ﮔﯚﭬﺎری رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ،ﻛﯚﻣﻪﯾﻪﺗﯽ ﺋﻪدهﺑﯽ و ھﺰری ﺗﺎﯾﺒﻪﺗﻪ ﺑﻪ ژﻧﺎن ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮردﺳﺘﺎن ژﻣﺎرهی ١٦٤ ١٠ی ﮔﻪڕﺰاﻧﯽ ٢٧١٧
ژیانی ئازاد له گه‌ڵ ئه‌وه ژنه‌دا ئه‌سته‌مه ه و كراوه به ه بێ به‌رگریی ك مۆڵك
شێوازی مامه‌ڵه‌كردن له گه‌ڵ ژنانی خورماتوو دوباره‌كردنی مێژووی ڕه‌شی شه‌نگال ه
ژنێكی هۆشیار و رێكخستوو ،كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیك
خاوه‌ن ئیمتیاز
شه‌هێن محمد حسن
سه‌رنووسه‌ر
د.رابیعه قاسم ه سه‌ندیكای ژماره‌ی متمان رۆژنامه‌نووسانی كوردستان241 :
په‌یوه‌ندی truskajin@gmail.com facebook: truskatruska ماڵپه‌ر www.truskapress.com
سنور كه‌ریم ویژدان نوره‌دین ه ره‌شید روناك حه‌م ژه‌نگار محه‌مه‌د ئه‌مین كه‌لسوم حوسێن
نۆڤهمبهری2017
......
ده‌سته‌ی نووسه‌ران
164
ژماره‌ی تلفۆن 07705124058 چاپ
چاپخانه‌ی كه‌مال تیراژ 1000 :دانه
نرخ 1500 :دینار سه‌رجه‌م ئه‌م وتار و دیدو ه تروسكه‌دا بۆچوونانه‌ی ل باڵو ده‌بێته‌وه ،نوسه‌ر خۆی به‌رپرسیاره
وﺗﯚوﮋﮋ
ﺳﯿﺎﺳﯽ
ژﯾﺎﻧﻚ ﺗﺎﻛﻪ ﻣﺎﻧﺎی زۆرﺑﻮون ﺑﺖ ژﯾﺎﻧﻜﯽ زۆر ﻧﺎﺗﻪواو و ﺑﻪ ﻛﻪﻣﻮ ﻛﻮڕﯾﯿﻪ٦ ..............................................
ﺋﻪو ﻛﺎﺗﻪی ﺑﯿﺮی ﻣﺮۆڤ ﺳﻨﻮردار دهﻛﺮﺖ ،ﺑ ﺋﯿﺮادهش دهﺑﺖ١٣ ......................... ﺷﻮازی ﻣﺎﻣﻪﻪﻛﺮدن ﻟﻪ ﮔﻪڵ ژﻧﺎﻧﯽ ﺧﻮرﻣﺎﺗﻮو ،دووﺑﺎرهﻛﺮدﻧﯽ ﻣﮋووی ڕهﺷﯽ ﺷﻪﻧﮕﺎﻟﻪ١٥ ...................................................................................................................
ﻫﺰری و رۆﺷﻨﺒﯿﺮی
ژﯾﺎﻧﯽ ﺋﺎزاد ﻟﻪ ﮔﻪڵ ﺋﻪو ژﻧﻪدا ﺋﻪﺳﺘﻪﻣﻪ ﻛﻪ ﺑ ﺑﻪرﮔﺮﯾﯿﻪ و ﻛﺮاوه ﺑﻪ ﻣﻮﻚ١٨ .......................................................... ،ﺑﯚ ﮔﻪﯾﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻓﻮرﻣﻮﻟﯽ ”ژن ـ ژﯾﺎن ـ ﺋﺎزاد“ ،ﺧﯚﺑﻮون و ”ﺧﯚﺋﺎواﻛﺮدن“ ﭘﻮﯾﺴﺘﻪ٢٤ ..................................................................... ﭘﻮﯾﺴﺘﻪ ﺧﯚﺑﻮون ﺑﻜﻪﯾﻨﻪ ﻓﻪﻟﺴﻪﻓﻪی ﺳﻪرهﻛﯽ ﺋﺎزادی٢٩ ............................................................
ﺗﺎﯾﺒﻪت
ڕاﭘﯚرﺗﻚ ﺋﺎﻣﺎدهﻛﺮاو ﻟﻪ ﺳﻪر ھﻪﻤﻪﺗﯽ ﺋﺎزادی ڕهﻗﺎ٣٢ .............................................
ﻛﯚﻣﻪﯾﯾﻪﺗﯽ
ﻫﻪﺒﺒﻪﺳﺖ
زۆر ﭘﻤﺨﯚش ﺑﻮو ﺑﭽﻤﻪ ﻣﻪﻛﺘﻪب و ﺑﺨﻮﻨﻢ ﺑﻪم ﺑﻪداﺧﻪوه ﺑﺎوﻛﻢ ﺋﯿﺰﻧﯽ ﭘ ﻧﻪدام ٣٦ ............ ﺑﺮﯾﺘﺎن دهﻧﮕﯽ ﺑﻪرﺧﯚداﻧﻪ ﻟﻪ دژی ﺗﻪﺳﻠﯿﻤﻜﺎری٣٧ ...................................................................
٣٩...................................................................................................
ئا| تروسكه پێویست ه ڕێگر بین به‌رامبه‌ر ب ه دووباره‌بوونه‌وه‌ی مێژووی ڕه‌شی داگیركاری كاتێك باس ل ه دووباره‌بوونی مێژوو ده‌كرێت و ههروهها ئه‌وه‌ی ك ه مێژوو زیندووی ه و مێژوومان ئه‌مڕۆمانه، زۆر ل ه خۆڕایی نه‌گوتراوه .ئه‌م ه سه‌لمێندراو ه ك ه مێژوو نامرێت و ل ه بیرناكرێت .گه‌وره‌كان و زانایانمان ڕاستیان گوتوو ه ك ه پێویست ه به‌رده‌وام ئه‌زموون ل ه مێژوومان وه‌ربگرین و ده‌رفه‌ت بە دووباره‌كردنەوەی به‌ش ه تاڵ و تراژیدیکەکانی مێژوو نه‌ده‌ینه‌وه .دۆخێك ك ه ئه‌مڕۆ تێیدا ده‌ژین ،ڕێك هه‌موو ئه‌و قسان ه دێنێته‌و ه بیری مرۆڤ. ل ه ژماره‌ی ڕابردوودا باسمان ل ه خه‌یانه‌ت و بهرخۆدانی مانگی ئۆكته‌به‌ر ل ه مێژدوودا كرد ،كه‌چی ئه‌مڕۆ ،مێژوو دیسان ل ه نمونه‌ی كه‌ركوك و ڕه‌قادا خۆی دووبار ه كرده‌وه .گومان له‌وه‌دا نیی ه ك ه قاره‌مانی و بهرخۆدانی گه‌لی كورد ل ه لوتكه‌دایه ،بۆی ه داگیركارانیش له‌وپه‌ڕی بێ ویژدانی و نامرۆڤایه‌تیدا هێرش ده‌کەنە سه‌ر گه‌لی كورد و ل ه هه‌موو الیه‌كه‌و ه ب ه ئامانجی ته‌سلیم وه‌رگرتن و خستن ه سه‌ر چۆک ،نمونه‌ی ئەسكه‌نده‌ر هه‌موو خه‌ڵكیان كرد ه مێروول ه و ژێر پێیان نا ،نمونه‌ی هیتله‌ر بە سه‌ر الشه‌ی مرۆڤه‌كاندا تێپه‌ڕین و كۆمه‌ڵكوژییان كرد و نمونه‌ی تاتار و مەغوله‌كان ب ه بێ هیچ جیاوازیەک ژن و منداڵ و پیر و گه‌نجیان پێكه‌و ه له ناوبرد و بەزەییان بەکەسدا نەهاتەوە. به‌ڵێ مێژوو خۆی دووبار ه كرده‌وه ،دووبار ه بوونەوەی مێژووی تاڵی ب ه غه‌نیمه‌ت بردنی ژنان ،ده‌ستدرێژی كردن ه سه‌ریان و ب ه زۆره‌ملێ به‌شوودان ل ه گه‌ڵ خێڵی داگیركار نمونه‌ی داعش و حه‌شدی شەعبی و داروده‌سته‌كانیان. كه‌س ناتوانێ باسی ئه‌و ه نه‌كات ك ه جه‌سته‌ی ژن له‌م شه‌ڕانه‌دا به‌رده‌وام ئامێری ده‌ستدرێژی و هاوكات بۆ ته‌سلیم گرتنی ئه‌و كۆمه‌ڵگ ه و نه‌ته‌وه‌ی ه نه‌بووه .ئه‌وه‌ش ل ه جێگای خۆیدای ه ك ه شه‌ڕی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ته‌كان به‌رده‌وام ل ه سه‌ر الشه‌ی ژن به‌ڕێو ه چوو ه و ئه‌مڕۆش هه‌ر به‌و ڕه‌نگ ه به‌رده‌وامه .گرنگ نی ه ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه ل ه كام كۆمه‌ڵگ ه و نه‌ته‌و ه بێت ،ل ه هه‌ر الیه‌ك و هه‌ر نه‌ته‌وه‌یك و هه‌ر دین و باوه‌ڕیه‌ك بێت ،مێژوو ئه‌وه‌ی سه‌لماندوو ه ك ه ل ه سه‌ر جه‌سته‌ی ژن و ب ه ده‌ستدرێژی ل ه سه‌ر ژنان ویستویان ه تۆڵه‌ی خۆیان ل ه یه‌كتر بکەنه‌وه .نمونه‌ی هه‌ر ه به‌رچاو و زیندووی ئه‌م كاره‌ساتان ه له دووزخورماتوو روویدا .ڕه‌نگ ه هه‌ركه‌س ئه‌و ه بڵێ ك ه ئه‌م ه ب ه تۆڵه‌ی كرده‌وه‌كانی كورد بوو ه به‌رامبه‌ر ب ه توركمان ،كه‌وات ه ڕه‌نگ ه ل ه دوای ماوه‌یه‌كی تر كورد ك ه دۆخیان باش بێت ئه‌ویش هه‌ر ب ه هه‌مان ئه‌قڵیه‌ت بیربكاته‌و ه ك ه تۆڵه‌ی خۆی ب ه ده‌ستدرێژی ل ه سه‌ر ژنان و خۆشكانی توركمان بكاته‌وه .زۆر به‌داخه‌و ه ك ه ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه ناسیونالیسم ،فاشیسم و دژ ه ژن ه به‌رده‌وام ژنی كرد ه قوربانی سیاسه‌ت ه ده‌سه‌اڵتخوازه‌كانی .ل ه شه‌ڕی هه‌ر دینێك به‌رامبه‌ر ب ه باوه‌ڕیەکانی دیكه ،هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌رامبه‌ر ب ه نه‌ته‌وه‌کانی دیكه ،هه‌ر واڵتێك به‌رامبه‌ر ب ه واڵتانی دیك ه زۆرتر ل ه هه‌ركه‌س ژن له دۆخێكی مه‌ترسیداردا ژیاوه ،لێره‌دا ئه‌و پرسیار ه دێته‌و ه مێشكی مرۆڤ ئایا ئه‌گه‌ر هەبوونێک بەناوی ژن ل ه ئارایه‌دا نه‌بوایه ،ئه‌م جار ه له‌سه‌ر چی و بۆچی ئه‌م شه‌ڕ ه پێشده‌كه‌وت؟! دیار ه نه‌زانی و ناهوشیاری ژنان دۆخه‌ك ه زیاتر ده‌ڕه‌خسێنێ بۆ ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه و به‌رده‌وام وه‌كو ناموسی پیاو سه‌یر ده‌كرێت ،بۆی ه یان ده‌بێت ده‌ستدرێژی ل ه سه‌ر بكرێت و یانیش ده‌بێت ه قوربانی تۆڵ ه کردنه‌وه‌كان .ژنانی خورماتووش ئه‌مڕۆ به‌دیلی ئه‌و سیاسه‌ت ه ده‌ده‌ن .گومان له‌وه‌دا نیی ه ك ه ئه‌وه‌ی ك ه ل ه الیه‌ن داعشی ڕه‌شه‌و ه ب ه سه‌ر ژنانی ئیزیدی دا سه‌پا ،هه‌ر هه‌مان ئه‌قڵیه‌ت ه ك ه ئه‌مڕۆش ل ه الیه‌ن ئه‌قڵیه‌تی حه‌شدی شەعبی ب ه سه‌ر ژنان دا ده‌سه‌پێ ،ئه‌و ژنانه‌ش ك ه توانیان ڕزگاریان بێت له‌م كاره‌ساته ،ل ه بواری ده‌رونی و رۆحیه‌و ه ڕووخاون و تێكچوون .به‌داخه‌و ه ك ه ژنانی سه‌ر ب ه حیزبه‌كان هه‌تا ئێستا به‌رامبه‌ر ب ه دۆخێك ك ه ل ه خورماتوو و كه‌ركوك ڕوویدا ،به‌ده‌نگ نه‌هاتوون و نه‌یانتوانی حساب ل ه سه‌ركرد ه حیزبیه‌كان بخوازن .ئه‌وانیش بوون ه به‌شێك ل ه سیاسه‌تی پارچه‌گه‌رایی و چه‌وسێنه‌ری ده‌سه‌اڵتدارانی ناو حیزب .ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه هۆی بێ هێزبوونی ژنان و زه‌مین ه ده‌ڕه‌خسێنێ بۆ داگیركاری و ده‌ستدرێژییه‌كی تر ل ه كوردستان و ل ه سه‌ر ژنانی كورد و ده‌ره‌وه‌ی كورد .گومان له‌وه‌دا نیی ه ك ه ئه‌م شه‌ڕ ه به‌رده‌وام ه و ناهوشیاری ئێمه‌ی كورد و به‌تایبه‌ت ژنان لەوانەیە ببێت ه به‌نزینی سه‌ر ئه‌م ئاگر ه و گوڕتری بكات .ب ه پێی پێویست ئه‌زموونمان ل ه مێژوو وه‌رگرتووه ،ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت ب ه دووباره‌كردنی ئه‌م مێژوو ه تاڵ ه بده‌ین ،ئه‌و كاته‌ی ه ك ه ل ه خه‌ونی غه‌فڵه‌تدا ده‌ژین و ئه‌مه‌ش ده‌مانبات ه قوواڵیی ئه‌و بیره‌ی ك ه دوژمنان و داگیركاران و هاوپه‌یمانان پێكه‌و ه بۆیان هه‌ڵکە‌ندووین .مێژوو فەرمانمان به‌سه‌ردا ده‌كات ك ه وه‌كو ژن به‌تایبه‌ت بێده‌نگ نه‌مێنین به‌رامبه‌ر به‌م دۆخ ه و ب ه هه‌ر شێوازێك ك ه ده‌بێت هه‌ڵوێستی خۆمان بنوێنین و پێش ل ه دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌و كاره‌ساتان ه بگرین ،پێش ئه‌وه‌ی مێژوو نەفرەتمان لێ بكات و ئیتر ڕێگای گه‌ڕانه‌وه‌مان نه‌بێت .وه‌ها نه‌بێت ئه‌م ئاگر ه نه‌ته‌نیا گه‌لی كورد ،بەڵکو هه‌موو گه‌لی ناوچه‌ك ه به‌گشتی و كورستان به‌تایبه‌تی پێكه‌و ه ده‌سووتێنێ.
وتو وژی
ه مانای ژیانێك تاك زۆربوون بێت ژیانێكی ه زۆر ناته‌واو و ب كه‌موكوڕییه
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
6
بێگومان هاوژیانی ئازاد ژیانێك ه نێوان ژن و پیاوێكدا و نیە تەنها ل سنورداركردنی تەنها به‌م واتاییه ،ده‌توانێ ه نه‌توانین ناوه‌ڕۆكی هاوژیانی ئازاد پووچ بكات ك ه واتا و جه‌وهه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی ژیان بگه‌ڕێین .گومان ل ه هاوژیانی ته‌نیا بۆ به‌رده‌وامی فیزیكی هك له‌وه‌دا نیی ه ه ژیان .بێگومان ل هل نییه ،هاوكات واتاداركردن و تێگه‌یشتن ه ده‌كه‌ن؟ كۆمه‌ڵگه‌دا پرسیاری ژنان چۆن سه‌یری ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ی ه گه‌ڵ هل هك ه بۆ ژنان؟ هه‌وڵمان داو وە هاوژیانی واتای چیی چه‌ند به‌ڕێزێكدا لەم بارەیەوە گفتوگۆ بکەین و لە میانەی ئەو گفتوگۆیەدا وەاڵمی پریسارەکانی سەبارەت بە هاوژیانی ئازاد وەرگرینەوە .بێگومان ڕەنگاو ڕەنگی فیکرو بۆچوونەکان هاوکار ه ئێمه‌ش ده‌مانه‌وێت ه واتا و ڕاستییه‌كان .بۆی دەبێت بۆ گه‌یشتن ب ه واتای ڕاسته‌قینه‌ی ه بگه‌ین ب ه نێوان ئه‌م ڕه‌نگاوڕه‌نگی ل ه هاوژیانی ئازاد و چۆنایەتی پێویستیەکانی پەیوەندی ل ه با خوێنه‌ری ه پێكه‌و ه بكه‌ین .بۆی نێوان ژن و پیاو ،شرۆڤ ه بین و هاوكات هه‌ر كام بۆچوونی ئه‌م به‌ڕێزان ه بۆ ه ئێم هك ه بكه‌ینه‌و ه ئێمه‌ش بیر له‌و ل ه هاوژیانی ئازاد خۆمان چۆن بیر ل ده‌كه‌ینه‌وه؟!
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
7
هێلین چیا| نووسه‌ر
رۆشنا ابراهیم| خوێندكاری زانكۆ
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
8
سه‌ما محمد| فه‌رمانبه‌ری نه‌خۆشخانه
جوانا سه‌رحه‌د| ئه‌ندامی به‌ڕێوه‌به‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی ژنانی ئازادی رۆژهه‌اڵتی كوردستان
هاوژیانی وات ه ڕێزگرتن له یه‌ك بێ به‌رامبه‌ر سه‌ما محه‌ممه‌د ـ فه‌رمانبه‌ری نه‌خۆشخانه
ب ه گشتی ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی پیاوساالری و ته‌قلیدی دا ك ه باسی هاوژیانی ده‌كرێت ل ه ڕوانگه‌ی زۆرێك ل ه مرۆڤه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌و ه هاوژیان وات ه دروست كردنی خێزان و پێكه‌و ه ژیانی نێر ومێیه‌ك ل ه ژێر سه‌قفی ماڵێكدا و وابه‌سته‌بوون ب ه خێزان و په‌یوه‌ندی زایه‌ندی و دروست كردنی منداڵ و په‌روه‌رده‌كردنیان ،پاشان دابین كردنی بژێوی ژیان و وان ه سه‌ره‌تاییه‌كان بۆ منداڵ ب ه بێ بیركردنه‌و ه ل ه دوا رۆژ و به بێ بوونی هیچ ئامانجێكی روون له‌م په‌یوه‌ندیه‌دا ،ته‌نها پێكه‌و ه ژیانێكی ساد ه و ڕوتینه‌و خستنه‌وه‌ی منداڵ و ئیدی ل ه سه‌ر ڕێڕه‌وی پێشینه‌كان به‌ڕێ كردنی ژیان به‌م جۆر ه به‌بێ ئامانجێكی مه‌زن .به‌گشتی ئه‌م ه مانای هاوژیانییه ،هه‌ركاتیش باسی هاوژیانی ئازاد ده‌كرێ یاخود دێت ه به‌رباس و شرۆڤ ه ده‌كرێ هه‌ر ل ه ڕوانگه‌ی هه‌مان كۆمه‌ڵگه‌ی رۆیین و ههروهها ڕۆشنبیرو كۆمۆنیسته‌كانیش هه‌ر هه‌مان مانا و شرۆڤه‌ی هه‌یه ،ب ه جۆرێكی تر بۆ نمونه ل ه سه‌ره‌تاو ه ئاماژه‌مان پێكرد ك ه هاوژیانی چی ده‌گه‌یه‌نێ، ك ه چه‌مكه‌ك ه بوو ب ه (هاوژیانی ئازاد) هه‌ر هه‌مان مانا ده‌به‌خشێت ،به‌اڵم ل ه به‌رگێكی مۆدێرنتردا وات ه یه‌كه‌م هاوژیانی ئازاد پاشان ئازادی. وات ه چۆن؟ وات ه جێبه‌جێكردنی هه‌موو ئه‌و ئه‌ركانه‌ی ك ه باسمان كرد ب ه بێ بوونی هیچ كه‌م وكوڕیه‌ك و بۆشاییه‌ك ل ه به‌جێهێنانی ئه‌و ئه‌ركانه‌ی هه‌ر دووالدا به‌تایبه‌تیش ل ه ئه‌ركی ژندا هه‌ڵبه‌ت ب ه بێ ڕه‌چاوكردنی ماف ،پاشان ئه‌گه‌ر تۆزێك ده‌رفه‌ت مایه‌و ه بۆ ئه‌م دوو مرۆڤه ئه‌ویش ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌م دووان ه ئامانجێكی هه‌بوو ئه‌و ه ده‌توانێ كه‌مێك مافی هه‌بێ و پاشان ئازاد بێ ل ه موماره‌سه‌كردن به‌ربه‌ست و ئاسته‌نگی بۆ دروست ده‌كرێ ل ه الیه‌ن خێزان و ماڵه‌باوانی هه‌ر دووال و ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی ده‌كه‌وێت ه به‌ر ته‌شه‌ری كۆمه‌ڵگ ه ك ه ئه‌م كه‌س ه یاخی ه و له‌عادات و ته‌قالیدی باووباپیران الیداو ه به‌تایبه‌ت ئه‌م ئاسته‌نگیان ه بۆ ژن زیاتره .ئه‌م ه به‌گشتی شرۆڤه‌یه‌كی كورتی (هاوژیانی و هاوژیانی ئازاد) ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی پیاوساالری و ته‌قلیدی دا ،به‌اڵم ب ه ووردبوونه‌و ه و قوڵبونه‌وه‌ی زیاتر بۆ ناوه‌ڕۆكی
بابه‌ته‌كه‌و تێگه‌یشتنی ته‌واو ل ه چه‌مكی هاوژیانی ئازاد ده‌بینین .زۆر قووڵ و فراوانتر ه له‌وه‌ی ك ه مرۆڤه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه تێگه‌یشتوون و زۆر ماناو چه‌مكی جوانتر ده‌دات به‌ره‌سته‌و ه ك ه ژیان مانادارترو جوانتره‌كه‌ت و چ ژن و چ پیاو ده‌توانن پێكه‌و ه بژین و هاوفكرو هاوژیان بن ب ه بێ ئه‌وه‌ی هیچ كامیان ببن ه به‌ربه‌ست و ئاسته‌نگ بۆ ئه‌وی تریان. ئه‌ویش ب ه په‌یڕه‌وكردن و پراكتیزه‌كردنی ته‌واوی چه‌مكی هاوژیانی ئازاد ك ه به‌ڕێز (عه‌بدۆاڵ ئۆجاالن) ل ه پارێزنامه‌دا ئاماژه‌ی پێكردو ه وه‌ك ڕێگ ه چاره‌سه‌یه‌ك بۆ ئازادبوونی ژن و ههروهها گرفت و كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و به‌ره‌و پێشچوونی فكرو ئیراده‌ی ئازاد و الیه‌نی سیاسی و ئابوری و هه‌موو الیه‌نه‌كانی تری كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دواكه‌وتوو .ب ه پێ بۆچوونی ئاپۆیی هاوژیانی ئازاد ته‌نها خۆی ل ه په‌یوه‌ندی فیزیكی و تێكه‌اڵو بوونی ژن وپیاودا نابینێته‌و ه وه‌كو ئه‌وه‌ی ئاماژه‌مان پێكرد ل ه ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌و ه ب ه مانا گشتییه‌كه‌ی به‌ڵكو چ ژن چ پیاو ده‌توانێ هاوژیانی بكات ل ه گه‌ڵ هه‌موو چینه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا و په‌یوه‌ندی فكری ـ روحی و ئینسانی هه‌بێت ل ه گه‌ڵ هه‌موو كه‌سدا وات ه هه‌م هاوژیانی ده‌كات و هه‌میش ئازاده‌و هیچ موڵكداریه‌ك وجودی نیی ه ل ه ژیانی ئه‌م مرۆڤانه‌دا و هیچ كام له‌م دوو ڕه‌گه‌زه نابن ه كۆسپ و به‌ربه‌ست ل ه به‌رده‌م ئه‌وی تریاندا و موڵكداری ل ه یه‌كتری ناكه‌ن به‌ڵكو ب ه پێچه‌وانه‌وه ده‌بن ه قه‌اڵ ل ه پشتی یه‌كتر و هه‌وڵی پێشكه‌وتنی یه‌كتری ده‌ده‌ن و ل ه هه‌مان كاتیشدا هاوفكرو هاوژیانی به‌اڵم ب ه په‌یوه‌ندیه‌كی روحی و ئینسانی نه‌ك په‌یه‌وه‌ندی زایه‌ندی و جه‌سته‌یی بۆ ڕوون كردنه‌وه‌ی زیاترو تێگه‌یشتن و شه‌فاف بوونی بابه‌تی هاوژیانی ڕۆژانه‌دا بۆ نمون ه ل ه نه‌خۆشخان ه وفه‌رمانگه‌كانی حكومه‌تدا چه‌ندین كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌ری ژن وپیاو هه‌ی ه ك ه ب ه یه‌كسانی كار ده‌كه‌ن، هاوپیش ه و هاوكارن ،ڕه‌نگ ه هه‌ندێ جار دوان له‌وان هاوفكرو هاوڕاش بن ل ه سه‌ر زۆر بابه‌ت كۆك بن و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی فیزیكی و زایه‌ندیش نیی ه ل ه نێوانیاندا وه‌ك خێزان ،به‌اڵم ل ه هه‌مان كاتیشدا پێوه‌ره‌كانی هاوژیانی ئازاد ك ه پێكهێنانی یه‌كسانی و ڕێزگرتن ل ه ئیراده‌ی به‌رامبه‌ره ،پێكی ده‌هێنن ،وات ه هیچ كامیان سه‌ربه‌وی تریان یان وابه‌ستی ئه‌وی تریان نییه.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
9
ب ه هه‌ر دوو كه‌سێك یان چه‌ند كه‌سێك ك ه هاوفكرو هاوڕابن ل ه ناوه‌ندێك كاركردندا یان گۆڕه‌پانێكی سیاسی هاوبه‌شدا ده‌توانرێ بوترێ هاوژیانی ئازاد .ئه‌م ه وه‌ك سه‌ره‌كیترین جۆری هاوژیانی ئازاده ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێین ه سه‌ر هاوژیانی كردن به‌واتای دروستكردنی خێزان و په‌یوه‌ندی ژن و پیاو ل ه سه‌ر بنه‌مای یه‌كسانی ڕه‌گه‌زی و دابه‌ش كردنی و جێبه‌جێكردنی ئه‌رك و ماف ل ه نێوان ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه‌دا ك ه ده‌بن ه خێزان وات ه هاوسه‌نگ بن ل ه ئه‌رك و مافدا ،بێگومان ئه‌گه‌ر هاوفكرو هاوڕابن ب ه پێ موڵكداری ل ه یه‌كتری ل ه چوارچێوه‌یه‌كی ته‌سكی خێزاندا به‌تایبه‌ت بۆ ژن ك ه ده‌بێ ژنیش هه‌مان مافی پیاوه‌كه‌ی هه‌بێت ك ه كار بكات و خاوه‌ن ئیراد ه و فكری ئازاد بێ چونك ه مرۆڤی ئازادی بەبێ ناسینی فكرو گه‌ره‌نتی مانه‌وه‌یه‌تی ،نه‌ك وه‌ك هه‌مان په‌یوه‌ندیی ه ڕۆتێنه‌كه‌ی ك ه ل ه سه‌رتاوه ئاماژه‌مان پێكرد ،پێویست ه گیانله‌به‌ران ،مرۆڤبوون ،كۆمه‌ڵگ ه هه‌ریه‌ك له‌م دوان ه ب ه ته‌واوی له‌و ه تێگه‌یشتبێت ك ه هاوژیانی و بنه‌ماڵ ه ناتوانین ئامانج له ژیان كردن وات ه هاوسه‌نگی ل ه ئه‌رك و مافدا نه‌ك ته‌نها په‌یوه‌ندی كردنیش ب ه باشی شرۆڤ ه بكه‌ین .بۆیە فیزیكی و دروست كردنی منداڵی زۆر هه‌ر كات ئه‌م دوو ڕه‌گه‌ز ه لە هەنگاوی یه‌کەمدا بۆ پێناسە کردنی توانیان ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مایان ه خێزان دروست بكه‌ن و ئه‌م کۆمەڵگ ه و تێکەاڵوی مرۆڤه‌كان، جۆر ه هاوژیانی ه ب ه بنه‌ما بگرن ،ئه‌و ه ده‌توانرێ بوترێ پێویستە پێشەکی هەبوونی ژن و چه‌مكی هاوژیانی ئازاد ته‌واو ه بۆ هه‌ر دوو ڕه‌گه‌ز.
ھەڤژیانا ئازاد ژنەک ئازاد و خوەدی زێھنیەت و فەلسەفە دخوازیت
هێلین چیا ـ نووسه‌ر
پیاو لە ناو کۆمه‌ڵگ ه و لە بن سێبەری ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالریدا بخه‌ین ه به‌ر لێپرسینه‌و ه ك ه ئایا ئەو پێکەوە بوون و ئەو شێواز ه ژیانە دەتوانێ خزمەتی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و دیموکراتیک بکات؟ لەم پرسیارەدا ئه‌و ه ئاشكرا ده‌بێت ك ه هه‌ر فكر و ڕامانێك دیل كرابێت ،ناتوانێ خزمه‌تی ئازادی بكات.
د درێژیا نڤێسکار و ئەدەب ناس و فەیلەسوف و رەوشەنبرێن نەتەوی جڤاکی و...ھتد لسەر ژنێ گوتن کرینە ،ھندان لبن سێھا قەلەمێن دەسھەالتگێریا جڤاکێ باڤک ساالر ،ھندا ژی ب ئولی و ھندا ژی ب رێ و رێسایێن وی وەالتێ خوە نرخاندینە ،لێ مروڤێن سوسیالیزم و خوەداوەندێن ئازادی و مروڤاتیێ فەیلەسوفێن مەزن مینا کارڵ مارکس گوتنەک ھەیە؛ دبێژە ئازادیا ژنێ پیڤەرێ ھەلسەنگاندا ئازادیا جڤاکیە ،دیسان ژی فەیلەسوفێ مەزنێ کورد عه‌بدۆاڵ ئۆجەالن یێ کو خوەدی فەلسەفەیەک کاریزمایی تەڤا ژینا خوە د رێیا ناسنامەیا ئازادیا ژن و ئازادیا گەالن دا رێکخستی دبێژە؛ ژنا ئازاد جڤاکێ ئازادە ،ژبەر ڤێ یەکێ دڤێ ژن ھەموو بەرخوەدانی و تێکوشینێ بکەت ژبوو کو ناسنامەیا ئازاد، دیسا ڤە مینا سەردەمێ نیولوتیکی و خوەداوەندیا شورەشا گوند و مروڤاتیێ ب دەست خوە بێخیت .ناسنامەیا ئازاد دناڤا جڤاکی دە ژ ھەڤ ژیانا ئازاد تێ پێک ئانین ،نرخاندنا ڤێ ناسنامەیێ گەر ب رێیێن لێک تێنەگەھشتنێ و دئالیێ دلینی یان ژی ل بن باندورا جڤاکەک بن دەست و کولە دە بە ھەڤ ژیانیا ئازاد پێک
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
10
نایێ ،ھەڤ ژیانا ئازاد جڤاکەک ئازاد بەرھەم دئینیە ،هاوژیانی ئازاد وات ه تێگه‌یشتنی دووالیه‌ن ه ل ه ژبەر ڤێ یەکێ گەرەک ئەم ل جڤاکێ کوردەواری مێزە یه‌كتر
بکەین .ئەڤ سەدان سالە جڤاکێ مە ژنێ ب دارێ زولمێ و کولەتیێ ھەڤژیانی پێرە دایە مەشاندن یان ژی مێر کەتیە ل بن باندورا باڤ و کالێن خوە و دینی و ھوزێ و ...وھەڤژیان ل ڤر ب بندەستی و مرنەک نوی دەست پێدکە ،کو تەنێ ژبوو حەز و خاستکێن جڤاکی دژین، نە تەنێ ئەو ژن و مێر ژیانەک زیندانکری دەرباس دکن بەلکو جڤاکەک نە ساخلەم و نەخوەش پەیدا دکەن .ژ وان ھزر و رامانێن وان یێن ژ ھەڤ جودا زارو چێدبن و پێشەروژا وان لسەر خەتا ل ھەڤ تێنەگەھشتنێ و ناکوکیان بەردەوام دکە ،پەیوەندیا ژن و مێر ل سەر بنەمایێ ژ ھەڤ تێنەگەھشتنێ دا ھیچ ئاریشەیەکا جڤاکی دچارچوڤێ زێھنیەتێ دا نابیت و نایێتە چارەسەرکرن ،ژبوو ڤێ پێنگاڤێ دڤێ زێھنیەت و دل ئاریەشەیێن جڤاکی بخوە ڤە بگرن .پێویستە بنەمایێن ئەتیک و ئەستاتیک و فەلسەفی و زانستی بخوەڤە بگرن، د چارچوڤێ سەردەمێ نوی دا و نویخازیا نھا ئانگۆ د سەردەمێ کاپیتەلیزمێ (مودرێنیەتی سەرمایەداری)یێ دە ،دڤێ ژن ژبوو ھەڤژیانا ئازاد ھەلویستێن زانستی ئەتیک وئەستاتیک فەلسەفی پراکتیک بکەت و بزانە کو ئەو بەرپرسیارا سەرەکیا ھەموو رولێ ژنێ یە دھەموو بوارێن ژیانێ دە و خوە ببینە ،دڤێ ژن بزانە ئەوێ چەوا ھەڤژیانا ئازاد پێک بینە و چ بکە و چەوا بژی، گەر نە ژن د پێگەھا شارستانیەتێ دە ب ئێمپریالیزمی خوە پیشان بدەت و ب کولەیی ژیان بکە ،بێ پیشاندانا ھەلوێستێن ئەتیک و ئەستاتیکی ،ژن وێ دەمێ دکەڤە خەتا بێ ئەخالقی و خوە فروشی و زیندانەکا بێ داوی دا .ھەڤژیانا ئازاد ژنەک ئازاد و خوەدی زێھنیەت و فەلسەفە دخوازیت ژبەرکو ژن جڤاکەکی ب ھەڤژیانا خوەرە ژیان دکە و ددە پەروەردە کرن..
ڕۆشنا ئیبراهیم
وەک ڕوونە کۆمەڵگه‌ی کوردی لەمێژە بیروڕا جیاوازەکانی ئافرەتانی نقوم کردوەو هەمیشە ڕێگر بونە لەوەی کە ئافرەتیش ڕای سەربەخۆی بەخۆی هەبێ و بتوانێ بەڕای ئازادی خۆی خودی خۆی بەرجەستە بکات .لە کۆمەڵگه‌یەکداین هێشتا ئافرەت ناتوانێ بە ئازادی ژیانی خۆی هەڵبژێرێ هێشتا ناتوانێ ڕایەکی هەبێ لەنێو خێزاندا و بەبیانوی ئەوەی کە ئەوان گەورەترن ،هەمیشە ده‌مگوت دەکرێ لەالیەن کەس وکاریانەوە بێدەنگ بکرێن! پرسیار ئەمەیە ئایا بۆچی ڕۆژبە ڕۆژ ڕۆژگار پێش دەکەوێ بەاڵم عەقڵیەتی کۆنەباوی هەندێ خێزان و کۆمەڵگه‌ی کوردی هەر بەرەودوا ئەچێ؟ وەاڵمه‌کان دەڵێن ،ئەوەی وایکردوە کە ئەم دیاردەو هەڵوێستانە بەردەوام بن تاکو ئێستاش تێنەگەشتنی ڕاستەقینەیە لە مانای ئافرەت و مافی ئافرەت و بەکەلتورکردنی خواردنی ماف و ئازادی ئافرەت لەالیەن هەندێ کۆمەڵگه و ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری و ده‌سه‌اڵته‌‌وە ،لەالیەکی ترەوه جێ بەجێکردنی یاسای بنەماڵەیی و پیاوساالری بۆتە هۆی ئەوەی وەچەکانی ئێستاش بەهەمان ڕێچکەدا بچن ،بۆیە بەمجۆرە ئەبێ هەمیشە لەژێردەستی گەوره‌کاندا بڕیاری ژیانی ئێمە بدرێ و بیرکردنەوەو ڕایە جیاوازەکانمان پشت گوێ بخرێ .ئایا بەڕاستی ئافرەت نیوەی کۆمەڵگه‌یە؟ گەر وابێ بۆچی هەمیشە مافەکانی و ڕایەجیاوازەکانی ڕەت ئەکرێنەوە؟ بۆچی دەبێ ژن تا کۆتایی تەمەنی باجی بڕیارەکانی گەورەکانی بدات و لەنێو ژیانێکی ناچاریدا بژێت!؟ لەڕاستیدا هەموو ئەمانە هۆکاری باش بیرنەکردن و تێنەگەشتنە بۆ ئافره‌ت و بەجێگەیاندنی ناڕۆشنبیریەتی خودی لەالیەن کەسانی گەورەتر یان زاڵتر بۆیە پێویست وایە چیتر ئافرەت مافی ئازادی هه‌بێت لەڕووی هەڵبژاردنی ژیانی تایبەتی خۆی و ڕایەجیاوازەکانی بەرامبەر ژیانی خۆی کە بەڕێژەیەکی زۆر ئەم مافە خوراوە .هاوژیانی ئازاد واته تێگه‌یشتنی دووالیه‌ن ه ل ه یه‌كتر ،نه‌ك خۆسه‌پاندن و ب ه مۆڵككردن، ئه‌مه‌ش تێكۆشانێكی مێژوویی و به‌رده‌وامی پێویسته،
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
11
هه‌تا ژنیش بتوانێ مافه‌كانی خۆی ل ه ژیانێكی هاوبه‌شدا ب ه ده‌ست بخات.
هه‌ر فكر و ڕامانێك دیل كرابێت ،ناتوانێ خزمه‌تی ئازادی بكات
جوانا سه‌رحه‌د
پێناسەکردن لە ژیاندا بنەمایە ،بە چ ڕوانگه‌یەک و چۆن پێناسە بکەین ،گرنگە .بۆ ئەوە پێویستە پرسیار بکەین و بگەین بە واتای هەر شتێک ،هه‌ر پرسیارێك ده‌توانێ واتا دیاری بکات ،لەوانەیە کە نەتوانین بگەین بە وەاڵمی هه‌موو پرسیاره‌كانمان ،بەاڵم هەر پرسیارێک گەیشتن بە نیوەی واتایە. بۆ هەر مرۆڤێک پرسیاری بنەمایی ژیان ئەمەیە؛ ئارمانج ل ه ژیان چییە؟ یان بۆچی ژیان دەکەین؟ بۆچی خۆمان دەپارێزین؟ وەاڵمی بۆچی ئەژین ئه‌گه‌ریش تەنانەت بە (وه‌چە خستنەوە ،پاراستن ،تێر کردن)-ەو ه پێناسە بکرێت لە بواری واتادا کەم دەبێت و تەنانەت ناتوانێ وەاڵمده‌ری پرسیاری "ئێمە کێین یانیش چیمان دەوێ" بێت؟ مرۆڤ هەبوونێکە پێوستی بە لێتێگەیشتنە ،تێگەیشتن بۆ خۆی دەبێتە هۆكاری دەرکەوتنی واتا. ... بەبێ ناسینی گیانله‌به‌ران ،مرۆڤبوون ،كۆمه‌ڵگ ه و بنه‌ماڵ ه ناتوانین ئامانج ل ه ژیان كردنیش ب ه باشی شرۆڤ ه بكه‌ین .بۆیە لە هەنگاوی یه‌کەمدا بۆ پێناسە کردنی کۆمەڵگ ه و تێکەاڵوی مرۆڤه‌كان ،پێویستە پێشەکی هەبوونی ژن و پیاو لە ناو کۆمه‌ڵگ ه و لە بن سێبەری ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالریدا بخه‌ینه به‌ر لێپرسینه‌و ه ك ه ئایا ئەو پێکەوە بوون و ئەو شێواز ه ژیانە دەتوانێ خزمەتی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و دیموکراتیک بکات؟ لەم پرسیارەدا ئه‌و ه ئاشكرا ده‌بێت ك ه هه‌ر فكر و ڕامانێك دیل كرابێت، ناتوانێ خزمه‌تی ئازادی بكات. هەنگاوی یه‌کەم بۆ سۆسیۆلوژیه‌کی ڕاستەقینه، تێگەیشتنێکی گشتی و به‌رفراوان ه لە ناوەڕۆک و شێوازی کۆیالیەتی لە ژێر سێبەری ئه‌قڵیه‌تێكی داگیرکەر
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
12
ی و رەگەزپارێزیدا ك ه بە هەزاران ساڵە لە سەر ژن سه‌پێنراوه ،شێوازی کۆیالیەتیەکی هەم ه الیەنەیە کە هەموو گۆڕەپانی ژیانی ژنی گرتوه‌ت ه به‌ر و کۆیالیه‌تی ژن بوه‌ت ه بنەمای کۆیالیه‌تی کۆمەڵگه‌ش .پێچەوانەی ئەم بابەتەش ئەوەیە لە ناخی ئازادی کۆمەڵگه‌دا ئازادی ژن هەیە واتا ژنی ئازاد نەبێ پێناسە و واتای کۆمەڵگه‌ی ئازادیش نابێت. لە پێناسە کردنی گەردوندا جیاوازی فیسیۆلۆژی گیانله‌به‌ران بابەتێکی ئاسایی و سروشتیە ،بەاڵم کاتێک ژن و پیاو وەکو هەبونێک پێناسە دەکرێت ،ئەو جیاوازیی ه ئاسایی و سروشتیە دەبێتە بنەما بۆ دەسەاڵتی پیاو و بۆ الوازی ژن ،لە وەها دۆخێکدا پێناسەی ژن وەکو ئامێری زۆرکردنی هەژمار ،ئامێرێک کە لە بواری جنسیه‌و ه ڕووبه‌ڕووی هه‌ر ڕه‌نگ ه چه‌وساندنه‌وه‌یەک ده‌بێته‌وه‌و ئامێرێك بۆ به‌رده‌وامی نه‌وه‌یه‌كی بێ داخواز و ...ده‌بێت .لێره‌دا ده‌توانین بڵێین ك ه ژن پێناسه‌ی بۆ ناكرێت و بێ واتا ده‌بێ ،بۆی ه وه‌كو ڕێبه‌ر ئاپۆش ئاماژه‌ی پێده‌دات؛ كۆمه‌ڵگه‌یەک ژنی تێدا بێ واتا بێت، بۆ خۆیشی بێ واتایه .ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی وه‌هادا بنه‌ماڵه و ژیانێكی هاوبه‌ش ك ه ببێت ه بنه‌مای ئیراد ه و فكرێكی ئازاد دروست و واتادار نابێت .بێگومان بۆ پێناسه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و هاوژیانی ئازاد ،سه‌ره‌تا پێناسه‌ی ژن و پیاوی ئازاد پێویسته. ب ه ڕوانگه‌یه‌كی ئیكۆلۆژیكی هاوبه‌ش پێویست ه چاو ل ه گه‌ردون بكرێت ،پێناسه‌ی ژیان ته‌نیا ل ه چوارچێوه‌ی وه‌چه‌خستنه‌وه‌دا بێگومان كه‌م و الوازه ،ڕوانگه‌یه‌كی ت خۆمان رجه و هاوكات ده‌بێ گشتی و هه‌م ه الیه‌ن ه مه به‌شێك له‌و ڕاستیه ببینین و خاڵی گرنگش ئه‌مه‌یه. پێویست ه مرۆڤایه‌تی ئه‌و ه بزانێت ك ه واتای ڕاسته‌قینه‌ی سۆسیالیسم و ژیانێكی ئازاد ل ه گه‌ڵ ژندا ب ه ئه‌نجام ده‌بێت .بۆی ه ده‌بێ پیاو ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری و مۆڵكداری خۆی به‌رامبه‌ر ب ه ژن تێپه‌ڕێنێت ،چونك ه هه‌تا ئه‌و ڕوانگ ه مۆڵكداری ە نەگۆڕێت ،ئه‌قڵیه‌تی ڕه‌گه‌زپارێزی ناروخێت .ئه‌وه‌ی ه ك ه ژن و پیاو پێویست ه هه‌بوونێكی ئازاد شایسته‌ی یه‌كتر ببینن و ل ه سه‌ر بنه‌مای فکر و ئیرادەیەکی ئازاد ژیانی هاوبه‌ش پێك بهێنن و ژیانێكی به‌م ڕه‌نگ ه بێگومان ده‌توانێ بكه‌وێت ه خزمه‌ت كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراتیك و ئازاد.
.......ﻛﻪﻟﺴﻮم ﺣﺴﻦ| رۆژﻧﺎﻣﻪوان
ئەوکاتەی بیری مرۆڤ سنوردار دەکرێت بێ ئیرادەش دەبێت بیرکردنەوە سەرچاوەی هەموو کردارێکە بە باش یان خراپ بەدەگمەن ڕودەدات .کەسێک کارێکی باش یان خراپ بکات و بیرکردنەوەیەکی قوڵی لە پشتەوە نەبێت ،وە زۆر جار بیرکردنەوە بۆخۆی پالنیشی تێدایە .پەندێک هەیە دەڵێت ماسی لەسەریەوە بۆگەن دەکات ،لە ئاینی زەردەشتیشدا دەڵێت" :بیری باش، گوفتاری باش ،کرداری باش" ،کەواتە بیرکردنەوە هۆکاری هەموو کردار و گوفتارێکە .لەوەتەی شەڕ هەیە هیچ دوژمنێک دەرەقەتی کورد نەهاتوە بەشەڕ کردن ،بەاڵم پالنی گۆڕینی بیری ئەوان بوو بەهۆی الوازکردنی ئیرادەیان ،هەردەم دەڵێم حیزبی بەعس دەرەقەتی کورد نەهات تا بتوانێت هەستی نەتەوایەتی الواز بکات ،بەس دەسەاڵتی کوردی لە کوردبوونی خۆی پەشیمانی کردەوە .دووژمنانی کورد لە ڕووبەرووبونەوەدا دەرەقەتی کورد نەدەهاتن بەاڵم هەزاران کلکیان لەدارەکانی خۆمان بۆ تەورەکان تاشی ،ملیۆنان کرمیان لەناو دارەکاندا دروست کرد تا
دارەکان بەچۆکدا بێنن ،هەمیشە مرۆڤەکان لە زوڵمدا لەبەرانبەر زوڵمدا بەهێز دەبن بەاڵم لەخۆشگوزەرانیدا تەمەڵ دەبن .لە هەموو واڵتێکدا دوژمنان کار لەسەر پێشەنگەکانی کۆمەڵگ ه دەکەن چونکە لەهەموو کۆمەڵگەیەکدا کۆمەڵێ کەس هەن نوخبەن ئیتر ئەوانی دیکە سەرقاڵی ژیانی خۆیانن ،ئیتر ئەم نوخبانەش زۆر مەترسیدارن بۆ مامەڵەکردن لەگەل دوژمناندا چونکە ئەمانە دەتوانن ببن بە پێشەنگ ،دەشتوانن ببن بە فرۆشیار ئەگەر ئامادەکاری دوژمن بگاتە رادەی ئینکاری ،ئەم پێشەنگانە لەوەتەی کورد هەیە شەهید کراون نموونە وەک شێخ سەعیدی پیران، قازی محمد ،قاسملو و ...بەاڵم بە مامەڵەکردن بە میللەتەوە بوون بەمایەی مانەوەی خۆیان و لەناو بردنی ئاواتی چەند ساڵەی گەلی بەش مەینەت، وەک بەرپرسانی باشوری کوردستان هەر لە مەال مستەفاوە بیگرە تادەگاتە جەالل تالەبانی و مەسعود بەرزانی بۆ مانەوەی خۆیان شۆڕشیان دۆراند ،مەال مستەفا کاتێک دەڵێن شۆڕش واز لێبێنە دەڵێت باشە لەپێناو ژیانی خۆیدا هیوای هەزاران کوردی لەناو
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
13
برد ،حیزبەکانی باشوری کوردستان هەمیشە وتویانە بەبێ پشتیوان شۆڕش ناکرێت بۆیە هەوڵیانداوە بۆ پشتیوانیک پەنا بۆدوژمنێک ببەن .ئاخر من مناڵێک بووم فێری ئەوە بووم کە کوردستان چوارپارچەکراوە هەرپارچەیەکی لەبن دەستی دوژمنێکدایە ئیتر چۆن ئەم دوژمنانە کە داگیرکاری وواڵتی منە ،گەلی من دەچەوسێنێتەوە ئیتر ئەمە چۆن دەبێت بەدۆستی من؟ بەاڵم ئەم حیزبانەی باشور چۆن نەیاندەزانی و دەستیان دەخستە ناودەستیان و بەڵێنی دۆستایەتیان دەدا؟ پەیماننامەکانیش هەمیشە لەسەر هاوکاری بەهاوکاری بووە ئەوەشی دوژمن لە ئەمانی ویستوە چیبوە؟ دوژمنایەتی کوردانی پارچەکانی بندەستی ئەوان ،پالن دانان و گرتن و تەسلیم کردن ،ئاخر بەملی شکاوتان ئەمە ناوی دەنێن شۆڕشی کوردایەتی؟ یان ئازادی؟ یانیش ته‌سلیم كردن و فروشتنی گه‌لی كورده؟! با بێمە سەر بێ ئیرادەکردنی گەلی باشور لەسایەی ئازادیدا .بێ ڕۆڵ و کاریگەری کرا ،بێ بیر و بۆچون کرا ،کاتێک هەموو میللەتی باشور ئەقڵی خۆیان دایە دەستی پێشەنگەکانی کوردی باشور ،پێشەنگەکانیش کاتێ ئەقڵیان بەدەست دوژمنانی خۆیانەوە بوو دەبێت چی بگوزەرێت ٢٦ ،ساڵ حوکمڕانی بۆ بێ ئیرادەکردنی گەل ئەم کۆمەڵگه‌یەی لێ بەرهەم هات ،ڕەنگە لەزۆربەی نوسینەکانم و قسەکانمدا ئاماژەم بە وێرانکردنی گوندەکان و بێ بەرهەم کردنی جوتیارەکان کردبێت بەاڵم هێشتا دڵم ئارام ناگرێت باسی نەکەم چونکە هێشتا بێ چارەسەرەو نەمانتوانیوە کاریگەری خۆمان دروست بکەین ،کاتێک خەڵکی گوندەکان بەتایبەتی دانیشتوانی ئۆردوگا زۆرەملیەکان کە لە ١٩٧٨دا بە بارکردنی گوندەکان حیزبی بەعس دروستی کردبوون بە حەز و عەشقەوە بۆسەر زەوی و ئاوەکانیان گەرانەوە ،دەسەاڵتی باشور پالنی چۆڵکردنی گوندەکانی داڕشت حیزبی بەعس بەزۆر دەیهێنانە کەمپەکان بەاڵم دەسەاڵتی کوردی بە ئارەزوی خۆیان پێی چۆڵ کردن ،بە گرانکردنی پێداویستی کشتوکاڵ و هەرزانکردنی بەرهەمەکانیان بە هێنانی بەرهەمی بێگانە ،بە فەرمانبەرکردن و چەکدارکردنی گەنجان ڕژاندنی پارەیەکی زۆر لە جێگای موچە بوو بە هۆکارێک هیچ گەنجیک نە بە قسەی گه‌وره‌تر ل ه خۆی هەستێت و دانیشیت و نە تاقەتی عارەق ڕشتنی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
14
هەبێت ،ئیتر نە میللەتی نەفام و نە دەسەاڵتداری واڵت فرۆش بیریان لە پاشەڕۆژی نەدەکردەوە ،ئیتر ملهوڕی و هەموو جۆرە بەدرەوشتیەک هەر لە واڵت فرۆشانەوە بیگرە تا دەگاتە خەڵکی داماو بەردەوام بوو ،ژیانێکی ئەوروپی ژیانێکی ئاژەاڵنە وا تێوەگالبوون نرخی مرۆڤ و راستی نەمابوو لە هەموو جێگایەک لەهەموو کەناڵێک لەزۆرینەی ماڵەکان ئەوەی هەبوو بەدرەوشتی بوو؛ بەدڕەوشتی لە قسەکردن ،بەدڕەوشتی لە خواردن، بەدڕەوشتی هاوسەرگیری ،بەدڕەوشتی لە خێزانداری، لەپەروەردە ،لە تەندروستی ،لەراگەیاندن ،لەدادگا، لە کڕێن و فروشتن ،لەبەرهەم هێنان و لەمرۆڤایەتی، بێگومان بەدڕەوشتی لەسیاسەت سەرچاوەی بەدڕەوشتی هەموویانه .هەموومان دەمانزانی بەخشینی بێ بەرانبەر نیە ئەمانە بۆچی وەریان دەگرت و بۆچی دەیان بەخشی؟ بۆ دۆڕاندنی ئایندەی ئەم واڵتە ،ئایندەی چوار ملیۆن کەسیان وا فرۆشت بەسەد ساڵی دیکە نایتەوە سەر دۆخی خۆی ،کەس ئامادە نەبوو شەقێک لە پارەی حەرامی هەڵدات و خۆشی بە دیندار و موسڵمان دەزانێ، چاوەڕیبوو لەو دونیاش کونجی بەهەشت جێگای بێت! ئیتر گەلێکی کورت بیر ،گەلێک تەنها بیر لە چوار ساڵی تەمەنی بکاتەوە دەبێت چاوەڕێی چی لێ بکرێت؟ تاوانێک کە بەسەر خەڵکی گەرمیان و کەرکوک و خورماتویاندا هێنا ئەنفالێکی دیکەبوو ،ئاخر کامە وشە قابیلی ئەمانەیە ،گوناهە زوڵم لەئاژەڵ بکرێت و ناوی ئەمانەی لێ بنێرت ،پیسی ئەم دەسەاڵتدارانەی باشور هیچ بۆگەنێیەکی ناگاتێ ،تاکەچارەیەک کەماوە وەک دەڵێن تا پێستەکە سەگ نەیبردوە گەڕانەوەی میللەت و بڕیار دانیەتی لەسەر ژیانی خۆی و خاک و گەلەکەی لەسەر بڕیاردانی خۆبەڕێوەبەری خۆی و ئیتر ئەقڵی خۆی نەداتە دەست کەسانێکی بێ ئەقڵ ،دیاری کردنی بەرێوەبەری راستگۆ و بەتوانا و دڵسۆز تاکە ئەرکە کە چارەسەری ئەم شکستەو هەستانەوەی میللەت بکات.
ﺷﻮازی ﻣﺎﻣ ﮐﺮدن ﻟﮔڵ ژﻧﺎﻧﯽ ﺧﻮرﻣﺎﺗﻮو، دووﺑﺎرەﮐﺮدﻧوەی ﻣﮋووی ڕەﺷﯽ ﺷﻪﻧﮕﺎﻟ
......تارا حسێن ــ جێگری هاوسه‌رۆكی ته‌ڤگه‌ری ئازادی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان
گه‌لی كورد ل ه باشوری كوردستان ب ه به‌رده‌وامی ل ه ناو خه‌بات و تێكۆشاندا بوو ه هه‌رگیز ته‌سلیم بوونی نه‌ناسیوه ،به‌اڵم بۆ به‌دبه‌ختی و چانسی ئه‌م گه‌ل ه قوربانیده‌ر و به‌رخۆدێره ،هه‌رگیز نه‌بوو ب ه خاوه‌نی ڕێبه‌ر و سه‌ركرده‌یه‌كی تێگه‌یشتوو پێگه‌ییشتوو ب ه سیاسه‌ت و خوێندنه‌وه‌ی لۆژیكی بۆ ڕه‌وش و ڕۆژه‌ڤ و پێشهاته‌كان ،بۆ ئه‌وه‌ی دۆخی خه‌ڵك و قوربانییه‌كانیان ب ه هه‌ده‌ر نه‌ڕوات و بگه‌ن ه ئاستی ژیانێكی ئازاد و دیموكرات و شایسته ،ل ه ڕۆژی ئه‌مڕۆشدا باشوری كوردستان ب ه هه‌ستیار ترین دۆخی خۆیدا تێده‌په‌رێت ،بێگومان ئه‌و دۆخه‌ی ئێستا ڕوبه‌ڕوی ،به‌ڵكو گه‌له‌كه‌مان بووه‌ته‌و ه ناكرێ ب ه دۆخێكی ئانی و ئاوارته‌ی بخوێنینه‌وه ده‌رئه‌نجامی دوو ده‌ی ه زیاتر ل ه سیاسه‌تی ناته‌ندروست و تاكڕه‌وی ل ه بڕیاردان و ب ه هه‌ند وه‌رنه‌گرتنی پرس ه گرنگ ه نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و ژیانییه‌كانی گه‌ل بووه ،زیاتر ل ه بیست و شه‌ش ساڵ حوكمی بنه‌ماڵه‌یی ل ه چوارچێوه‌ی زهنییه‌تێكی ده‌سه‌اڵتداری دوور له هه‌موو پێوان ه و پره‌نسیپه‌كانی دیموكراتی و به‌ڕێوه‌بردن
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
15
ئه‌نجامه‌كه‌ی ده‌بێت ڕوون بێت! ك ه دواجار ل ه ده‌ستدانی ته‌واوی ده‌ستكه‌وت ه نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی و كارگێڕی و ئابوری و.....هتد له‌م باشوری كوردستاندا به‌رده‌وام سیاسه‌تی وابه‌سته‌یی ب ه داگیركارانه‌وه به‌ڕێوه‌براوه ،سیاسه‌تی ته‌سلیم بوون و هاوكار و پشتوپه‌نای ئه‌و واڵتانه‌ی ك ه گه‌لی كوردیان كۆمه‌ڵكوژ كردوو ه و تا هه‌نوكه‌ش له‌سه‌ر خوێنی گه‌له‌كه‌مان ژیان ده‌كه‌ن ،ئه‌و هێزانه‌ی هه‌میش ه له‌سه‌ر په‌رته‌واز ه كردن و ناكۆكی خستن ه نێوان گه‌لی كورد درێژ ه ب ه مانه‌و ه و ده‌سه‌اڵتداری خۆیان ده‌ده‌ن ،تا دوا ڕاد ه سه‌روه‌ری خاك و داهاتی ژێرزه‌وی و سه‌روه‌تی نیشتیمانیان ته‌سلیم ب ه داگیركاران كرد به‌تایبه‌تی ده‌وڵه‌تی توركیا ،دواجاریش پاش به‌ده‌ستخستنی هه‌موو قورسایی و سه‌روه‌رییه‌ك ب ه پیالنێكی دۆزه‌خیانه‌ی خودی توركیا و هاوكاره‌كانی ،بارزانی و پارتییان ڕاكێشای ه ناو یاریه‌كی مه‌ترسیدار ب ه ناوی (ڕیفراندۆم)، ك ه ئامانجیان ته‌نها ل ه ناوبردنی ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه نه‌بوو، به‌ڵكو له‌و ه ترسناكتر ،داگیركارییه‌كی تری خاك بوو ك ه ب ه خوێنی هه‌زاران ڕۆڵه‌ی واڵتپارێز و هه‌ژار و به‌شمه‌ینه‌تی ئه‌م واڵت ه هاتبو ه ڕزگار كردن ،به‌اڵم تێنه‌گه‌شتنی ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه و به‌تایبه‌تتر خودی بارزانی ل ه دونیای سیاسه‌تی ناوچه‌ك ه و تایبه‌تتر داگیركاران، نه‌خوێندنه‌وه‌ی دۆخی ناوچه‌ك ه و پیالنگێڕییه‌كان نه‌زانین و تێنه‌گه‌شتن ه ل ه خودی چه‌مكی سیاسه‌ت، مامه‌ڵ ه كردن له‌گه‌ڵ دوژمن ب ه زهنییه‌تی ته‌سلیمكاری و ب ه خاوه‌نماڵ كردن و پشت كردن ه گه‌لی خۆت و به‌شه‌كانی تری كوردستان ،به الوه‌نانی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی و ئاوا كردنی یه‌كێتی نێوانیان ،دواجار دۆخێكی هینای ه ئاراو ه ك ه ل ه چه‌ند كاتژمێرێكدا په‌نجاودوو له‌سه‌دی خاكی باشوری كوردستان ته‌سلیم بكه‌ن ،جگ ه ل ه وێرانكردن و سوتاندنی هه‌زاران ماڵی كوردان و ده‌ستدرێژی كردن ه سه‌ریان و ئاواره‌بونیان نمونه‌ی خه‌ڵكی خورماتوو، گه‌ڕانه‌و ه بۆ سنوره‌كانی ڕاپه‌ڕینی 1991هه‌رچه‌ند ه ئه‌م دۆخ ه ب ه بیانووی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆمه‌و ه به‌سه‌ر گه‌له‌كه‌مانیان هێنا ،به‌اڵم ئه‌و ه ته‌نها هۆكار نه‌بوو وه‌كو له‌سه‌ره‌وه‌ش ئاماژه‌م پێدا ،ئێمه له‌به‌رامبه‌ر به‌و دۆخه‌دا وه‌كو ته‌ڤگه‌ری ئازادی ویژدانمان ئارام ه بۆ مێژوو ك ه نه‌بوین ب ه به‌شێك له‌و وێرانكاری و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
16
ته‌سلیمكاریی ه و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هۆشداریمان دابوو ب ه گه‌له‌كه‌مان و ڕای گشتی ،ل ه مه‌رام و مه‌ترسییه‌كانی پاش ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم و پرۆژه‌شمان وه‌كو ئاڵته‌رناتیڤ پێشكه‌ش كرد ك ه بۆ هه‌نوكه‌ش دیسانه‌و ه چاره‌سه‌ره، ئه‌م مۆدێل ه ل ه سیاسه‌ت و به‌ڕێوه‌بردن به‌سه‌ر چووه و پێویست ه چیتر مۆدێلی نوێ و فكر و پرۆژه‌ی نوێ بێت ه ئاراوه و خۆی نمایش بكات و هیواو ئیراد ه بۆ گه‌ل بگه‌ڕێنێته‌وه ،ب ه پێچه‌وانه‌و ه داهاتویه‌كی مه‌ترسیدارتر چاوه‌ڕوانمان ده‌كات ،له‌و چاره‌نوس ه ڕه‌شانه‌شدا ژنان پشكی شێریان به‌رده‌كه‌وێت ،بۆی ه بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌و قۆناغ ه و پێشخستنی مۆدێلێكی نوێ بۆ به‌سیسته‌م كردن و چه‌سپاندنی دیموكراتیه‌ت ل ه هه‌رێمه‌كه‌ماندا، پێویست ه ژنان ڕۆڵی سه‌ره‌كی و پێشه‌نگ ببینن ،تاك ه گه‌ره‌نتی گۆڕانكاریش ب ه ژنان و ئیراده‌ی ژنان ده‌كرێت، خۆ ئه‌ركدار بینینی ژنان له‌م بابه‌ته‌دا پیرۆزترین و واتادارترین ژیان ه و گه‌ڕانه‌وه‌ی شكۆ و به‌های ه بۆ كۆمه‌ڵگه. ئه‌وه‌ی ك ه ل ه ئه‌نجامی ریفراندۆمدا ژنان ل ه ناوچه‌كانی كه‌ركوك ،داقۆق و به‌تایبه‌تی خۆرماتوو ڕووبه‌ڕوو هاتنه‌وه ،دووباره‌كردنه‌وه‌ی مێژووی شه‌نگال مامه‌ڵ ه كردنی ب ه ژنان بوو و زۆر به‌داخه‌و ه ك ه ئه‌م كاره‌سات ه دڵته‌زێنانه‌شیان ل ه چاوی ڕاگه‌یانده‌كان شارده‌و ه و كه‌س ب ه ئاگا نه‌هات له‌م دۆخه .بۆی ه پێویست ه ژنان وه‌ك چۆن ل ه ماڵه‌كاندا ڕۆڵی به‌ڕێوه‌به‌ر ده‌بینن و سه‌ركه‌وتون ،به‌هه‌مان شێوه بۆ كورتكردنی ده‌ستی داگیركاران و ئه‌وانه‌ی ك ه ده‌ستدرێژیی فیزیك و رۆحی ژنانی كوردیان كردو ه و بۆ ئه‌وه‌ی داهاتویه‌كی جوان بۆ نه‌وه‌كان مسۆگه‌ر بكه‌ن ،ئه‌ركی سه‌رشانی خۆیان پێكبهێنن ل ه خۆڕێكخستن و خۆپاراستن و به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه‌دا ،ئاماده‌كاری و پالنسازییان هه‌بێت ك ه ل ه سیستم و داموده‌زگا كارگێڕی و یاسایی و حكومییه‌كاندا ڕۆڵیان هه‌بێت ،دواجار كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌خالقی و ئازاد و دیموكرات به‌م چه‌شن ه دێت ه ئافراندن ،ب ه پێچه‌وانه‌و ه ناتوانین خۆمان ل ه كۆمه‌ڵكوژی و مێژووی ڕه‌شی ڕابردوومان ده‌رباز بكه‌ین .هاوكات پێویست ه هه‌وڵ بۆ ئاشكرا كردنی كۆمه‌ڵكوژی و كاره‌ساتی خورماتو و به‌تایبه‌ت ئه‌و جنایه‌تان ه ك ه ب ه سه‌ر ژناندا هاتووه، بده‌ین ل ه ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا .ههروهها به‌رامبه‌ر
به‌م بێده‌نگیی ه له ئاستی جیهانید‌ا خاوه‌ن هه‌ڵوێست بین .بێده‌نگی ئێمه‌ی ژن ل ه رۆژی ئه‌مڕۆدا خورماتو و شه‌نگاله‌كانمان بۆ دووبار ه ده‌كاته‌وه .ئه‌گه‌ر ئێمه‌ی ژنانی كورد و كوردستانی به‌رامبه‌ر به‌و هه‌موو كاره‌سات ه ك ه ب ه سه‌ر ژنان ل ه شه‌نگال ،كۆبانی و هاوكات ناوچ ه عه‌ره‌بیه‌كاندا هاتبوو ب ه ده‌نگ هاتبان و هه‌ڵوێستێكی هاوبه‌شمان هه‌بوای ه ل ه بواری رێكخستن و هاتن ه الی بێگومان كاره‌ساتی خورماتو و مامه‌ڵ ه ب ه یه‌ك، جه‌سته‌ی ژنان ل ه
سه‌ر جاده‌كانی ئه‌م شارۆچكه‌ی ه خۆی نه‌ده‌كردوه. دووبار ه بۆی ه ئێمه‌ی ژنان به‌رامبه‌ر به‌م دۆخ ه به‌رپرسیارین و پێویست ه چیدی له‌م ه زیاتر ب ه بێ هه‌ڵوێست بوونمان نه‌بین ه پاڵنه‌ر بۆ سیاسه‌ت ه چه‌وت و هه‌ڵه‌ی ده‌سه‌اڵتی گشتی و هه‌تا له‌م ه دره‌نگتر نه‌بووه، بتوانین پێش ل ه كاره‌ساته‌كانی داهاتوو بگرین. ئه‌گه‌ر گوزه‌رێك ب ه ڕابردوو و ب ه شكسته‌كاندا بكه‌ین ده‌بینین ك ه تاكڕه‌وی زهنییه‌تی ڕه‌گه‌زگه‌رای پیاوساالری و پیرساالری به شێوه‌یه‌كی ناعه‌قاڵنی ئه‌م دۆخه‌ی ئافراندوو ه ك ه دواجار گێژاوێكی هێناوه‌ت ه بوون پێویست ه زانایان ه دژ ه ژه‌هره‌كانی بدۆزینه‌وه‌و چاره‌سه‌ری بۆ بهێنین ،ئه‌ویش بازدان و تێپه‌ڕاندنی ئه‌م قۆناغه‌ی ه و ئاوا كردنی قۆناغێكی نوێی ه ب ه فكر و ڕامانێكی نوێ ب ه ئه‌نه‌رژی و وزه‌ی نوێ ك ه خۆی ل ه تواناو ئیراده‌ی ژنان و گه‌نجان ده‌بینێته‌وه ،پێویست ه ل ه ئه‌مڕۆ به‌دواو ه ژنان قۆڵی ژنانه‌ی لێ هه‌ڵماڵن و ببن ه پێشڕه و و پێشه‌نگی شۆڕشێكی نوێی مه‌ده‌نی و دیموكراتی بێ جیاوازی ئه‌تنیك و بیر و ئایدیا ونه‌ته‌وه‌ی جیاواز، ئه‌وه‌ی له‌سه‌د ساڵی ڕابردوو نه‌توانراو ه به‌ده‌ست
بێت ،ئه‌م شۆڕش ه به‌ده‌ستی بێنێت ،ئه‌وه‌ی پیاوان قۆرخیان كرد ،ژنان ئازادی بكه‌ن و بیخه‌نه‌و ه خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی ه گشتییه‌كانی گه‌ل و نیشتیمانه‌وه ،ئه‌وه‌ی شامانه‌كان بیست و شه‌ش ساڵ ه به‌سه‌ر ژنان و گه‌نجانی باشووریدا ده‌هێنن ،لێر ه ب ه دواو ه دایك ڕۆڵی دایكایه‌تی بگێڕێت بۆ نه‌وه‌كانی و ئارامی و سه‌قامگیرییان بۆ فه‌راهه‌م بكات ،ئه‌م قۆناغ ه نوێی ه به‌م ڕه‌نگ ه ده‌توانێت جیاوازی نمونه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتو پێشبخات، پێچه‌وانه‌و ه ب ه مێژووی داگیركاری پیا و سا ال ر ی قۆ ر خكا ر ی خۆی دووبار ه ده‌كاته‌وه...
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
17
ژﯾﺎﻧﯽ ﺋﺎزاد ﻟﮔڵ ﺋو ژﻧدا ﺋﺳﺘﻣ ﻛ ﺑ ﺑرﮔﺮﯾﯿ و ﻛﺮاوه ﺑﻪ ﻣﻮﻚ گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
18
* ب ه قه‌ڵه‌می به‌ڕێز عه‌بدواڵ ئوجاالن * ل ه كتێبی مانیفستۆی شارستانێتی دیموكراتیك «كێشه‌ی كورد و ڕێگه‌چاره‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك» وه‌رگیراوه. * به‌شی یه‌كه‌م ...
تا پەیوەندی نێوان ژن و پیاو دەركی پێنەكرێت، هیچ كێشەیەكی كۆمەاڵیەتی بەپێی پێویست دەركی پێناكرێت و چارەسەریش ناكرێت .چونكە كێشەكانی پەیوەندی نێوان ژن -پیاو بناخەی كێشەكانی كۆمەڵگ ه پێكدێنێت .دامەزراوەی هاوسەرێتی كە لە كۆمەڵگه‌ی پلەداری‌و شارستانیه‌تدا بەشێوەیەكی یەكالیەنە بەسەر ژندا دەسەپێنرێت ،بەمجۆرە بناخەی دامەزراوەیەكی كۆیالیەتی و پاشكۆیەتیەك دادەنرێت كە لەسروشتدا هیچ بوونەوەرێك تێیدا ناژی و تایبەت بە كۆمەڵگه‌ی مرۆڤە .یەكەمین ستاتۆی چەوسێنەر -چەوساوەی كۆمەاڵیەتی ،چینایەتی و نەتەوەیی بەردەوام لەسەر ئەو بناخەیە هەڵدەكشێت .دیسان ئەو واقیعە لەژێر هەمووجۆرە شەڕ و پێكدادانێكدا شاراوەیە .ئەو شتەی مێژووی شارستانیه‌ت بەتایبەتیش دوا قۆناخەكەی، شاردویەتیەوە، سەرمایەداری، مۆدێرنیتەی بەشێوەیەكی پێچەوانە و نەرێنی پیشانیداوە ئەو راستیانەی سەبارەت بەستاتۆی كۆیالیەتی ژنە؛ ژن كە لە كۆمەڵگه‌ی شارستانیه‌تدا ناوی لەگەڵ شەیتان هاوتا و یەكسان كراوە ،لە سۆسیۆلۆژیای مۆدێرنیتەدا ماڵیكراوترین كەسایەتی كۆنفۆڕمیزم‌و دایكی مندااڵن‌و ێ دەستهەقەكەی ماڵەوەیە. كاركەرە ب تێگەیشتنی سەرجەم شێوە و ناوەڕۆكی ئاستی ئەو كۆیالیەتیەی بەدەستی پیاوی چەوسێنەر و زۆردار بەهەزاران ساڵ دەرخواردی ژیانی ژن دراوە ،دەبووایە یەكەمین هەنگاوی سۆسیۆلۆژیای راستیەكان بێت. چونكە فۆڕمەكانی چەوسانەوە و كۆیالیەتی ئەو بوارە ،شێوەی بەرایی سەرجەم شێوەكانی چەوسانەوە و كۆیالیەتی كۆمەڵگه‌یە .پێچەوانەكەشی لەجێگای خۆیدایە .تێكۆشانی ئازادی و یەكسانی بەرامبەر ئەو چەوسانەوەو كۆیالیەتیەی دەرخواردی ژیانی ژن دراوە،
هەروەها ئاستی دەستكەوتەكانی ئەو تێكۆشانەش بناخەی تێكۆشانی ئازادی و یەكسانییە بەرامبەر چەوسانەوە و كۆیالیەتی سەرجەم بوارەكانی كۆمەڵگه. هۆكاری سەرەكی پەرەنەسەندنی تەندروستانەی تێكۆشانی ئازادی و یەكسانی لەمێژووی شارستانیه‌ت و مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدا و بەدەست نەهێنانی سەركەوتنێكی بەهێز ،دەگەڕێتەوە بۆ تێنەگەیشتنی زهنیەت و دامەزراوەكانی چەوسانەوە و كۆیالیەتی كە دەرخواردی ژیانی ژن دراوە و شێوەی پێدراوە .هەروەها تێكۆشان لەبەرامبەریاندا بەبنەما وەرنەگیراوە .پێشینان گوتوویانە؛ ماسی لەسەریەوە بۆگەن دەبێت .كاتێك بناخە تۆكم ه و راست نەبێت ،ئەوا ئەو تەالرەی ئاوا دەكرێت خۆی بەرامبەر بچووكترین زەمینلەرزە ناگرێت و لەرووخان رزگاری نابێت .ئەو واقیعەی لەمێژوو و رۆژگاری ئەمڕۆماندا روویداوە پڕ لەو نموونانەیە. لەو سۆنگەیەوە؛ قاڵبوونەوە لەسەر دیاردەی ژن، ههروهها ل ه كاتی هه‌وڵه‌كانی چاره‌سه‌ركردنی كێشەكانی كۆمەڵگ ه ب ه سه‌رچاوه‌دانانی ژیانی ژن بۆ هه‌وڵه‌كانی ئازادی و یه‌كسانی؛ هەم پێویستە ببێتە رێبازی سەرەكی ،هەم ببێتە بناخەی هەوڵە زانستی‌و ئەخالقی و ئیستاتیكەكان .هه‌ر رێبازێكی توێژینەوەی ك ه بێبەش بێت لەراستی ژن ،ههروهها ئه‌و تێكۆشانه‌ی ئازادی و یەكسانی كە ژنی نەكردبێتە تەوەرەی خۆی بەحەقیقەت ناگات ،ئازادی‌و یەكسانیش دەستەبەر ناكات. بەرلەهەموو شتێك پێناسەكردنی ژن‌و دەستنیشانكردنی رۆڵەكەی لەژیانی كۆمەڵگه‌دا بۆ گه‌یشتن ب ه ژیانی راست مەرجە .بەهۆی تایبەتمەندییە بایۆلۆژی و ستاتۆ كۆمەاڵیەتیەكەی ژنەوە ئاماژە بەو داوەرییە ناكەین. وەك كەینونە و بوونێك دەستەواژەی ژن گرنگە .بەو رادەیەی ژن پێناسە بكرێت ئەگەری پێناسەكردنی پیاویش هەیە .لەمیانەی دەست پێكردن بە پیاوەوە
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
19
ناتوانین پێناسەیەكی راست بۆ ژن‌و ژیان بكەین .بوونی سروشتی ژن لەپێگەیەكی ناوەندیتردایە .لەبواری بایۆلۆژیشەوە دۆخەكە بەمجۆرەیە .بچوككردنەوەی ستاتۆ و بێكاریگەركردنی ژن لەالیەن كۆمەڵگه‌ی پیاوساالرییەوە پێویستە تێگەیشتنی راستی ژنمان لێ بەربەست نەكات .سروشتی ژیان زیاتر پەیوەندی بە ژنەوە هەیە .پەراوێزخستن و بەدەرنانی ژن لە ژیانی كۆمەاڵیەتی ئەو راستیە ناگۆڕێت ،بەپێچەوانەوە دەیسەلمێنێت .پیاو بە هێزە لەناوبەر و زۆردارەكەیەوە لەراستیدا لەكەسایەتی ژندا هێرش دەكاتە سەر ژیان. بەو سیفەتەی بااڵدەستی كۆمەڵگه‌یە دوژمنایەتی پیاو بۆ ژیان و وێرانكردنی لەنزیكەوە پابەندی ئەو واقیعە كۆمەاڵیەتیەیە كەتێیدا دەژی. كاتێك ئەو داوەریەمان دەكەین بەگەردوونی دەشێت دوالیزمی وزە -ماددە بەبنەما بگرین .بە بەراورد لەگەڵ ماددە وزە سەرەكیترە .خودی ماددەش وزەی بەبونیاد بووە .ماددەش شێوەی شاردنەوەی وزە و بوونەكەیەتی كە بووە بە فۆڕم .بەو تایبەتمەندێتیەوە ماددە وزە دەخاتە قەفەسەوە و لێشاو و جولەكەی دەوەستێنێت. پشكی وزەی هەر فۆڕمێكی ماددە لێك جیاوازە .هەڵبەتە ئەو جیاوازیەی وزەش جیاوازی نێوان فۆڕم و بونیادە مادییەكان دەست نیشان دەكات .وزەی ماددە و فۆڕمی ژن لەگەڵ وزەی ماددەی پیاو جیاوازە .ئەو وزەیەی ژن هەڵیگرتووە هەم زیاترە هەم چۆنیەتی وزەكە جیاوازترە .فۆڕمی ژن سەرچاوەی ئافراندنی ئەو جیاوازیەیە .كاتێك لەسروشتی كۆمەڵگه‌دا وزەی پیاو بۆ ئامێرەكانی دەسەاڵت دەگۆڕێت دۆخی شێوە و فۆڕمی ماددی بەدەست دێنێت .بەو سیفەتەی وزەی ساردەوەبووە شێوەكانی لەتەواوی گەردوون محافەزەكارن .بوون بە پیاوی زاڵ یان بااڵدەست لەكۆمەڵگه‌دا گەیشتنە بەدۆخی شێوەگرتنی دەسەاڵت .بەو حاڵەتەشیەوە ئەو وزەیەی هەڵیگرتووە زیاتر فۆڕمی بەدەستهێناوە .ئەو وزەیەی بۆ فۆڕم نەگۆڕاوە كەمە و لەكەسانێكی زۆر دەگمەندا روودەدات .وز ه ل ه زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كانی ژندا نابێت ه فۆرم و ناكه‌وێت ه ناو فۆرمێكه‌وه .لە ژندا وزە دۆخی لێشاو و بزێوی خۆی دەپارێزێت .ئەگەر نەخرێتە ناو فۆڕم و هزری پیاو و تێیدا بەند نەكرێت ،ئەوا بەسیفەتی وزەی ژیان بەردەوامی بەلێشاو و بزێوی خۆی دەدات .جوانی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
20
و شاعیرێتی و پۆتانسێلی واتای ژن كە نەبووە بە بەستەڵەك لەنزیكەوە گرێدراوی ئەو دۆخەی وزەیە .بۆ تێگەیشتنی ئەو راستیە پێویستە لەقوواڵییەوە دەرك بە ژیانی زیندوو بكرێت. پەرەسەندنی ژیانێك كە بەژیانی مرۆڤ گەیشتووە دەشێت تا رادەیەك پێناسە بكرێت یان پێویستە پێناسە بكرێت .بەرلەهەموو شتێك پێویستە لێپرسینەوە و بەدواداچوون لەبارەی مەبەستی ژیان بكرێت ،بۆچی دەژین؟ بۆچی ژیان درێژە بەخۆی دەدات ،خۆراكی پێدەدات و بەرگری لێدەكات؟ ئەگەر بڵێین؛ ژیان پێویستی بەخۆراك ،پاراستن و زۆربوون هەیە، بەهەر حاڵ بەشی وەاڵمدانەوە ناكات .ئەو پرسیارەی ێ دەكەین ،خۆراك دوای ئەوە زەقبكرێتەوە بۆچی زاوز دەخۆین‌و بەرگری لەخۆمان دەكەین؟ كاتێك وەاڵمەكەی «لەپێناو ژیان» بێت ئەوا دەكەوینە ناو بازنەی نەزۆك و بەتاڵەوە .كەوتنە ناو دۆخی دووبارەی بازنەی بەتاڵەوە وەاڵم نییە .ئاستەكانی زهنیەت و دیاردەی تێگەیشتن كە وەك شێوەیەكی وزە تا ئاستی مرۆڤ، پەرەسەندن و گەشەكردنی بەخۆیەوە بینیوە هەندێك سەرەداوی وەاڵم بەدەستەوە دەدات .پەرەسەندنی گەردوون تا ئاستی مرۆڤ هێزێكی واتا دەخاتەڕوو كە بەردەوام لەگەشەكردندایە .ئەو راستیە پۆتانسێل یاخود وزەی شاراوەی گەردوون وەك بڵێی خوازیارە ێ بكرێت‌و بەئەنجامێكی بەمجۆرە ئاشكرا بێت ،دەركی پ بگات .پێویستی تێگەیشتن و حاڵیبوون ئارەزووی سەرەكی گەردوونە .ئەو پرسیارەی لەو خاڵە بەدواوە بوروژێنرێت پێویستە سەبارەت بە خودی تێگەیشتن و ێ بگەین‌و حاڵیبوون بێت .ئەو شتە چییە كە خوازیارە ت روون بێتەوە؟ لە پەرتووكی پیرۆزدا خودا دەفەرمووێت «من نهێنی و پەنهانیەك بووم ،بۆ لێتێگەیشتنم گەردوونم ئافراند» ،لەوانەیە ئەوە وەاڵمێكی پرسیارەكەمان بێت ،بەاڵم تێرو تەسەل نییە .پێویستی تێگەیشتن یان بوون بەبابەتی تێگەیشتن تەواو تێری پێناسەكردنی واتا ناكات .بەاڵم تا رادەیەك نهێنی ژیان ئاشكرا دەكات. پێناسە ڕەهاكەی (هیگل) یش لەبارەی ڕۆحەوە واتایەكی هاوشێوەی هەیە .بەگوێرەی بۆچوونی هیگل لەرێگای رۆحی رەهاوە گەردوون بەشێوەیەكی مەعریفی‌و هوشیار
ێ ببەن بۆخۆی گەڕاوەتەوە .گەردوون كە خوازیارە پەی پ یان لێی تێبگەن لەمیانەی مەعریفەی فەلسەفیەوە ــ كە بەقۆناخی فیزیكی ،بایۆلۆژی‌و كۆمەاڵیەتیدا تێپەڕیوە و لێهاتووترین دۆخی مەعریفەیە ــ واتە لەرێگای رۆح یان هزری ڕەهاوە دڵنیابووە كە خۆی ئاشكرا كردووە، بەمجۆرەش خۆی كردووە بەگەردوونی ناسراو ،دەرك پێكراو و سەركێشیەكەی تەواو كردووە .ئەو داوەریانە كە پشكی گرنگی حەقیقەت لەخۆوە دەگرن مەبەستی ژیان لەگەڵ واتادا یەكسان دەكات .دەستەواژەی «تیۆریا»ی فەلسەفەی یۆنانیش مانای هاوشێوە لەخۆوە دەگرێت. وەك ئەنجام «واتا» ئه‌و مرۆڤ ه بەكۆمەڵگه‌بووەی ه ك ه گه‌یشتۆته ئاستی ئیالهیبوون .لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە :بەئیالهیبوونی مرۆڤی بەكۆمەڵگه‌بوو یان ئەو هێزەی واتا كە بەدەستیهێناوە دەتوانێت نوێنەرایەتی سەرجەم واتای گەردوون بكات یاخود گوزارشتیان لێ بكات؟ ئایا دەشێت زۆرترین واتای (رۆحی رەهای هیگل) بە كۆمەڵگه‌بوون لەگەڵ خودی مانای گەردوونی هاوتا بكرێت؟ ئایا خودی كۆمەڵگ ه بوونەوەرێكی ناتەواو نییە؟ لەدۆخێكی وەهادا ئایا واتاكەشی ناتەواو نابێت؟ بەو دۆخەی مرۆڤبوونمان ناتوانین بەتەواوی وەاڵمی ئەو پرسیارانە بدەینەوە .چونكە ئێمە بەكۆمەڵگه‌وە سنووردار كراوین .نابین بە بوونەوەرێكی بان -كۆمەڵگه. تەنیا دەتوانین بپرسین .ئەوەیە چارەنووسمان ،بەاڵم پرسیاركردنیش نیوەی تێگەیشتنە .لەو سۆنگەیەوە؛؛ دەشێت ئه‌و پرسان ه سەرەداوی تێگەیشتن ل ه مانای رەها بەدەستەوە بده‌ن .ئێستاكە دەتوانین تێبگەین و دڵنیابین كە گەیشتن بەدۆخی ماناداربوون زۆر گرنگە و تابڵێی نزیك بە مەبەستی سەرەكی ژیان بووینەتەوە. ێ بڵێین؛ دەتوانین پرسیارە سەرەكیەكانی ئیتر دەكر دەرهەق بە خودی ژیانی مانادار شیكار بكەین ،بەالنی كەم تواناو بەهرەی وەاڵمدانەوەی ژیانێكی كۆمەاڵیەتی راست ،جوان‌و دادوەرانەی خوازراومان هەبێت. كاتێك لەمیانەی ئەو دیدگا فەلسەفیەوە روو لەراستی ژن بكەین ،بەو ئەنجامە دەگەین كە پێویستە رایەڵەی ژیانی مانادار لەگەڵ الیەنە چاك ،راست‌و جوانەكانی ژندا ببەستین .كاتێك لەمیانی ئەو داوەریەوە تەماشەی مەسەلەكە بكەین ئەوا ناشێت ئامانجی بنەڕەتی ژیان لەگەڵ ژندا زاوزێ و زۆربوون بێت .لەوانەیە بڵێن
كە سادەترین زیندەوەرە تاكخانەكانیش ئاگاداری زۆربوونن‌و لەوانەیە تاكە ئامانجی ژیانیشیان لەسەر ئەو بنەمایە كۆد كرابێت .بەاڵم ئەو پەرەسەندنەی گەشەی كردووە پیشانمان دەدات كە خۆ دابەشكردنی تاكخانە بۆ دووبەشی یەكسان كۆتایی ژیان نییە ،بەڵكو ئەو چاالكیەی تاكخانە كە بە ملیۆنان جار دابەش بووە لەجیاتی كۆتایی هێنان بە ژیان بەڵكو بەخێرایی بەرەو هەمەڕەنگی و جیاوازی بردووە ،هەربۆیەش وەاڵمە واتادارەكەی دواتر زۆربوون نییە ،بەڵكو گۆڕانكاری و وەرچەرخانە .زۆربوون ئامرازێكی پێویستی ژیانە، بەاڵم بۆ تێگەیشتنی هەرگیز بەش ناكات .زۆربوون ئامرازە ،ئامانج یاخود مانای نییە .بەواتایەكی تر ژیانێك تاكە مانای زۆربوون بێت ژیانێكی زۆر ناتەواو و بەكەموكوڕییە .كاتێك لەزیندەوەرێكی تاك خانەدا رەوش بەمجۆرە بێت ،ئەوا ژیانی مرۆییانە لەگەڵ ژندا تەنیا بەستنەوەی بەزۆربوونی زایەندی و زیادبوون، تەنیا ناتەواوی واتای ژیان نییە ،بەڵكو گوزارشت لەكوێربوونی ژیان دەكات .هەڵبەتە بەگوێرەی ئەوەی زۆربوون الی ژن بەشێوەی ئەمیبیا روونادات ،كاتێك ێ دەكرێت بە ناوەند لە ژیانی هاوبەش لەگەڵ ژندا زاوز و ئامانجی ژیان ،واتە واتای پێویست لە پەرەسەندنە شكۆدارەكەی زیندەوەران بەدەست نەهێنراوە .كەچی لەرێگای تەكنۆلۆژیای رۆژی ئەمڕۆماندا گرفتی كەمی ژمارەی دانیشتوان لەكۆمەڵگه‌ی مرۆڤدا بەتەواوی دەربازكراوە .كەمی ژمارەی جۆری مرۆڤ نەبۆتە كێشە ،بەپێچەوانەوە ئەو زۆربوونەی كە ئیتر لەسەر رووی دونیا جێگای نابێتەوە چەندەی دەچێت دەبێت بەكێشەیەكی گەورە .هەروەك لەزیندەوەری تاكخانەشدا سەلمێنراوە وەك پێویستیەكی خێراییەكەی و گرێدانی بەئاستە بەراییەكەی :هەر زۆربوونێك مانای مردنە .لەتەواوی جۆرەكانی پەرەسەندن زۆربوونی جەستەیی مانایەكی بەمجۆرەش لەخۆوە دەگرێت. ئەو بوونەوەرەی كۆتاییەكەی مردنە لەو بڕوایەدایە لەرێگای زۆربوونەوە دەتوانێت خۆی بۆ هەمیشە بژێنێت ،بەاڵم ئەوە بەهەڵەداچوونە .درێژەدان بەخود لەرێگای كۆپیەكەیەوە لەوانەیە پێویستی ئاسایش و ئارەزووی تەڤلیبوون بەئەبەدیەت دڵنیا بكات ،بەاڵم نایكات بەواقیعی‌و راستەقینە.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
21
ێ لەگەڵ بەكورتی؛ فەلسەفەیەكی ژیان كەپشت بەزاوز ژندا دەبەستێت واتایەكی جددی نییە .لەكۆمەڵگه‌ی چینایەتیدا بەهۆی دیاردەكانی لەجۆری میرات و بەهێزبوون مانای لەژنی وەچەخەرەوە باركردووە. ئەمەش واتایەكی پەیوەست بەچەوسانەوە و سەركوتكردنە و بۆ ژنیش نەرێنییە .واتە ئەو ژنەی زاوزێی زیاتر دەكات ،زووتر دەمرێت .ژیانێك كە بەهای واتای لەگەڵ ژندا زۆر بەرزبێت :یان وەچەخستنەوەیەكی زۆر كەم ،یانیش ئەگەر كێشەیەكی لەچەشنی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی جۆری مرۆڤ ێ لەئارادا نەبێت لەگەڵ ئەو ژنە بەدیدێت كە هیچ زاوز نەكات .خستنەوەی وەچەی زۆر بۆ ئەو گەلە كۆڵۆنی و دواكەوتووانەی وەك تاك‌و كۆمەڵگ ه خۆیان بەهێزی سیاسی و رۆشنبیری پێشنەخستووە ،دەشێت وەك بەرگری خۆیی بەهایەكی هەبێت .وەاڵمدانەوەی قڕكردن لەرێگەی زۆركردنی بنەچەوە رێبازێكی بەرخودان و هێشتنەوەی بوونی خودە .بەاڵم ئەوە بەرگری خۆیی ئەو كۆمەڵگه‌یانەی ه كە هێندە دەرفەت و چانسی ژیانی ئازادیان نییە .هەربۆیەش لەو كۆمەڵگه‌یانەی ئاستی مانایان تا ئەو رادەیە نزمە ژیانێك لەگەڵ ژن بەدینایەت كە ئاستەتیك‌و راستی بەبنەما گرتبێت .راستی ئێستای كۆمەڵگه‌كانی جیهان ئەوە دەسەلمێنن .لە رۆڵی خۆراك دان و پاراستنی ژیان لەگەڵ ژندا الیەنێكی تایبەت‌و سەربەخۆی نییە .خۆراك‌و پاراستن بۆ هەر زیندەوەرێك پێویستە و لەجێگای خۆیدایە .گفتوگۆكردن ێ پیاو مانایەكی ێ ژن یاخود ب سەبارەت بە ژیانێكی ب ئەوتۆی نییە .لەسەرجەم ژیانی ئه‌و زینده‌وران ه ل ه ڕێگه‌ی توخم ه زۆربوونه‌و ه زیاد ده‌كه‌ن دیاردەی نێرینە مێیینە جێگای باسە .لەو سۆنگەیەوە؛؛ كێشە لەگەڵخودی هاوژیانی نییە ،ئه‌وه‌ی كێشه‌ی ه پەیوەست ه بەو واتاو ناوه‌ڕۆكه‌و ه كە لەكۆمەڵگه‌ی مرۆڤدا هەیه‌تی. شێوەی ژیانی كۆمەڵگه‌ی مرۆڤ وەك شێوەی ژیانی هەر جۆرێكی زیندەوەر نییە .تایبەتمەندێتی ئاواكردنی دیاردەی دەسەاڵت‌و فەرمانڕەوایی ناوخۆیی‌و حوكمڕانی سەر سروشت لەخۆوە دەگرێت .هەر وەك لەدەسەاڵتی دەوڵەت -نەتەوەدا دەبینرێت لەبواری چەندایەتی و چۆنایەتیدا ڕاكردن بەدوای نەتەوەی بەهێزدا لەوانەیە هەسارەی ژیانمان بكات بەگۆڕستانی ژیان .ئەو
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
22
شێواندن‌و الدانەی ئێرە سەرچاوەی خۆی لە كۆمەڵگه‌ی پیاوساالری وەردەگرێت .ئەو هەژموونگەراییەی بااڵدەستی پیاو لەسەر ژیانی ژنی ئاواكردووە هەسارەكەمان بەدۆخێك دەگەیەنێت دەرفەتی ژیانی تێدا نەمێنێت .لەرێگای پەرەسەندنی بایۆلۆژییەوە بەو ئەنجامە ناگات ،بەڵكو لەمیانەی دەسەاڵتی هەژموونگەرایی پیاوساالرییەوە پێی دەگات .هەر بۆیەش پێویستە بەیەكەوە ژیان لەگەڵ ژندا لەدیاردەی دەسەاڵتی هەژموونگەرایی پیاوساالری رزگاری بێت. وێڕای ئەوەی ژن ژیانی كەوتۆتە ژێر حكومڕانیەوە و بەملیۆنان ساڵ لەمیانی خەسڵەتی وەچەخستنەوە مرۆڤایەتی ژیاندووە ،بەاڵم لەرێگای مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییەوە ئەو وەچەخستنەوە بەشێوەیەكی ئیرۆنیك كۆتایی بەژیان دێنێت .ژیان لەگەڵ ئەو ژنەی لەژێر ستاتۆی ئێستادایە هەواڵی كۆتایی ژیان دەدات. هێما ناكۆتاكانی ئەو راستییە لەئارادایە .ئەگەر ریزیان بكەین: أ – زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتوان بەئاستێك گەیشتووە چیتر لەهەسارەكەمان جێگای نابێتەوە و جۆرەكانی دیكەی زیندەوەرانیشی خستۆتە ژێر هەڕەشەوە .ئەو شێوازەی ژیان لەگەڵ ئەو ژنەی لەژێر ستاتۆی ئێستادایە بەخێراییەكی بەردەوامەوە ،هەڕەشە لەئیكۆلۆژیا و سروشتیبوونی ژیان دەكات. ب -هەروەها ئەو ژیانە لەناوەوە و دەرەوەی ێ سنووری كۆمەڵگه‌كان رێگا لەپێش توندوتیژی ب دەسەاڵت دەكاتەوە .ئەو ئاستەی میلیتاریزم پێی گەیشتووە بەشێوەیەكی تێروتەسەل ئەو راستیە دەسەلمێنێت. الیەنی زایەندی (سێكسی) ژن كراوە بە ج - ئامرازێكی مەترسیداری بەكارهێنان ،چەوسانەوە و سەركوتكردنێكی سامناكی لەسەر ئاواكرداوە .ژیان بەتەواوی دووچاری الدان كراوە ،تەنانەت لەگەڵ ێ گومڕابوون‌و الدانێكی زایەندی هاوتا كراوە كە زۆر ب مانایانە دووبارە دەبێتەوە. د -ئەو ژنەی هەنگاو بەهەنگاو دەسڕدرێتەوە، ئامرازێكی دەكرێتە زۆرەملێیانە بەشێوەیەكی بەردەوامكردنی وەچە ،كااڵی سێكسی و هەرزانترین هێزی كار .وەك بڵێی هیچ مانایەكی دیكەی نییە.
ه -جۆرێك لە ژینۆسایدی كه‌لتووری لەسەر ژن بەڕێوەدەبرێت .بەاڵم بەهۆی الیەنی زایەندی و رۆڵی بەردەوامكردنی وەچە ژن وەك ئەندامێكی سوپای بێكارە ێ كرێكان بەهایان پێدەدرێت .لەو هێزە كەم كرێكان یان ب خۆییە بێبەشكراوە كە لەبواری جەستەیی‌و ئەخالقی‌و ماناییەوە بتوانێت بەرگری لەخۆی بكات. و -كۆمەڵگه‌یەك لەڕێگه‌ی ئەو فاكتەرانەوە ژن بخاتە ێ واتاوه ،تەنیا دەشێت ناو مەنگەنەی ژیانێكی ب ێ كۆمەڵگه‌یەكی نەخۆش بێت .كۆمەڵگه‌یەك ژنی تێیدا ب واتا بێت ،خۆیشی بێ‌مانا دەبێت. ئەو هێمایانەی دەتوانین زیاتریان ریزبكەین بەشێوەیەكی روون پێویستی خێرای وەرچەرخانی ریشەیی هاوژیانی لەگەڵ ژندا دەخاتەڕوو .ژیانی ئازاد لەگەڵ ئەو ژنەدا ێ بەرگرییە و كراو ه ب ه موڵك .لەبواری ئەستەمە كە ب ئەخالقیشدا ئەستەمە و نابێت .چونكە تەنیا لە حاڵەتی لەناوبردنی ئەخالق كۆیالیەتی بەدیدێت .هەڵبەتە ئەخالقی هێزە هەژموونگەراكان بە ئەخالق ناو نابەین. هێزی هەژموونگەرا ،لەو نێوەندەدا پیاوێتی زاڵیش تەنیا دوای داڕو‌وخانی ئەخالقی كۆمەڵگ ه بەدیدێت .بەگوێرەی ێ ژن نابێت( ،پێچەوانەكەشی لەجێگای ئەوەی ژیان بەب خۆیدایە؛ پیاو نەبێت ژیان دەبێت ،بەاڵم ژیانێكی كۆیالیەتی دەبێت) ،رزگاركردنی ژیان رزگاركردنی ژن دەكات بەناچارییەك .ئەو باسەش زیاتر سەبارەت بەو ژنەیە كە لەناو بونیادی كۆمەڵگه‌دایە .دونیای زهنیەت‌و پەیوەندیەكەی گرنگی كێشەی ژن و ناواخنی بایەخدارتر دەكات .تا زهنیەتێك پەرەی پێنەدرێت كە بەشێوەیەكی سەركەوتووانە بەرەنگاری ئەو هێما نەرێنیانە بێتەوە كە لە سەرەوە روونكرایەوە ،ئه‌وا به‌گشتی بەشێوەی هاوسەر ،بەتایبەتیش ژیان بەشێوەی هاوژینی ژیانی ئازاد ئەستەمە .لەو سۆنگەیەوە؛ ئەو پێویستیانەی وەك تێزی بەرامبەر بۆ ژیانێكی هاوژینی ئازاد لەگەڵ ژندا پێویستن بەو شێوەیە كورت دەكرێتەوە: أ -بەرلەهەموو شتێك پێویستی بەدەستەواژەیەكی هاوژینی ئیكۆلۆژی هەیە كە بەردەوامكردنی رەچەڵەك و زۆربوون بەبنەما ناگرێت ،بەگوێرەی بیر و خەیاڵی مرۆڤایەتی گەردوونییە و ژیان و هەبوونی زیندەوەرەكانی دیكەی هەسارەكەمان رەچاو دەكات. ئەو ئاستە گەردوونییەی كۆمەڵگ ه پێی گەیشتووە ژیانی ئازاد لەگەڵ ژندا دەكات بە ناچارییەك .تەنیا لەسەر بنەمای ژیانیكی ئازاد لەگەڵ ژندا دەشێت سۆسیالیزمی راستەقینە ئاوابكرێت .ئەولەویەتی سۆسیالیزم مسۆگەر پێویستی بەجێگیركردن‌و گەیشتن بەئاستی ژیانی ئازاد
لەگەڵ ژندا هەیە. ب -لەو پێناوەشدا پێویستە تێكۆشانێكی زیهنی و دامەزراوەیی لەبەرامبەر دەسەاڵتی هەژموونگەرایی پیاوساالری بكرێت و لەئاستی هاوژینی ئازاددا سەركەوتنی ئەو تێكۆشانە لەرووی زیهنی‌و دامەزراوەیی مسۆگەر بێت .تا ئەو سەركەوتنە بەدەست نەهێنرێت هاوژینی ئازاد بەرجەستە نابێت. ج -پێویستە هەرگیز ژیان لەگەڵ ژن بەمانای هەمیشەیی كردنی ئارەزووی سێكسی‌و زۆر ئەنجامدانی شرۆڤە نەكرێت .ژیانی كۆمەڵگه‌ی رەگەزگەرایی (رەگەزپەرستی) كە لەرێگای شارستانی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییەوە بەئاستی زۆر ترسناك گەیەنراوە، لەسەرجەم بوارە هزری‌و دامەزراوەییەكان لەناونەبرێت و پاكنەكرێتەوە ،هاوژینی ئازاد ئاوا ناكرێت .لەو دونیابینی و دامەزراوانەی ژن وەك دیاردەیەكی موڵكایەتی‌و ئۆبژەیەكی زایەندی دەبینرێت ژیان لەگەڵ ێ ئەخالقیەكی گەورە نییە ،لەهەمان كاتدا ژن تەنیا ب چەپەڵترین و چەوتترین شێوەی ژیانە .لەژێر ئەو هەلومەرجەدا نموونەی دیاردەیەكی دیكەی كۆمەاڵیەتی لەئارادا نییە كە لەو سۆنگەیەوە؛ پیاوێك ژنێك هێندە بپوكێنێتەوە‌و بچووكی بكاتەوە. د -تەنیا لەو هەلومەرجانە هاوژیانی ئازاد لەگەڵ ژندا بەدی دێت ك ه موڵكایەتی یان بەموڵكردنی ژن رەت بكرێتەوە ،رەگەزپەرستی كۆمەاڵیەتی بەكارهێنراو بەتەواوی دەرباز بكرێت‌و لەهەموو ئاستێكدا یەكسانی (لەسەر بنەمای جیاوازییەكان) بەرقەرار بكرێت. ه -هاوژیانی ئازاد تەنیا لەگەڵ ئەو ژنە بەدیدێت كە ك و بێكاری لەدۆخی ئامرازی بەردەوامكردنی ڕه‌چه‌ڵه ێ رزگاری ببێت و و هێزی كاری هەرزان یاخود بێكر لەجیاتی ئۆبژەبوون لەهەر ئاستێكدا ببێت بەسۆبژە. ر -تەنیا لەژێر ئەو هەلومەرجە ئەرێنیانە دەشێت كۆمەڵگ ه لەگەڵ هاوژیانی ئازاد بگونجێنرێت ،لەو سۆنگەیەوە؛ بۆ كۆمەڵگه‌یەكی هەلومەرجی یەكسان و ئازاد بگۆڕێت. و -ئەو ژن و پیاوانەی لەژێر هەلومەرجی ئەرێنی كۆمەڵگه‌دا پەرەیان بە بەهای مانایی و بونیادی خۆیانداوە ،دەشێت خاوەنی هاوژیانی ئازادبن.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
23
ه فورمولی «ژن ـ ژیان ـ ئازادی» بۆ گه‌یشتن ب «خۆبوون» و «خۆ ئاواكردن» پێویسته
.....دڵگه‌ش ئارین بردوه .ئیتر رۆژان ه سه‌یری ناوچاوی یه‌ك ناكه‌ن و ده‌مرن و تۆوی دوژمنایەتی زۆرتر ل ه نێوانماندا دەچێنرێت، زیاتر ل ه یه‌كتر نامۆ ده‌بین .ته‌نیا ڕێگای ده‌رباز بوون له‌م دۆزەخ ە ئەوەیە کە هه‌ركام ل ه ئێم ه ل ه گه‌ڵ جیاوازیه‌كانی ئەویتردا وه‌كو دارێك ل ه دارستانێكداو وه‌كو خوشك و برا بژین و به‌هه‌شتێك دروست بكه‌ین.
ــ چه‌مكی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی بۆ هه‌ر كه‌س كراوه‌یه نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك مۆدێلی ژیانێك ه بۆ هه‌موو ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی ك ه ده‌ركه‌وتووە ،به‌رێوه‌به‌ری پیرۆز ناكات. نمونه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رێكی هه‌ر ه ئاسایی و ل ه خزمه‌تی ژیانی رۆژانه‌دایه .هه‌ر كه‌س وه‌كو كارمه‌ندێك ده‌توانێ به‌رامبه‌ر ب ه پێداویستیه‌كانی به‌رپرسیار بێت و به‌ڕێوه‌ی ببات. به‌ڕێوه‌بردن به‌نرخه ،به‌اڵم پیرۆز نییه .چه‌مكی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كراوه‌یه ،وه‌كو دیاردەیەکی داخراوی دینی و موئمینێك نییه .ئه‌ندامبوون ل ه نه‌ته‌وه‌یه‌كدا نه به‌واتای ــ ڕزگاربوون ل ه بناخه‌ی ده‌سه‌اڵت ،ڕزگاربوون ه ل ه هه‌موو جیاوازی و ن ه كه‌موكورتیشه ،ده‌توانین ببین ه ئه‌ندامی پێكهات ه ده‌سه‌اڵتخوازه‌كان زۆر نه‌ته‌وه‌ش .ڕاستیه‌كه‌شی ئه‌وه‌ی ه ك ه زۆر نه‌ته‌و ه مۆدێلی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ،وه‌كو مۆدێلی ده‌توانن پێكه‌و ه بژین .واڵت ،ئااڵ و زمان ئه‌گه‌ر ل ه گه‌ڵ چاره‌سه‌ری ،ئه‌و پەیوه‌ندی ه كۆمه‌اڵیه‌تیانەی ە ك ه نه‌ته‌و ه یه‌ك بن ،به‌نرخن .واڵتی هاوبه‌ش ،زمانه‌كان ،ئااڵكان ،ـ دەو‌ڵه‌ت ه بچوكه‌كان كردویان ه ب ه زبڵدان ،سه‌ر ل ه نوێ فۆرمی ناكۆك نین ،ته‌نیا ل ه سه‌ر بنه‌مای دۆستایه‌تیش دیموكراتیزاسیون ،ئاشتی و ئارامی و پێكه‌و ه ژیان ژیان نابێت ،به‌ڵكو پێویستی ب ه ژیانێكی مێژوویی ـ داده‌مه‌زرێنێ .نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ره‌و نه‌ته‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیش هه‌یه .كه‌لتوری گه‌الن نه‌ناسراوه ،خاكیان دیموكراتیك بڕوات ،ده‌بێت ه هۆكاری قازانجی زۆر هاوبه‌شه ،خواردنیان یه‌كه .ئه‌وه خودای نه‌ته‌و ه ـ گه‌وره .سه‌ره‌تا ئه‌و تێگه‌یشتن ه توندوتیژان ه ب ه زانستێكی ده‌وڵه‌ت ه كه سنوری ده‌ستكرد دروست ده‌كات ،كه‌لتوره‌كان كۆمه‌اڵیه‌تی چاره‌سه‌ر ده‌كات و مرۆڤێكی (ئاقڵ و هه‌ستیار ل ه ناو ده‌بات و نانمان لێده‌رده‌خات .ئەگەر نا ل ه سه‌ر و دڵسۆز) پێشده‌خات .بێگومان ئه‌گه‌ریش ب ه ته‌واوی ئه‌م خاك ه جێگای هه‌ر كه‌س هه‌یه .گه‌الن ب ه هه‌زاران ساڵ پەیوه‌ندیه‌كانی داگیركاری ل ه گه‌ڵ توندوتیژی له‌ناو پێكه‌و ه ژیاون ،ژن و ژنخوازیان لەگەڵ یەک کردووە ،نه‌به‌ین ،ئه‌وا دەکرێت کەم بکرێتەوە .ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌تی گورانیان پێكه‌و ه گوتوو ه و پێكه‌و ه هه‌ڵپه‌ریون .ئه‌وه‌ی پێشخستنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازادو یه‌كسان ده‌خوڵقێنێت. ك ه ئه‌م ئاهه‌نگە خراپ ده‌كات ،ژه‌هری تاكپارێزی و هەروەها ئه‌م ه نەک ته‌نیا ئاشتی و پێكه‌و ه ژیان نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستییه .ئه‌و ژه‌هرەی ه ك ه ب ه هه‌زاران ساڵ ه پێشناخات ،ل ه هه‌مان كاتدا ل ه ده‌ره‌وه‌ش به‌رامبه‌ر ب ه وه‌كو كائیوسێك ب ه سه‌رماندا رژاو ه و ویژدان ،ئه‌خالق و نه‌ته‌وه‌كانی دیك ه هه‌ڵوێستی سه‌ركوتكاری و داگیركاری گرنگتر ل ه هه‌موویان كه‌لتوری پێكه‌و ه ژیانی گه‌الن ل ه ناو و به‌رژه‌وه‌ندیخوازانه‌ی هاوبه‌ش پێشده‌كه‌وێت و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
24
به‌یارمه‌تیدانی یەکدی ئه‌م ڕۆڵ ه پێكدێنن .ل ه نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكدا كۆمه‌ڵگ ه ل ه هه‌موو پێكهات ه هیرارشیه‌كان ك ه بناغه‌ی خۆی ل ه ده‌سه‌اڵت ده‌گرێ ،رزگاری ده‌بێت ،هه‌ركه‌س ده‌توانێ خاوه‌ن بڕیار و به‌شداربوون و ههروهها ڕاده‌ربڕین و چاالكی بێت ،شێوازی ژیانێكی چاالك و كۆمینال ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌دا پێشبكه‌وێت ،ب ه خۆسپاردن ب ه ئه‌خالق و سیاسه‌تی كۆمه‌ڵگ ه و ههروهها به‌شداریه‌كی خۆبه‌خش هه‌موو گروپه‌كان ده‌توانن ببن ه هێزێكی مه‌زن .پێویست ه پێكهاته‌ی پیاوساالری و ڕه‌گه‌زپارێزی ك ه بناخه‌ی خۆی ل ه سه‌ر ژیری شیكاری ڕ ا و ه‌ستا ن د ا مه ز ر ا ند و ه ، ب ه هه‌ڵوه‌شێت. شارستانی ب ه به‌رامبه‌ر پێشخستنی هاوسه‌نگی ده‌وڵه‌تگه‌را ،وات ه تێكۆشان كردن نێوانی ژیری شیكاری هه‌ستیاری، و ل ه به‌رامبه‌ری ،به‌هه‌زاران و چوارچێوه‌ی ل ه تایبه‌تمه‌ندی هه‌ستیاری ته‌نانه‌ت ب ه ملیونان قوربانی دان و خوڵقێنه‌ر ژن، له‌م پێناوه‌دا ،به‌و واتای ه نایه‌ت به‌رهه‌مهێنه‌ربوونی و ل ه ئاستی پێشه‌نگدا ژن ك ه به‌دژی سیسته‌م وه‌ستاوی. ئه‌گه‌ر بتوانێ به‌شداری كۆمه‌اڵیه‌تی ژیانی ئه‌گه‌ر ئالتەرناتیڤێكی به‌رامبه‌ر ببێت ،كۆمه‌ڵگ ه ده‌توانێ نه‌بێت ،ئه‌گه‌ر ئامانج پاراستنی هێزێكی مه‌زن قازانج بكات. سیسته‌مێكی ئازادیخواز نه‌بێت، كۆتایی ل ه ناتوانێ زیاتر ل ه رووی دراوێک كرده‌و ه ب ه هێنان د ه‌سه‌اڵ تخو ا ز ه‌كا ن تێپه‌ر بكات. ئه‌نجامی له ك ه ئۆبژه‌كردنی سروشتدا پێشكه‌وتووه ،یه‌كبوون ل ه گه‌ڵ سروشت ،هاوئاهه‌نگ بوون و ل ه چوارچێوه‌ی پره‌نسیپێكدا سود وەرگرتن و هاوكات به‌رپرسیاربوون به‌رامبه‌ر ب ه ژینگ ه و سروشت ،به‌و زانسته‌و ه ك ه شێوازی ژیانێكی ئیكۆلۆژیك پێویست ه ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌دا زاڵ بكه‌ین و ئه م سیسته‌مه‌ش وەاڵمده‌ری ئه‌م پێداویستیه‌یه .هه‌موو جیاوازیه‌كان ل ه سه‌ر بنه‌مای زمان ،باوه‌ڕی و ئه‌تنیسیت ه ناكرێت
وه‌كو مه‌ترسی و هه‌ڕه‌ش ه ببینرێت ،ئازادی ل ه ره‌نگاوره‌نگبووندا وه‌كو پێویستیەک ت سه‌یر بكرێت ،ل ە جێگای ل ه ناوبردن، ده‌بێ پێویست ه بژین ،پێش بكه‌وین و تێكۆشان بكەین ه بنچینەی خه‌باتێكی دیموكراتیك بۆ گه‌یشتن ب ه ژیان ،ئه‌مه‌ش ته‌نیا ب ه نه‌ته‌وه‌بوونی دیموكراتیك مسۆگه‌ر ده‌بێت. هه‌ر چه‌شن ه چین ،توێ ژ و پێكهاته‌یەک ك ه له ئه‌نجامی ده‌سه‌اڵتداریدا پێشكه‌وتوون، ره‌د ده‌كاته‌وه .كار ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه سه‌ر بناغه‌ی خۆشه‌ویستی ،توانایی و پێداویستیه‌كان ب ه بنه‌ما ده‌گرێت. به‌شداربوونی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ،بەرهەم و رێكخستنی هه‌ر تاكێك ك ه كۆمه‌ڵگ ه پێكدێنێت ،پێشده‌كه‌وێت. ــ ژنی ئازاد ،كۆمه‌ڵگه‌ی ئازاده قۆناغی دیموكراتیك بوونی نه‌ته‌وه ،ل ه ئازادی ژندا خاوه‌ن واتایه‌كی گه‌وره‌یه. ژنی ئازاد ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازادە .ههروهها نه‌ته‌وه‌ی ئازادكراویش، كۆمه‌ڵگه‌ی دیموكراتیكه .كۆیله‌كردنی كۆمه‌ڵگ ه ل ه كۆیله‌كردنی ژنه‌وه ده‌ست پێده‌كات .ئه‌گه‌ر ئه‌م ه وه‌كو قووڵترین ،توندترین و كۆنترین ی چاره‌سه‌ر نه‌بێت ،ن ه شێوازی كۆیالیه‌ت ده‌توانین كۆیالیه‌تی و ن ه ئازادی پێناس ه بكه‌ین .ل ه گه‌ڵ رزگاركردنی ژن ك ه كۆنترین شێوه‌ی داگیركاری ب ه سه‌ریا سه‌پاوه، كۆمه‌ڵگه‌ش ئازاد ده‌بێت .مێژووی تێكۆشانی مرۆڤایه‌تی ئێمه‌ی فێر كردو ه ك ه ئازادی ب ه نه‌هێشتنی نایه‌كسانی چینایه‌تی پێش ناكه‌وێت .كاتێك ئامراز جێگەی ئامانجی گرتەوە ،زۆر كێشه‌ی جیدی بۆ كۆمه‌ڵگ ه دروستكرد .ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ل ه پێناو ئازادیدا تێكۆشان ده‌كه‌ن ،ده‌كه‌ون ه ناو ئه‌م بۆسانە و ئه‌گه‌ر بزانن ك ه سیسته‌مه‌كه‌یان ڕووبه‌ڕووی ئه‌م بۆسانەیە ،ئه‌و كات ه ئه‌وانیش ده‌كه‌ون ه دۆخێكی ل ه هه‌مان ئاستدا .ڕاوه‌ستان به‌رامبه‌ر ب ه شارستانی ده‌وڵه‌تگه‌را ،وات ه تێكۆشان كردن ل ه به‌رامبه‌ری ،به‌هه‌زاران و ته‌نانه‌ت ب ه ملیونان قوربانی دان له‌م پێناوه‌دا ،به‌و واتای ه نایه‌ت ك ه به‌دژی سیسته‌م وه‌ستاوی.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
25
ئه‌گه‌ر ئالتەرناتیڤێكی به‌رامبه‌ر نه‌بێت ،ئه‌گه‌ر ئامانج پاراستنی سیسته‌مێكی ئازادیخواز نه‌بێت ،ناتوانێ زیاتر ل ه رووی دراوێک تێپه‌ر بكات .ئه‌گه‌ر ئامانج دیار بێت، ڕێگایه‌كیش ك ه پێدا بچین دیاره .ڕێگاكان ته‌نیا ئه‌و خه‌ت ه نه ئامانج .ئه‌گه‌رچی ئامانجیشت پاك بێت، نیی ن ك ه ده‌گه بەاڵم ڕێبازەکەت بۆسەی هه‌بێت و پاك نه‌بێت ،ل ه كۆتاییدا خه‌یاڵ و هیوایه‌كی شكاو جێگای ئۆتۆپیاكان ده‌گرێته‌وه. چونك ه ته‌ڤگه‌ر ه سۆسیالیسته‌كانیش نه‌یانتوانی پارادیگمای ده‌وڵه‌تگه‌را ـ ده‌سه‌اڵتخواز تێپه‌رێنن ،بۆی ه یان ل ه زەلكاوێكی خنکێنەردا ل ه ناو ده‌چن ،یانیش ده‌بن ه هاوشێوه‌ی خراپترینەکان .كێشه‌كانی ژن هه‌میش ه ده‌هێڵنه‌و ه بۆ دوای شۆڕش .یه‌كێك ل ه بنەڕەتی ترین هۆكاری سه‌رنه‌كه‌وتنی شۆڕشه‌كان ،ناسینی ئازادی ل ه گه‌ڵ دروستبوونی ده‌وڵه‌ت ه و ڕزگاری كۆمه‌اڵیه‌تیش جیا ل ه ئازادی ژن شرۆڤ ه ده‌كه‌ن .بیركردنه‌و ه ل ه نه‌ته‌وه‌یه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت وه‌كو بیركردنه‌و ه ل ه ژنێكی بێ مێرده .پێكهاته‌ی ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه ل ه هاوپه‌یمانی راهیبه‌كان به‌ره‌و پانتئون ،ل ه دینی تاك خودایی به‌ره‌و نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستی دینی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت و هه‌تا زانستگه‌رایی به‌رده‌وامه .ده‌سه‌اڵتداری پیاو ل ه سه‌ر ژن ،بناغه‌ی ده‌سه‌اڵت دروست ده‌كات .ئه‌گه‌ر ل ه سه‌ره‌تای پێشكه‌وتنی ده‌سه‌اڵتدا ك ه وه‌كو دزێك ده‌كه‌وێت ه نێو ماڵی ژنان ،وه‌كو دزێك سه‌یر نه‌كرێت ،ئه‌وا ده‌سه‌اڵت ن ه ده‌توانێ چاره‌سه‌ری بكات و ن ه ده‌توانێ له‌و كێشان ه تێپه‌ڕێ .داگیركاری ژینگه ،كۆمه‌ڵگ ه و كه‌لتوره‌كان له سه‌ر بنه‌مای ئه‌م جینانە مه‌زن بووه .بۆی ه پێویست ه ل ه قوواڵیی ناختانه‌و ه هه‌ناس ه بكێشن ،باڵ ده‌ربكه‌ن و بفڕن ،تاكوو بتوانن ل ه رۆشنایی رۆژدا ڕووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵگ ه ببنه‌و ه و ئیزن بده‌ن ك ه خۆر بدرۆشێته‌وه .ل ه گه‌ڵ شكاندنی بازنه‌ی ئه‌قڵیه‌ت ه سه‌هۆڵ گرتووه‌كانی ده‌سه‌اڵت ،بگه‌ین ب ه هه‌ست و ئه‌قڵی كۆمه‌اڵیه‌تی. ــ ڕزگاركردنی كۆمه‌ڵگه ،ل ه گه‌ڵ ڕزگاركردنی كۆنترین نه‌ته‌وه واتا ژن مسۆگه‌ر ده‌بێت د‌رزی كردۆت ە نێو هه‌موو هه‌بوونی كۆمه‌ڵگه ،هه‌تا كۆمه‌ڵگه ئه‌م فۆرم ه كۆیالیه‌تی ه نەناسێ ،تێنه‌په‌ڕێنێ وهه‌تا ئالته‌رناتیڤ دروست نه‌كات ،ئازادی مسۆگه‌ر نابێت و ئه‌مه‌ش ئاشكرایه .هه‌روه‌كو چۆن نه‌ته‌وه‌په‌رستی ڕه‌نگاوڕه‌نگی كۆمه‌ڵگه‌ی كوشتووه ،ره‌گه‌زپارێزیش ئەو پەیوه‌ندی ه كۆمه‌اڵیه‌تیانەی ك ه ل ه پەیوه‌ندی ژن وپیاو پێكهاتووه ،كوشتوه .ل ه سه‌ر بنه‌مای دووالیه‌نی پیاوی سۆبژه‌كراو و ژنی ئۆبژه‌كراو ،ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ه ك ه دروستكراو ه (وات ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ل ه ناوچوو) به‌ته‌واوی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
26
مانا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی شكست خواردووه .بۆی ه ڕه‌گه‌زپارێزی چه‌شنێكی تر ل ه نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستییه .ڕاستتریش ئه‌وه‌ی ه كه ئه‌و سێ ئایدیۆلۆژیا داگیركار ه ك ه بوه‌ت ه هۆكاری ل ه ناوچوونی جیناتی كۆمه‌ڵگ ه ناوه‌ڕۆكیان هه‌ر یه‌كه. شێوازی داگیركردنی ئه‌م ئایدیۆلۆژیایه ،پەیوه‌ندیه‌ك ل ه سه‌ر بنه‌مای یه‌كێتی جیاوازییه‌كان ،ب ه ئه‌نجام گه‌یاندن و به‌خێوكردن نییه .ده‌سه‌اڵتگەرایی كاریگه‌ری كرد ه سه‌ر پەیوه‌ندی نێوان نه‌ته‌وه‌كان ،دینه‌كان و ڕه‌گه‌زه‌كان .ل ه ڕاستیدا به‌ژنكردن (زه‌عیفه‌كردن) مایه‌ی پەیوه‌ندیه‌كانه. دووالیه‌ن ه بوونی كۆیالیه‌تی و ده‌سه‌اڵتخوازی ل ه پەیوەندی ژن ـ پیاودا و ل ه هه‌ر ئاستێكدا كاریگه‌ری ل ه سه‌ر ژیان كردوه .سه‌فسه‌ته‌ی تاك نه‌ته‌وه ،تاك ئااڵ ،تاك واڵت به‌رهه‌می ئه‌قڵی پیاوه .خستن ه ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆت ،واتا نه‌ته‌وه‌په‌رستی و ئه‌م ه ل ه هه‌مان كاتدا ڕه‌گه‌زپارێزییه. ئه‌و ئه‌قڵیه‌ته‌ی ك ه ژن ده‌چه‌وسێنێته‌وه ،ل ه هه‌مان كاتدا نه‌ته‌وه‌كانیش ب ه هیچ ده‌زانێ ،نامۆی ده‌كات و بێ ناسنامه‌یان ده‌كات .فۆرمی ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه وه‌كو ئه‌و كااڵ سه‌قه‌تانه‌یه ك ه ل ه فابریكا ده‌رده‌چێ و سه‌رچاوه‌ی ن سه‌رچاوه‌یه .ئه‌م سه‌رچاو ه ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته‌ش هه‌ر هه‌ما كۆمه‌ڵگه‌كان ئاڵۆز ده‌كات ،ده‌یكات ه دژبه‌ری یه‌كتر و وه‌ها ده‌كات ك ه كه‌س نه‌توانێ بژی .هه‌ر داگیركاری و فه‌تحێك ك ه ل ه گۆڕه‌پانه‌كان پێكهاتووه ،بناغه‌یان هه‌ر یه‌كه. ڕه‌گه‌زپارێزی ل ه درێژایی مێژوودا له‌م زه‌مینه‌دا چه‌كی شارستانی (ب ه دژی ئه‌خالق و سیاسه‌تی كۆمه‌ڵگه) بووه. كۆیله‌كردن و داگیركردنی ژنان ب ه شێوه‌یه‌كی لێزانانە نمونه‌یه‌كی ئاشكرایه ك ه ده‌توانرێت باسی ل ه سه‌ر بكرێت. دروستكردنی منداڵ ،كرێكاری بێ مووچه ،سەرقاڵی ئیشه و گوێراێلترین كۆیله‌یه .ل ه دۆخی خراپترین ئۆبژه‌یه‌كدای ه ك ه هه‌میش ه ل ه خزمه‌ت ئارزه‌ووی جنسیی دایه .ئامێری رێكالم و كااڵی هه‌ر ه به‌نرخه ،شاژنی كااڵكانه .وه‌كو ئامێرێكی ده‌ستدرێژی به‌رده‌وامی پیاو بوو ب ه فابیركا‌یه‌ك ك ه ده‌سه‌اڵتی پێشخست .جوانی و ده‌نگی وه‌كو ئۆبژه‌یه‌ك ه ك ه بوه‌ت ه هۆكاری به‌رده‌وامی كۆمه‌ڵگه‌ی پیاوی ده‌سه‌اڵتدار ل ه بواری مه‌عنه‌ویدا .سه‌ره‌ڕای هه‌ر شتێك ،ژن ل ه نێو پێكهاته‌ی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌تدا و ل ه ئاستێكی به‌رزدا ده‌گات ه پێگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی پیاو. وەکو خوەداوەند لە کۆمەڵگەی نەتەوە ـ دەوڵەتدا ژنێك ه ك ه بە وێنەکراو ه (ل ه بواری ناسنامەی هاوبەشی ژنان و چەمکه‌وه) لە ڕواڵەتدا ئامێرێکی پەرستنە .ژنی وەکو خوەداوەند ،ژنێکە کە زۆر ڕووبەڕووی بچووککردنەوە و بێ ڕێزی هاتووە .کۆمەڵگەی ڕەگەزپارێزی نەتەوە ـ دەوڵەت زۆر ب ه باشی پیاو دەکاتە دەسەاڵتدار و لە کەسایەتی ژندا کۆمەڵگەی خستووەتە قووڵترین دۆخی کۆیالیەتی.
کێشەی ڕەگەزپارێزی دانیشوان لە نزیکەوە پەیوەندی بە ژن و خانەوادەوە هەیە .دانیشتوانی زۆرتر واتە سەرمایەیەیکی زۆرتر .ژنی ماڵ ،فابریکای دانیشتووانە. فابیریکای بەرهەم هێنان ،کااڵی هەرە بە نرخە وفابریاکەیەکە بۆ بەرهەم هێنانی بێوەژن کە سیستەم زۆر پێویستی پێیەتی .بەداخەوە بنەماڵە لە دۆخێکی ژێر دەسەاڵتداریدایە .لە کاتێکدا کە ژن ڕووبەڕووی هەموو زەحمەتیەک دەبێتەوە ،نرخی کااڵکان باشترین دیارییە بۆ سیستەم .زیادکردنی دانیشتوان زۆرترین زەرەرمەندی بۆ ژن هەیە .ئایدیۆلۆژیی خانەدانی وەهایە .ئایدیۆلۆژی هەرە بەرچاوی مۆدێرنیتە ،بنەماڵەگەری قۆناغی کۆتاییە بۆ خانەدانێتی .هەموو ئەم بابەتانە و بگرە زیاتریش لە گەڵ ئایدیۆلۆژی نەتەوە ـ دەوڵەتدا یەکیان گرتووە. بۆ نەتەوە -دەوڵەت بەنرختر لە دروستکردنی منداڵ بە بەردەوامی چی هەیە؟ زۆربوونی دانیشتوانی نەتەوە ـ دەوڵەت واتە هێزێکی زۆرتر .کەواتە لە ژێر سێبه‌ری زۆربوونی لە ڕادەبەدەری دانیشتواندا ،سەرمایە و بەرژەوەندی ژیانی دەسەاڵتداری پیاو شاردراوەیە. زەحمەتی ،خەفەت ،بچووک کردنەوە ،ئێش و ئازار، تاوانبارکردن ،هەژاری و برسیەتی بۆ ژنان; خۆشیەکەشی بۆ ئاغا و سەرمایەدارانە .لە مێژوودا هیچ قۆناغێک بە ئەندازەی ئەمڕۆمان ،ژنان لە هەموو الیەکەوە وەکوو ئامێری داگیرکاری بە کار نەهاتووە و تاقی نەکراوەتەوە. ژن وەکوو یەکەم و کۆتا داگیرکراو لە مێژوودا خراپترین بیرەوەرییەکانی ژیاوە.
ــ ئازادی ،فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دیموكراتیك ه ك ه گه‌ڵ ژن ژیان ڕێكده‌خه‌ن ئازادیه‌كی بنچینەیی ،یه‌كسانی و فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دیموكراتیك ك ه ژیان ل ه گه‌ڵ ژن ڕێكده‌خات؛ جوانی ،باشی و ڕاستیه‌كان زۆر ب ه باشی ده‌پارێزن .به‌هێزبوونی رۆحی و جنسی ب ه بێ زیادكردنی فیزیكی ب ه ئه‌وینی كۆمه‌اڵیه‌تی پێشده‌خات .پەیوەندی و هه‌ڤاڵێتی هه‌ر ه به‌هێز ،ل ه گه‌ڵ ئه‌و ژن ه ده‌بێت ك ه ڕه‌گه‌زپارێزی تێپه‌ڕاندوه .پێویست ه خۆمان ل ه الیه‌نی ئایدیۆلۆژی و سیاسیه‌و ه ب ه به‌رهه‌م بكه‌ین ،هاوکات نەک لە الیەنی فیزیکیەوە ،بەڵکو ل ه بواری زیهنی و ڕۆحیەوە ده‌بێت بەشێوەیەکی به‌هێز خۆمان زیاد بکەین ،ئەمەش دەبێتە هۆکاری بونیادی بەهێزی نەتەوەی دیموکراتیک بۆ پیاوان .ڕوانگه‌ی به‌رامب ه ب ه ژنان وه‌كو دایك ،هاوسه‌ر ،هاوڕێی كچ یانیش دۆست، خۆشه‌ویست و هاوڕێ پێویست ه تێپه‌ر ببێت ،هه‌موو
ئه‌م پێناسه‌ی ه ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌قڵیه‌تی ره‌گه‌زپارێزیدا پێشده‌كه‌وێت .ل ه ئه‌گه‌ری تێپه‌راندنی ئه‌م ئاسته‌دای ه ك ه ده‌كرێت ل ه گه‌ڵ ژندا هه‌ڤاڵێتی بكەین .بناغه‌ی هه‌ڤاڵێتی ل ه گه‌ڵ ژندا ،پەیوەندیەكە ل ه سه‌ر بنه‌مای فه‌لسه‌فه‌ی ژن .ل ه بواری فكریدا تێپه‌ڕاندنی ئه‌و چه‌مكان ه ك ه پێش ل ه دروستبوونی پەیوەندی ده‌گرێت ،یه‌كگرتنی حه‌قیقه‌ت هاوبه‌ش ناكات و تێپه‌ڕاندنی ئاره‌زوو ه كاتیه‌كان و ڕازی بوونە شاردراوه‌كان ،كارێكی شۆڕشگێرانه‌یه. ئه‌گه‌ر ئه‌م شێو ه پەیوەندی ه تێپه‌ڕ ببێت ،كۆمه‌ڵگ ه جوان ده‌بێت ،جیاوازییه‌كان ده‌ژین و ژیانیش ده‌گه‌ڕیێته‌و ه جه‌وهه‌ری خۆی .چونك ه ژیان ل ه گه‌ڵ به‌الڕێداچوونی ئه‌م پەیوەندیان ه خراپ بووه ،بۆ سه‌ر ل ه نوێ چاره‌سه‌ركردنیشی پێویست ه ئه‌م پەیوەندیان ه سه‌ره‌ڕاست بكرێته‌وه .ئه‌گه‌ر ژیان به‌م ڕه‌نگ ه چاره‌سه‌ر بكرێت ،ن ه كه‌لتور ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان، ن ه دونیای باوه‌ڕیه‌كان و ن ه پەیوەندیه‌كان به‌الڕێدا ناچن. ئه‌گه‌ر ب ه جێگای پەیوەندیه‌ك ل ه سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌اڵت ـ كۆیل ه (چه‌وساندن) ،ڕێزگرتنێكی به‌رامبه‌ر و ئه‌قڵیه‌تێكی یه‌كگرتوو دروست بكه‌ن ،ئه‌و كاته‌ی ه ب ه جێگای ناكۆكی، هاوئاهه‌نگی پێشده‌كه‌وێت .ب ه جێگای كۆتایی هێنان ب ه یه‌كتر ،زه‌مینی ژیان به‌خشین ب ه یه‌ك دروست ده‌بێت .ل ه سه‌ر بنه‌مای سه‌رل ه نوێ ئاواكردنی پەیوەندی ژن و پیاو ی ل ه سه‌ر بنه‌مای هاوژیانی ئازاد ده‌بێت ه زه‌مینه‌ی پەیوەند كۆمه‌اڵیه‌تی و زیادبوون .ئه‌م پەیوەندی ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه پێویست ه نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیموكراتیك ب ه ده‌ست و هه‌ست و ئه‌قڵی ژن پێناس ه ده‌كات.
ــ خۆبوون ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی وه‌هادا ژن ته‌نیا و ته‌نیا ده‌بێت بۆ خۆی بێت .ل ه كاتێ بێ خاوه‌ن بووندا ئه‌و ته‌نیا بۆ خۆی خاوه‌نی خۆیه‌تی .ل ه كاتی وه‌هادا هێز و وزه‌ی ژن، ده‌بێت ه وز ه و به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه ده‌چێت .چون سیسته‌می پیاوساالری ،ژن ل ه هه‌ر الیه‌كه‌و ه بێ هێز ده‌كات و یه‌خسیری ده‌كات ،ژن خۆی و هه‌بوونی خۆی ناناسێت. ناوه‌ڕۆكی به‌مرۆڤبوون و كۆمه‌اڵیه‌تی بوونی ژنیان هه‌تا ئاستی (ئێسکی پەراسو) دابه‌زاندوه ،ده‌ركه‌وتن ل ه به‌هه‌شت ،ب ه شه‌یتان بوون ،به‌جادوگەر بوون و ل ه دوای ئه‌وه‌ش هیچ گۆڕه‌پانێكی تایبه‌ت بۆ ژن ل ه ئارادا نه‌ماوه؛ سووك و به‌كااڵكردن ل ه گه‌ڵ پێشكه‌وتنی مێژووی پیاوساالریدا و ههروهها ڕه‌گه‌زپارێزی ،به‌رده‌وام ژنی هێناوه‌تە ئاستی نامۆبوونێكی قووڵ .سه‌ره‌تا ل ه سه‌ر
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
27
زه‌مینی جوانی خوه‌داوه‌ندی "خوه‌بوون" و زانست ،دین گه‌رایی قووڵ ده‌كه‌ن ،چون هه‌ڵمه‌تی ره‌گه‌زگه‌راییان ده‌ست پێكردوه ،ژن گه‌یشت ه ئاستی نكۆڵی كردن ل ه فكر و هه‌بوونی خۆی .ژن ل ه سیسته‌می كاپیتالیسمدا گه‌یشت ه ئاستێكی زۆر خراپ و هیچ .ل ه هه‌ر جێگایه‌ك کە هه‌یه ،ل ه سه‌ر هه‌ر شته ،پێشكه‌ش ده‌كرێت و پێشكه‌ش ده‌كات ،ب ه كورتی بنەمای به‌كااڵبوونه .ل ه خۆنامۆی ه و چون تایبه‌ت ب ه خۆی نی ه ل ه هه‌ر جێگایه‌كه .بۆی ه سه‌ره‌تا پێویست ه خۆی بزانێ و پێویستی ب ه خۆبوون هه‌یه .ئه‌گه‌ر وه‌ها بێت ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد پێشده‌كه‌وێت .ژن ئه‌گه‌ر زانستی هه‌بێت ل ه سه‌ر ئه‌و په‌رژین ه ك ه ل ه ناخه‌و ه بۆی دروست كراو ه و ل ه مێشكیدا چه‌سپاندویان ه و هه‌وڵ بدات رۆحی خۆی ئازاد بكات ،ئه‌و كاته‌ی ه ل ه رۆڵی خۆی به‌رامبه‌ر ب ه رزگاری كۆمه‌ڵگ ه تێده‌گات .قووڵی كۆیالیه‌تی ژن ل ه ئاستێكدایه کە ئاسایی بۆتەوە ،بە جۆرێک لە ناخیدا جێگیر بووە ك ه ئه‌گه‌ر خاوه‌نیشی (كه‌سێك له بان سه‌ریه‌وە نه‌بێت) نابێت ،له دونیای رۆحی خۆیدا شوێن پێی هه‌ستی كۆیالیه‌تی هێشتۆتە‌وه .بۆی ه پێویست ه بگات ه جێگا و پێگ ه و واتا و دونیای رۆحی تایبه‌ت ب ه خۆی. ژن ئامێری به‌رده‌وامی منداڵ هێنان بۆ بنه‌ماڵه‌ی پیرۆزی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه ،ئاغای بنه‌ماڵ ه و به‌خێوكه‌ری منداڵ نییه .ل ه درێژایی ته‌مه‌نیدا ژن به‌رده‌وام سه‌ری شۆڕ بووه، هه‌تا ده‌مرێ ئه‌م ه ب ه كاری ژن ده‌زانن و ل ه كاریشدا ب ه هیچی نازانن و ره‌نجی پیرۆزی دایكایه‌تی ك ه چه‌ند ه كۆنه ،نابینرێت .ڕه‌گه‌زپارێزی گه‌یشتۆ‌ت ه ئاستێكی به‌رز، ئه‌خالق ئیتر رۆڵی سه‌ره‌كی نه‌ماو ه و تێكشکێنراوه ،به‌م ڕه‌نگه‌ش ده‌بێت ه هۆكاری به‌رده‌وامی سیسته‌م .بۆ ئه‌وەی خۆی بناسێت ،پێویست ه له‌و دۆخەی ك ه تێدای ه ده‌ربكه‌وێ و ل ه ده‌ره‌وه‌ی سیسته‌م لێگه‌ڕینی هه‌بێت .ئه‌وه‌ی ك ه پیاو داویه‌تی ،هه‌مان ده‌ستكه‌وتی سیسته‌می ده‌سه‌اڵتداریه. ڕاوه‌ستان به‌رامبه‌ر به‌م سیسته‌م ه ته‌نیا دابڕان ل ه هاوسه‌ر ،منداڵ ،خۆشه‌ویست ،ماڵ و ناموس نابێت. پێویست ه هه‌موو شتی ئه‌م سیسته‌م ه هێرشكه‌ر ه بكه‌وێت ه به‌ر لێپرسینه‌وه ،چاره‌سه‌ری ئه‌قڵیه‌تی ڕه‌گه‌زپارێزی، تێگه‌یشتنی سۆسیۆلۆژی ،زانست ،هونه‌ر و فه‌لسه‌ف ه ئه‌گه‌ر ل ه ڕوانگه‌ی ژنۆلۆژییه‌وه سه‌یری نه‌كرێ و هه‌بوونی خۆمان ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كانی نه‌سه‌لمێنین ،ناتوانین له‌وه‌ی سیسته‌می داویه‌تی ڕزگارمان بێت .ناتوانین خاوه‌نداریه‌تی بكه‌ین ل ه رۆڵی پێشه‌نگایه‌تیمان به‌رامبه‌ر ب ه ژیانی ئازاد و ڕزگاری كۆمه‌ڵگه .ژیانی ڕه‌گه‌زپارێزی ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا كاریگه‌ری داناوه .ئه‌گه‌ر نه‌توانین ڕووبه‌ڕووی ببینه‌و ه ل ه زانست ل ه گه‌ڵ پیاو و مێژوو ل ه گه‌ڵ مرۆڤایه‌تیدا ،فه‌لسه‌فه‌ی ژنی سه‌قه‌ت و پیاوێك
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
28
ك ه ب ه كه‌مو كورتی ل ه دایك بووه ،ههروهها ل ه هه‌موو زانست ه ڕه‌گه‌زپارێزه‌كان و ئه‌و دامۆوده‌زگایان ه ك ه زانست ده‌خۆلقێنن ،ئه‌گه‌ر حیساب نه‌خوازین ،ناتوانین خۆمان بین .بۆی ه بۆ گه‌یشتن ب ه فورمولی "ژن ـ ژیان ـ ئازادی" "خۆبوون" و "خۆ ئاواكردن" پێویسته. ــ پێشخستنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ب ه ده‌ست و فكری ژن پێویسته نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ئادرەسێك ه بۆ پێشكه‌وتن ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا .له كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ه ب ه زمان ،فكر ،هه‌ست و ئه‌قڵ هاوبه‌شبووین ،ده‌توانین ل ه به‌ده‌نێكیشدا پێكه‌و ه گرێدراو بین ،دیواری نێوانمان بڕوخێنین و پچڕاندنی هه‌موو ئەو به‌ندی كۆیالیه‌تیه‌كان ك ه ل ه ده‌وری جەستەمان ،ئه‌گه‌ر هه‌م خۆمان و هه‌م كۆمه‌ڵگ ه یه‌كگرتوو پێچراوه نه‌بین و ل ه كارماندا ب ه مۆراڵ و دڵخۆش نه‌بین ،ناتوانین سه‌ركه‌وتوو بین .ل ه گوند و ل ه سه‌ر شاخه‌كان ،ل ه نێو دۆڵه‌كاندا و ل ه هه‌ر كوێ و جێگایه‌ك ك ه شوێن پێمانی لێیه، ڕێگامان ده‌كه‌وێت ه كوێ ،به‌رامبه‌ر ب ه ڕه‌نج و پێشخستنی كار و ژیان بۆ خۆمان به‌رپرسیارین .ئه‌گه‌ر ل ه جێگایه‌ك ده‌ست پێنه‌كه‌ین ،ئه‌گه‌ر بوه‌ستین ،ئه‌ركه‌كان ل ه سه‌ر كوڵی یه‌ك دانێین ،ل ه ژیاندا ده‌بین ه هۆی ل ه ناوچوونی یه‌كتر. ئازادی ناكرێ بۆ داهاتوو بمێنێته‌و ه و ببێت ه ئۆتۆپیایه‌ك، كات ب ه كات ،رۆژ ب ه رۆژ و هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو ڕاستیه‌ك ه ك ه پێویست ه بونیاد بنرێت .ژنێك یانیش پیاوێك ئه‌گه‌ر له هاوسه‌ره‌كه‌ی ،منداڵه‌كه‌ی، پێویست بكات واز دایكی ،باوكی ،خۆشه‌ویستیه‌كه‌ی بهێنێت ،به‌اڵم ناكرێت واز ل ه پاراستنی كۆمه‌ڵگه‌ی دیموكراتیك بهێنێت .بۆ دروستكردن و بونیادی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ،پێویست ه گونده‌كان ببنن ه كۆمین ،گه‌ڕه‌ك و كۆاڵن ،پێشخستنی ئەنجومەن ،ل ه كاركردن و پێشخستنی ئازادی ،شتێكی خۆشتر له‌م ه چییه . ...بۆی ه ده‌بێت هه‌موو به‌شه‌كانی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ب ه پێشه‌نگایه‌تی ژن به‌ڕێكخستن بكرێت .هه‌موو به‌شه‌كانی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا هه‌یه .ل ه ئیكۆنۆمیه‌و ه بگره ،هه‌تا پاراستنی ژیانی ئازاد ،كه‌لتور ،دیپلۆماسی ،یاسا، پاراستنی جه‌وهه‌ری ،پێكهاته‌ی سه‌ربه‌رخۆی دیموكراتیك تا سیاسه‌ت پێویست ه ب ه ڕێكخستن بكرێت .هه‌ر ڕه‌هه‌ندێك پێویستە ب ه گیانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی (كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ژنانه)، ئیكۆلۆژیك و له سه‌ر بنه‌مای ئازادی كۆمه‌اڵیه‌تی شێوە بگرێت.
پ ێ و ی س ت ه « خ ۆ ب و و ن» ب ک ە ی ن ە ف ەل س ە ف ە ی س ە ر ە ک ی ئا
زادی
.....نه‌جیبه قه‌ره‌داغی ـ ئاكادیمیسیه‌ن ل ه ئاكادیمیای ژنۆلۆژی
چیرۆکی داگیرکاری پێنج هەزار ساڵمان لەم وشەیەدا شاراوەیە. ئەو خەیااڵنەی لێمان دزراوە ،خەون و توڕەییەکانمان، یاخبونەکانمان. هەستە شکاوەکانمان ،هزر و و جەستە سەرکوتکراو و پارچەکراوەکامان ،تۆبەکانمان ،هیواکانمان و ئەو زەردەخەنەی کە ڕەنگەکانی ژیانمانی تێدا نەخشێنراوە، زیندووییمان لە ماوەی پێنج هەزار ساڵ دا ،ئەوەی سڕراوەتەوە و ئەوەشی کە ماوەتەوە لە ناواخنی ئەو وشەیەدا شاراوەیە. باشە خۆبوون چیە؟ وشەیەکی پڕ سەرئێشە و وەاڵمەکەی تاقەتپڕوکێنە؟ بە هێندەی ئەوەش پڕ جۆشە. من کێم؟ خۆمم یان داخۆ هی خۆمم؟ ئەو پرسیارەی کە لە دوو وشە پێک دێت ،ژیانی ژنانی کوردی سەروژێر کرد و جارێکی تر بونیادی دەنێنەوە. ژنانی کورد بۆ بینینەوه‌ی وەاڵمی ئەو پرسیارە لەئاگردا سوتان ،تا دوا تاڵی قژیان خۆیان هەپرون هەپرون کرد ،لە لوتکەی چیاکانەوە باڵیان گرتەوە و خۆیان فڕێدایە خوار ،بەو دوا فیشەکەی حەشاریان دابوو، دوایین رستەیان دەربڕی و خاڵیان دانا .بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە چەندین ساڵ ژیانیان لە پشت شیشی زیندانەکانەوە گوزەراند .ئەشکەنجەکران ،ڕووبەڕووی برسێتی ،توند و تیژی ،دەستدرێژی ،کۆچبەرکردن و هتد ...بونەوە.
دەبوو ڕێیەک هەڵبژێرن لە نێوان ڕووبەڕووبونەوەیان بە هەموو ئەوانە و گەڕان بە دوای وەاڵم دا هەموو قوربانیەکی دایە بەرچاو. دوای ئەوەی کە هەرکەس لە سەروبەندی وەاڵمی ئەو پرسانەدا هێندە قوربانی ،ئارەقەی نێوچەوان و گیانیان بەخشی ،ئیتر کاتی کۆکردنەوەی وەاڵمەکانیانە .بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە دەبێ دوینێ ،ئەمرۆ و ئایندە ،جێگە و کات لە ژوانێک دا کۆبکەینەوە. فەلسەفەی ژیانمان ،ئاراستەی هزری ژیانمان ،گوتە و کردەمان لە وەاڵمدانەوەی ئەو دەستەواژەیەدا دیار دەبێت. شەڕی هەبوون و رەسەنایەتی سارایە کە هێزمان پێدەبەخشێت. سارا پەراوێزی مێژوو نیە ،بەڵکو بانگەشەی ژیانی سارا کە مێژووەکەی بە تێکۆشانی خۆی نوسی ڕێنیشاندەری ئێمەیە. لە قژە سورەکەی ،ڕاوەستانە بە هەیبەتەکەی و ڕوانینە تیژەکەی هێز و ورە لە ساکینە جانسز دەگرین و بەرەو پێش هەنگاو دەنێین. وەک سەما بەئاگر خۆگەرم دەکەینەوە ،وەک زیالن تەنیا چەند تاڵە قژێك لە جەستەمان لە دوای خۆ بەجێدەهێڵین. وەک ڤیان لەگەڵ ئاگر سەما دەکەین. وەک بێریتان لە لوتکەکانەوە باڵ دەگرینەوە. وەک ئەو ژنانەی کە بە دوای وەاڵمی ئەو پرسیارەدا
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
29
دەگەرێن ،پڕ بە دەممان پێدەکەنین ،دەزانین کە بە سەرەتا پارچە پەرشوباڵوەکانی خۆمان کۆدەکەینەوە و پێناسەی راستی بۆ دەکەین و دەیگەیەنینەوە یەک. هەلهەلەوە مردن لە ئامێز دەگرین. لە رێی " خۆبوون" دا ،میراسێک بەجێ دێلین کە زاڵم هەروەها دەبێ درۆکانیان بهاوێژین و لە بێژنگی بدەین. و ستەمکاران شەرمی لێ بکەن و لێگەڕانی واتاش فێری بەرخودان بکات. قوربانیەکەی هەرچیەک بێت وەاڵمی ئەو پرسیارە بە جەستەی ژن: هەیبەتە دەدۆزینەوە. ژن بە سایەی جەستەیەوە نزیکی سروشتی ژیان بەاڵم سەرەتا درۆکان لە مێشکمان پاک دەکەینەوە. لە رێی " خۆبوون" دا ئەو درۆیانەی دەرهەقی ئێمەی ومردنە .ژن مانگانە دەژین ،سیس دەبن و دەمرن و ژنان لە کتێبەکان ،فەرهەنگەکان ،چیرۆکەکان و سەرلەنوێ لە دایک دەبنەوە .بۆ ئەوەی کە لە رێی یاساکان دا نوسراوە پوچ دەکەینەوە و بەرەو پێش خۆبووندا هەنگاوێکی تر بەرەو پیشەوە بنێین ،دەبێ ئۆتۆنۆم یان سەروەریمان بەسەر جەستەی خۆمانەوە دەچین. دەبێ باوەڕمان بەو ئەقلەمان هەبێ کە وەک نەبوو بێت .بۆ ئەوەش دەبێ لە دژی ئەو زهنیەتە راوەستین حسابی بۆ دەکرێت .بەو ئاگاییەی کە ئیتر ئێمە هیواین کە جەستەمان دەکاتە کەرەستەیەکی بەرهەمهێنان. بکەوینە جوڵە .ئەگەر باوەرمان پێی بێ ئەوە لە رێی خۆبوون دا هەنگاو بەرەو پێشەوە دەنێین .بۆ ئەوەی هەستی ژن: لە رێی هەبوون دا هەنگاوێکی تر بنێین دەبێ لە دژی دەیانەوێ هەستمان لە جەستەمان جیابکەنەوە ،دەبێ سیاسەتی جیاکاری و هەاڵواردنی نێوان مرۆڤەکان هەستمان وەک پارچەیەکی یەکانگیر و گشتی ژن ببینین. هەڵوێست نیشان بدەین .دەبێ نەهێڵین باوک ،پیاو ئەگەر جەستەی ژن لە سروشت و هەستی دابڕێنرێت، و دەوڵەت و دەزگا و پاشماوەکانی زهنیەتیەکانیان ژن لە باوەڕی دادەبڕێنرێت .ئەگەر ئێمە تەنیا درک پێوەرمان بۆ دەستنیشان بکەن .دەبێ بزانین کە ئەوانە بە هەست و نەستی خۆمان بکەین ئەو کاتە درک بە هەموویان لە ژێر ناوی جیاوازدا نوێنەرایەتی زهنیەتی هەبوونی مرۆییمان دەکەین .مێشک و هەستی مرۆڤ پیاوساالری دەکەن .بۆ ئەوەش دەبێ دەمامکەکانیان یەکتر تەواو دەکەن و کاریگەریان لەسەر یەکتر هەیە. داماڵین و رووی راستەقینەیان ئاشکرا بکەین. زهنیەتی دەوڵەت تەنانەت پێکەنینی ژنان قەدەغە دەکا ،ژیری یان ئەقڵی ژن: ئەو دەسنیشانی دەکات کە ژنان چەند منداڵ بخەنەوە ،یەک لەو درۆیانەی کە دەرهەقی ژن کراوە " ،قژی درێژە کورتاج و لەباربردن قەدەغە دەکات و بڕیار لەسەر بەاڵم عەقلی کورتە" .واتە نەک تەنیا هەستمان بەڵکو چۆنێتی جلوبەرگی و پۆشینی ژنانیش دەدات ،زهنیەتی عەقلی و درکمان بچوک و بێ نرخ دەکەن. پیاوساالری لە کۆمەڵگەدا لە شەقام و ماڵ دا لە ژنان بەاڵم توانستی ژیری عەقلی ژن لە پیاو جیاوازتر و دەدات و جلوبەرگی ژنان دەکەنە پاساو و گێچەڵ و ته‌واوەترە. ژیری هەستیاری ،هەستکردن ،کاردانەوەی بەپەلە، دەستدرێژی ڕەوا دەکەن. ئەوە ناچارمان دەکات کە بە وەاڵمی پرسیاری" ژن چیە؟ سۆز ،خۆ بەپێی هەلومەرج گونجاندن ،هاندان و خۆسازدان ،مامەڵەی کۆمەاڵیەتی و ئیرادەی سەربەخۆی "ییان بدەینەوە .دەی ئەوە وەاڵمی ئێمەیە. ژن هەبوونێکە کە کۆمەاڵیەتبوونی خۆی لە گەردوون ،ژن وێرای هەموو گوشارێکیش ،سەلمێنەری توانستی مێژوو ،کۆمەڵگە و سروشتەوە دەگرێت .ژن شێوە و ژنە. هاوسەنگی فرەیی ،فرەڕەنگی ،جوانی و خرۆشانی وزەی ژن: ژیانی ئازادە. ئەگەر دەمانەوێ لە رێی خۆبوون دا هەنگاو بەرەو وزەی ژن هەرگیز لەوزەی پیاو ناچێت .ژن سازش پێشەوە بنێین ،دەبێ هەموو پارچەیەکی هەبوونمان لەسەر هەست ،وشیاری ،چاودێری و مەعریفەی ناکات ،دەلێن بۆچی لەو جێیەی ژنی لێیە زیندوویی، سەرلەنوێ پێناسە بکەینەوە . داخۆ پارچەکانی مێشکمان ،جەستە ،هزر ،هەست و خوڵقێنەری و ڕەنگینی هەیە و وەاڵمەکەی پێدەچێ لە وزەمان کە بەشێکە لە گەردوون ،کۆمەڵگە ،مێژوو و ژینەرژی دا شاراوە بێت. سروشتە لە یەک دابڕێنراون؟
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
30
ئەستاتیکی ژن؛ شتێکی کە هەبوونمان پارچە دەکات ،جوانی و چەمکی ئەستاتیک بەپێی پیاو دەستنیشان کراوە. بەاڵم دەبێ بزانن کە ژنان جوانی ڕووکەشی سنوردار بکەن هەم لە ڕووی رۆحیەوە و هەم جەستەییەوە دیل دەکرێن و ئازاد نابن. چێژ وەرگرتن لە فرەڕەنگی و جوانی دونیا ،بە واتای چێژ وەگرتنە لە ژیان ،بۆیە ئەو ژنەی دەیەوێ ببێتە خود ،وێرای هەموو هێرشە چەپەڵەکانی سیستەم دەبێ بزانێ کە لەسەر پێ بوەستێت و خۆراگر بێت. دەستپێکێکی نوێ؛ لە رێی خودبوون دا داماڵینی پەردەی سەر ڕووی چەمکی دەسەاڵتداری گرنگە .دەبێ بزانرێ کە سیستەمی باوکساالری چۆن و بە چ رێبازێک ژنانی پارچە و داگیر کرد .بە داگیرکاری جەستە ،ڕۆح ،عەقڵ ،باوەری و زمان و کەلتورمانیان لە ئێمە دوورخستەوە؟ بە وەاڵمی ئەو پرسیارانە دەکرێ پرۆسەی هەبوونمان درێژ پێبدەین .بێ وشیاری و ڕێکخستن ناتوانین پێشەنگی بۆ تێکۆشانی هەبوون بکەین و بەرەو پێش هەنگاو بنێین .چۆن لە هەموو بوارێکی ژیان دا ،ئەو هەوڵە ڕەنگدانەوەی لەسەر هەلمەکەمان دەبێ. سەرەتا دەبێ وشیار و زانا بین و شێوەیەک بە خۆمان بدەین .خۆبوونیش بکەینە فەلسەفەی سەرەکی ئازادی، بۆ ئەوەشە کە دەڵێین خۆبوون یان خودبوون .دەلێین " بۆ تێکشکاندنی داگیرکاری ئێمەی ژن هەین و لە هەموو جێیەکین" .بەو ئامانجە ،لەسەر بنەمای " لە دژی داگیرکاری با هیچ ژنێک بێ ڕێکخستن نەبێ". هەر ماڵێک ،گەڕەکێک ،کارگەیەک و کۆاڵنێک با ببێتە زەمینەی خەبات .بە ناسنامەی "ژنی ڕێکخستنکراو بناغەی کۆمەڵگەی ڕێکخستنکراوە" پەرە بە وشیاری بدرێت و کار بۆ ڕێکخستنکردنی ژنان بکرێت. بۆ ئەوەی لە مێشک ،کەسایەتی ،ڕۆح و هەست دا داگیرکاری بسڕێتەوە ،بە وشیاری و پارادایمی دیموکراتی ،ئەکۆلۆژی و ئازادیخوازی ،ئەنجومەن، کۆمین و دەستپێشخەریەکانی ژنان دامەزرێنین. لە دژی ڕاستی ئەو کۆمەڵگەیەی کە داگیرکاری لە ناخەوە پێ هەرس کراوە ،شیکردنەوەی قوڵ لەسەر ڕاستی تاک و کۆمەلگەیەکی ئازاد بکەینەوە و بۆ گۆڕانکاری و وەرچەرخانی کۆمەاڵیەتی قورسایی بخرێتە سەر کاروباری ئاکادیمیاکانی ژنان و خەباتی وشیارکردنەوە بەرێوەدەبرێت .بۆ تێپەڕاندنی کەلتوری داگیرکاری خەباتی هونەر و کەلتوری ئەلتەرناتیڤ بەڕێوەببرێت.
لە دژی سیستەمی داگیرکاری کە ئابوری بۆ هەژارکردن و کۆیلەکردنی کۆمەڵگە بەکاردێنێت و دیلی دەکات، جڤاتی ئابوری ژنان دامەزرێنین. لەسەر بنەمای ئەو ڕاستیەی "زمانی من واڵتی من و ئایندەی منە" لە دژی توانەوە تێکۆشانێکی مەزن بەڕێوەدەبرێت .بۆ لە دژی عەقلیەتی نەتەوەپەرستی و تاودانی گەالن لە بەرامبەر یەک لەسەر بنەمای پێکەوە ژیانی گەالن ،رێز لە هەموو بیر و باوەڕیەک بدرێ و ئازادانە خۆرێکخستن بکەن" .لە دژی داگیرکاری، گەندەڵی ،نایەکسانی ،نەعەدالەتی و کۆیالیەتی و هەژاری ،خۆرێكخستن بکەین و خۆبونیاد بنێین". داگیرکاری و دەسەاڵتدارێتی ناوەندگەر ،لەسەر لەخۆنامۆکردنی مرۆڤ ،دەیەوێ کەلتورەکەی خۆی زاڵ بکات" ،خودبوون"یش بە واتای خێزانێک کە تاکەکانی بە بەها دیموکراتیەکان دەگەنە یەک و دەستکردنە بە وشیاری ئازادی و یەکسانی .بۆ تێپەڕاندنی دەسەاڵتداری و پلەداری ،تا رێگا چارە پەرەدانە بە چەمکی هاوژیانیەکی ئازاد لە هەموو بوارەکانی ژیان دا. داگیرکاری توند وتیژییەکی چڕکراوەیە کە زیاتر بە ڕێی شەڕ بەڕێوەدەبرێت ،لە پێناوی ئەوەش دا دەوڵەت بە دەزگاکراوە .لە تەوەری دەوڵەت دا ،لە ئەرتەشەوە بگرە تا حقوق ،لە سیاسەت تا پەروەردە ،تەندروستی و ئابوری داگیرکاری و تااڵن فراوان دەکرێت .بە "خودبوون" لە دژی دەسەاڵتدارێتی ناوەندگەر و قۆرخکار ،لە دژی پیاوساالری ،پلەداری و و ڕەگەزگەرێتی کۆمەاڵیەتی با تێکۆشانی دیموکراتیمان لە پێناو کۆمەڵگەیەکی یەکسان ،ئازاد و ئازادیخوازی ژێندەری بێت. بۆ تێكشكاندنی چەمکی داگیرکاری جەستەیی و رۆح، یەکخستنی هزر ،گفتار و چاالکیمان کە ڕاستیەکی حەتمیە. جگە لە خوڵقاندنی ئیرادەیەکی بەهێزی ئازادیخواز، خۆرێکخستن ،وشیاری مێژوویی و رۆژانەیی ،ڕەنج بۆ ژیانێکی واتادار چ رێیەکی تر ،خودبوون داوا ناکات و چاوەرێی ناکات بەڵکو بە خۆبونیادنان ئامانجەکانی لە ئازادی ،نان و ژیانێکی واتادار پێک دێنێت.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
31
ه به‌شی تایبه‌تی ل ه سه‌ر دۆخی تروسكه‌دا ڕاپۆرتێكمان ل ه سوریا و قۆناغی هه‌ڵمه‌تی ئازادكردنی ڕه‌قا ل گه‌ڵ به‌ڕێز جیهان خه‌لیل ،ئه‌ندامی كۆمیته‌ی دیپلۆماسی «كۆنگره‌ی ستار» ئاماد ه كردوه .له‌م ه گۆڕانكاریه‌كانی ڕه‌قا، ڕاپۆرته‌دا ئاماژه‌مان ب ئاستی پێشه‌نگایه‌تی ژنان له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا و شێوازی پێشكه‌وتنی مودیلی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ه سوریا داوه ،ههروهها دۆخی باشور دیموكراتی ل ه باشوردا هل و شێوازی پێشكه‌وتنی ئه‌م مۆدێل ه و ئاستی پێشه‌نگایه‌تی ژنانمان خستوه‌ت به‌رباس و گفتوگۆ .ده‌قی گفتوگۆكه‌مان له‌م چوارچێوه‌دایه:
جیهان خه‌لیل
دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان چۆن شرۆڤ ه ده‌كه‌ن؟ تروسكه : جیهان خه‌لیل :ل ه سوریادا به‌گشتی قۆناغێكی نوێ ده‌ستێپێكردوه‌و وه‌كو ڕابردوو نابێت .ئیتر له‌مه‌وبه‌دوا سوریایه‌كی نوێ پێویسته .ده‌بێت ل ه سه‌ر بنه‌مای سوریایه‌كی دیموكراتی خۆی به‌ڕێكخستن بكات .ل ه ئه‌ساسدا بونیادی فیدراسیۆنی دیموكراتیكه ،ئه‌مه‌ش بۆ پێشخستنی سوریایه‌كی نوێیه .ئه‌گه‌ر
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
32
وه‌ها نه‌بێت ،بێگومان كراوه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی پارچ ه پارچ ه ببێت و چاره‌سه‌ریش نابێت .ئێمه‌ش وه‌كو ته‌ڤگه‌ری په‌یه‌د ه ل ه سه‌ره‌تاو ه هه‌تا ئه‌مڕۆ هێڵی سێهه‌م ،واتا هێڵی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكمان ب ه بنه‌ما گرتووه .ئه‌مه‌ش هاوكات پشتیوان ه بۆ هه‌موو گه‌النی سوریا .گومانی تێدا نیی ه ك ه سوریا ئه‌گه‌ر وه‌كو جاران بێت ،مسۆگه‌ر هه‌موو كاتێك ئاماده‌ی ه بۆ هه‌ڵوه‌شان و وێرانیه‌كی تر.
گرێدراو به‌م قۆناغه ،تێكۆشانی ئازادی ره‌قا چۆن شرۆڤ ه ده‌كه‌ن؟ جیهان خه‌لیل :ره‌قا وه‌كو پایته‌ختی داعش ده‌ناسرا، هه‌موو كادیر و بنه‌ماڵه‌ی خۆیان له‌وێ نیشته‌جێ كردبوو. بۆی ه ناوه‌ندێكی زۆر گرنگ و ستراتیژییه .چه‌ند شاری ستراتیژی ل ه ده‌روروبه‌ری ڕه‌قا ب ه ناوه‌كانی حه‌سه‌كێ، حه‌له‌ب ،تل ابیض ،شه‌دادێ و زۆر شاری گرنگی لێبوو، ههروهها ل ه الیه‌كی تره‌و ه ده‌ستێوه‌ردانی توركیا ل ه ئارادا بوو ،تێكۆشانێكی مه‌زن بۆ ئه‌و ه به‌ڕێوه‌چوو و ئه‌و شاران ه ك ه ل ه ده‌وروبه‌ری ڕه‌قا بوون ،ڕزگار كران. ل ه دوای ئازادكردنی ئه‌و شارانه ،شه‌ڕ ل ه پێناو ئازادی ڕه‌قا به‌رده‌وام بوو .ڕه‌قا گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه .ل ه 2013چه‌ته‌كانی ئه‌حرارالشام و جبههةالنصرة ده‌ستیان به‌سه‌ر شاری ڕه‌قادا گرت ،ل ه دوای ماوه‌یه‌كی كورت ل ه سه‌ره‌تای 2014داعش ده‌ستی به‌سه‌ر ڕه‌قادا گرت و ناوی (الخالفة االسالمیة)ـ یان له‌سه‌ر خۆیان دانا .ماوه‌یه‌ك ڕه‌قا له‌ژێر ده‌ستی داعش دا بوو و به‌پێی ئیسالمیه‌تی داعشی ،یاسا و ڕێسای نوێیان بۆ شاری ڕه‌قا پێشخست و به‌سه‌ر خه‌ڵكی ئه‌و هه‌رێمه‌شدا سه‌پاندیان ،هاوكات ڕه‌قایان ل ه ده‌وروبه‌ری دابڕی .ژنانیان خست ه ژێر چارشێوی ره‌ش ،ئیتر نه‌یانتوانی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ل ه ماڵه‌كانیان بێن ه ده‌ره‌و ه و بچن ه بۆنه‌و و شاییه‌كان .ل ه كۆاڵنه‌كانی ڕه‌قادا سه‌ری مرۆڤه‌كانیان ده‌بڕی .ته‌نانه‌ت به‌رامبه‌ر به‌ڕۆیشتنی خوێندكارانی زانكۆ ل ه ده‌ره‌وه‌ی ڕه‌قا ئاسته‌نگیان دروستكرد .له‌كاتی هه‌بوونی داعشدا زه‌خت و گوشاری زۆر خرای ه سه‌ر خه‌ڵك .ل ه ڕه‌قادا هێزی سوریای دیموكراتیك ،یه‌په‌گه ،یه‌په‌ژه ،گرووپێكی مه‌زن ل ه ژنانی ئیزیدی و تابورێك شه‌ڕڤانی ئانترناسیونال به‌شداری هه‌ڵمه‌تی ئازادی ڕه‌قا بوون .هه‌ڵمه‌تی ئازادی
ڕه‌قا ل ه 4قۆناغدا ده‌ستیپێكرد؛ 1ـ دابڕانی ڕه‌قا له‌هێزی نێوده‌وڵه‌تی بوو2 .ـ ل ه رۆژهه‌اڵتی ڕه‌قاو ه شه‌ڕ ده‌ستی پێكرد3 .ـ چوارده‌وری ڕه‌قا به‌گشتی پاك كرایه‌وه4 .ـ دوایین هه‌ڵمه‌تیش پاككردنه‌وه‌ی ناوه‌ندی شاری ڕه‌قا ل ه چه‌ته‌كانی داعش بوو .ئه‌م قۆناغانه‌ش به‌به‌شداری هێزی هاوبه‌شی كوردی پێشكه‌وت .بۆ ڕزگاركردنی شاری ڕه‌قا و ههروهها ئازادكردنی ئه‌و ژن ه ئیزیدیان ه ك ه له‌ده‌ستی داعشدا به‌دیل گیرابوون ،تێكۆشانێكی هه‌مه‌الیه‌ن ه به‌ڕێوه‌چوو و ئازاد كران .چون ئه‌و شار ه پایته‌خت و ناوه‌ندی بنه‌ڕه‌تی به‌ڕێكخستن كردنی داعش بوو .ڕه‌قا خاوه‌ن گرنگییه‌كی مه‌زن بوو ،بۆی ه ئازادی ڕه‌قا بۆ ئێمه‌ش گرنگ و ستراتیژی بوو .هێزه‌كانی قه‌سه‌ده ،یه‌په‌گه‌و یه‌په‌ژ ه ئه‌و ه ماوه‌ی 3ساڵ ه به‌رامبه‌ر به‌داعش شه‌ڕ ده‌كه‌ن ،ل ه كۆبانی ده‌ستی پێكرد و ئه‌مڕۆ له‌ڕه‌قادا گه‌یشت ه ئه‌نجامێكی مه‌زن. ڕزگاركردنی ڕه‌قا له هه‌مان كاتدا ڕزگاركردنی مرۆڤایه‌تی و به‌تایبه‌ت ژنان بوو .ڕه‌قا ده‌بێت ه پایته‌ختی پێكه‌و ه ژیانی گه‌الن و مێژوویه‌كی نوێ له‌ڕه‌قا ده‌نوسرێته‌وه. قۆناغێكی نوێ له‌سوریا ده‌ستپێده‌كات چ ل ه ئاستی سیاسیدا و چ له‌ئاستی گشتی سوریا و دونیا قۆناغێكی نوێ ده‌ستیپێكردوه.
ڕادستكردنی كه‌ركوك و له‌هه‌مان كاتدا ئازادی ڕه‌قا و له‌هه‌مان رۆژدا چ په‌یوه‌ندیه‌كیان به‌یه‌كه‌و ه هه‌ی ه و ڕوودانی هه‌ر دوو بابه‌ت ل ه رۆژێك دا چۆن پێناس ه ده‌كه‌ن؟ جیهان خه‌لیل :ڕه‌قا له‌سوریا و كه‌ركوك له‌عێراق دوو ناوه‌ندی ئه‌ساسین .كه‌ركوك چه‌ند ه بۆ گه‌النی دیكه‌ی ئه‌م هه‌رێم ه خاوه‌ن گرنگی بوو ،بۆ كوردیش له‌هه‌مان ئاستدا گرنگی خۆی هه‌بوو و وه‌ك دڵی كوردستان پێناس ه ده‌كرا ك ه خاوه‌ن پێگه‌یه‌كی فر ه ناسنامه‌یه .ل ه ڕه‌قادا هێڵی بهرخۆدانی به‌رامبه‌ر به‌داعش سه‌ركه‌وت و شكستی پێهێنا ،به‌اڵم هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش كه‌ركوك به‌داخه‌و ه ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی هه‌رێمه‌و ه ڕاده‌ستی هێزی عێراقی كرا .له‌گه‌ڵ به‌رخوه‌دانی ژنان له‌ڕه‌قا و ئازادكردنی به‌سه‌دان ژن له‌ده‌ستی داعش ،به‌اڵم له‌كه‌ركوك و به‌تایبه‌ت دووز خورماتو به‌ده‌یان ژن
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
33
كه‌وتن ه به‌ر شااڵوی هێرشی ده‌ستدرێژانه‌ی داگیركاران. بێگومان له‌خۆرایی نیی ه له‌هه‌مان ڕۆژدا ك ه ئازادی ڕه‌قا ڕاده‌گه‌یه‌نین ،پالنی ڕاده‌ستكردنی كه‌ركوك داڕێژاوه. به‌رخۆدان و خیانه‌ت دوو هێڵن ك ه له مێژووی تێكۆشانی كوردستاندا هه‌ر هه‌بووه‌و ئه‌مڕۆش ل ه نمونه‌ی ڕه‌قا و كه‌ركدا خۆی دووپات كرده‌وه.
رۆڵ و پێشه‌نگایه‌تی ژنان ل ه ئازادی ڕه‌قادا له‌چ ئاستێكدا بوو ،چ كاریگه‌ریكی ل ه سه‌ر ژنانی عه‌ره‌ب به‌گشتی و به‌تایبه‌ت ڕه‌قا داناوه؟ جیهان خه‌لیل :ژنان له‌ڕه‌قادا خاوه‌ن ڕۆل و پێشه‌نگایه‌تی گرنگ و مه‌زن بوون ،ئه‌م ڕۆل و پێشه‌نگایه‌تیه‌ش له‌سه‌ر ته‌واوی ژنان و به‌تایبه‌ت ژنانی عه‌ره‌ب كاریگه‌ری داناوه. بێگومان ئه‌م ه ته‌نیا له‌ڕه‌قاو ه ده‌ستی پێ نه‌كردوه، سه‌ره‌تاو پێش ئه‌و ه نمونه‌ی كۆبانی و كانتۆنه‌كانی دیكه‌مان هه‌یه‌و ته‌نانه‌ت به‌ر ل ه شۆڕشی رۆژئاوا كاریگه‌ری ژنان ل ه رۆژئاوادا هه‌بوو .ژنان به‌رده‌وام ل ه ئاستی به‌رزو له‌بواری سیاسی ،كۆمه‌اڵیه‌تی و... خاوه‌ن رۆڵ بوون و ل ه خه‌باتدا پێشه‌نگ بوون .ژنانی رۆژئاوا ب ه تێكۆشانی درێژخایه‌نی باكوری كوردستان كاریگه‌ر بوون ،ژنان هێزی خۆیان له‌فه‌لسه‌فه‌ی ڕێبه‌ر ئاپۆ وه‌رگرت و خه‌باتی خۆیان به‌ڕێوه‌ده‌برد. له‌ئه‌نجامی سیاسه‌تی چه‌وسێنه‌ری رژیمی به‌عسدا ،ـ ئه‌گه‌رچی ژنان ڕاده‌ستی ئه‌م سیاسه‌ت ه نه‌بوون ،به‌اڵم له‌و گۆڕه‌پانه‌دا سنوردار مانه‌وه‌و نه‌یانتوانی زۆرتر له‌و ه خه‌بات پێش بخه‌ن .ئه‌گه‌ر كه‌سێك سه‌ریهه‌ڵدابا، زیندانی و ئه‌شكه‌نج ه ده‌كرا ،له‌هه‌ر الیه‌كه‌و ه هه‌وڵیان دهدا ژنان بێ ئیراد ه بكه‌ن .له‌دوای پێشكه‌وتنی شۆڕشی رۆژئاوا ژنان توانیان له‌سه‌ر میراتی ڕابردوو خۆیان به‌ڕێكخستن بكه‌ن ،له‌الیه‌نی كه‌لتوری ،سیاسی، ئابوری ،په‌روه‌رده‌یی ،پاراستن ،ته‌ندروستی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه توانیان خۆیان ڕێك بخه‌ن و له‌شۆڕشی رۆژئاوادا پێشه‌نگایه‌تی بكه‌ن .ژنان ئیتر به‌ڕێژه‌ی %80 رۆڵ ده‌گێڕن به‌تایبه‌ت له بورای پاراستندا .هه‌بوونی هێزی سه‌ربازی ژنان ،خه‌باتی ڕێكخستنیشی به‌هێز كرد و پاڵپشتیه‌كی به‌هێ بوو بۆ ژنان .ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر ژنانی عه‌رب كاریگه‌ری جدی دروستكرد .ئه‌و ژنان ه ك ه له‌ژێر
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
34
چارشێوی ڕه‌شدا هێزی ڕاده‌ربڕینیان نه‌بوو ،ئه‌مڕۆ ئیتر له‌مه‌یدانی تێكۆشان زۆر به‌چاالكان ه به‌شدارن و ئه‌مه‌ش ل ه ڕای گشتی ڕاگه‌یاندن و میدیاكاندا له‌به‌ر چاوه .چه‌مكی تێگه‌یشتوانه‌ی ژن له‌بواری دادپه‌روه‌ری، ئازادی و یه‌كسانیدا خۆی ده‌ربڕی و ئیتر ن ه ئه‌قڵیه‌تی رژیمی به‌عس و نه‌داعش ـ یان قبووڵ نه‌كرد و به‌رامبه‌ری ڕاوه‌ستان .به‌ڕاستی كۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌ب به‌تایبه‌تی ژنن ئاڵوگوڕی زۆر بنه‌ڕه‌تییان دروستكرد .له‌قۆناغی خۆ بونیادناندا پێویست ه ژنانی عه‌ره‌بیش خۆی و مێژووی خۆی بناسێ .ئێستاش زۆر هه‌ڤاڵی ژنی عه‌ره‌بمان هه‌ی ه ك ه له‌ئاستی پێشه‌نگایه‌تی بۆ ژنانی عه‌ره‌ب ـدان و زۆریش له هه‌وڵ و تێكۆشاندان ك ه بگه‌ن ه ئاستی ژنانی كورد ل ه كوردستاندا.
مۆدێلی فیدراڵی و خۆڕێوه‌به‌ری چه‌ند ه سوودی بۆ گه‌النی سوریا و رۆژئاوا هه‌یه؟ جیهان خه‌لیل :ئه‌و مۆدێل و به‌رنامه‌ی ه ك ه ل ه رۆژئاوای كوردستان به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،هێڵی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكه، ن ه ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت قبووڵ ده‌كات و ن ه ئه‌وانه‌ی ك ه دژبه‌رن .هێڵی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك، هێڵی ئازادی كۆمه‌ڵگه‌یه .بێگومان ئه‌م ه مۆدێلێك ه ك ه ده‌توانێ ل ه پێشخستنی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان چ له‌سوریا و رۆژئاوا و چ له‌ئاستی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و جیهاندا رۆڵ بگێڕی و بۆ ئازادی گه‌الن و به‌تایبه‌ت ژنان سودی زۆری هه‌یه .بێگومان ئه‌مه‌ش تێكۆشان و خه‌باتی درێژخایه‌نی پێویسته .مۆدێلی سوریای فیدراڵ ته‌نیا مۆدێلێك ه ده‌توانێ ببێت ه هێزی چاره‌سه‌ری بۆ ئاڵۆزی و كێشه‌كانی ئێستای كۆمه‌ڵگه‌و هه‌موو گه‌الن.
له‌م دۆخ ه ئاڵۆزه‌ی ك ه ناوچه‌ك ه تێیدا ده‌ژی ،ب ه بۆچوونی ئێو ه باشوری كوردستان به‌ره‌و چ ئاراسته‌یه‌ك ده‌ڕوات و ئایا مۆدێلی خۆسه‌ری له‌رۆژئاوا ده‌توانێ ببێت ه چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی گه‌ل ل ه باشوری كوردستانیش؟ جیهان خه‌لیل :باشوری كوردستان له‌دۆخێكی زۆر قه‌یراناویدایه .له‌الیه‌نی سیاسی و ئابورییه‌و ه ل ه ئاڵۆزییه‌كی قووڵدایه .به‌تایبه‌ت ڕووداوه‌كانی ئه‌م
دوواییان ه له ئالۆزیه‌كاندا و ل ه ئاستێكی قوڵتردا كاریگه‌ری دانا .ل ه باشوری كوردستانیش دوو هێڵی به‌رخۆدان و ته‌سلیمه‌ت هه‌یه .سیاسه‌تی ناوخۆیی ده‌سه‌اڵتی هه‌رێم نه‌ته‌نیا سوودی بۆ گه‌لی باشور نییه، به‌پێچه‌وانه‌و ه گه‌لیان ڕاده‌ستی حكومه‌تی ناوه‌ندی كرد .بۆی ه دیار نیی ه ئه‌نجامی ئه‌و دۆخه‌ی ك ه ئێستا باشوری تێدای ه به‌ره‌و كوێ ده‌ڕوات .بێگومان مۆدێلێك ك ه له سوریا و رۆژئاوا به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،سوودی بۆ باشوری كوردستانیش هه‌یه ،چون هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان پێكه‌و ه گرێدراون و چاره‌نووسی هه‌ر پارچه‌یه‌كی له‌سه‌ر ئه‌ویتر كاریگه‌ری هه‌یه .رۆژئاوای كوردستان چه‌ند ه به‌هێزیش بێت ،ئه‌گه‌ر دۆخی باشوری كوردستان به‌ره‌و چاره‌سه‌ری نه‌ڕوات ،بێگومان ل ه سه‌ر الوازكردنی رۆژئاوا كاریگه‌ری ده‌كات ،ئه‌م ه بۆ باكور و رۆژهه‌اڵتیش ڕاسته .له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌باتێكی نه‌ته‌وه‌یی ،سیاسه‌تێكی هاوبه‌ش بۆ هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان پێویست ه ك ه گه‌لی كورد بتوانێ ماف ه ره‌واكانی به‌ده‌ست بخات .مۆدێلی رۆژئاوای كوردستان باشترین مۆدێلی خۆبه‌ڕێوه‌بردن ه ك ه ده‌بێت هه‌موو گه‌لی كورد بیكات ه نمونه بۆ خۆی و ته‌نیا به‌رۆژئاوای كوردستانه‌و ه سنوردار نه‌مێنێ ،له‌ئه‌گه‌ری وه‌هادا سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر ده‌بێت .چون باشوری كوردستان به‌مه‌و ه سنوردار نه‌مێنێ ،ل ه ئه‌گه‌ری وه‌هادا سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر ده‌بێت. چون باشوری كوردستان به‌م دۆخه‌ی دواییه‌و ه بۆ ماوه‌ی سه‌د ساڵ پاشكه‌وت و بۆ چاره‌سه‌ركردنیشی خه‌باتێكی درێژخایه‌ن پێویسته .بۆی ه له‌بواری سۆسیۆلۆژی، په‌روه‌رده‌یی ،ده‌رونی و ههروهها واڵمدانه‌و ه بۆ هه‌موو ئه‌و بێ هیوایی ه ك ه له‌باشور پێشیان خستوه، خه‌باتێكی بنچینه‌یی هه‌م ه الیه‌ن ه پێویسته .پێویست ه مۆدێلی رۆژئاوا به‌پێی ڕاستی و تایبه‌تمه‌ندی كۆمه‌ڵگه‌ی باشور كرده‌یی بكرێت و ئه‌م ه ته‌نها له‌ئاستی خه‌یاڵ و خولیادا نابێت ،بێگومان ڕاستیه‌ك ه ك ه پێویست ه پێكبێت. ده‌بێت ئه‌قڵیه‌تێكی نوێ و دیموكراتیك پێشه‌نگایه‌تی بۆ دامه‌زراندنی سیسته‌مێكی به‌م ڕه‌نگ ه بكات ،بۆی ه به‌ر له‌هه‌ر شتێك باشوری كوردستان پێویستی خۆی ب ه شۆڕشێكی فكری و كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بینێت .له‌دۆخی ئێستادا له‌نێوانی شیعه‌و سونیدا ،كورد و عه‌ره‌ب، كورد و توركمان ناكۆكی و دژبه‌رایه‌تیكی قووڵ هه‌یه،
بۆی ه مۆدێلی خۆڕێوه‌به‌ری دیموكراتیك باشترین مۆدێل ه بۆ پێكه‌وه‌ژیانی گه‌الن له‌باشوری كوردستان و كۆتایی هاتن به‌م ناكۆكی و كۆمه‌ڵكوژییه .ئه‌گه‌ر وه‌ها نه‌بێت، ئه‌م ئاڵۆزی و دژبه‌رایه‌تیی ه هه‌تا هه‌تای ه به‌رده‌وام بێت. بۆ كۆتایی هاتن و چاره‌سه‌ری ئاڵۆزیه‌كانی كوردستان و به‌تایبه‌ت باشور و ههروهها بۆ چاره‌سه‌ری دۆخی ئاڵۆزی ژنان بانگه‌وازیتان چییه‌و ژنان ده‌توانن چی بكه‌ن؟ جیهان خه‌لیل :ل ه سه‌ده‌ی بیست ویه‌كه‌مدا سیاسه‌تێك ك ه به‌رامبه‌ر به‌ژنان به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،له‌پێناو قوربانی كردنی ژنان ه بۆ نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت .ئه‌مه‌ش به‌ئاشكرایی له‌باشوری كوردستان و عێراق ده‌بینرێت و حاشی لێناكرێت .وه‌ك ڕێبه‌ر ئاپۆ ئاماژه‌ی پێده‌كات ،ل ه زنجیری مرۆڤایه‌تیدا له‌دۆخی ئێستادا ئه‌ڵقه‌ی هه‌ره‌الواز ژنه ،بۆی ه پێویست ه ژنان پێش هه‌ر كه‌س ده‌ست به‌چاره‌سه‌ركردنی بكه‌ن و ئه‌مه‌ش بۆ ژنان ل ه باشوری كوردستان هه‌مان شته .رۆڵی ژنان له‌باشور زۆر گرنگه‌و ده‌بێت ببن ه خاوه‌ن هێز و تواناییه‌كانی خۆیان ده‌ربڕن ،خۆ به‌ڕێكخستن بكه‌ن تاكوو بتوانن له‌م دۆخ ه ڕزگاریان بێت .ل ه دۆخێك ك ه به‌سه‌ر گه‌لی خورماتووشدا هات ،ژن و منداڵ زۆرتر له‌هه‌ر كه‌س بوون ه قوربانی .نابێت ژنان به‌هیچ شێوازێك ئه‌م ه قبووڵ بكه‌ن .بۆ چاره‌سه‌ركردنی دۆخی ئه‌م ژنان ه پێویست ه ژنانی رۆشنبیر ،خاوه‌ن ویژدان و به‌رپرسیار پێشه‌نگایه‌تی بكه‌ن و ئه‌م ئه‌رك ه له‌سه‌ر شان بگرن و ژنان نه‌كه‌ن ه قوربانی سیاسه‌تی سنورداری هه‌رێمی كوردستان .وه‌كو چون ژنان ل ه رۆژئاوای كوردستانیشدا له‌هه‌مان دۆخی خراپدا ده‌ژیان ،به‌اڵم ئێستا ل ه پێشخستنی شۆڕشدا و هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا پێشه‌نگن ،ژنانی باشوریش ده‌توانن به‌ئیراده‌یه‌كی به‌هێز ئه‌م قۆناغ ه تێپه‌رێنن ،ب ه مه‌رجێك پێكه‌و ه كار بكه‌ن و خه‌باتی هاوبه‌ش به‌ڕێو ه ببه‌ن .گومانی تێدا نیی ه ك ه سیسته‌می ده‌سه‌اڵتدار به‌ده‌ستی ژن ده‌ڕوخێ و شكست ده‌هێنێت.
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
35
كورته ژیانی دایكێكی خه‌ڵكی بناری قه‌ندیل
زۆرم پێخۆش بوو ه مه‌كته‌ب و بخوێنم، بچم ه باوكم ئیزنی پێنه‌دام به‌اڵم به‌داخه‌و په‌ری حه‌م ه چیا ،خه‌ڵكی گوندی زارگه‌لێ ،خاوه‌ن 5منداڵ ژیانی مناڵیم زۆر ب ه زه‌حمه‌تی تپێه‌ڕی ،له‌و كاته‌و ه ك ه ل ه بیرم دێت ،به‌رده‌وام شه‌ڕ و پێكدادان له ئارادا بووه ،بۆی ه ل ه ك شه‌ڕی نێوان ئێران و عێراق ژیان خۆشیم نه‌بینیوه .كاتێ ل ه ئارابوو ،دیسان گه‌ل هه‌ر ئاواره و كۆچبه‌ر بوون. ئه‌و كات ه ك ه منداڵ بووم ،زۆرم پێخۆش بوو بچم ه مه‌كته‌ب و بخوێنم ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه باوكم ئیزنی پێنه‌دام .ده‌یگوت كفر ه كچ بچێته مه‌كته‌ب ،ناكرێت كچ فێری خوێندن ببێت، بۆچیه‌تی؟ به‌اڵم له‌م دۆخه‌دا ل ه گه‌ڵ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌ش ئیتر كچان زۆرتر ڕوویان ل ه خوێندن و فێربوون كرد و ئه‌مه‌ش بابه‌تێكی باشه .هه‌رچه‌ند ه ل ه بواری كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه الوازی زۆر هه‌ی ه و ئیتر زۆرتر تاكه‌كه‌سگه‌ری و بیركردنه‌و ه ل ه خۆ ل ه ئارادایه .كچانی ئێستا باشتر ل ه جاران ده‌توانن ل ه سه‌ر كه‌سایه‌ت و داهاتووی خۆیان ئێستا هه‌رچی بێت ،خاوه‌ن بڕیار بن .كۆمه‌ڵگ ه و به‌تایبه‌تیش ژنان چاو كراوه‌ترن ب ه به‌راوه‌رد له گه‌ڵ جاران .ل ه سه‌رده‌می ئێمه‌دا پێمان خۆش بوای ه یانیش ن ه هه‌ر قسه‌ی باوك و برا گرنگ بوو ل ه سه‌ر كچ ،به‌تایبه‌ت ل ه بواری زه‌واج كردندا .كه‌سێك ك ه باوكمان ده‌ستنیشانی ده‌كرد ،ده‌بوا هه‌ر ئه‌و كه‌س ه بوایه ،ئیتر ده‌توانن ل ه گه‌ڵ یه‌ك بژین یانیش ن ه زۆریش گرنگ نه‌بوو. عه‌یب بوو كچ ل ه سه‌ر قسه‌ی باوكی قس ه بكات. ئه‌و كاته‌ش من هه‌ر ل ه زه‌رگه‌لێ ده‌ژیام .ته‌مه‌نم 15ساڵ بوو ك ه ل ه گه‌ڵ خه‌ڵكی گوندی خۆمان ژن به ژنمان پێكرا. ئه‌مه‌ش بوو ب ه هۆكاری ئه‌و ه كه زۆر ل ه ژیانی خۆم تێنه‌گه‌م. به‌تایبه‌تی دۆخی ئه‌و كاته‌ی گونده‌كه‌شمان زۆر باش نه‌بوو، فه‌قیری و هه‌ژاری و نه‌داریش هۆكاری زۆر و زه‌حمه‌تی ژیانمان بوو .ئه‌گه‌ر چی ته‌مه‌نم بچووك بوو ،به‌اڵم توانیم ل ه سه‌ر پێ خۆم ڕاوه‌ستم .ل ه منداڵ گه‌وره‌كردنه‌و ه بگر ه هه‌تا كاری ناوماڵ و ده‌ره‌وه‌ی ماڵ و هه‌موو شت بۆ خۆم ئه‌نجامم دهدا .به‌ڕاستی ژیانی رۆژانه‌م زۆر ب ه خراپی به‌سه‌ر بردوه. رۆژان ه ده‌چووم ه ده‌ره‌و ه ئیشم ده‌كرد و ئێوار ه ده‌مدا ب ه شت بۆ منداڵه‌كانم و ده‌گه‌ڕامه‌و ه بۆ ماڵ. دۆخی شه‌ڕی ئه‌و كات ه بێگومان ترس و دڵه‌ڕاوكێكی زۆری
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
36
ل ه دڵی گه‌لی گوند و ده‌ده‌ور دروست كردبوو ،كه‌سمان نه‌مانده‌وێری ته‌نانه‌ت ب ه شه‌وان ه الیتیش پێبخه‌ین ،یانیش هه‌ندێ كات هه‌بوو ل ه ترسا نه‌ده‌جوواڵینه‌وه. ب ه به‌راوه‌رد ل ه گه‌ڵ ڕابردوو ئێستا دۆخی ژیان باشتره، هه‌ر چه‌نده‌ش هێشتا هه‌ر قه‌ندیل ل ه ژێر مه‌ترسیدایه ،به‌اڵم ده‌توانین كارو كه‌سابه‌ت بكه‌ین و ژیانی خۆمان باشتر ل ه جاران به‌ڕێو ه ببه‌ین .ئه‌و كات ه ئه‌و ده‌رفه‌تان ه كه‌متر بوو، به‌اڵم بێگومان ئێستاش هه‌ر ئه‌و ترس و دڵه‌ڕاوكێی ه هه‌یه.
په‌ری حه‌م ه ل ه سه‌ر ژیانی قه‌ندیل وه‌ها ده‌دوێ :ئێستا دۆخه‌ك ه بۆ ژیان باشتره ،ئه‌گه‌ر هێرشی فڕۆكه‌كانی توركیا وازمان لێ بهێنێت ،كێشه‌مان ل ه ژیانی گوندنشینی دا نییه، به‌تایبه‌ت ئاژه‌ڵ و كشتوكاڵی ل ه گونده‌كان زۆر سوودی باشتری هه‌ی ه تا ئه‌و به‌رهه‌مان ه ك ه ل ه ده‌ره‌و ه دێن ،هه‌م ل ه بواری سه‌المه‌تی تاكه‌كان و هه‌م بۆ ئابوری هه‌رێمیش ب ه سووده .من بۆ خۆم پێم خۆشه بژیوی ژیانم ب ه ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ ده‌ربخه‌م .بێگومان ژیانی گوند بمانه‌وێت یان ن ه هه‌ر كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداریی ه و خه‌ڵكی گوندیش ل ه سه‌ر ئه‌م ده‌ستكه‌وتان ه بژیوی ژیانی خۆیان به‌ده‌ست ده‌خه‌ن. ل ه كۆتاییدا دای ه په‌ری وه‌ها به‌رده‌وام بوو: په‌یامی منیش بۆ دایكان ئه‌وه‌ی ه ك ه ل ه په‌روه‌رده‌ی مندااڵنیان به‌تایبه‌ت كچه‌كان زۆر هۆشیاران ه هه‌ڵوێست بنوێنن .نه‌ك ب ه چه‌وساندنه‌و ه و نه ب ه ئازادییه‌كی بێ واتا ،به‌ڵكوو ل ه سه‌ر بنه‌مای ناسینی ڕاستیه‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگ ه پێویست ه په‌روه‌رده‌یه‌كی جوان ب ه كچان و كوڕانمان بده‌ین ك ه بتوانن بڕیارده‌ر بن ل ه ژیان و داهاتوویاندا .منداڵێك پێشكه‌وتوو و سه‌ربه‌رز بێگومان نیشانده‌ری بنه‌ماڵ ه و دایكێكی خاوه‌ن فكره.
ل ه كتێبی بیره‌وه‌رییه‌كانی شه‌هید بێریتان وه‌رگیراوه وه‌رگێر :نه‌جیبه قه‌ره‌داغی ببنە گەواهی ببنە گەواهی بۆ ئەوانە ! ئەی واڵتەکەم ببنە گەواهی! ببنە گەواهی بۆ ئەو رۆاڵنەی ،کە گیرۆدەبوان لە خیانەت پاک دەکەنەوە و بە تەمەنی خۆیان بەسەر قەاڵی زوڵم دا دەچن".... هەزاران ساڵ ئەو خاکەی کە بە ئێش و ئازار ،بە لە بیرکردن ،خۆشەویستی و حەسرەت ئاوس بووە ،گەواهی بۆ لە دایکبوونێکی نوێ دەکات ....گەواهی کردووە و دەکات بۆ ئەو گیانانەی کە بە هیوایەکی گەورەوە ،لە وەشاندنی یەکەم تۆوە و یەکەم ژانی لە دایکبوونەوە گەشەی سەندووە و لەگەڵ هاوار چەقۆی خیانەت لە جەستەی دەکاتەوە و دەهاوێژێت. راستی سادە و تیژە .بە سادەیی لەگەڵ راستی رووبەروو بونەوە ،خۆپاکردنەوە لە دەمامکەکان ،خۆرووتکردنەوە لە ئاست حەقیقەت خەسڵەتێکی تایبەت بە مرۆڤە .مێژوو گەواهی زۆری بۆ ئەوانەش کردووە کە بە دوای حەقیقەت دا دەگەڕێن، ئەوانەشی حەزیان بە خوڵقاندنیی بووە ،ئەوانەشی کە لە مرۆڤبون بڕاون و ئەوانەشی کەوتوون .تەنانەت ئەو گەواهیە لەسەر شەڕڤانێکی حەقیقەت کە لە بەرزترین ئاست دا دەیەوێ ببێتە نمونە بۆ مرۆڤایەتی ،لە جێیەکی شاراوە و پڕ قوربانی جوگرافیایەکی وەک رۆژهەاڵتی ناوین دا و لە بەرامبەر ئەوانەی کە دەیانەوێ ژیانێکی کەوتوو بژین. ئیدی زەمان لەگەڵ مرۆڤەکان یەکدەگرێتەوە لە رۆژهەاڵتی ناوین و کوردستان. ...زەمان و سەردەمی سەروەر و خوداکان بوو .یەکەم هەنگاو لە کوردستان دەستی پێکرد .کاروانی گەڕانەوەی زەمەن بۆ مرۆڤ .مێژوو گەواهی بۆ ئەو مرۆڤە کرد کە یەکەمین جار دەستی بەر بەرد ،خاک و سروشت کەوت و گەواهی بۆ شەڕێک کرد کە هێزێکی بێ وێنەی لە هەر
زیندوو و هەبونێک دا نیشان دا .هەنگاو بە هەنگاو ،بست بە بست کاروانی ڕێێ گرتەبەر و ژیانی خوڵقاند ،مێژوو سەردەمی گەالنی بینی .گەواهی بۆ ئەو راستیانە کرد کە دەخوازرا بن خاک بکرێت و شەڕی هێنانەوەی بۆ سەر خاك بەرپا کرد .شەڕێکی وەهایە کە لە هیچ شەڕێکی تر ناچێت. لەبەرئەوەی ئەو ئێشەی کە سەردارانی قەاڵکانی زوڵم بە دەستەواژەی " من تۆم لە پیسی خۆم دروست کردووە" بە مرۆڤیاندایە چەشتن لە هیچ ئێش و ئازارێکی تر نەدەچوو. ئەو مرۆڤەی کە دەیگوت " لەو حاڵەدا" ،کەواتە " ئەوەی کە بە ئێش دەیەوێ خودبوون سەرکوت بکات ،دەبێ نیشانی بدەم کە لەو ئێشە خۆ بخوڵقێنمەوە" ناوی " بێریتان" ە ،سەمبولێکە کە ئێشی بۆ هێز گۆڕی ،لە خاکی کوردستان دا تاریکیی لە ژیان دا بە شەڕێکی گەورەی وەرچەرخێنەرانە بووە سەمبولی داستانی بەرخودانی بۆ کوردستانێکی ئازاد و سەربەخۆ .ناوی " بێریتان" ه ،بووە نوێنەری پەرۆشی ژیان و بەرخودان ،بۆ ئەو ژنانەی هەزاران ساڵ هەموو شتێک لە دژیان کرا ،گوناهیان بە بااڵ بڕرا و سەریان هەمیشە پێ نەوی دەکرا .ناوی بێریتان بووە نمونەی ژیانی راست ،هێزی بڕیار ،ئیرادە و پێکهێنان و ئەوەشی نیشان دا کە ئەو هەنگاوانە بە گەیشتن بە کەسایەتی سەربەخۆ دا پێکدێت .بووە "هەڵوێستی مرۆڤ" کە گەواهی كرد بۆ ئەو سیستەمە ک ه هەزاران ساڵ لەسەر ئەم خاکە خیانەتی لە ژن کرد ،کۆیلەی کرد و ژنی لە سەرچاوەکانی ژیان دوور خستەوە. لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٩٢لەو شەڕەی کە ٤٠ رۆژی خایاند ،شەڕڤانانی ئازادی کوردستان گەواهیان بۆ " شەڕی باشور" شەڕی کۆنەپەرستی جیهانی ،شەڕی نێوان هێڵی ئازادی و هێڵی تەسلیمکاری داگیرکاری کرد .ئەو
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
37
هێرشە لەبەرامبەر بزوتنەوەی ئازادی و مرۆڤایەتی پەکەکە کە لە دۆخی خرۆشاندا بووە ئومێدی هەزاران ساڵ ،هێزی ژیان لە ناخی دا شاراوەیە ،بەو هێزەوە هەزاران ژن بڕیاری بەشداری ژیانیان دا ،هێرشەکە کە دەیویست ژن لە مردنێکی بێ دەنگ دا بهێلێتەوە ،شەڕی هێڵی ئومێدی ئازادی مرۆڤ لەبەرامبەر ئەو هێڵەی کە بە ژنی دەگوت " تۆ مشتەخۆری لە ژیان دا" بوو. شەڕێک بوو لە نێوان ئەو هێڵە کۆنەپەرستیەی کە دەیگوت " ژن بارە بەسەر ژیانەوە ،ناتوانێ شتێک بکات " و ئەو ژنەی کە بە گوتەی "بە شەڕ ژیان بە دەست دێنم" بووە نوێنەری ژنێک کە هەڵوێستی سەربەخۆیی ئازادیخوازانەی خوڵقاند. شەڕی نێوان هێڵی ئازادی و هێلی تەسلیمکاری بوو. بێریتان (گوڵناز کاراتاش ) لەو شەڕەدا لە ڕیزی پێشەوە رۆڵی فەرماندارێتی بینی .ئەو بە فەرماندارێتیەکەی، بووە هێڵی خوڵقێنەری ژیانێکی بە بڕیار و باوەڕی .ئەو بە بەشداری لە تێکۆشانی ئازادی کوردستان دا لە کردار و گفتارو چاالکیەکەی ئەوەی سەلماند .ڕێهەڤاڵ بێریتان لە مانگی تشرینی یەکەمی ٩٢دا لەبەرامبەر کۆنەپەرستی جیهانی ،لە نیشاندانی هێزی ژن ،کەسایەتیەکی گەورە، رۆح و باوەڕی رێکخستبوون بوو و بڕیاردانی لە ئاست ژیان و شەڕدا ،خاڵی وەرچەرخان بوو بۆ ژنانی کورد لە خوڵقاندنی ڕێی رێکخرابووە بوونی ئازادی دا .لە بەرامبەر بە زهنیەتی میللیگەرایی سەرەتایی و هێزی وابەستە و نۆکەری کورد کە نوێنەری سیستەمی دەسەاڵتداری بوون، بە هێڵی بەرخودان و ئازادی هەر لە سەرەتای شەڕی مانگی ١٠ی ١٩٩٢دا بە شەهیدبوونی ئاراستەی شەڕه‌کەی گۆڕی و بۆ ژنانی کورد بووە سەرچاوەی هێز لە ڕووی ڕێکخستنی، سەربازی و سیاسیبوون .بە دوای ئەوەدا بە چڕی ژنان روویان لە ریزەکانی بزوتنەوەی ئازادی کرد ،بووە خاڵێک لە گەیاندنی شۆڕشی باکور و باشوری کوردستان ،هەڤاڵ بێڕیتان لە ئاست کۆنەپەرستی هەڵوێستی پارچەگەرێتی، تەسلیمکاری سەپێنراو لە الیەن سیستەمەوە ،هەڵوێست و بڕیاری ئاشکرای بە چاالکیەکەی خۆی نیشان دا و لە کردەوەدا بووە هێزی کرداری پرەنسیپەکانی بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد .لە ئاستی بەرپرسیارێتی بۆ بزوتنەوەی ئازادی دا سەلماندی لە دژی هێرشی سەرتاسەریانەی هێزە کۆنەپەرستەکان و سیستەمی پیاوساالری دا خاوەن کەسایەتی و هەڵوێستێکی تۆکمە ،بە باوەڕی و ئیرادەیە. ئەو بووە خوڵقێنەری ژیانێکی نوێ و مسۆگەر بۆ ژن، ئەوەی وەک مەرجی سەربەخۆ و خودبوون لە کەسایەتی و گۆڕانکاری مێژووییشی بە بڕیاری ئازاد و راست نیشان دا. لە سەردەمێک دا کە مێژووی بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد هەنگاوی دەنا بە دەستەواژەی " ئازادی بە رێکخستبون دەبێ" رێهەڤاڵ بێریتان وەک فەرماندارێک لە شەڕدا ،بە بەشداری لە ژیان دا ،لە حەزکردنی بۆ ژیان ،بە خۆشەویستی بۆ واڵت ،بەیەکخستنی شەڕ لە پێناو ئازادی دا ،لەبەرامبەر تەسلیمکاری بە توڕەیەکی گەورە وەاڵمی بۆ "رادەست بە،
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
38
هیچت لێناکەین" لە بەرامبەر نوێنەرانی سیستەمی کۆیالیەتی ئەو هەڵوێستەی نیشان دا ،گوزارەی پرەنسیپەکانی ژیان بوو بۆ هەموو بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد و تێکۆشانی ئازادی و دیموکراسی گەلی کوردستان. لە ٢٥تشرینی یەکەمی ١٩٩٢لە رۆژی شەهیدبوونی دا بەیانیەکەی دەڵێ " تا ئەو ئاستەی الیەقی سەرۆکایەتی بم شەڕ دەکەم ،حساب لە خیانەت دەپرسینەوە و سەنگەرەکانمان بەرنادەین" ئەو چەند دەستەواژەیە بووە هێڵی ئازادی بۆ بزوتنەوەی ئازادی ژنی کورد و تێکۆشانی ئازادی گەالن .هێڵی بێریتان خاوەن ئەو هێزەیە کە وەک هەڵوێستێک درێژەی پێ بدرێت و پەیڕەو بکرێت .هێڵی بێریتان هێڵی ژنان و گەالنە .دەنگی بێریتان ،وەک دەنگی ئازادی و سەربەخۆیی تا ئێستاش لە دۆڵی ئازادی دا دەنگ دەداتەوە .ئەو دەنگە بووە دەنگی سوپایەکی گەورەی ژنان. ئەو دەنگە بووە دەنگی پارتی ژنان ،ئەو دەنگەی کە یەکەمین جار لە سەر ئەم خاکە لە دایک بوو و یەکەم جار لەسەر ئەم خاکە گیانی بەخشی و ئەو هێزەی بە هەموو جیهان دا باڵو دەبێتەوە .ئەو دەنگە بووە بەرخودانی لە دژی تەسلیمکاری، ئەو دەنگە بووە نوێنەری ئەو ژنانەی کە لە هەر دۆخێکی سەخت دا پێداگری لەسەر ئازادی دەکەن. هەزاران ژنی گەنج بە گوزارەی" ئەوەی شەڕ دەکات ئازاد دەبێ ،ئازاد بوو جوان دەبێت ،جوان بوو خۆشەویست دەبێ" هاواری ناوی بێریتان دەکەن .ڕێهەڤاڵ بێریتان لە لەبەرامبەر بانگەوازی رادەستبوون بە خۆهەڵدان لە تاشەبەردەکانی چیای خاکورکێوە ،بووە وەاڵم ،بە درێژه‌دان بە رێبازەکەی مەگەر لە چاالکیەکەی تێبگەین .ئێستا ناوی بێریتان، ناوی هەزاران ژنانی گەنجە .ناوی بێریتان کە تەنانەت بووە مایەی رێز لە الیەن دوژمن ،مەگەر بە پەیڕەوکردنی ڕێبازەکەی داکۆکی لێ بکرێت .دایکان ،کچان رووی خۆیان بە خاکی بەرپێت سور دەکەن .لە تۆ دا بە دوای دەرمان بۆ دەردەکانیان و بە دوای ژیان دا دەگەڕێن .تۆ سەرچاوەی ئازادیت بۆ ئەوانەی رادەست بە خیانەت نابن .ئێستا کاتی گەیشتنە بە تۆ ...ئێستا زەمەنی گەیشتن بە تۆ و بە رێبازەکەت .ئێستا زەمەنی تێگەیشتنە لە تۆ ... ئەم خاکە بووە گەواهی تۆ ،بووە گەواهی خۆشەویستیت، بەرخودانەکەت و جوانی ژنانیی ..مێژوو گەواهی تۆیە کە چۆن واڵت گیرۆدەی خیانەت بوو ،تۆش چۆن بە تەمەنی خۆت پاکت کردەوە. گەواهی تۆیە کاتێ بێ دەنگی دەشکێنی و هاواری ئازادی تۆیە لە ساتی بەربوونەدا بەرەو ئایندەیەکی ڕووناک. ئەی ئەو شەڕڤانە ،ئەو فەرماندارەی کە شەڕت کرد و ئازاد بووی ،ئازاد بووی و جوان بووی ،ئەی فەرمانداری خۆشەویست .ئەم مێژووە ،ئەم خاکە بە تۆەوە گەواهی سەرکەوتنی ئازادی ،ئیرادە و باوەڕیە.
ڕێی‌ه ئاشنا به‌ڵێ ...كاتێك هاتی ،رۆحی ژیانت پێ ماوه‌یه‌ك‌ه ده‌تناسم به‌خشیم! وادیار ه باویلكه‌كان ده‌یانزانی دێیت له ئاوێنه‌ی چاوه‌كانتا ژنێكم بینی كه ده‌مناسی. بینیم كه ڕازێکیان بەگوێی گوڵ و درەخت و نه‌ک مردوویه‌كی كه زیندووم! باڵندەکاندا ده‌چرپاند! ژنێكم كه ژیان دەئافرێنم! به‌اڵم ده‌ترسان به مرۆڤه‌كان بڵێن! ده‌مزانی دێیت و حه‌سره‌ت و ئازاری 5000دووری له من... هه‌ور ه نەفرینیەکان مه‌ودا دروست ده‌كه‌ن! هه‌زار ساڵه‌م ده‌سریته‌و‌ە! ده‌مزانی دێیت و به سێاڵوی فرمێسكه‌كانم شاری منم خوه‌داوه‌ندی ڕەشەباکان! هه‌تا ئه‌و كاته‌ی كه ڕۆشنایی هەمیشەیی بۆ نێرینه‌ی خودایان وێران ده‌كه‌ی! هه‌تاهه‌تایی بدروشێته‌وه، چاو له ڕێیت بووم بێدەنگ بوونم لێ حەرام بێت نه وەک مەسیح كه له خاچ درابی و ئەی رێبه‌رم ... نه فرمێسكی چاوه‌ڕوانی مەهدیم بۆ ڕشتیت! مردبووم «ئارین زانا» چاو له‌ڕێ ژنێك له ڕاستای وردبوون! به‌اڵم چاوی هه‌ر له
ژماره‌ی
164
نۆڤهمبهری 2017
39
TRUSKA
)ﺷﻪھﯿﺪ ﺑﺮﯾﺘﺎن )ﮔﯚﻨﺎز ﻛﺎراﺗﺎش ﻟﻪ ﺳﺎﯽ ١٩٩٢ﻟﻪ ﺷﻪڕی دژی داﮔﯿﺮﻛﺎری ﺗﻮرﻛﯿﺎ و ﺧﻪﯾﺎﻧﻪﺗﯽ ﻧﺎوﺧﯚﯾﯽ ﺑﯚ ﺋﻪوه ﻧﻪﻛﻪوﺘﻪ دهﺳﺖ و ﺗﻪﺳﻠﯿﻢ ﻧﻪﺑﺖ ﺧﯚی ﻟﻪ ﯾﻪﻛﻚ ﻟﻪ ﺷﺎﺧﻪﻛﺎﻧﯽ ﺧﺎﻛﻮورﻛ ﻓه دهداﺗﻪ ﺧﻮارێ و ﭘﻪﯾﻮهﺳﺘﯽ .ﻛﺎرواﻧﯽ ﻛﺎرواﻧﯽ ﺷﻪھﯿﺪان دهﺑﺖ