له‌الیه‌كــی تریشــه‌و ه هه‌مــوو چه‌شــن ه پشــتیوانییەکی توركیــا ده‌کات بــۆ به‌رده‌وامــی ئــه‌و شــه‌ڕ ه چه‌په‌ڵــ ه به‌رامبــه‌ر بــ ه گه‌لــی كــورد. كۆمه‌ڵكــوژی گه‌لــی كــورد لــ ه كوردســتان بــ ه چه‌كــی ئاڵمانــی ئه‌نجــام ده‌درێــت .بۆیـ ه ئاڵمانیــا له‌ســه‌ر گوشــاره‌كانی توركیــا بۆســه‌ر نــه‌ورۆزی باكــور به‌رپرســیاریه‌تی مه‌زنــی هه‌یــه .هــه‌ر ئه‌وه‌نــد ه ده‌توانیــن دان بەخۆمانــدا بگریــن، بۆیــ ه له‌ســه‌ر رێــگای شــه‌هید مه‌زڵــووم دۆغــان كــ ه لــ ه زیندانــی ئامــه‌د ئاگــری بــه‌ردا جه‌ســته‌ی خــۆی ،دیســان له‌رێــگای شـه‌هید نه‌جمــی كـ ه لـ ه زیندانــی ئامـه‌دا ده‌یگــوت ئاگره‌كـ ه نه‌كوژێننـه‌وه، گوڕتــری بك ـه‌ن ،ب ـه‌رده‌وام ده‌بیــن .بــاوه‌ڕی ئێم ـه ئه‌وه‌یــ ه كــ ه بــ ه گوڕكردنــی ئاگــری نــه‌ورۆز لــ ه به‌ده‌نــی خۆمــان دا بتوانیــن وەاڵمــی ئه‌مپریالیســم و داگیــركاری بده‌ینــه‌وه .بــۆ ئــه‌وه‌ی ئێمــه‌ش ببینـ ه ئاگــری ئــازادی .بـه‌ده‌ن ،فكر و دڵــی خۆمان پێشكه‌شــی گه‌لــی كــورد و تــه‌واوی مرۆڤایه‌تــی ده‌كه‌یــن ،له‌ســه‌ر ئــه‌و بنه‌مایــ ه جه‌ژنــی نه‌ورۆزتــان لــێ پیــرۆز ده‌كه‌یــن ،وده‌ڵێــن ئامانجمــان گه‌یشــتن ه بــ ه ژیانێكــی به‌ڕوومــه‌ت و كه‌رامــه‌ت .هیوامــان ئه‌وه‌یــ ه كــ ه پابه‌نــدی رۆحــی
به‌رخــۆدان بــن .به‌رخۆدانــی لـ ه خۆمانـه‌و ه ده‌ســت پێبكه‌یــن ،بــ ه هیــوای ئــه‌و ه كــ ه ئێــوه‌ش بــ ه پێویســته گه‌لــی كــورد لــ ه ئه‌نجامــی بگه‌یەنــن. ئه‌وروپــا بــ ه رۆحــی شــۆڕش ڕوو لــ ه كوردســتان بكــه‌ن .رێنماییه‌كانــی رێبــه‌ر ئاپــۆ لــه‌م بــواره‌دا بــۆ ئێم ـ ه زۆر ئاشــكرایه". چاالكــی بێریڤــان و روناهــی زۆر كاریگــه‌ری له‌ســه‌ر گه‌لــی كــورد لــ ه ئه‌وروپــا و باكــوری كوردســتان كــرد ،لـه‌و كاتـه‌و ه ئـه‌و قسـه‌ی رێبـه‌ر ئاپــۆ كــ ه ده‌ڵــێ "ئه‌گــه‌ر ئــازادی ئاســان بوایــه، روناهــی و بێریڤــان ئاگریــان لـ ه جه‌ســته‌ی خۆیان به‌رنــه‌ده‌دا" به‌بیــر خۆیــان دێننــه‌وه. لـ ه ئه‌نجامــدا نـه‌ورۆز لـ ه مێــژووی گه‌لــی كــورددا هه‌میش ـ ه وه‌ك جه‌ژنــی تێكۆشــان بــووه ،چه‌نــد ه گوشــار له‌ســه‌ر گه‌لــی كــورد زۆرتــر بــووه، ئه‌وه‌نــد ه بگــر ه زیاتــر ئاگــری نــه‌ورۆز گوڕتــر بــووه .لـ ه رۆژی ئه‌مــڕۆش دا لـه‌دوای ئـه‌و هه‌مــوو ئه‌زمــوون و به‌رخۆدانیــه‌ی كــ ه ژنانــی كــورد ئه‌نجامیــان داو ه و لـ ه كه‌ســایه‌تی ئاریــن میــركان، باریــن كۆبانــی و ئاڤێســتا خابــووردا گه‌یشــت ه لووتكـه ،ده‌توانیــن بڵێیــن كـ ه سـه‌ره‌ڕای هێرشــی داگیركارانــی تــورك و چه‌ته‌كانــی له‌س ـه‌ر شــاری عه‌فریــن و رۆژئــاوای كوردســتان و ســه‌ره‌ڕای پشــتیوانی ڕاســته‌وخۆی روســیا بــۆ داگیــركاری و دیســان بێده‌نگــی هه‌مــوو داموده‌زگاكانــی نێوده‌وڵه‌تــی به‌رامبـه‌ر بـ ه ژێرپــێ كردنــی یاســای نێوده‌وڵه‌تــی و مافــی مــرۆڤ له‌الیــه‌ن ده‌وڵه‌تــی توركیــاو ه ب ـه‌اڵم به‌رخۆدانــی عه‌فریــن زۆرتــر ل ـ ه 2مانــگ بــ ه شــێوازێكی به‌ڕوومــه‌ت كه‌وتــ ه دڵــی هه‌مــوو مرۆڤایه‌تــی و گه‌لــی ژێرده‌ســت و مــۆری خــۆی لــ ه نــه‌ورۆزی 2718دا .بۆیــ ه نــه‌ورۆزی ئه‌مســاڵ بــ ه رۆحــی به‌رخۆدانــی عه‌فریــن نه‌ته‌نیــا له‌كوردســتان لــ ه هه‌مــوو دونیــا پیــرۆز كــرا ،ن ـه‌ك ته‌نیــا گه‌لــی كــورد ،هه‌مــوو نه‌ت ـه‌و ه جیــاوازه‌كان ل ـ ه ئه‌مریــكای التیــن هه‌تــا ژاپۆنیــا (یابــان) ،لــ ه چیــن هه‌تــا ئاســیای ناویــن، پیرۆزبایــی پشــتگیری به‌رخۆدانــی عه‌فریــن بــ ه بۆن ـه‌ی ن ـه‌ورۆز ه ئه‌نجــام درا .ب ـه‌و واتای ـ ه هه‌تــا به‌رخۆدانــی گه‌لــی كــورد ب ـه‌رده‌وام بێــت ،ئاگــری نــه‌ورۆز بــه‌رده‌وام گــوڕو گــەش ده‌بێــت تاكــوو هه‌مــوو مرۆڤایه‌تــی بگاتــ ه ژیانێكــی ئــازاد و بــه كه‌رامــه‌ت. ژماره‌ی 168مارسی 2018
45
عەفرین
گۆڤارێكی رۆشنبیری،
مێژوو و سایکۆلۆژیایەکی نوێ لە کوردستان دا
كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
.....رۆزا تاتانی بەهارێکــی گــەرم بەقــەد گەرمایــی شــەڕی عەفرین و هەســتەکانی خاوەنــداری لــە بەرخۆدانەکــەی چاوەڕێمانــە .دنیــا لــەدەوری چەرخــی شــەڕێکی بــێ ئامانــی بەرژەوەنــدی پەرســتە کاپیتالیســت و فاشیســتەکاندا دەســوڕێتەوە .لــەدوای داگیــرکاری ئێــراق ،بەهــاری عەرەبــی کرایــە منداڵدانــی بەجێهێنانــی پرۆژەکانــی ئــەم هێزانــە .بــۆ ئەمــەش بەهــا نەمــا نەکرێتــە قوربانــی و گەالنــی هەرێمەکــەی لــە خوێنــدا پــێ نەگەوزێندرێــت. لــە هاجوجــو ماجوجــی داعیشــەوە هەتــا هاتنــە خــوارەوەی جەجاڵــەکان بــۆ مەیدانەکانــی شــەڕ لــە عەفریــن هەمــوو زنجیرەیەکــی پیــان بــۆ داڕێژراوبــوون کــە ئینگلیــزەکان ،ئەمریــکا و نەتــەوە بــە دەوڵەتبووەکانــی ئەوروپــا و گالدیــۆ یەهودیەکان ســەرچۆپیان بۆ دەکێشــا .بڕیــاردراوە رۆژهەاڵتــی ناویــن لە مەنجەنیقی ئیســامی نەرم، نەتــەوەی تەســلیمببوو و تەڤگــەرە مارژیناڵەکانــدا پارچــە بکرێــت و خزمــەت بــۆ بەرژەوەندیەکانــی دەوڵەتانــی پێشــەنگانی کاپیتالیســت بــکات. شــەڕکەری گــەورەی ئــەم ســفترەیە لــە ڕای گشــتی دا روســیا ،ئەمریــکا ،تورکیــا و ئێرانــن .بــەاڵم لــە راســتیدا ئــەم شــەڕە شــەڕێکی سیســتەماتیکە و لــە نێــوان شارســتانیەتی دەوڵەتگــەرا و گەالنــدا مێــژووی یەکالییکرنــدوەی هەمــوو حســابەکانە. هــەر بۆیــەش ئەردۆغانــی شــەفی فاشــیزم لــە ســەرەتای شــەڕی عەفرینــدا وتــی شــەڕی مــان و نەمــان دەکەیــن. ئینگلیــز بــە هێــزی نــەوە نوێیەکــەی ئەمریــکا دەیەوێــت خەیاڵــە لــە تۆفانــدا ماوەکانــی لــە رۆژهەاڵتــی ناوینــدا بکاتــە راســتی و هەمــوو
ئــەو عەشــیرەتە عەرەبانــەی کردنــی بــە دەوڵــەت بیانگێڕێتــەوە بــۆ پارچەیــەک کــە وەک بیــەوێ هەڵیانســوڕێنێت و بــۆ ئەمــەش کــوردەکان بکاتــە کارتــی تەربیەکردنــی هێــزە ئاســتەنگەکانی وەک تورکیــا ،ئێــران .ئەڵمانیــاش دەیەوێــت ئــەو ســکەی شــەمەندەفەرانەی لە هەرێمەکەدا ســازیدان و لەجەنگــی جیهانــی دووەمــدا ناچارمــا بــۆ بەریتانیایــان بەجێبێڵێــت جارێکیتر بخاتــەوە گەڕ و لــە عێراقــەوە بــۆ کاپتانــی لــم بچێــت .ڕوســیا کەشــتیە بــێ سەرنشــینماوەکەی دوای ســۆڤیەتی خســتۆتە زەریــاو بــۆ مارژیناڵتریــن سەرنشــین دەگەڕێــت کــە هــەرکات بیەوێــت هەڵیباتــە زەریاوە و کەشــتیەکەی لــە نقومبــوون پــێ ڕزگار بــکات و جارێکیتــر بــە خەیاڵــی ســۆڤیەت باوکایەتــی بــۆ هەرێمەکــە بــکات و بەمجــۆرەش ببێتــە خــاوەن ئارتێشــێک کارت لــە رۆژهەاڵتــی ناوینــدا بــۆ پالنە سیاســیەکانی و بەدەســتهێنانی هەمــوو ئەوانــەی لەدەســتی داوە .دەوڵەتــی فاشیســتی تورکیــا هەمــوو ســاتێک بــە خەونــی ســوڵتانێتیەکی فاشیســتەوە شمشــێری جینۆســایدی لەدەســت گرتــووە و خــۆی لەودیــو ســنورەکانی دەدات تــا شــەڕ لــە ماڵــێ ســوڵتان قــوڵ نەبێتــەوە. ئێــران باڵــی بەســەر ســوریا و عێــراق و یەمەنــدا ناکێشــێتەوە تــا وەک ســەنگەری بەرگــری بەرامبەر دیزاینــی ئێــران لــە پیالنــی ئینگلیزەکانــدا خــۆی بپارێزێــت .بــۆ هەمــوو ئەمانە گالدیــۆکان یاریەکی شــەترەنجن کــە زۆر شــای تێدایــە کــە دەیانەوێــت ماتــی بکــەن .ئــەم شــەڕە شــەڕی جیهانی ســێهەمە. لــە رۆژهەڵتــی ناوینــدا کڵپــەی گرتــووە و شــەڕی هێــزی پۆلۆتیکایــە لە ســنوری خاک زیاتــر .بەاڵم لەگــەڵ بەرخۆدانــی عەفریــن ئــەم شــەڕە ماســکەی
46
گــۆڕی و لــە شــەڕی وەکالەتــەوە بــووە شــەڕی ڕاســتەو راســت ،لەوانەیــە بــە گۆڕینــی وەزیــری دەرەوەی ئەمریــکا و درەوشــانەوەی ئەســتێرەی ترەمــپ ببێتە شــەری ئەتۆمیــش .بەم هۆیــەوە وەک گەلــی کــورد و گەالنــی هەرێمەکــە بەهارێکی گەرموو ســەخت چاوەڕێمانــە .ئــەم گەرماییــە هیــچ هەڵــە قەبــووڵ ناکات ،لە ســفرەیەکداین هــەرکات دەکرێت بخورێیــن و هــەرکات دەکرێت شــایەک مــات بکەین. بۆیــە عەقڵــی سیاســی هاوبەش و ســتراتیژی دەبێت مســۆگەر فــرە ســۆنگە بکرێــت و بــەم جــۆرە شــەڕ بــکات .عەفریــن نمونــەی راســی ئــەم ســۆنگەیەیە. ئــەم بەهــارە ســێیەمین بەهــارە کــە گۆشــەگیری لەســەر ڕێبــەر ئاپــۆ قــوڵ کراوەتــەوە و ڕێگانــادەن هیــچ پەیوەندیەکــی لەگــەڵ تەڤگــەری ئــازادی کوردســتان هەبێــت ،ئــەم بڕیــارە تەنهــا بڕیــاری تورکیــا نییــە بەڵکــو بڕیارێکــی نێودەوڵەتــی و گالدیۆییــە بەقــەد گەلەکۆمەکێــی ســاڵی ١٩٩٩ هۆکارەکەیشــی ئاســتەنگکردنی عەقڵــی سیاســی هاوبەشــی کوردانــە لــە هەرێمەکــەدا .لەبــەر ئەوەی ئــەم ئاگــر ه بێ ئامانــە بچوکترین هەڵــە قبوڵناکات و داتدەپڵۆســێنێت ،هەڵــە بــۆ کــوردان بــێ ڕێبــەر ئاپــۆ لــە مەنجەنیقــی سیاســەتی هەرێمەکــەدا ئەگەرێکــی گەورەیــە و هێــزە داگیرکــەرەکان بــە ئامانجــی داپڵۆســانی هێــزی سیاســی کــوردی ئــازاد چاوپێکەوتنەکانیــان بــە درێژایــی ســێ بەهــار ئاســتەنگ کــرد .بــەاڵم عەفریــن راســتیەک بــوو کــە ئیــدی ئەقڵــی سیاســی کــوردی ئــازاد و رادیکاڵــی لــە پێوانەکانیــدا گەیشــتە ئاســتێک کــە وەک بەڕێز موردقەرەیــان لــە چەنــد رۆژی رابــردوودا رایگەیاند تورکیــا و روســیای ناچارکــرد بچنــە ئیمراڵــی و داوای ڕاوەســتانی بەرخۆدانــی لــێ بکــەن .بــەاڵم تورکیــا ئەوڕۆژانــەی لــە دەرەوەی عەفریــن بــوو بەقــەد ئــەو رۆژانــەی لــە نــاو عەفریندایە کــوژاروی نەبــوو و ئەمــە ئەقڵێکــی تــری شــەڕە کــە ئێمــە کــوردان لەبــەر غــروری کالســیکی خۆمــان ئەمەمــان بــە روخــان لەقەڵــەم دا ،لــە کاتێــک دا وەک لــە رۆژەکانــی یەکەمــی بەرخــۆدان دا شــەرڤانێکی ئاســایی یەپەگــە لــە لێدوانێکیــدا وتبــووی تورکیــا دەکەوێتــە عەفریــن بــەاڵم ئــەوەی گرنگــە ئەوەیــە ئێمــە بڕیــار دەدەیــن چــۆن لێــی دەربکەوێــت .واتــا ئــەم ئەگــەری دەســتپێکردنی هەڵمەتــی دووەمــی بەرخۆدانــی عەفرینــە کــە لــە ســەرەتاوە شــەروانان بــۆی ئامادەبــوون .لەگــەڵ لێدوانەکــەی کەجــەک دەربــارەی شــەنگال بــە ئامانجــی بــەرەو چیــا
کشــانەوەی هێزەکانــی هەپەگــە ،هەمــوو هێــزەکان لــەوە باش تێگەیشــتن ســەرەڕای گۆشــەگیری ســەر رێبــەر ئاپــۆ لــەم یاریــەدا کــوردان دەمێکــە لــەو ئاســتە دەرکەوتــوون کــە شــا مــات ببــن و هەمیشــە حەملــەی جیاوازیــان هەیــە و ئیــدی خاوەنــی ئەقڵێکــی سیاســین کــە پشــت پــەردەی هەمــوو ماســکەکانی شــەڕ دەبینــن ئەگــەر بــە تەجروبــەی زۆر ســەخت و بــە ئازاریــش بێــت. مانگــی نــەورۆز بــۆ ئێمــە مانگــی ڕاپەڕیــن، ســەرکەوتنەکان و جەژنەکانە ،لە هەمانکاتدا یادی ئــازارە گەورەکانــی وەک‌هەڵەبجــە و بــە هــەزاران ســەربازی ونــی تێکۆشــەرە ،بۆیــە گرنگــە بتوانیــن لــەم مانگــەدا راســت لەســەر ناســنامەی کوردێتــی ئــازاد قوڵببینــەوە و خۆمــان بۆ هێرشــەدژوارەکانی کــە ڕووبــەڕوی دەبنــەوە ئامــادە بکەین .ئــەم بەهارە شــەڕی گــەالن شــەڕێکی زیروەیــە و ئــەم زیروەیە لە بەهارێکــدا کۆتایــی نایــەت ،ئەم جەهەننەمــە هەرە کــەم ١٠ســاڵی پێویســتە تــا ســارد ببێتــەوە ،دەبێت بــۆ دەســاڵ خاوەنــی عەقڵــی پۆلۆتیکبیــن تــا لــەم شــەڕەدا ســەرکەوتن بــۆ ئامانجەکانمــان مســۆگەر بکەیــن ،ئەمــەش بــە تێپەڕکردنــی سیاســەتی نەتەوەپەرســتی کالســیک دەبێــت .ئەگــەر لــە داوی ســنور و خــاک و تــەک نەتــەوە و ئــااڵ دەرکەویــن دەتوانیــن گەردونــی بیــن و خاکێــک بــۆ ســکەی شــەمەندەفەرەکان و ســەنگەرەکان و زەریایــەک بــۆ کەشــتیەکانیان و شــەوێک بــۆ خەونەکانیــان نەهێڵینــەوە .بەاڵم ئەگەر کالســیکانە وەک نەنکمان بــۆ تەنەکەیــەک ئــاوی ســەر کانــی شــەڕ بکەیــن و ســەرچاوەی ئاوەکــە لەیــاد بکەیــن ئــەوا یەکەمیــن شــاین کــە ماتمــان بکــەن .بــۆ ئەمــە عەفریــن ســایکۆلۆژیایەکی نوێیــە لــە کوردســتان و زۆر دەرســی پێیــە تا دەرونی کوردســتانیان لــە مەیدانی شــەڕی پۆلۆتیــکای جەنگــی جیهانــی ســێهەمدا لێی فێــر ببــن. کۆنســێپتێکی گــەورە لــە عەفریــن بەڕێوەدەچێــت کــە هێشــتا بەردەوامــە .ئامانجــی ئــەم کۆنســێپتە ئاســتەنگکردنی کاریگەری تەڤگەری ئازادیە لەســەر پێڤــاژۆی سیاســی هەرێمەکــە .چــۆن لــە ئەنجامــی ویســتی ئاســتەنگ کردنــی بەرفراوانبوونــی هێــزی جەماورەکــەی و ئــەو پــڕۆژە چارەســەریانەی لەگــەڵ تورکیــا لــە پێڤــاژۆی ئاگربەســتەکاندا بــۆ دیموکراتیزەکردنــی رۆژهەاڵتــی ناویــن بەڕێــوەی دەبــرد لــە ســەرەتاکانی ٩٠کانــەوە تــا ،١٩٩٦گەلەکۆمەکێــی نێودەوڵەتــی بــە رێکەوتنــی ژماره‌ی 168مارسی 2018
47
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
نێــوان تورکیــا ،میســر ،ئیســرایل و ئەمریــکا لــە شەرامشــێخ لــە ســاڵی ١٩٩٦پێشــخرا .ئــەو کاتیش کۆنسێپتێکیان پێشخســت و لە ئەنجامدا حساریان خســتە ســەر ســوریا بــۆ دەرکردنــی ڕێبــەر ئاپۆ لە ســوریا و بــە گرتنــی و تەســلیمکردنی بــە ئەنجــام بــوو .ئێســتاش لــە دوای داعیــش لــە بەرامبــەر حەرەکەتــی ئــازادی کوردســتان لــە هەڵمەتێکــی سەرتاســەری دان .دەیانەوێــت هەڵمەتی ئەو کوردە ئــازادەی لــە ئەڵمانیــا و ئەرژەنتینــەوە تــا ژاپۆن، لوبنــان ،ئاوســتورالیا ،ئەفریقــا ،هیندســتان، جەمــاوەر دێنێتــە ســەر شــەقاموو رۆحــی هاوبــەش لەودیــو ســنورەکانی دەوڵــەت نەتــەوەوە پێــش دەخــات ئاســتەنگ بکــەن .بــۆ شــەترەنجەکەی ئــەوان کوردێکــی ئــازادی بــە گەردوونــی بــوی زیندوکــەرەوەی هەســتە سۆسیالیســیتەکان بــە باوەشــێک چــارەی بەهاریــەوە بــۆ کێشــە کۆمەاڵیەتــی ،سیســتەمی ،نەتەوەییەکانــی مرۆڤایەتــی لەناوبــەرن و راســتینەی کــوردی مــردو لــە عەقڵــی کالســیکی نەتەوەپەرســتی مارژیناڵــدا بکەنــە سەرنشــینێکی ئامادە بــۆ هــەرکات فڕێدانیە زەریــاوە لــە پێنــاو پێکێــک نەوتــی کەرکــوک و عەفریــن و موســڵ ،لــە ســفرەی هێــزدا. هەموومــان دەزانیــن ئەگــەر گەلەکۆمەکێــی نێودەوڵەتــی بــە گرتنــی ڕێبــەر ئاپــۆ بــە ئەنجــام نەبوایــە ئــەوا تەڤگــەری ئــازادی فۆڕمــی سیاســی کوردســتان و رۆژهەاڵتــی ناوینــی دەگــۆڕی .ئەمــڕۆ لــە رۆژاوای کوردســتان و باکــوری کوردســتاندا فۆڕمــی سیاســی ناوچەکــە لــە گۆڕانێکدایــە کــە هەمــوو ئــەم هێزانــەی خســتۆتە تۆفانــەوە ،لــە بەرامبــەر ئەمــە هێــزە هەگۆمۆنیــەکان نایانەوێــت تەڤگــەری ئــازادی هاوســەنگیەکانی رۆژهەاڵتــی ناویــن بگــۆڕن .هەڵمەتــی تەڤگــەر لە ســاڵی ٢٠١١دا قوڵبونەوەیەکــی بەرفراوانــی بەخۆیــەوە بینیــن و لــە هــەر چــوار پارچــەی کوردســتان گەیشــتە لوتکــە و بــەرەو جیهانیبــوون هەنگاوینــا .لــە ســاڵی ٢٠١٦و ٢٠١٧بــووە ئاکتۆرێکــی سیاســی ســەرەکی لــە گۆڕانکاریەکانــی رۆژهەاڵتــی ناویــن دا و لــە فاکتۆربــوون دەرکــەوت .ئیــدی فۆرمیلــی تایبەتــی خــۆی ئەنجامدا و مۆدێلی فیدراســیۆنیش تــا دەچــو بەجــێ دەبــوو لــە باکــوری ســوریادا. ئەمــەش دەبــووە مۆدێلێــک بــۆ چارەســەری کێشــەکانی رۆژهەاڵتــی ناویــن .ئــەوەی لــە عەفرینــدا هێرشــی کرایەســەر لــە الیــەن هێــزە هەگۆمۆنیەکانــەوە ئــەم راســتینەیە .واتــا لــە
عەفریــن هێرشــکرایە ســەر مێــژووی ســەرکەوتنی گەلــی کــورد کــە ئیــدی لــە راســتینەی ،پارتیــەک، بزوتنەوەیــەك ،نەتەوەیــەک دەرکەوتبــوو و ببــوە عەگڵێکــی سیاســی بــە فەلســەفەیەک شــێلدراو کــە بــۆ هەمــوو دونیــا ببووە سیســتەمێکی چارەســەری و لــە هــەر چــوارالی دونیــاوە خاوەنــداری لــێ دەکــرا .بۆیــە بەرخۆدانــی عەفریــن وەک کوبانــێ بــووە بەرخۆدانــی هەمــوو گەالنــی ئازادیخــواز. ئــەوەی ئــەم بەهــارە لــە بەهارەکانــی تــری گەلەکەمــان جیادەکاتــەوە کــوردان توانیــان ســەنگەرەکانی بەرخــۆدان لــە بونــە گۆڕســتان بــۆ خۆیــان ڕزگار بکــەن و بیکەنــە گۆڕســتان بــۆ داگیرکــەر و ئاقاڵنــە سیاســەتی جینۆســاید پوچبکەنــەوە و تاکتیکی شــەڕ بگــۆڕن .کۆمەڵکوژی هەڵەبجــە و بەرخۆدانــی جزیــرە بوونــە دوو روانینگــەی بــە ئــازار بــۆ ئاواکردنــی هەڵمەتێــک لــە تەجروبــەی هەردووکیــان .هەڵمەتــی یەکەمــی عەفریــن لــە نــاو شــاردا و لــە شــەڕی جەبهــەدا لــە بەرامبــەر بــە دەیــان فرۆکــە و ســەدان تانکــو تۆپبارانــی بــەردەوام و بــە هــەزاران ســەرباز بــە تۆکمەتریــن چەکەکانــەوە لــە گــەڵ دووەمیــن دەوڵەتــی ناتــۆ وەک ئاکتــۆری دیــار و هەمــوو هێــزە هەگۆمۆنــەکان وەک ئاکترۆرگەلێکی شــاراوە ٥٧رۆژ بــەردەوام بــوو .لــەم رۆژانــەدا تەنهــا چــوار رۆژ ئاســمانی هەرێمەکــە بــۆ فرۆکــە جەنگیــەکان داخــرا و ئەویــش بــە هێرشــی ئەمریــکا بــۆ ســەر هێزەکانــی روســیا لــە دێــرەزور بــە یــاری گوایــە پاراســتنی قەســەدە کۆتایــی هــات .مندااڵنــی عەفریــن بــە الپاڵــم پارچــە پارچــە دەکــران ،لــە ئاســمانی عەفریــن بــە بەردەوامــی ٣٠فرۆکــەی ســیخوڕی دەگــەڕان واتــا هەر ٤٠مــاڵ و فرۆکەیەکی ســیخوڕی بەســەرەوە دانرابــوو ،ســەرەڕای ئەمــە ٥٧رۆژ کانتۆنــی عەفریــن بەرخۆدانــی جەبهــەی کــرد .لــەم گەورەییــە ئەگــەر لــە مێــژوو بڕوانیــن باشــتر تێدەگەیــن :هیتلــەر ،لــە شــەو و رۆژێکــدا واڵتــی پۆڵەنــدای داگیرکــرد .ســەدام ،لــە چەنــد کاتژمێرێکــدا واڵتــی کوەیتــی داگیرکــرد کــە چــوار قاتــی عەفرینــە و ٣٠ســاڵ بــوو دەوڵــەت بــوو. نیــوەی واڵتــی قوبــروس کــە یۆنانیــش پشــتگیری دەکــرد لــە ســێ رۆژ دا لەالیەن دەوڵەتی فاشیســتی تورکیــاوە داگیرکــرا .عێراقــی ســەدام بەو ئارتێشــە تۆکمەیــەوە لــە ٢١رۆژدا روخــا و بەغــدادی قارەمانــی هەمــوو رۆمانەکانــی رۆژهەاڵتــی ناویــن لــە الیــەن ئەمریــکاوە داگیرکــرا .بــەاڵم عەفریــن کە
48
خاوەنــی روبەرێکــی بچوکــە و شــەڕوانەکانی لــە چەنــد تونێلــی بــە دەســت دروســکرا و کاڵشــینکۆف و ئارپیجــی و قەنــاس و بیکەیســی و چەنــد تانکێــک هیچــی تــری نیــە ٥٧ ،رۆژ بەرخۆدانــی جەبهــەی کــرد و ئێســتاش لــە نــاو شــاردا شــەڕی گەریالیــی دەکات .ئەمــە ســایکۆلۆژیایەکە جــاری یەکــەم هــاوار دەکات دەڵێــت کــەس دۆســتت نیــە ئــەوەی گەرەنتــی ســەرکەوتنتە بەرخۆدانــی بــێ وێنــەت و عەقڵــی ســتراتیژیای سیاســیتە .ئــەو دەڵێــت ناچــاری کــەس نیــت ،نەبوونــی چــەک و نەدەوڵــەت بــوون مایــەی بنکەوتــن نیبــن. ئــەو لەبەرامبــەر دەســتە خوشــکەکەی کەرکــوک ســایکۆلۆژیایەکە کــە ناتــۆ نەیتوانــی بیڕوخێنێت، ئــەو دەســپێکی مێژوێکــە کــە کوردان لەســەر شــەقام باوەشــی گەرمیــان بــۆ کــردەوە و لــە دیاریکردیــن ئەنجامەکانــی شــەڕ لــە رۆژهەاڵتــی ناوین شــایەک دەبێــت کــە کــەس نەتوانێــت ماتــی بــکات .عەفریــن هەوڵــی پارچەکارانــە ،تاشــیرکاران ه و هەڵمەتــی قەدەغەکردنیــان لــە بەرامبــەر شۆرشــی رۆژاوا کــە لــە سەرتاســەری دونیــا دەســتیپێکرابوو کۆتایی پێ هێنــاو جارێکیتــر زەنگــی گەردونــی بونــی شۆڕشــی ڕۆژئــاوای بــە گوێــی هەمــوو داگیرکەرانــدا زریکانــد. بــەر لــە کۆتایــی پێویســتە بپرســین تورکیــا لــەم شــەڕەدا ئامانجــی چیــە؟ تورکیــا لــە ســەردەمی ئۆزالەوە پرۆژەی میســاقی میلی کردۆتە ســتراتیژی بــۆ خــۆی .ئــەوان دەیانەوێــت لــە ســوریادا رەقــا، حەلــەب ،حەســەکە ،جزیــرەش بگرنــە نــاو ســنوری خۆیــان ،چونکــە بــە پێــی میســاقی میلــی لــە ســاڵی ١٩١٨لــە پەیمانــی مۆندوروس(هودنــا) دا کاتێــک عوســمانیەکان لــە الوازتریــن کاتیانــدا بــە ناچــاری پەیماننامەیــان مۆرکــرد ،یەکێــک لــە مــاددەکان ئــەوە بــوو کــە ئــەو شــوێنانە عوســمانی بــە شــەڕ لەدەســتی نــەداوە دەتوانێت بۆ عوســمانی بمێنێتــەوە .بــەم پێیــە ئەســکەندەرون ئەنتاکیــا تــا نزیــک حەلــەب و رۆژاوای کوردســتان و لــە باشــوریش تــا شــەرگا کــە ٩٠کــم لــە باشــوری موســڵەوەیە دەبــووە خاکــی عوســمانی .پاشــان عوســمانی زەعیــف بــوون ،یۆنان ئزمیــرو زۆر جێی گــرت ،فەرەنســا تــا مــەرەش چــوو ،بەریتانیــا ئێراقــی تــا ســلێمانی گــرت .مســتەفا کەمــال زۆر هەوڵــی گێڕانــەوەی ئــەم شــوێنانەی دا بەاڵم ســاڵی ١٩٢٦ناچــار مــا دەســتبەرداری ئــەم شــوێنانە ببێت. بۆیــە بــە پێــی پەیمانــی ئەنقــەرە لــە ســاڵی ١٩٢٦ دا تورکیــا ئــەم ناوچانــەی تەســلیم کــرد .بــەاڵم
ئەمــرۆ خەیاڵــە ســوڵتانیەکانی ئەردۆغــان ویســتی داگیــرکاری ئــەم ناوچانــەی قــوڵ کردۆتــەوە و بــە خەتــی فاشــیزمی مەهەپــە و ئاکەپــە دەیانەوێت ئەو شــەڕی لــە تورکیــا پێویســتە بــۆ دۆزی ڕەوای کــورد یەکالیــی ببێتــەوە بــەرەوە دەرەوەی ســنورەکانی تــورکای بیکێشــن و کۆمــاری داگیرکــەری تورکیــا بــە پارچەکردنــی هاواڵتیانــی ناوچەکــە بەرفــراوان بکــەن .شــەفی فاشــیزم ئەردۆغــان هــەر لــە ســەرەتاوە هێــزی خــۆی بــۆ ســتراتیژیەکی گــەورە هێنابــووە بــاب ،لەپێنــاوی ئــەوەی ئــەم خەونــەی عوســمانی بهێننــە جــێ .بــەاڵم نــەک تەنهــا تورکیــا بەڵکــو هەمــوو هێــزە داگیرکەرەکانــی ناوچەکــە بــە روســیا ،ئەمریــکا و ئێرانیشــەوە تەڤگــەری ئــازادی بــۆ جێبەجێکردنــی ئــەم ســتراتیژیە بــۆ خۆیــان بــە ئاســتەنگ دەبینــن .بۆیــە دەیانەوێــت بــە چ بەهایــەک ببێــت لەنــاوی بــەرن .لەبــەر ئــەم هۆیەیــە لــە عەفرینــەوە تــا هەرێمەکانــی پاراســتنی میدیــا چاویــان بــە روی کۆمەڵکــوژی و داگیرکاریەکانــی دەوڵەتــی تورکیــادا دەگــرن .دوای شــەڕی داعیــش ئیــدی پێــواژۆی شــەڕی وەکالــەت کۆتایــی هاتــووەو دەوڵەتــەکان خۆیــان کەوتونەتە مەیدانــەوە .لەم شەڕەشــدا فاشــیزمی تورکیــا رۆڵی ســەرەکی دەگێڕێــت .دەیانەوێــت ئــەوەی ئەتاتــورک نەیتوانیــوە بیــکات ئه‌مــان ســەریبخەن .دەیانەوێت بەشــێک لــە عێــراق بەتایبــەت ویالیەتــی موســڵ و بەشــێک لــە ســوریا داگیــر بکــەن .بــۆ هەمــوو ئەمانــە پەکەکــە ئاســتەنگە ،چونکــە ئەگــەر پەیمانی مۆندوروســیش جێبەجێ بکات پەکەکە زۆر گەورەتر دەبێت ،چونکە بەشــێکی زۆری کوردســتان دەبێتــە یــەک و پەکەکــە سەرکێشــی ناســنامەی کــوردی ئــازاد و یەکگرتــوو دەکات .بۆیــە تورکیــا ناتوانێــت ببێتــە خاوەنــی دەوڵەتێکــی عوســمانی، بەڵکــو دەبێتــە خاوەنــی کێشــەی کوردســتانێک کــە دۆزی گــەورەی نەتەوەیەکــی تێــدا ناچــارە چارەســەر بکرێــت ،ئەگــەر نــا خەونیــان لــێ دەبێتە جەهەنــەم .شــەفی فاشــیزم ئەگــەر نەتوانێــت ببێتە ســوڵتان ئــەوا مارژینــاڵ دەبێــت و ڕووبــەڕوی پارچەبــوون دەبێتــەوە .بۆیــە وەک خــۆی دەڵێــت ئەمــە شــه‌ڕی مــان و نەمانــە بــۆ هەمــوو کــەس. کاتێکیــش کــە مارژینــاڵ بــوو ئــەوا ناچارە کێشــەی الزەکان ،یۆنــان ،ســوریا و قوبروســیش یەکالیــی بکاتــەوە .ئــەم شــەرە زەلکاوێکــە ئەردۆغــان درەنــگ یــان زو تێیــدا دەخنکێــن ،چونکــە عەفریــن ســایکۆلۆژیای بەرخۆدانێکــی ئاواکــرد کــە هەرگیــز ژماره‌ی 168مارسی 2018
49
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
بــە چۆکــدا نایــەت .چونکە پــڕە لە تاکتیکی شــەڕو ئەســتەتیکی پۆلۆتیــکا و دەمارەکانــی خۆییبوون و بــە هێــزی یەکگرتنــی گــەالن باوەڕبــوون. بەهارێکــی گــەرم لــە هەرێمەکــەدا ڕودەدات، لــە عێــراق هەڵبژاردنێکــی حەیاتــی چاوەڕوانــی مێــژووە ،ئێــران دەیەوێــت مالیکــی ،ئەمریــکا دەیەوێــت عەبــادی بێتــە ســەر حوکــم .حەکیــم و ســەدر ئێســتا جەبهــەی خۆیــان دیــار نەکــرد چونکــە هێــز الی کــێ بێــت دەچەنـ ه پــاڵ ئــەو بۆیــە بــراوەی هەڵبژاردەنــەکان بــراوەی عێراقیــش دەبن. هەڵبژاردنەکانــی عێــراق و گۆڕینــی سیاســەتی نوکلــەری ئەمریــکا لــە بەرامبــەر ئێــران ،لــە رۆژهەاڵتــی ناویــن لەوانەیــە گۆرانــکاری گــەورە دروســت بکــەن ،ئــەم گۆرانکاریانــە گۆڕانــکاری چەنــد مانــگ نیــن ،بەڵکــو پــرۆژەی سیاســی چەند ســاڵەی هەرێمەکــەن و دەبێــت کــورد بــۆ ئەمــە ئامــادە بێــت .لەوانەیە لــە نێوان ئەمریکاو روســیا و ئێــران شــەری نوکلەریــش ڕوبــدات .بــۆ ئــەم بــێ ئامانــی شــەڕە دەبێــت کــوردان بــە ســایکۆلۆژیای عەفرینــەوە بــۆ بەرخۆدانــی پاراســتنی ســەرکەوتنەکانیان لــە کەرکــوک و شــەنگالەوە تــا عەفریــن و مهابــاد و ئامــەد ئامادەبــن .شــەڕ ئیــدی تەنهــا نــە بــە چــەک و نــە بــە دیپلۆماســی بەڕیوەدەچێــت .دەبێــت خاوەنــی ســتراتیژیا و ئەقڵێکــی سیاســی تۆکمــە بیــن کــە هیــچ رێــگا بــۆ هەڵــە نەکاتــەوە دەنــا ئەنجامەکــەی لــە کەرکــوک زۆر بەئازارتــر دەبێــت .ئەگــەر ئەرکگرتنێکــی ســتراتیژی نەتەوەیــی کــوردان هەبێــت عەفریــن مێــژووی بەرخۆدانمــان دەبێــت .چارەســەری لــە هیــچ کۆبونەوەیەکــی وەک ئاســتانە و جنێفــدا نییــە ،لــە بــاوەڕی دۆســتانەی هیــچ دەوڵەتێکــدا نییــە .چونکــە هــەر کــەس بــۆ بەرژەوەنــدی خــۆی شــەڕ دەکات و بــە یــەک هەڵــە لــە کەشــتیەکە هەڵمــان دەدەنــە خــوارەوە و یانیــش ئــەوان تەنهــا بــۆ ســوتەمەنی شــەمەندەفەرەکانیان ڕێــگا بــە بوونــی ناســنامەی ئێمــە دەدەن .بــەاڵم کــوردان ئیــدی خاوەنــی ســتراتیژیەکی تۆکمــە و هێزێکــن کــە قــەت خاوەنــی نەبــوون و دەبێت لــە زانابوونی ئەمــەدا بیــن و بــۆ پاراســتنی هەموو هێــزی خۆمان وەگــەڕ بخەیــن .بــەم زۆرە شایســتەی باوەشــی هەمــوو ئــەو گەالنــە دەبیــن کــە بــۆ عەفریــن رژانــە ســەر شــەقام و بــە گەردوونــی بوونــی شۆڕشــی ئــازادی کوردانیــان بەیانکــرد. ئێــران ،روســیا و تورکیــا دەیانەوێــت هاوبەشــانە
هەندێــک کار بکــەن لــە رۆژهەڵەتــی ناویــن دا. ئەمریــکا دەیەوێــت تەڤگــەری ئــازادی مارژینــاڵ بــکات و بیکاتــە کارێکــی بەهێــز لــە بەرامبــەر دەوڵەتانــی ئاســتەنگ بــۆ پرۆژەکانــی .هەمــوو کۆکــن لەســەر بــێ هێــزی هێڵــی کــوردی ئــازاد لــە ســوریا دا .روســیا و ئێــران دەیانەوێــت عەفریــن تەســلیمی ســوریا بکرێــت .تورکیــاش چــاوی لــە هەمــوو خاکــی میســاقی میللیــەو تاقــە ئاســتەنگ بــۆ هەمــوو ئــەم یاریانــە بەرخۆدانێکــی یەکگــرت و هەڵمەتگەلێکی فرەالیەنانەی یەکگرتوی سیاســی، ســەربازی ،دیپۆماســیە بــۆ کــوردان .بۆخــۆی هەوڵــی بــۆ دەدات .لــەم پێڤاژۆیــەدا ئێمــە وەک گــەل ســفر هەڵــە نەبوویــن ئەگــەر هەموومــان ماڵەکانمــان ببردایــە بــۆ عەفریــن لەوانەیە ئێســتا هەمــوو پێکــەوە باخچــەی زەیتونەکانی عەفرینمان پــاک بکردایەتــەوە .بــەاڵم نەمانکــرد .بۆیە عەفرین لــە هەمــوو ڕوێکــەوە دەبێــت ببێتــە ســایکۆلۆژیاو عەقڵێکــی نوێــی پۆلۆتیکا ،دیپلۆماســی و شــەڕ بۆ ئێمــە .ئــەم پێڤاژۆیــە هەڵــە لە کــەس قبــوڵ ناکات و هەڵــەی هەرکــەس دەبێتــە گــۆڕ بــۆی .ئــەوەی کەرکــوک و عەفریــن لێــک جیــا دەکاتــەوە. تورکیــا لــە شــەڕی نــاو خــۆ دەترســێت بۆیــە دەیەوێــت شــەر هــەر لــە دەرەوەی واڵت بگرێــت و هەڕەشــە لــە شــەنگال دەکات .نــەورۆز گەلەکه‌مــان لــە باکــوری کوردســتان حازربوونــی خــۆی بــۆ تەقینەوەیەکــی شۆڕشــگێڕی هاوشــانی عەفریــن نیشــاندا .لــە بەرامبــەر ئەمــەدا دەیانەوێــت هێرشــی هەرێمەکانــی پاراســتنی میدیــا بکــەن و بــەم رێگایــە دەمــاری بەکرێگیــراوی لــە کوردســتان دا قــوڵ بکەنــەوە .بۆیــە کــوردان دەبێــت بــاش زەمینەکانی ســەرکەوتنی شــۆڕش بنرخێنــن و ڕێگا نــەدەن هێــزە هەگۆمۆنــەکان بەهــاری گــەالن وەک بەهــاری عەرەبــی کۆمەڵکــوژ بکەن .هەمــوو گەالنی ئازادیخــواز بە ڕەوایەتی شۆڕشــگێڕانی کوردســتان بــاوەڕن و گەلــی کــورد هێڤــی بەهارێکــی نوێیــە بــۆ گــەالن دەبێــت بــە جەســارەتی عەفریــن بــاوەش بۆ ئــەم باوەڕیانــە بکەینــەوە و بــە عەقڵێکــی نــوێ لــە کوردســتان دا هەڵمەتــی سیاســی و ســەربازی و دیپلۆماســی تۆکمــە بۆ ســەرکەوتنی هیــزی یەکێتی کــوردان دەســتپێبکەین و هەمــوو ئاســتەنگەکانی بکەینــە خۆڵەمێشــی جەژنــی نــەورۆز و تۆڵــەی مندااڵنــی هەڵەبجــە و مژدەی خەونەکانــی ڕاپەڕین.
50
51
نا بۆ كۆمه‌ڵكوژی سه‌ر ژنان به‌ڵێ بۆ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی ئاســتێكی قووڵبونــه‌وه ،ئێمــ ه لــ ه دۆخــی دژواری باشــوری كوردســتان به‌ســتنی كۆنفرانســمان به‌گرنــگ و پێویســت زانــی، قه‌یــوان مه‌عــروف ،ئه‌ندامــی دوای ئــه‌وه‌ی ئاماره‌كانــی تونــدو تیــژی كۆمیتــه‌ی ئامــاده‌كار لــ ه مــان وه‌رگــرت لــ ه به‌ڕێوه‌به‌رێتــی بــه‌دوادا كۆ نفر ا نــس‌د ا چوونــی تونــدو تیــژی ڕاپه‌ڕیــن و ئاژانســی رۆژنیــوز و كاری مه‌یدانــی ڕێكخراوه‌كه‌مــان گه‌یشــتیت ه ئــه‌م قه‌ناعه‌تــه‌ی كــ ه لــ ه بێگومــان ســازدانی وه‌هــا كۆنفرانســێك هه‌رێمــی ڕاپه‌ڕیــن ژنــان لــ ه ژێــر هه‌ڕه‌شــ ه گرنگــی تایبه‌تــی خــۆی هه‌یــ ه لــ ه و كوشــتن دان ،و ه زۆر جــار بــ ه هــۆی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی پیاوســاالردا كــ ه كێشــه‌كان ســوڵح و خێــڵ و عه‌شــیره‌ت كوشــتن و به‌تایبــه‌ت له‌ســه‌ر ژنــان گه‌یشــتوه‌ت ه خۆكوشــتنیان په‌رده‌پــۆش كــردو ه تــا بــ ه ژماره‌ی 168مارسی 2018
شــاراوه‌یی بمێنێتــه‌وه .بــۆ ئــه‌وه‌ی ئــه‌م كێشــان ه كۆتایــی بێــت بــ ه پێویســتمان زانــی ژنانــی ئــه‌م هه‌رێمــ ه لێــك نزیــك بكه‌ینــه‌و ه تــا به‌یه‌كــه‌وه چاره‌ســه‌ری بــۆ كێشــه‌كان بدۆزینــه‌و ه و كوشــتن و گۆڤارێكی خۆكوشــتن و خۆســوتاندن ب ـ ه كۆتــا بێنیــن رۆشنبیری ،و بگه‌یــن به‌چاره‌ســه‌ری ڕیشــه‌یی .ئێمــ ه كۆمه‌اڵیه‌تی ،نامانه‌وێــت ئــه‌م كۆنفرانســ ه ته‌نهــا لــ ه ئه‌ده‌بی و هه‌رێمــی ڕاپه‌ڕیــن بێــت .ئه‌مانه‌وێــت هزریه له‌داهاتــوودا درێــژه‌ی هه‌بێــت و بگاتــ ه هه‌رێمــی گه‌رمیــان ،چونكــ ه ئاماره‌كانــی ئه‌وێــش كه‌متــر نیــن لــ ه هه‌رێمــی ڕاپه‌ڕیــن ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی جێگــه‌ی دڵخــۆش كــه‌ر ه بــوو به‌شــدارییه‌كی زۆری ژنــان بــوو كــ ه زیاتــر لــ ه 150ژن بــوون ،هه‌موویــان تیشــكیان خســت ه سه‌ركێشــه‌كان كــ ه زۆربه‌یــان هۆكاره‌كه‌یــان بــۆ نه‌بوونــی په‌روه‌رده‌یه‌كــی ته‌ندروســتی تاكــه‌كان و كێش ـه‌ی سیاســی و ئابــوری و دۆبالژكردنــی درامــای توركــی له‌ڕێگــه‌ی میدیــا كــ ه دێتــ ه نــاو خێزانــه‌كان و شــیرازه‌ی خێزانیــان تێــك داو ه .بــۆ گه‌یشــتن بــ ه چاره‌ســه‌ری فكــرو فه‌لســه‌فه‌ی رێبــه‌ر ئاپۆیــان بــ ه بنه‌مــا زانــی و گه‌یشــتن ه ئ ـه‌و بڕیــاره‌ی ك ـ ه پێویســت ه هه‌مــووان بــ ه یه‌كگرتــن كاربكــه‌ن بــۆ چاره‌ســه‌ری كێشــه‌كان و زۆربه‌یــان ئامــاده‌ی كاریــان ده‌ربــڕی .لــ ه كۆتایــی كۆنفرانســه‌كه‌دا ژنــان بــ ه دروشــمی ژن، ژیــان ،ئــازادی كۆتاییــان ب ـ ه كۆنفرانس ـه‌ك ه هێنــا. بێگومــان تەنهــا کۆنفرانســێک تێــری پرســێکی گــەورەی ژنــان نــاکات بــەاڵم ئــەم کۆنفرانســە ژنانــی ڕاپەرينــی لەيــەک نزيــک کــردەوە بۆئــەوەی باســی کێشــەکانی خۆيــان بکــەن و بــە يەکــەوە دەســت لەنــاو دەســت ڕووبــەروی عەقليەتــی تــاک ڕەگــەزی پيــاو بێتــەوە ،ئيتــر ژنانيــش بێنــە مەيــدان بڵێــن ئيتــر ئێمــەش ھەيــن چونکــە ژن قوربانــی يەکەمــە لــە کۆمەڵگـه‌دا ،کارکردنــی بەکۆمەڵ وخــاوەن دەرکەوتــن لەيــەک لــە ھەر ھێــرش و ھەڕەشــەيەک لــە ســەر ژن.
پــه‌ری خــان احمــد، ڕاهێن ـه‌ری مافــی مرۆیــی، به‌ڕێوه‌ب ـه‌ری ڕاهێنــان ل ـ ه وه‌زاره‌تــی داد
ئــه‌م كۆنفرانســ ه وه‌ك ســه‌ره‌تایه‌ك بــاش بــوو ،بــه‌اڵم پێویســت بــوو لــ ه كۆنفرانســه‌ك ه چه‌نــد لێژنه‌ێكــی دروســت بێــت و لێژنه‌كــ ه بــ ه پــێ پســپۆڕی خۆیــان كاری له‌ســه‌ر بكــه‌ن .ئینجــا هه‌ڵســپارد ه و هه‌ڵســه‌نگاندنی ڕاســپارده‌كان هه‌بێــت، ئه‌گــه‌ر وه‌هــا نه‌بێــت بــه‌ڕای مــن ئــه‌و ه ســه‌قه‌ت و كه‌مــه .شــرۆڤه‌كان دووبــار ه بــوون ،بابــه‌ت هه‌بــوو زۆر چووبونــه ورده‌كاریــه‌وه ،بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ش باشــ ه كــ ه رێگــ ه درا هه‌ركــه‌س ڕاوبۆچوونــی خــۆی ده‌رببــڕێ .پێموای ـ ه كه‌متریــن چاره‌س ـه‌ری و زۆرتــر ڕاو بۆچــوون بــوو. وه‌ك كه‌ســێكی یاســایی ده‌ڵێــم ئه‌گــه‌ر لــ ه حاڵه‌تێــك دا یاســا رێگــه‌ی پێــت دا كــ ه به‌شــداریه‌كی زۆرتــری هه‌بێــت و یاســا وه‌ك پاڵپشــتێك بێــت بــۆ به‌شــداری زۆرتــری ژنــان .پێویســت ه یاســا وه‌هــا بــكات كــ ه ژن بتوانــێ له‌هــه‌ر دۆخێــك و لــ ه ئاینــده‌دا خــۆی بپارێــزێ و هــاوكات یاســا ئــه‌و ژنــ ه پشــتیوان بــكات نــ ه ببێتــ ه هــۆكار كـ ه ده‌ســتدرێژی بـ ه مافێكــی تایبـه‌ت دابنــێ .لــ ه حاڵه‌تێكــدا ئه‌گه‌رپیاوێــك ده‌ســتدرێژی بكاتــ ه ســه‌ر ژنێــك ،زۆر ئاســایی ه به‌الیــه‌وه ،چونكــ ه لــ ه دوای هێنانــی ئــه‌و ژنــ ه كه‌یســه‌ك ه داده‌خــرێ. ئه‌گ ـه‌ر ئه‌م ـ ه بكه‌ین ـ ه مافێكــی گشــتی ،ئیتــر كــه‌س ناوێــری ده‌ســتدرێژی بكاتــ ه ســه‌ر ژنــان .ئێمــ ه لــه‌م كۆتاییانــه‌دا به‌شــداری كۆنفرانســێك بوویــن لــ ه به‌غــداد ،كێشــه‌ی هــه‌ره مه‌زنــی ژنــان كێشــه‌ی ده‌ســتدرێژی كــردن و نه‌خوێنده‌وارییــه .ئینجــا ژنێكــی 52
نه‌خوێنــده‌وار چــۆن ده‌توانــێ منداڵه‌كانــی بــ ه جوانــی پــه‌روه‌رد ه بــكات ،له‌كاتێــك دا ئێمــ ه له‌ســاڵی 2018دا ده‌ژیــن. لــ ه بــواری كردارییــه‌و ه پێویســت ه ئــه‌م لێژنانـ ه لـ ه بــواری یاســایی ،كۆمه‌اڵیه‌تــی، كه‌لتــوری و زۆر بابه‌تــی تــر كــ ه له‌الیــه‌ن ئاماده‌كارانــی كۆنفرانــس هاوته‌ریــب بكرێــن و هــاوكات له‌گــه‌ڵ هوشــیاری تــاك و كۆمه‌ڵگــ ه پێكــه‌و ه ئه‌نجــام بدرێــن .بــۆ نمونــ ه ئه‌گــه‌ر لــ ه ســعودی ه ژنێــك وه‌زیــر بێــت ،بــه‌اڵم ئیزنــی نــه‌ده‌ن كــ ه شــۆفێری بــكات ،ئ ـه‌و كات ـ ه یاســا ده‌توانــێ چیبــكات؟ كه‌واتــ ه هوشــیاری تــاك و یاســا پێویســت ه هاوته‌ریــب له‌گــه‌ڵ یــه‌ك پێشــبكه‌ون و لــ ه دۆخــی وه‌هــادا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــی ئارامتــر دروســت ده‌بێــت .هیــوادارم هه‌ركـه‌س بـ ه پــێ توانایــی و پســپۆری خــۆی په‌نجــ ه بخاتــ ه ســه‌ر كێشــ ه و پێویســتیه‌كان ،هــان بــده‌ن پاڵپشــتی حكومــه‌ت بكــه‌ن و ئــه‌وه‌ی كــ ه له‌ســه‌ر حكومه‌تــه ،بــا حكومــه‌ت بیــكات و ئــه‌وه‌ی ده‌كه‌وێتــ ه سه‌رشــانی ڕێكخــراو ه مه‌ده‌نیــه‌كان ،ئــه‌وان ئه‌نجامــی بــده‌ن. هه‌روهــا دوزینــه‌وه‌ی ئــه‌و یاســایانه‌ی كــ ه پاڵپشــتی ژنــ ه بــۆ ئــه‌وه‌ی ئاكتیــڤ بكرێــت و هه‌روه‌هــا الوازییــه‌كان چییــه ،چاره‌ســه‌ر بكرێــن. ئه‌گــه‌ر چه‌نــد كه‌ســێكی پســپۆڕ و جیــدی پــرۆژ ه ده‌ربخــه‌ن و بیكه‌نــ ه گۆشــار بــۆ ده‌رچوونــی یاســا لــ ه په‌رله‌مــان و ئه‌نجومه‌نــی داده‌وه‌ری و وه‌زاره‌تــی داد، وه‌زاره‌تــی ته‌ندروســتی و ، ...ئه‌گــه‌ر ئــه‌م گۆشــاران ه دروســت ببــن ،ئیتــر ناتوانــن خۆیــان الده‌ن .كاتێــك فشــاری ڕێكخــراو ه مه‌ده‌نیــه‌كان كــ ه وه‌ك پردێكــ ه لــ ه نێــوان گــه‌ل و حكومــه‌ت لــه كۆمه‌ڵگــه‌دا ،لــ ه حكومه‌تــدا كه‌ســی دڵســۆزیش هه‌یــ ه ده‌توانــن له‌ســه‌ر كێشــه‌كان ڕاوه‌ســت ه بكـه‌ن .مــن بۆخــۆم 12خاڵــم دانابــوو باســی بكــه‌م كــ ه هه‌موویــان خه‌له‌لــن له‌یاســادا و جارێكــی دیكــ ه ئه‌وانه‌مــان ئاراســته‌ی الیه‌ن ـ ه پێوه‌ندیــداره‌كان كــردوه ،ب ـه‌اڵم چــی
ئه‌گــه‌ر هوشــیاری كۆمه‌ڵگــ ه و هه‌ماهه‌نگــی رێكخــراوه‌كان نه‌بێــت بــۆ فشــار بخه‌نــ ه ســه‌ر حكومــه‌ت و یاســا ،له‌وانه‌یــه كــ ه ئه‌وانیــش ئه‌مانــ ه له‌به‌رچــاو نه‌گــرن. ڕه‌نگ ـ ه له‌ب ـه‌ر س ـه‌رقاڵی یانیــش زۆری كار، ب ـه‌اڵم ئه‌گ ـه‌ر فشــار هه‌بێــت ،شــتێكی تــره. به‌دڵنیاییــه‌و ه پێویســت ه ئــه‌م جــۆر ه كۆنفرانســان ه درێژه‌ییــان هه‌بێــت ،ئه‌مــڕۆ هه‌نــدێ كــه‌س هاتبــوون ،ســبه‌ی هه‌نــدێ كه‌ســی زۆرتــر دێــن ،دیســان ئـه‌و فكــرو ڕایـ ه لــ ه الی كه‌ســی تــر هه‌یــه ،ڕه‌نگــ ه لــ ه الی مــن نه‌بێــت و به‌پێچه‌وان ـه ،بۆی ـ ه پێویســت ه ته‌واوكــه‌ری یه‌كتــری بیــن .هــه‌ركام لــه‌م ژنانــ ه كــ ه به‌شــداربوون شــتیان پــێ هه‌بــوو ،بــه‌اڵم بێگومــان كاتێــك پێكــه‌و ه كارمــان كــرد ،شــتێكی زۆر جــوان دروســت ده‌بێــت .ئه‌بێــت كــۆڕ ،كۆنفرانــس و ســمینار هه‌بێــت ،ده‌نگــی ژنــان بــه‌رز ببێتــه‌و ه و پێكــه‌و ه خۆمــان وه‌ك ژن پێناســ ه بكه‌یــن كــ ه ئه‌مــ ه پیاویــش نه‌چــار ده‌كات لــه‌و تێڕوانیــن و په‌نج ـه‌ره‌و ه س ـه‌یری ژن بــكات. مــن بــۆ خــۆم هــه‌وڵ ده‌ده‌م بــۆ هه‌مــوو تاكێكــی كــورد واتــا هــه‌ردوو ڕه‌گــه‌ز كار بكـه‌م و جیــاوازی نێــوان ڕه‌گـه‌زكان دروســت نه‌كــه‌م .له‌گــه‌ڵ ئــه‌وه‌ش كار بــۆ ڕه‌گــه‌زی خــۆم بكــه‌م و ئــه‌وه‌ی كــ ه پێویســت ه بــۆ هاوڕه‌گه‌زه‌كانــم ئه‌نجامــی بــده‌م. لــ ه كۆتاییــدا ســاوم هه‌یــ ه بــۆ ژنــان و دایكانــی خه‌باتگێــڕ و گه‌لــی عه‌فریــن كــ ه هــه‌م چه‌كــدارن ،هــه‌م دایــك و واڵتپارێــزن و هـه‌م جــوان و رۆشــنبیرن ،ئێمـ ه ده‌توانیــن زۆر شــت له‌وانــه‌و ه فێــر ببیــن .مــن قــه‌ت ناڵێــم ژن گۆڵــه ،ناســكه و ،...ژن مرۆڤــ ه و پێویســت ه بتوانیــن به‌جوانــی ئ ـه‌م پێناس ـ ه بــ ه به‌رامبه‌ره‌كه‌مــان ڕابگه‌ێنیــن.
ژماره‌ی 168مارسی 2018
53
مریم سه‌مه‌د ،ئه‌ندامی په‌رله‌مانی یه‌كێتی ل ه هه‌رێمی ڕانیه
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی، ئه‌ده‌بی و هزریه
دەســت خۆشــیه‌کی زۆرم هه‌یــ ه بــۆ ئــەم کۆنفرانســە ،بەبــڕوای مــن کۆنفرانســێکی ســەرکەوتوو بــوو کەتیایــدا کومەڵێــک تووێژینــەوەو ئامــارو داتــای گرنــگ و ســەرچاوەو هــۆکارو چارەســەرە بنەرەتیەکانــی تونــدو تیــژی لەهه‌رێمــی کوردســتان خرایــە ڕوو. ئەنجــام دانیشــی لەدەڤــەری راپەریــن جێگــەی بایــەخ و گرنگــی دان بــوو ،لــە الیــەن زۆربــەی رێکخــراو و چاالکوانــان، بەتایبــەت لێکۆڵینــەوەو بەدواداچونــەکان لەهــۆکاری تونــدو تیــژی و کوشــتن و خۆکوشــتنی ژنــان لــەو دەڤــەرە. بــە ڕای مــن چارەســەری ریشــەیی و بناغەیی بــۆ ئەوجــۆرە پرســانە ئەگــەر بەگووتــن و نوســین بێــت زۆر ئاســانە ،بــەاڵم تاچەنــد ئــەو چارەســەرو پێیشــنیارانە دەخرێنــە بــواری كــرداری و کاری لەســەر دەکــرێ ئــەوە گرنکــە .ئەگــەر بمانەوێــت تونــدو تیــژی بەرامبــەر بەژنــان بنبــڕ بکەیــن، تەنهــا بەکۆنفرانســێک و دوان و دەیــان چــاک نابێــت لــەم هەرێمــەدا. ئێمــە لەباشــوری کوردســتان دوای بیســت و حــەوت ســاڵ حوکمرانــی خۆماڵــی هەرێمێــک و دەســەاڵتێکی دامەزراوەیمــان نیــە ،ئــەوەی کــە هەیــە پارتــە سیاســیە بااڵدەســتەکان بەرێــوەی دەبــەن ،لێــرە حیــزب لەســەر و یاســاو لەسەرو دەســەاڵتی حوکمرانیەوەیە، لــە وواڵتێــک کــە دامەزراوەیــی نەبێــت یاســا ســەروەر نەبێــت ،چــۆن دەتوانــی مافه‌کانــی تــاک دەســتەبەر بکەیــن .بۆیــە تــا لــەم هەرێمــە یاســا ســەروەر نەبێــت وواڵت بــە دامەزراوەیــی نەکرێــت هــەر
هەوڵێــک بدرێــت ،وەک پێویســت جێگــەی خــۆی ناگرێــت ،بــەاڵم بــێ ئومێــد نەبیــن باشــه به‌ردەوامــی لــه کارو چاالکــی و داوا رەواکانمــان ئەرکــی سەرشــانی هەمــوو ژنێکــە و دەبێــت ژنــان دەســت پێیشــخەربن و هەوڵــدەن بــۆ پێشخســتنی واڵت. ئــەوەی بــەالی منــەوە یەکجــار گرینکــە پــان وســتراتیجیەکی هاوبــەش هەبێــت لەژنانــی هەرچــوار پارچــەی کوردســتان بەبــێ بیرکردنــەوەی انتمــای حیزبــی ،بــۆکار کــردن لەســە رخواســت و مافەکانــی ژنانــی کــورد. لەکۆنفرانســەکەدا چارەســەری زۆر گرنــگ و بــاش پێشــنیار کــراوە بۆیــە مــن لێــرە ئاماژەیــان پێنادەمــەوە دووبــارە هەرخاڵێک لــەو چارەســەرانە جــێ بەجــێ بکرێــت گەورەتریــن دەســکەوتە بۆژنــان. کۆتــا قســەم ئێمــەی ژنــان لەباشــوری کوردســتان ئەگــەر بــە ویســتی حیزبــەکان بووبێت یاخود لەژێر فشــاری رێکخراوەکانی ژنــان و چاالکوانــان دا بووبــێ ،نســبەتێکی کەمــی کۆتــای ژن لەناوەندەکانــی دەســەاڵت و حیزبەکانــدا بوونــی هەیــە ،بۆیــە زۆر گرنگــە ئــەو ژنانــەی دەچنــە ناوەندەکانــی دەســەاڵت و حیــزب خوێنــدەوارو ئەزمونێکــی کاری سیاســی ورێکخراوەیــی و ئیــرادەو توانایەکــی بەهێــزی هەبێــت و زۆرجــدی بێت لەپشــتگیری کردنــی مــاف و خواســتەکانی ژنــان. لەگرنگــی و بایەخــی و توانایــی ئــەو ژنانــە کــەم ناکەمــەوە کــە ئێســتا له‌ونێوەنــدەدا کار دەکــەن ،ژنــی بــاش و بــە ئیمکاناتمــان زۆرە ،بــەاڵم بەداخــەوە ژنیشــمان هه‌یــ ه لــە قوواڵیــی دەســەاڵتەدای ه و بــاوەڕی بــە پــرس و بابه‌تــی ژن نییــە بۆیــە گرنگــە ژنانمــان لەکاتــی هەڵبژاردنەکانــدا دەنگیــان تەنهــا بــۆ ژن بێــت ،بــەاڵم دەنگــدان بــەو ژنانــەی کــه داکۆکــی کەرێکــی سەرســەختی مافەکانیــان بــن...
54
پەردەی .....ئاناتا كاره‌نا
ئەوبەشــە لەلەشــی ژن کــە زۆر لــە قەبــارەی خــۆی گەورەتــر کــراوەو کراوەتــە پێــوەر بــۆ ئــەو چەمکــەی بــە شــەرەف نــاوی دەبــەن، وە بوونــی ئــەم پەردەیــە کراوەتــە بەڵگــەی پاکیزەیــی ژن .لەکاتێکــدا کــە پیــاوان لــەم جەنگەڵســتانی پیاوســاالریەدا هــەر لەگــەڵ گەیشــتنیان بەتەمەنــی باڵــق بــوون ســڵ ناکەنــەوە لەتێــر کردنــی ئــارەزووە سێکســێەکانیان ،چ لەبــازاڕە نهێنــی و ئاشــکراکانی لەشفرۆشــیدا بێــت یاخــود بــە دەســتدرێژی کردنــە ســەر کەســانی تــر لەنێرو لەمــێ .کــەم نیــن ئــەو قوربانیانــەی ڕۆژانــە دەبنــە نێچیــری حــەزە حەیوانیەکانیــان کــەزۆر جــار ئەندامانــی خێزانەکەی خۆیشــیان دەگرێتــەوە ،دادگاکانــی کوردســتان پــڕن لــەو نمونــە دزێوانــە کەبــرا دەســتدرێژی کردوەتــە ســەر خوشــک یــان بــاوک دەســتدرێژی کردۆتــە ســەر کچەکــەی ،تەنانــەت هەنــدێ جــار حاڵەتەکــە گەیشــتۆتە دروســت بوونــی منــداڵ ولەدایکبوونــی مناڵێکــی ناشــەرعی کــە بــە هیــچ داب ونەریــت ویاســایەک ناتوانێــت ناســنامەی دایــک وباوکــی هه‌ڵگرێــت، بەبەڵگــەوە چەنــد کەیســی ئــاوام بەچــاوی خــۆم بینیوە لەنەخۆشــخانەکانی کوردســتان. ئــەم گورگــە پیســی ناوگــەڵ برســیانە تەنانەت ســڵ لە ئاژەڵیــش ناکەنــەوەو لەکۆنــەوە ئەوە بینــراوەو بیســتراوە لێــرەو لەوێ دەســتدرێژی کراوەتــە ســەر گوێدرێــژ وئەســپ و ئاژەڵی تر. پیاوانــی پــەروەردەی ئــەو که‌لتــوورە بۆگەنەی کــە هەموو شــت لەئــارەزووە سێکســیەکانیاندا
کچێنی چییه؟
دەبیننــەوە هەتــا کاتــی هاوســەرگیری بــەم شــێوەیە ممارەســەی حــەزە سێکســیەکانی خۆیــان ئەکــەن و کاتــی هاوســەرگیریش کاکــی زاوا دەســت بەســمێڵیدا دێنێــت و ســنگی دەردەپەڕێنێــت وچاوەڕێــی دوو دڵــۆپ خوێنــە لەهاوســەری داهاتــووی کــە ئەگــەر نەبــوو ئــەوا ئــەو ژنــە پاکیزەیــی خــۆی لەدەســت ئــەدات و دەبێتــە مایــەی سەرشــۆڕی بــۆ خــۆی و بنەماڵەکــەی ،کــەم نیــن ئەوقوربانیانــەی بەجلــی بوکێنیــەوە دەگەڕێنــەوە ماڵــی بــاوان تەنهــا لەبــەر ئــەوەی وەکــو ئەڵێن ڕوو ســوری نەبــووە. بێ شــەرمانە لەزۆربەی وواڵتاندا لەشفرۆشــی ڕێــی پێــدراوە وبەپێــی یاســا باجــی بۆدانــراوە تەنانــەت لە وواڵتانی بەناو پێشــکەوتوویش، لــە شــوێن وئوتێلــە گەشــتیاریەکان بوونیــان هەیــە بــۆ زیاتــر ڕاکێشــانی گەشــتیاران بــەاڵم ســەیرەکە لەوەدایــە مەســەلەکە دوو جەمســەریە پیــاو بەمافــی خــۆی ئەزانێــت کــە بەشــوێن تێرکردنــی ئارەزووەکانــی بکەوێــت، ئــەو ژنــەی ئــەوکارەی لەگــەڵ ئــەکات واتــە لەشفرۆشــەکە کەســێکی ســوک وبــێ ئابــڕووە بــەاڵم خــۆی پیــاوی نــاو پیاوانــە وبــۆ ژنــی لــۆک ئەگەڕێــت ،لەکاتێکــدا هیــج جیاوازیــەک لەنێــوان لەشــفرۆش و لەشــکڕدا نیــە هــەردوو ممارەســەی یــەک شــت دەکــەن کەئەویــش بازرگانــی سێکســە .جــا ئــەوەی مــن لێــرەدا دەمەوێــت باســی بکــەم چەمکــە زانســتیەکەی پــەردەی کچێنیــە بــەو هیوایــەی بتوانــم ســودێك بگەیەنــم: پــەردەی کچێنــی کەبــە ئینگلیــزی پێــی دەڵێــن ژماره‌ی 168مارسی 2018
55
( )hymenو بەعەرەبــی پێــی دەڵێــن (غشــاء البــكارة) بریتیە لەپەردەیەکی تەنک لەلەشــی مێینــەدا دەکەوێتــە بەشــی دەرەوەی کۆئەندامی زاووزێ کەنەک تەنها مرۆڤ بەڵکو لەهەندێک ئاژەڵیــش دا هەیــەو کونێکــی بچوکــی تێدایــە گۆڤارێكی کەڕێگــەدەدات بەهاتنــە خــوارەوەی خوێنــی رۆشنبیری ،ســوڕی مانگانــە ،لــە هەنــدێ حاڵەتــی کــەم كۆمه‌اڵیه‌تی ،دا ئەوکونــە نیــەو بــە تــەواوی دەگیرێــت کــە ئه‌ده‌بی و کێشــەی تەندروســتی هزریه لــێ دەکەوێتــەوەو بــە پێویســتی د ە ســتێو ە ر د ا نی دکتۆرو نەشــتەرگەری هەیــە ،بەداخــەوە ئێســتا بەڵگەکانــم لەالنیــە بیخەمــە بــەاڵم بەرچــاو جــاری وا هەبــووە بەهــۆی نەبوونــی دەریچەیــە ئــەو وکۆبوونــەوەی خوێــن وپیســی زۆر لەنــاو ســکی نەخۆشــەکەداو
بوونیــان هەیــەو لەکاتــی جــووت بوونیشــدا نادڕێــن وبرینــدار نابــن ،هەندێکیــان تەنکــن وبەئاســانی دەدڕێــن و خوێنێکــی کەمیــان لــێ دێــت ،بــەاڵم هەشــیانە زۆر پتــەوەو بەگــران دەدڕێــت بێگومــان تاتەمــەن بــەرەو هەڵکشــان بچێــت پتــەو تروتوندتــر دەبــێ ،هەروەهــا زۆربەیــان یــەک کونــی بچوکــی تیایــە بــەاڵم هەیانــە کۆمەڵــێ کونــی وورد ووردی تیایــە .بەداخــەوە پێکهاتــە ئــەم بایولوجیــەش بــۆ ژن بووەتــە بــەاڵو ئــەو ســەرەڕای ئــازارەی دروســتی کاتــی ئــەکات بــەاڵم دڕانــی، نەبوونــی کارەســات بــارەو هەمــوو ژنێک ئــاوات بەبوونــی د ە خو ا ز ێــت ، هەڵبــەت لەکۆمەڵگ ه دواکەوتووەکانــدا لەوواڵتــە دەنــا
جۆره‌كانی په‌رده‌ی كچێنی دواجــار هەڵئاوســانی ســکی لەجیاتــی بەهانــاوە چوونــی وچارەســەر کرنــی دووچــاری کوشــتن کراوەتــەوە. کاری ســەرەکی ئەم پەردەیە پاراســتنی بەشــی نــاوەوەی کۆئەندامــی زاوزێیــە لەمیکــرۆب وپیســی دەرەوە بــەاڵم لــە ئەنجامــی فشــار خســتنە ســەری دەدڕێــت ولەئەنجامــی دڕانەکە چەنــد دڵۆپــە خوێنێــک دێتــە خــوارەوە وەکــو هــەر برینداریەکــی تــر ئەمــە هەمــوو پڕۆســەکەیە. پــەردەی کچێنــی هەرچەنــدە هەنــدێ جــار هــەر نیــە لەزگماکیــەوە و دروســت نەبــووە بــەاڵم لــە حاڵەتــی بوونیــدا چەنــد شــێوازێکی جیــاوازی هەیــە: ـ هەندێکیــان مەتاتیــن و کشــان وگــرژ
پێشــکەوتووەکان ئەوانــە ئاســایی بوونەتەوە. دکتــورە نــوال ســەعداوی ژنــە نووســەری میســری لەیەکێــک لەکتێبەکانیــدا باســی ئــەوە ئــەکات کەچــۆن لــە میســر پیرێژنێــک بەنینۆکــە چڵکنــە درێژەکانی ناولەشــی بووک برینــدار ئــەکات تــا خوێنی لێ بێت وشــەرەفی کڕێتــەوە ئەمەیــش جگــە لەئازارەکــەی مەترســیەکی گەورەیــە بــۆ ســەر تەندروســتی ژنەکــە ،لەگــەڵ ئەوەیشــدا پــارەش ئــەدەن تەنهــا بەخاتــری ئــەوەی شــەرەفیان لەکــەدار نەبێــت.
56
لە قەندیلەوە حەمرین دایکی نیشتمانم جێی هێزی خوبەخشانی قەندیل قیبلەی کوردستانم بەهه‌شتێکی پڕ لە جوانی گەرمیان النەی شێرانم جێی ئارامگای شەهیدانی عەشقم بۆ پێشمەرگەیە سەرسامم بە داستانەکانی خۆشەویستی لە ڕۆحمایە بۆگەریال و شەرەفانی
دڵم وەک ئاگری نەورۆز بڵێسەی دێ و ناکوژێتەوە عەشقی من بێ کۆتایە قەسەم بەو کاته‌ی دێیتەوە عەشقمان دەبێت بە وانە لە قوتابخانە دەگورێتەوە بۆ ئەوەی نەوەکان فێربن عەشقی ڕۆح بیر ناچێتەوە 57
چاوانیشم پڕئەسرینە تەمەن ڕۆی بە چاوەڕوانی کەی کەرکوک دەگەڕێتەوە بۆ باوەشی نیشتمانی؟ عەشقم بۆخاکی کوردستان هه‌میشە نوێ دەبێتەوە
په‌ری شعرە کانی دڵ 2018/3/21
ئەمڕۆژی من ئەوکاتەیە شۆڕش نوێ ببێتەوە
ژماره‌ی 168مارسی 2018
نامه‌یه‌ك بۆ كچانی رۆژئاوا
ئ ـه‌م ش ـه‌ڕه ،ش ـه‌ڕ له‌گ ـه‌ڵ ئــەو دووربینانەیــە ك ـ ه فكــری «فاتم ـ ه گــۆڵ»ی بــۆ كچانــی واڵته‌ك ـه‌م ب ـ ه مزگینــی هێنــاوه كــ ه جگــ ه لــ ه كۆیالیه‌تــی هیــچ رێگایه‌كــی دیكــ ه له‌به‌رده‌میــان ناهێڵیتــه‌وه.
كچانــی خــۆر كــ ه كه‌لتورێكــی نــوێ لــ ه به‌رخــۆدان و ژنبوونیــان لــ ه كه‌لتــوری سیاســی جیهانــدا به‌جێكــرد
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی،
بۆنــی زۆڵفه‌كانــت بــە کام نێرگــزی‌قه‌ســیده‌ی به‌رخــۆدان بەخشــیوە كــ ه رۆژئــاوات بــه‌م ڕه‌نگــ ه
هزریه
مه‌ســتی باوه‌شــت كــردوه؟ و كامـ ه پێنــووس وه‌ك رۆژئــاوا هەســت بــە ڕازی هەلهەلــە کێشــان ،ئــاواز خوێنــدن و هه‌ڵپه‌ڕكێكانــت لـ ه نێــو جه‌ژنــه به‌شــكۆكانی ئــازادی دا دەکات؟ تــۆ بـ ه زەردەخەنــەی لێوەکانــت ،ســااڵنێکە گاڵتـ ه بـ ه شـه‌ڕده‌كه‌ی و شـه‌ڕی هه‌مـ ه الیه‌نـه‌ی بازاڕیه‌كان ده‌كـه‌ی .بــازاڕی فرۆشــتنی چـه‌ك ،بــازاڕی فرۆشــتنی كه‌رامه‌تــی مــرۆڤ و تیــرۆر‌ه بێده‌نگه‌كان. چه‌نــد‌ه ســاد‌ه دڵــم ئه‌گ ـه‌ر ش ـه‌ڕی ئه‌مــڕۆی عەفرینــت ته‌نهــا ب ـ ه ش ـه‌ڕ لەگــەڵ ئه‌ردۆغــان پێناس ـ ه بك ـه‌م .ئ ـه‌م ش ـه‌ڕی ئالــودە بــە نــەوت ،ش ـه‌ڕ له‌گ ـه‌ڵ هه‌مــوو ئ ـه‌و فیش ـه‌كانه‌یه ئه‌وانــه‌ی كــ ه هه‌مــوو رۆژێ بــ ه هــه‌زاران مرۆڤــی ده‌رمانــی پێــی شــكاوی ســه‌گه‌كانیان، ملیۆنــان
رۆژهه‌اڵتــی ناویــن دەکــوژن و بــ ه ئاشــتی نوبــڵ ده‌گــرن .ئــه‌م شــه‌ڕ‌ه
شــه‌ڕێکە له‌گــه‌ڵ رێبــه‌ر‌ه
سۆسیالیســته‌كان كــ ه بــ ه
دۆالر
خه ر جــی بو و نــی
یكــی
منداڵه‌كانیــان دەکــەن .نیــوه‌ی
د ا ر ســتا نە کا نی
دونیایــان كردۆتــ ه كاغــه‌ز تــا
له‌ســه‌ری
مــرۆڤ كه‌رامه‌تــی هه‌یــ ه و لــه‌دوای
بنووســن
ئــه‌وه‌ش كه‌رامه‌تــی ئــه‌م
مرۆڤــه ،لــ ه مه‌ســتی شــه‌وێكیاندا
هــەڕاج
شــه‌ڕ‌ه شــه‌ڕێکە له‌گــه‌ڵ هه‌مــوو
ئــه‌و
خوێنــی شــه‌هیدان ،فرمێســكی
دایكانــی ئاشــتی و ئابــڕوی
گه‌له‌كه‌مانیــان پێــش كه‌ركــوك
كــرد.
هــەڕاج
58
باڵــی پەپولەکانیــان لــێ گرتبــوون بـ ه هیــوای جێگایه‌كــی نادیــار كـ ه هـه‌زاران ســاڵ لەمەوبەر لـ ه خه‌ون وخه‌یاڵــی ســاده‌یان دا ،پاپــا بســت بــ ه بســتی خاكه‌كه‌یانــی له‌گــه‌ڵ تۆبه‌نامه‌كانــدا فرۆشــتبوو. ئه‌م ـ ه ش ـه‌ڕی ه ـه‌زاران ســاڵه‌ی ئه‌قڵیه‌تــی رۆژئاوای ـ ه له‌س ـه‌ر رۆژه ـه‌اڵت .ئه‌م ـ ه ش ـه‌ڕی دوو وواڵت و دوو ڕێبـه‌ر نییـه .ئه‌مـ ه سـه‌ره‌تای ســایكس پیكۆیـه. نازه‌نینم! شه‌ڕی تۆ له‌گه‌ڵ زنجیرێك ه ك ه ڕەنگە ئەردۆغان دوایین ئەڵقەی بێت. و تــۆ ته‌نهــا بـ ه بزه‌یه‌كــی دڵڕفێــن و کۆڵێــک بــاوەڕ بـ ه ئــازادی مــرۆڤ ،لـ ه ناوه‌نــدی شـه‌ڕێكی وه‌هــا نــزام بــۆ بكـ ه نازەنینــم تــا لـه‌م سـه‌نگه‌ره‌دا كـ ه زمــان میراســی دڵۆپــە خوێنەکانــی تۆیـ ه هه‌رگیــز لـ ه وەســفی بوێــری تــۆدا شـه‌رمه‌زاری پێنوســەکەم نه‌بــم. سۆما بێکەس
جه ژ نــی له د
ئه‌وانــه‌ی كــ ه ســه‌ریان ده‌بــڕی قوربانیگه‌لێــك بــوون كــ ه چێــژی ســه‌یركردنی نه‌خــش و نیــگاری
دژواردا ،هه‌ڵده‌پـه‌ڕی و ژیانــت عاشــقی خــۆت كــردوه.
ك ه دڵی هەموو ڕێبەرەکانمانی کردۆتە نیشانە.
ا
تێكۆشــانی نه‌ته‌وه‌په‌رســتی ده‌زانــن ،مــن بـ ه خیانـه‌ت تاوانبار بكـه‌ن .بـه‌اڵم ئه‌وه‌نــد‌ه الواز نه‌كه‌وتووم كـ ه تاوانباركردنیــان مــن بڕه‌نجێنــێ .لـ ه شـه‌ڕی كۆبانیــش دا ،داعشــم وه‌ك قوربانــی ده‌زانــی .به‌ڵــێ
ساڵو هه‌ڤاڵی تێكۆشه‌رم!
ئه‌ده‌بی و
ڕه‌نگــ ه كه‌ســانێکی ســاد‌ه لــ ه خەڵکــی واڵته‌كــه‌م كــ ه جوێــن دان بــ ه ئه‌ردۆغــان وه‌ك گه‌وره‌تریــن
ده‌كــه‌ن.
ئــه‌م
دوژمنانــه‌ی
كــ ه
TRUSKA