ﺮﺮ ﺧﺧ ﻧ
ﺑ ﺧڵێ
* هه‌ڤاڵه‌تی نیوه‌ی سه‌ركه‌وتن بوو ل ه شه‌ڕی كوبانێدا
* نه‌خێر بۆ ده‌وڵه‌تی بنه‌ماڵه‌یی و دژه‌ژن * كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بێ ئابوری و برسی ،هه‌ر كات ئاماده‌ی ه بۆ كۆیل ه كردن * سیاسه‌تی دیموكراتیانه هونه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی ه ئازادبوون ه * كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بناخ ه ناو برابێت، ئابورییه‌كه‌ی ل توانای ژیانی نییه
ژنێكی هۆشیار و رێكخستوو ،كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیك
خاوه‌ن ئیمتیاز
ئه‌ستێر ه عه‌بدولجه‌بار
سه‌رنووسه‌ر
د.رابیعه قاسم ه سه‌ندیكای ژماره‌ی متمان رۆژنامه‌نووسانی كوردستان241 :
په‌یوه‌ندی truskajin@gmail.com
سنور كه‌ریم ویژدان نوره‌دین ه ره‌شید روناك حه‌م ژه‌نگار محه‌مه‌د ئه‌مین كه‌لسوم حوسێن
سپتامبری 2017
......
ده‌سته‌ی نووسه‌ران
162
ماڵپه‌ر www.truskapress.com ژماره‌ی تلفۆن 07705124058 چاپ
چاپخانه‌ی كه‌مال تیراژ 1000 :دانه نرخ 1500 :دینار
سه‌رجه‌م ئه‌م وتار و دیدو ه تروسكه‌دا بۆچوونانه‌ی ل باڵو ده‌بێته‌وه ،نوسه‌ر خۆی به‌رپرسیاره
..... وﺗﯚوﮋﮋ
ﻧﺎوهڕۆك
ﻛﯚﻣﻪﮕﻪﯾﻪك ﺑﻨﺎﺧﻪ ﺋﺎﺑﻮرﯾﯿﻪﻛﻪی ﻟﻪ ﻧﺎو ﺑﺮاﺑﺖ ،ﺗﻮاﻧﺎی ژﯾﺎﻧﯽ ﻧﯿﯿﻪ٦ .................. ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮردا ھﻪوﯽ ﺑ ﺑﻪھﺎﻛﺮدﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺎی ﮔﻪﻧﺠﺎن و ژﻧﺎن دهدرﺖ١٢ .........
ﺳﯿﺎﺳﯽ
ﺑﻪ ﻛﺮدﻧﯽ رﯾﻔﺮاﻧﺪۆم واﺗﻪ درﮋﻛﺮدﻧﯽ ﺗﻪﻣﻪﻧﯽ ﺋﻪﻗﯿﻪﺗﯽ ژﻧﻜﻮژ ،ﺗﺎﻛهو و ﻧﺎدﯾﻤﻮﻛﺮات١٦.................................................................................
ﻫﺰری و رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ﺳﯿﺎﺳﻪﺗﯽ دﯾﻤﻮﻛﺮاﺗﯿﺎﻧﻪ ھﻮﻧﻪری ڕاﺳﺘﻪﻗﯿﻨﻪی ﺋﺎزادﺑﻮوﻧﻪ ٢١ .......................................
ﮔﻮﻧﺪ ،ﺧﺎك و ﻛﺸﺘﯚﻛﺎڵ ﺑﺎﺷﺘﺮﯾﻦ ﺑﻨﮕﻪھﻪ ﺑﯚ ﭘﺸﺨﺴﺘﻨﯽ ﭼﺎﻻﻛﯽ ﺋﺎﺑﻮری١٨ ..........
ﺋﺎﺑﻮری ھﻪرﻤﯽ ﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺑ ژن ﺑﻪرهو ﻛﻮێ!؟٢٤ ................................................... ژن ﺋﻪﮔﻪر ﺋﺎﺑﻮرﯾﻪﻛﯽ ﺳﻪرﺑﻪﺧﯚی ﻧﻪﺑﺖ ،ھﻪﻣﯿﺸﻪ ﻟﻪ ﺟﻪﻧﮕﻪ٢٦ .............
ﻛﯚﻣﻪﯾﯾﻪﺗﯽ
ﻧﻪﺑﻮوﻧﯽ ﺋﺎﺑﻮری ﺳﻪرﺑﻪﺧﯚی ﮔﻪﻧﺠﺎن و ژﻧﺎن ،ﻛﯚﻣﻪﮕﻪ ﺑﻪرهو ﻛﻮێ دهﺑﺎت!؟٢٨.................................... ژن ﺋﯿﺮۆ د ﺋﺎﺑﻮری ژی ده ﺑﻮﯾﻪ ﻟﯿﺴﺘﻮك٣٠............................................... ﻛﯚﻣﻪﮕﻪی ﺑ ﺋﺎﺑﻮری و ﺑﺮﺳﯽ ،ھﻪر ﻛﺎت ﺋﺎﻣﺎدهﯾﻪ ﺑﯚ ﻛﯚﯾﻠﻪﻛﺮدن٣٣ ...........
ژن ھﻤﺎی ژﯾﺎن ،ﺋﺎﺷﺘﯽ و ﺋﺎراﻣﯿﻦ ٣٥............................................... ھﻪﭬﺎﻪﺗﯽ ﻧﯿﻮهی ﺳﻪرﻛﻪوﺗﻦ ﺑﻮو ﻟﻪ ﺷﻪڕی ﻛﻮﺑﺎﻧﺪا ٣٧ ......
ﺗﺎﯾﺒﻪت
ﺳﻪرۆﻛﯽ ﺣﻜﻮﻣﻪﺗﯽ ﻛﻮردﺳﺘﺎن ،ﺋﺎﯾﺎ دهﺗﻮاﻧ ﭘﺶ ﻟﻪ داﮔﯿﺮﻛﺎری ﺑﯚ ﺳﻪر ﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﮕﺮﺖ؟ ٤٠ .................................... ﻧﻪﺧﺮ ﺑﯚ دهوﻪﺗﯽ ﺑﻨﻪﻣﺎﻪﯾﯽ و دژه ژن٤٢ .................................. ﺧﺎوهﻧﺪارﯾﻪﺗﯽ ﻛﺮدن ﻟﻪ رﺒﻪر ﺋﯚﺟﻪﻻن ﺧﺎوهﻧﺪارﯾﻪﺗﯽ ﻛﺮدﻧﻪ ﻟﻪ ﺋﺎزادی ڕاﺳﺘﻪﻗﯿﻨﻪ٤٤ ............................
ئا| تروسكه
ریفراندۆم نه‌ك بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان ،بۆ زیاتر داگیركردنی كوردستانه! مرۆڤی بێكار و كۆمه‌ڵگه‌ی بێكار تا چه‌ند ه ده‌توانێ ئازاد بێت و باس ل ه سه‌ربه‌خۆیی واڵته‌كه‌ی بكات؟! بێگومان قه‌ت .چون سه‌ربه‌خۆیی بناخه‌ی خۆی ل ه ئابوری سه‌ربه‌خۆ و رێوه‌به‌ریكی دیموكراتیانه‌و ه ده‌گرێت .كۆمه‌ڵگه‌یك ك ه به‌رده‌وام چاو له‌ده‌ستی واڵتانی دراوسێ بێت ك ه شتی بۆ هه‌نارد ه بكات ،قه‌ت ناتوانێ سه‌ربه‌خۆ بێت و به‌پێچه‌وانه‌و ه ئاماده‌ی كۆیالیه‌تیه. كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر ب ه ره‌نجی شانی و عاره‌قی ناوچاوانی پێداویستی ژیانی ب ه ده‌ست نه‌خات ،ناتوانێ نرخی ئازادی و سه‌ربه‌خۆییش بزانێ. كوردستان ك ه سااڵنێكی دوور ودرێژ ل ه مێژوودا به‌رده‌وام سه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌م هێنان و رێوه‌بردن و بیروڕای ئازاد بوو ،ئه‌مڕۆ به‌داخه‌و ه بوه‌ت ه بێشه‌ی دز و جه‌رد ه و داگیركارانی دڕند ه ك ه هه‌ر رۆژ ده‌ستكه‌وته‌كانی ده‌دۆشن ،ده‌ستدرێژی ده‌كه‌ن ه سه‌ر و بێنازیان كردوه .ڕوڵه‌كانی ئه‌م واڵته‌یان ئاواره‌ی هه‌نده‌ران كرد و فێری نوكه‌ری و پاككردنه‌وه‌ی پێاڵوی ئاغا و ئه‌ربابانی سه‌رمایه‌دار و تااڵنچییان كرد .نامۆبوون ل ه واڵت ،خاك و دایك و كه‌لتوره‌كه‌ی له‌و كاته‌و ه پێشكه‌وت ك ه دایك ل ه هه‌موو ئه‌م مه‌یدانان ه دوور خرایه‌وه .زۆر به‌داخ ه ك ه هه‌ر ئه‌و دایك ه به‌رهه‌م هێنه‌ر ه ئه‌مڕۆ ل ه دۆخێكدا بژی ك ه بۆ بژیوی ژیانی نه‌چار بێت الش ه پیرۆزه‌كه‌ی بفروشێ! پێشه‌نگ و سه‌رچاوه‌ی ژیان ل ه دۆخێكدا ده‌ژی ك ه ئیتر ل ه ژیان بێزار ه و نایه‌وێت بژی .ژن ك ه سه‌رده‌مانێك سه‌رچاوه‌ی ژیان بوو ،ئه‌مڕۆ هه‌موو هه‌وڵی بۆ ل ه ناوبردنی ئه‌و ژیانه‌یه ،ل ه واڵتێك ك ه سه‌رچاوه‌ی ژیانی به‌ره‌و ل ه ناوچوون ده‌چێت ،ئایا باسكردن ل ه سه‌ربه‌خۆیی خۆ هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندن و فریودانی خه‌ڵك نیه؟؟؟ ئه‌مڕۆش هه‌ر خاوه‌نی هه‌مان ئه‌قڵیه‌ت ك ه پێشه‌نگایه‌تی كرد بۆ بنده‌ستكردنی خاك و نیشتمان و بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی نرخه‌كانی دایكی پیرۆز ،هه‌وڵ ده‌دات ل ه سه‌ر ئه‌و هه‌موو بنده‌ستیی ه سه‌ربه‌خۆیی پێش بخه‌ن .مرۆڤ ئه‌و پرسیار ه ل ه خۆی ده‌كات ،ئایا به‌ڕاستی خه‌ڵك ب ه نه‌زان و گێل ده‌زانن یا خۆیان ل ه گێلی داوه؟ واڵتێك ك ه ئابوری سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت، ئایا به‌ڕاستی ده‌توانێ خۆی به‌ڕێو ه ببات؟!! كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ه بێزارن ل ه هه‌موو شت ب ه ژن و پیاوه‌وه ،ئه‌و سه‌ربه‌خۆیی ه ك ه ئه‌ویش وابه‌سته‌ی واڵتانی ده‌ره‌كی و دراوسێ ه ده‌توانێ كام ه ده‌ردیان ده‌رمان بكات؟ ب ه دابڕانی خه‌ڵك ل ه گونده‌كان و ملیتاریزه‌كردنی كوردستان ،بێ ئیراده‌كردن و بێ فكركردنی خه‌ڵك ئایا سه‌به‌رخۆیی پێش ده‌كه‌وێت؟ مرۆڤ ئه‌گه‌ر واڵمی ئه‌و پرسیاران ه بداته‌وه ،زۆر ب ه ئاشكرایی بۆی ده‌رده‌كه‌وێت ك ه مه‌به‌ست ل ه ریفراندۆم ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی نیه ،دیار ه ئامانجی جیاواز ل ه پشت په‌رده‌ی ریفراندۆم ه ك ه ئه‌و ه گۆمانی تێدا نی ه ده‌ستی ده‌وڵه‌تانی دراوسێ و ده‌ره‌كی و به‌تایبه‌ت توركیا تێدایه .ریفراندۆم نه‌ك بۆ سه‌ربه‌خۆیی كوردستان بۆ زیاتر داگیركردنی كوردستان ل ه الیه‌نی داگیركاران و ده‌وڵه‌تی توركیایه ،بۆ زیاتر تااڵنكردنی داهاتی كوردستان ه بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت .ریفراندۆم بۆ به‌هێزكردنی ده‌ستی ده‌سه‌اڵتداری، چه‌وسێنه‌ر ،پیاوساالری و ژنكوژیی ه ل ه كوردستان .ئه‌قڵیه‌تێك ك ه رێز ل ه بیرو بۆچوونی گه‌له‌ك ه نه‌گرێ ،ب ه دیموكراسی بڕیار ل ه سه‌ر داهاتی واڵته‌كه‌ی نه‌دات ،ئه‌گه‌ر ئاستی كوشتن و خۆكوشتن ژنان كه‌م نه‌بێته‌وه ،كۆچ و هه‌ڵهاتنی گه‌نجان بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت ڕانه‌وه‌ستێ ،ئه‌گه‌ر خه‌ڵك نه‌گه‌ڕێنه‌و ه بۆ گونده‌كانیان و كشتۆكاڵ ده‌ست پێ نه‌كه‌ن ،ئه‌گه‌ر هه‌ر كۆیله‌ی ده‌وڵه‌تانی توركیا ،ئێران و ئامریكا بن ،ناتوانێ سه‌ربه‌خۆیی ڕابگه‌ێنێ .سه‌ربه‌خۆیی ئه‌گه‌ر ب ه بڕیاری گه‌ل نه‌بێت و ئه‌گه‌ر گه‌ل بۆ خۆی ،خۆی به‌ڕێو ه نه‌بات ،نابێت ه سه‌ربه‌خۆیی .سه‌ربه‌خۆیی ئه‌گه‌ر ته‌نیا ل ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و ویست ه پراگماتیستیه‌كانیاندا بێت ،ئه‌گه‌ر ته‌نیا له سه‌ر سێ شار به‌ڕێو ه بچێت و شاره‌كانی دیكه‌ی هه‌رێم له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م نه‌خش ه بمێنێته‌وه ،ئه‌و ه سه‌ربه‌خۆیی نیه ،ئه‌و ه به‌هێزكردنی سنوری ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بچووكه‌كان ه كه پالنی ئه‌م ه ل ه الیه‌ن سیسته‌می سه‌رمایه‌داری و كاپیتالیسم دارێژراوه .به‌اڵم زۆر به‌داخه‌و ه ك ه سیسته‌می تاكڕه‌و و بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و هاوكاره‌كانیان ل ه هه‌رێمی كوردستاندا ل ه هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و دڵسۆزی خه‌ڵكی كورد بۆ خاك و نیشتمان كه‌ڵكی نابه‌جێ ده‌گرێن و ل ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی ه شه‌خسی و بنه‌ماڵه‌ییه‌كانی دا رۆژان ه ژنان و خه‌ڵكی كورد ده‌كه‌ن ه قوربانی .ب ه درۆ و فریودانی خه‌ڵك ئامانجیان ه ئه‌وه‌ی ك ه تا ئێستا نه‌یتوانیو ه ب ه توركیا و ئێرانی بفرۆشن و ل ه دوای ریفراندۆم ڕاده‌ستی بكه‌ن و ده‌سه‌اڵتی خۆیانی پێ بپارێزێن. بێگومان ئه‌م ه ته‌نیا ب ه ڕاگه‌یاندنی ریفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی كۆتایی پێنایه‌ت ،ئه‌م ه ده‌بێت ه سه‌ره‌تای شه‌ڕێكی قورس و ناكۆتایی ل ه ناوچه‌ك ه ك ه ن ه بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و ن ه كه‌س ناتوانێ ئاگری ئه‌م شه‌ڕ ه بكوژێنێته‌و ه و بێگومان شه‌ڕی وه‌ها قوربانی خۆی به‌رده‌وام ل ه كۆمه‌ڵگ ه و به‌تایبه‌ت ژنان و مندااڵن گرتووه و ده‌گرێ. بۆی ه گرنگ ه به‌ر ل ه هه‌ر شتێك ئێمه‌ی ژن هه‌وڵ بده‌ین سه‌ره‌تا ببین ه خاوه‌ن ئه‌قڵ و فكرێكی سه‌ربه‌خۆ ،هه‌تا بتوانین ب ه ئاقاڵن ه و فكرێكی ئازاد ل ه سه‌ر داهاتی واڵته‌كه‌مان و خۆمان بڕیارده‌ر بین .هه‌وڵ بده‌ین سه‌ره‌تا كێشه‌ی بناخه‌ییه‌كانی واڵته‌كه‌مان ك ه نه‌بوونی ئابوری سه‌ربه‌خۆییه ،چاره‌سه‌ر بكه‌ین و ئاوه‌دانی بخه‌ینه‌و ه گونده‌كان ك ه ژیانی شار و گوند هاوته‌ریب ل ه گه‌ڵ یه‌ك و پێكه‌و ه بسوڕێته‌وه .ئه‌گه‌ر ئێمه‌ی ژن له‌م بوارانه‌دا بتوانین جارێكی دیك ه ئه‌ركی پێشه‌نگایه‌تی خۆمان ب ه جێ بێنین ،ئه‌و ه كۆتایی ب ه خۆكوشتن و كوشتنی ژنانیش دێت و ده‌ستی ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالر و ژنكوژ ل ه سه‌ر ئیراد ه و فكری ژنانیش كورت ده‌بێته‌وه.
وتووژی
کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک
بناخ ه ئابوورییه‌که‌ی
له‌ناوبرابێت
توانای ژیانی نییه
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
6
كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌گه‌ر بناخه‌یه‌كی ئابووری ه نه‌بێت ،ئایا ده‌توانین بڵێین ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ربه‌خۆیه ،یانیش ده‌توانێ سه‌ربه‌خۆ بێت؟ بێگومان ه و هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك نا! ئابووری بۆ به‌رده‌وامی ژیان زۆر گرنگ ه له‌م بواره‌دا خاوه‌ن هێز و توانایی بێت .چون كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی پێویست ه هیچ ه و ناتوانێ ب بێ ئابووری بۆ كۆیله‌كردن و چه‌وساندن ئاماده‌ی ه سه‌ر واڵته‌كه‌ی خاوه‌ن بڕیار بێت .ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری بۆ شێوازێك ل ه ه سیاسه‌تی «برسی بهێڵ ه هه‌وڵی داو ه ل ه هه‌میش به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگ ه گۆڕه‌پانی ه بێ رۆل كردنی ژنان ل و حكومه‌ت بكه« كه‌ڵك بگرێ .به‌تایبه‌تی ب ه پێناسه‌كردنی رۆلی ئابووری شیرازه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یان هه‌ڵوه‌شانده‌وه .بۆی ه ڕاسته‌قینه‌ی ژنان له‌م گۆڕه‌پانه‌دا خاوه‌ن گرنگییه .ئێمه‌ش وه‌كوو گۆڤار تروسك ه بكه‌ین و ه گه‌ڵ چه‌ند ژن قس ته ل ه سه‌ر ئه‌م بابه هه‌وڵماندا ئه‌م جار ه ل گرنگی ئابووری سه‌ربه‌خۆ و به‌تایبه‌ت رۆلی ژنان له‌م گۆڕه‌پانه‌دا ده‌بێت ه باشوری كوردستاندا سه‌ره‌ڕای ه به‌رباس .هه‌روه‌ها ل چی بێت ،بخه‌ین ه سه‌رچاوه‌ی سه‌رزه‌وی و ژێرزه‌وییه‌كانی ،به‌اڵم بۆچی نه‌یتوانیو ه ببێت ه پێش خاوه‌ن ئابوورییكی سه‌ربه‌خۆ؟ و ئه‌ركی ژنان به‌رامبه‌ر ب ه خستنی ئابووریه‌كی هه‌ره‌وه‌زی ده‌بێت چی بێت؟ بۆی ه ئێوه‌ی خوێنه‌ری به‌ڕێزیش له‌م ڕاو هیوادارین ك ه به‌هره‌مه‌ند بن. بۆچوونان ئا| تروسكه
ژنان گه‌وهه‌رێكی به‌نرخ بوون ه ل ه ژیانی ئابووریدا ساکار عه‌بدوڵاڵ
ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ سەردەمەکانی زوو ،چاوێک بە رابردوودا بخشێنین ،دەبینین کاری هەرەوەزیی یەکێک بووە لەو پیشانەی کە بەکۆمەڵ ئەنجام ده‌دران ،لەالیەن دانیشتیوانی گوندەکان ،بەتایبەتی بۆ کاری کشتوکاڵ .ده‌توانین بڵێین کاری هەرەوەزیی بە گرینگ ترین پایەکانی ئابووریی بۆ واڵت ئەژمار دەکرێت ،لە بەر ئەوەی کاری هەرەوەزیی دەتوانێت لە ماوەیەکی کەم دا داهاتێکی زۆر و چاوەڕوان نەکراوە بهێنێتە بەرهەم. ئەمەش دەتوانێت سوودێکی یەکجار باش بە پایەکانی ئابووریی واڵت بگەیەنێت ،لەهەمان کاتدا سوودی بۆ ژێرخانی ئابووریی واڵت هەبێت و سەرمایەی نیشتمانی پێ بەرزبکریتەوە ،بەاڵم ئێستا ئەم کارە کەم بووه‌تەوە ،بەهۆی زۆری ئامێرەکانی سەردەمه‌وه ،بۆنمونە کاری
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
7
هەرەوەزیی لە (درروێنەکردنی گەنم و جۆ ،کاری باخ ئاسته‌نگیه‌كانی به‌رامبه‌ر ب ه پێشنه‌كه‌وتنی ئابووری و کێڵگە و رەزەکان) ئێستا زۆربەی زۆری ئەو کارانە سه‌ربه‌خۆ ،هه‌بوونی حیزب ه ل ه باشوری كوردستان
بەهۆی ئامێرەکانەوە ئەنجام ده‌درێن ،دەتوانین بڵێن ئامێرەکانی سەردەم جێگای مرۆڤەکانی رۆژگاری ئەمڕۆی گرتووه‌تەوە. لەسەردەمەکانی زوو تا وەکو ئێستا ،ژنان رۆڵێکی گرینگ و بەرچاویان هەبوو ه لە بەره‌وپێشبردنی ئابووریی واڵت و کاری هەرەوەزیی .ژنان گەوهەرێکی بەنرخ بوونە لە ژیاندا ،چونکە بەرێوەبردنی ماڵ و بەخێوکردنی منداڵ ،کاری رۆژانە و هەمیشەییان بووە و هەمیش لە کار و پیشەدا ،شان بەشانی پیاوان بەسەرکەوتوویی کارەکانیان بە ئەنجام گەیاندووە. ئەگەر بێت و حکومەت یاخود کەرتی تایبەت ،هەلیکار بڕەخسێنێت بۆ ژنان ،ئەوا ئێمە دەتوانین گەورەترین سوودی لێوەربگرین بۆ ئابووریی واڵت ،هەروەها رێگایەکە بۆ رەخساندنی ئازادیی و داواکردنی مافەکانی خۆیان لە ناو کۆمه‌ڵگه‌دا .لە بەر ئەوەی ئێستا حکومەت ئەو هەلەی نه‌‌هێشتو ه و بەهۆی قەیرانی سیاسی کە دروستکراوی خۆیانە کە ئەمەیش کاری کردوه‌تە سەر هەموو پایەکانی واڵت و واڵتی توشی داڕووخانی ئابووریی و کەمکردنەوەی سەرمایەکردووە ،لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا زۆرترین ئاستەنگ خراوەتە بەردەم ئەم پیشەیە ،بۆ نموونە هاوکاریی نەکردنی حکومەت کەوای کردووە زۆربەی زۆری دانیشتوانی گوندەکان، دەست لە پیشەکانیان هەڵبگرن و لە شارەکان نیشتەجێ ببن و لەگەڵ ئەمانەدا دۆزینەوەی کار لە شارەکاندا لە ئێستادا زۆر زەحمەتە ،بەهۆی زۆربوونی ژماره‌ی شاره‌کانه‌وه. هه‌روەها لە باشووردا ،خاوەنی سەرمایەی خۆمان نین ،ئێمە وەکو گەلی باشوور بەهۆی ئەو دەست تێوه‌ردانه‌ی باشووره‌و ه لەالیه‌ن واڵتانی دراوسێ، ئەمەش وایکردووە کە تاوەکو ئێستا ،ئێمە نەبینە خاوەنی ئابوورییەکی سەربەخۆ.
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
8
سۆما فه‌رهاد /خوێندكاری زانكۆ
ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ژن یه‌كه‌م كه‌س بوو ه ك ه دۆزیوه‌ته‌وه. كشتوكاڵی به‌اڵم ل ه هه‌موو الیه‌كه‌و ه و به‌تایبه‌ت ل ه گۆڕه‌پانی ئابووری بێ به‌شكراوه .نه‌ك ته‌نها ژن ،هه‌موو واڵته‌كه‌مان كه‌وت ه دۆخی هه‌ژاری و چاو ل ه ده‌ستی ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌كی .باشوری كوردستان و هه‌رێم له‌م دۆخه‌دا ك ه خاوه‌ن گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مه، به‌اڵم چاوه‌ڕوانی ده‌وڵه‌تانی توركیا و ئێران ه ك ه خواردنیان بۆ بێت و پشتیان به‌وان به‌ستووه. ئه‌و زیانه‌ی ك ه ژن ڕووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه ،ئه‌وه‌ی ه ك ه ژنانیش كوێل ه كراون و ل ه ژێرده‌ستی پیاودان .پیاویش هه‌موو هاتوون ه شاره‌كان و ژنیش ل ه نه‌چاری دێن ه شار و ناتوانن بگه‌ڕێننه‌و ه بۆ گونده‌كان و كشتوكاڵ بكه‌ن و خاوه‌نی ئابووری سه‌ربه‌خۆی خۆیان بن. وه‌كوو دۆخی ئابووری كوردستان ،ئه‌و داهاته‌ی ك ه كوردستان هه‌یه‌تی ،ئه‌گه‌ر ل ه %20یانیش %30 سووده‌كه‌ی بۆ كوردستان بێت ،ئه‌و ه ئێستا كوردستان زۆر پێشكه‌وتووتر ده‌بوو .ل ه كه‌ركوك وه‌كوو هه‌موومان ده‌زانین داهاتێكی زۆر گه‌وره‌ی هه‌ی ه ل ه بواری نه‌وتدا. ئه‌گه‌ر ئه‌و داهاته‌ی بۆ كوردستان و بۆ گه‌لی كه‌ركوك سه‌رف بكرابایه ،ئێستا كه‌ركوك وه‌كوو واڵتێكی سه‌ربه‌خۆ بوو ،نه‌ك شارێكی سه‌ربه‌خۆ .به‌اڵم به‌داخه‌و ه رێژه‌ی %10یش بۆ كه‌ركوك دابین نه‌كراوه، بۆی ه به‌م دۆخه‌ی ئێستا گه‌یشتوه .ل ه هه‌موو الیه‌كه‌و ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن نه‌وتی كه‌ركوك ببه‌ن ،به‌اڵم كه‌س هه‌وڵی ئه‌و ه نادات ك ه سوودی بۆ كه‌ركوك هه‌بێت. بۆی ه پێویست ه ژنان ده‌ستپێشخه‌ری بكه‌ن ك ه بگه‌ڕینه‌و ه بۆ گونده‌كان و كشتوكاڵ بكه‌ین .خۆمان به‌رهه‌می خۆماڵی به‌رهه‌م بێنین .ئیتر پشت نه‌به‌ستین ب ه واڵتانی ده‌ره‌كی و له‌وه‌ش ناترسین ك ه خواردمان لێ ببڕن .ئه‌و كاته‌ی ه ك ه ده‌توانین خاوه‌ن كشتوكاڵ و به‌رهه‌می خۆمان
ده‌بین و ئیتر پشت ب ه كه‌س نابه‌ستین. ئابووری سه‌ربه‌خۆ گرنگیكی زۆری ل ه كوردستان هه‌یه. چون هه‌موومان باش ده‌زانین ك ه كوردستان خاوه‌ن به‌رهه‌مێكی سروشتی زۆره .ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ك ه ل ه كوردستاندا هه‌یه ،ته‌نها بكه‌وێت ه خزمه‌تی گه‌لی كوردستانه‌و ه و بكه‌وێت ه بواری بازرگانی و به‌رهه‌م هێنانه‌وه ،ئه‌و ه ئابووریكی زۆر باشی ده‌بێت و پێویستی ب ه هیچ واڵتێك نابێت. ئاسته‌نگیه‌كانی به‌رامبه‌ر ب ه پێشنه‌كه‌وتنی ئابووری سه‌ربه‌خۆ ،هه‌بوونی حیزب ه ل ه باشوری كوردستان. كوردستان ل ه ژێر كاریگه‌ری حیزبدای ه و ئه‌وان به‌ڕێوه‌ی ده‌ب هن .حیزبیش ئه‌وه‌ند ه سروشتێكی خۆپه‌رستیان هه‌ی ه ك ه بیر له‌و ه ناكه‌نه‌و ه كوردستان پێش بخه‌ن .ته‌نیا بیر له‌و ه ده‌كه‌نه‌و ه ك ه داهاته‌ك ه بۆ خۆیان ببه‌ن و بیدزن و بیده‌ن ب ه واڵتانی ده‌ره‌و ه و سووده‌كه‌ی بۆ خۆیان بێت، بۆی ه دۆخی كوردستان وه‌های لێهاتووه. ل ه كۆتاییدا داوا ل ه خه‌ڵكی كوردستان و به‌تایبه‌تی گه‌نجان ده‌كه‌م ك ه پشت نه‌به‌ستن ب ه خوێندن ك ه ته‌نیا بڕوانامه‌یه‌كی هه‌بێت و ل ه ژێر ده‌ستی ده‌وڵه‌تدا ببێت ب ه كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌رێك بۆ وه‌رگرتنی مووچه .با پشت ب ه خۆمان ببه‌ستین و بچین گونده‌كانمان نووژه‌ن بكه‌ینه‌و ه و كشتوكاڵ بكه‌ین و به‌رهه‌م به‌ده‌ست بخه‌ین. خۆمان ئابووری خۆمان دابین بكه‌ین .چاوه‌ڕێ مووچه‌ی ده‌وڵه‌ت نه‌بین و نه‌بین ه كوێله‌ی ده‌وڵه‌ت به‌رامبه‌ر مووچه‌یه‌ك.
ب ه جێگای چاوه‌ڕوانی ل ه ده‌وڵه‌تانی دراوسێ ده‌توانین به‌هره ل ه خاك و ئاومان بگرین ژیان گه‌رمیانی /مامۆستا
وه‌زی هه‌ر ه ئابووری ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌و ژنانه‌ی ك ه به‌هره‌مه‌ندن ،ده‌توانن كۆببنه‌و ه ل ه شوێنێك، شوێنێك دابین بكه‌ن بۆ خۆیان ك ه ئیشی ده‌ست یان خه‌یاتی
بكه‌ن و بیخه‌ن ه بواری جێبه‌جێكردنه‌وه .پێویست ه هه‌موو رێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ دابینكردنی ئه‌و ئیشان ه بكرێت، ژنان ب ه هاوكاری یه‌ك و شان به‌شانی یه‌ك ئیش و كاری خۆیان بكه‌ن ،بێ ئه‌وه‌ی چاویان ل ه ده‌ستێكی ده‌ره‌كی یان كه‌سێكی تر بێت .بۆ گه‌یشتن ب ه ئاوات و ئامانجه‌كانیان ل ه ڕێگه‌ی ئیش وكاری خۆیانه‌وه ده‌ست به‌كار بكه‌ن. هه‌ر ژنێك ،هه‌ر تاكێك الی خۆیه‌و ه به‌تایبه‌ت ژن نابێت ته‌نها بیر ل ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی بكاته‌وه ،پێویست ه ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه به‌هره‌مه‌ندن به‌ڕێكخستن بكات ،به‌تایبه‌ت ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ئیشی ده‌ست ده‌كه‌ن ،بێگومان مه‌رج نی ه ته‌نیا ئیشی ده‌ستی بێت ,بێ ئه‌وه‌ی بكه‌نه‌و ه ژێركاریگه‌ری قسه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ده‌توانن بناخه‌ی ئابووری بۆ دابینكردنی بژیوی ژیانیان به‌رێكخستن بكه‌ن .چون ژن ل ه بنه‌مادا خاوه‌ن ئابووری بووه ،ئێستاش ده‌توانێ بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی دیك ه خاكی كوردستان و به‌تایبه‌تیش باشور ببێت ه زه‌مینه‌ی پێشخستنی ئه‌م ئابوورییه ،ژنان پێویست ه پێشه‌نگ بن .ئێم ه ب ه جێگای ئه‌و ه چاومان ل ه ده‌وڵه‌تانی دراوسێ بێت ك ه شتمان بۆ بنێرن ،ده‌توانین بۆ خۆمان ب ه كه‌ڵك وه‌رگرتن ل ه خاك و ئاومان به‌هره‌یكی زۆرمان هه‌بێت و پێداویستیه‌كانی ژیانمان دابین بكه‌ین .ئه‌مه‌ش هاوكات ده‌بێت ه هۆكار ك ه ل ه زۆر الیه‌نی دیكه‌و ه نه‌بیت ه وابه‌سته‌ی ده‌وڵه‌تانی دراوسێ. بۆی ه هه‌بوونی ئابووری سه‌ربه‌خۆ بۆ ئێمه‌ی كورد گرنگیه‌كی زۆری هه‌ی ه و پێویست ه په‌ره‌ی پێبده‌ین. بێگومان بۆ پێشخستنی ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆ ،فكرێكی سه‌ربه‌خۆ پێویسته ،له‌م بواره‌شدا ئێمه‌ی ژنان پێویست ه زۆرهه‌وڵ بده‌ین .ڕه‌نگ ه ل ه دۆخی ئێستا ل ه گه‌رمیان زه‌مین زۆر ل ه بار نه‌بێت ،به‌اڵم ب ه بێ گوێدان به‌و شتان ه ئێمه‌ی ژنان بتوانین په‌ر ه ب ه به‌هره‌كانی خۆمان بده‌ین و ببین ه ده‌ستپێشخه‌ر بۆ هه‌موو ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ده‌ست ره‌نگینن ،به‌اڵم ب ه زۆر هۆكاری جیاوازه‌و ه ناتوانن ئه‌و هۆنه‌رانه‌یان ده‌رببڕن و به‌هره‌مه‌ند بن ل ه ده‌ستكه‌وته‌كانیان .له‌م بوارشه‌و ه چه‌ند ه ب ه رێكخستن بین ،ئه‌وه‌نده‌ش سه‌ركه‌وتوو ده‌بین ل ه كارو خه‌باتی ئابووریماندا .بێگومان فه‌لسه‌ف ه و ڕامانی ڕێبه‌ر عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن باشترین رێگا چاره‌ی له‌م بواره‌دا بۆ هه‌موومان داناوه ،هیوام ئه‌وه‌ی ه ك ه ئێمه‌ی ژنان به‌تایبه‌تیش ل ه
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
9
گه‌رمیاندا بتوانین ب ه كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌م فه‌لسه‌فه‌ی ه په‌ر ه ب ه ڕامانی ئازاد ،كه‌سایه‌تی ئازاد و ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆ بده‌ین.
ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ بڕبڕه‌ی پشتی ئابووری سه‌ربه‌خۆیه یۆسرا ره‌جه‌ب /مامۆستای زانكۆ و هاوسه‌رۆكی ته‌ڤگه‌ری ئازادی ل ه هه‌رێمی گه‌رمیان
ئابووری سه‌ربه‌خۆ ل ه هه‌موو شوێنێك گرنگه ،نه‌ك ته‌نیا ل ه هه‌رێمی كوردستان .ل ه هه‌رێمی كوردستانیش وه‌كوو شاهیدین ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نیه ،به‌ڵكوو هه‌موو قۆرخ كراو ه ژێرده‌ستی چه‌ند كه‌سی بااڵده‌ست. ئه‌وه‌ش بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان و بۆ پاراستنی ده‌سه‌اڵتی خۆیان ،بۆئه‌وه‌ی هه‌میش ه خه‌ڵك برسی بێت و چاو له‌وان ببڕێت .نموون ه ئه‌گه‌ر كه‌سێك پرۆژه‌یه‌كی ئابووری هه‌بێت و بیبات ه به‌رده‌ستی به‌رپرسانی هه‌رێم، به‌تاكید واڵمیان ئه‌و ه ده‌بێت ك ه پێویست ه ئه‌م پرۆژه‌ی ه ب ه نیو ه بێت .ئه‌مه‌ش وه‌های لێدێت ك ه هه‌ر كه‌س سڵ بكات له‌وه‌ی ك ه پرۆژه‌ی خۆی بخات ه به‌رده‌ستی به‌رپرسانی ئه‌م هه‌رێمه. ل ه ره‌وشی ئێستادا باشور بۆ دابینكردنی الیه‌نی ئابووری متمانه‌ی ب ه نه‌وتی باشور كردوه ،ك ه بۆخۆی هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌یه ،چون هه‌موو جۆمگه‌كانی ژیان گرنگی خۆی هه‌یه ،كشتوكاڵ گرنگی خۆی هه‌یه، پیشه‌سازی گرنگی خۆی هه‌یه؛ به‌اڵم ئه‌گه‌ر بیت و گرنگی ب ه الیه‌نێك بده‌ی و الیه‌نه‌كه‌ی دیكه‌شی واز لێبهێنی، زۆر مه‌ترسیدار ده‌بێت بۆ دۆخی واڵته‌كه‌مان .و هه‌ر ئه‌و سیاسه‌ت ه چه‌وته‌ی ه ك ه ئێمه‌ی گه‌یاندوه‌ت ه رۆژی ئه‌مڕۆ. ل ه باشوری كوردستاندا ده‌رفه‌ت بۆ پێشخستنی ئابووریكی هه‌ره‌وه‌زی زۆره ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر ڕێگامان پێبدرێت .خاكی ب ه پیت و ئاوی باشوریش تا ئه‌و ئاسته‌ی تێرده‌كات ك ه بتوانین كشتوكاڵی پێبكه‌ین.
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
10
نموون ه ل ه گه‌رمیان ئاوی سیروانمان هه‌یه ،به‌اڵم ب ه شێوه‌یه‌كی باش به‌كار نه‌هێنراوه .دیسان هه‌ر ئه‌و ئاو و خاك ه بۆ گه‌شتیاری زۆر باشه .زۆر جێگای باشمان هه‌ی ه و هه‌ر ئاوی سیروان هیچ كارێكی بۆ نه‌كراو ه ك ه مرۆڤ بتوانێ بڕوات ه سه‌ر ئاوه‌كه ،شوێنێكی ئه‌منی و پاك دروست بكه‌ن بۆ خێزان و خه‌ڵكانی دیكه ،ئه‌گه‌ر وه‌ها بێت ،ده‌بێت ه هۆكار ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه له‌وێ ئیش ده‌كه‌ن بتوانن ل ه بواری ئابوورییه‌و ه خۆیان دابین بكه‌ن. بێگومان سیاسه‌تی چه‌وتی ده‌سه‌اڵتداری وایكردو ه ك ه نه‌توانین ل ه خاك ،ئاو و ده‌ستكه‌وته‌كانمان كه‌ڵك وه‌ربگرین .وایكردوو ه ك ه خه‌ڵك بیر نه‌كاته‌وه ،ئیراده‌ی ل ه تاكدا نه‌هێشتوه .زۆر كه‌س هه‌ی ه ك ه خه‌ڵكی گوندن، به‌اڵم ئێستا هاتوونه‌ت ه شار هیچیان پێناكرێت .ن ه كشتوكاڵیان پێده‌كرێت ،ن ه ئاژه‌ڵداریان پێده‌كرێت. ئه‌م ه ل ه كاتێكدای ه كه ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵ بڕبڕه‌ی پشتی ئابووری زۆرین ه واڵتانانه .دانیمارك به‌ناوبانگ ه ل ه الیه‌ن ئینتاجی شیره‌مه‌نیه‌وه ،یانیش به‌ناو بانگبوونی مانگای هۆڵه‌ندی ل ه خۆڕایی نه‌بووه .دیار ه كاری بۆكراو ه ك ه ئه‌وه‌ند ه پێشكه‌وتووه .خاك و ئاو هه‌بێت ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر مرۆڤێك نه‌بێت ك ه تێدا ئیش بكات و ببێت ه خاوه‌ن به‌هره ،ئه‌و ئاو و خاك ه ب ه ته‌نها ب ه كه‌ڵكی هیچ نایه‌ت. ئێم ه باش ده‌زانین ك ه ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری وه‌های كردوو ه ك ه ژنان ل ه ڕووی ئابووریدا په‌راوێز خراون .ژن بۆی نی ه ك ه ب ه ده‌وری ئابووریدا بچێت .ئه‌مه‌ش بوه‌ت ه هۆكار ك ه ژنان ل ه مه‌یدانی ئابووری دوور بكه‌نه‌وه .ئه‌و په‌ڕی كارو ئیشی ژنان یان مامۆستایه ،یان دوكتوره. هه‌ر ده‌ڵێن بیزنسمه‌ن ،ئه‌ی بۆ ناڵێن بیزنیس ئوومه‌ن؟! هه‌تا ئێستا نه‌مانبوو ه ك ه ژنێك ل ه بواری ئیشی ئازاده‌و ه ب ه ناوبانگ بێت .ژن ده‌توانێ كارگه‌ێك دابنێ ك ه جێ ده‌ستی دیار بێت و باسی بكرێت .بۆ نموون ه ئێستا ژنێك هاتوو ه ل ه مه‌رزدا ئیشی بازرگانی كاشی ده‌كات، په‌نجا پیاو ل ه به‌رده‌ستیدا ئیش ده‌كه‌ن ،به‌اڵم چون ب ه ئه‌قڵیه‌تێكی پیاوساالرییه‌و ه ئیش ده‌كات ،ناتوانێ ب ه جێگای ئه‌و په‌نجا پیاوه ،په‌نجا ژن بخات ه ئیش .دیسان ل ه گه‌رمیان باخ و باخات زۆر هه‌یه ،تا ئێستا نه‌بوو ه ك ه ژنێك وه‌رێ ل ه باخێكدا ئیش بكات و چه‌ندین ژنیش ل ه گه‌ڵ خۆی بخات ه ئیشه‌وه.
ئێمه‌ی ژنان ئه‌گه‌ر بتوانین فكری خۆمان پێش بخه‌ین و خۆمان ب ه رێكخستن بكه‌ین ،ئه‌گه‌ر ب ه ئه‌قڵیه‌تی خۆمان و ل ه خه‌می ژندا بین ده‌رفه‌ت زۆر ه و زۆر ژن هه‌ی ه ك ه سه‌رمایه‌ی باشیش ل ه ژێرده‌ستیدایه ،یاخۆد خاكیان هه‌یه .ئه‌گه‌ر بێت و ئێم ه كاریگه‌ریمان ل ه سه‌ریان هه‌بێت و ده‌توانین پرۆژه‌ی ئابووری دروست بكه‌ین ،به‌اڵم فكر و ئه‌قڵ و رێكخستن و جواڵنه‌وه‌ی ده‌وێت .ئه‌وه‌ش ئه‌ركی ئێمه‌ی ه ك ه بتوانین ژنانی وه‌ها بێنین ه مه‌یدان ك ه ده‌نگ بداته‌و ه و ئیشێك بكات و كۆمه‌ڵێك ژن ل ه ده‌رده‌وری خۆی كۆبكاته‌و ه و ئه‌مه‌ش بۆ پاشه‌رۆژمان زۆر گرنگه. ل ه ڕاستیدا ئێستا سیسته‌می سه‌رمایه‌داری ژنانی خستوه‌ت ه خزمه‌تی ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته‌و ه ك ه ل ه مه‌یدانی
پێده‌كه‌ن .كۆمپانیای پاككردنه‌و ه هه‌ی ه ك ه بیناكان، سازیه‌كان و ناوه‌ند و سه‌نته‌ره‌كان پاك ده‌كه‌نه‌وه، به‌ڕاستی هیچ دامۆده‌زگایه‌ك نی ه ك ه چاودیری كاره‌كانیان بكات .كۆمه‌ڵێك ژن ب ه كه‌مترین پار ه ده‌خه‌ن ه ئیش ،ب ه 150هه‌زار 9بینایان پێ پاك ده‌كه‌نه‌وه ،ئه‌ویش هه‌ر رۆژ و پاككردنه‌و ه 9بینا كه‌م نیه .هه‌موو هێزی جه‌سته‌یی ئه‌و ژنان ه به‌كار ده‌هێنرێت ل ه پێناو ئه‌و 150هه‌زار ه و سبه‌ی دوو ئه‌وه‌ند ه ده‌كات ه خه‌رجی ته‌ندروستی ك ه له‌و كارانه‌دا تووشی نه‌خۆشی و سه‌قه‌ت بوون هاتووه. لێره‌دا ژنان خراونه‌ت ه خزمه‌تی خاوه‌ن ئیشه‌كانه‌و ه ل ه پێناو زیادكردنی سه‌رمای ه بۆ ئه‌قڵیه‌تی بازرگان و سه‌رمایه‌داری پیاوساالر .بۆی ه هوشیاربوون به‌رامبه‌ر
ئابووری دا ژنان پێش نه‌كه‌ون و به‌شدار نه‌بن و ئه‌وه‌ند ه رۆلیان هه‌بێت ك ه ئه‌وان سوودی لێوه‌ربگرن .ده‌بینین ك ه ل ه زۆربه‌ی سوپه‌رماركیته‌كان ،یان مۆڵه‌كان بانگه‌وازی ده‌كه‌ن ك ه "پێویستیمان ب ه كارمه‌ندێك ه ل ه ره‌گه‌زی مێ". بۆ؟ چون ره‌گه‌زی ژن كاته‌كانی زۆرتر ه ب ه پێ ره‌گه‌زی پیاو و گرنگتر ل ه هه‌موو ب ه پاره‌یه‌كی كه‌متر ئیشی
به دۆخێكی وه‌ها بۆ ئێمه‌ی ژنان زۆر گرنگ ه و ده‌بێت به‌رامبه‌ر به‌م ئه‌قڵیه‌ت ه خاوه‌ن تێكۆشان و هه‌ڵوێستی ڕادیكاڵ بین ك ه به‌النی كه‌م ئه‌و ژنانه‌ش ك ه نه‌چاری ئیشی وه‌ها زه‌حمه‌تن ،مافی خۆیان وه‌ربگرن ،نه‌ك ب ه كه‌مترین ماف ،زۆرترین خزمه‌تیان لێ بكێشرێته‌وه.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
11
هه‌وڵی بێ به‌هاكردنی توانای گه‌نجان و ژنان ده‌درێت
ه باشوردا ل
......شیماء جمال كویخا مامۆستای زانكۆ پسپوری ئابوریه‌كانی ئاسایشی خۆراك گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
12
له‌م به‌شه‌ی گۆڤاردا بۆ به‌رچاو رۆشنێكی زیاتر له سه‌ر ئابوری باشوری كوردستان و هه‌روه‌ها هۆكاری نه‌بوونی ئابوری سه‌ربه‌خۆ و ئاسته‌نگیه‌كانی چین، دیسان چه‌ند ه زه‌مینه هه‌یه بۆ پێشخستنی ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆ و هێزی ژنان و گه‌نجان چه‌نده به‌ڕێكخستن ده‌كرێت له‌م بواره‌دا ،له گه‌ڵ پسپۆری ئابوری به‌رێز؛ شه‌یما جمال كوێخا چاوپێكه‌وتنێكمان ئه‌نجامدا ك ه هیوادارین ببێن ه هۆی ئه‌و ه ك ه زیاتر چاومان ب ه ڕاستیه‌كان بكرێته‌وه و به‌رامبه‌ریان خاوه‌ن هه‌وڵدان و تێكۆشانێكی بێ وچان بین.
تروسكه :بۆچونتان سه‌باره‌ت ب ه دۆخی ئابوری كوردستان و به‌تایبه‌ت باشور چیه؟ شه‌یما :دۆخی ئابووری باشووری کوردستان بە
بارێکی تا بڵێیت ناگونجاودا تێپەڕیوە ،بەتایبەت بە وەرچەرخانێکی مەترسیدار تێپەڕی کە توندترینیانە لە مێژودا ،دۆخی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابوری بە هۆی کاریگەری ناوەکی و دەرەکی وایکردوە کە باری سەرشانی هاواڵتیان قورستر بکات بە جۆرێ کە کێشە کۆمەاڵیەتیه‌کان بە زەقی دەرکەوێ. بە بۆچوونی حکومەتی هەرێمەوە ،ئەو چەقبەستووەی ئابووری هەرێم لە ڕێگای هاتنە خوارەوەی نرخی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان و شەڕی داعش و ئەو هەموو کۆچبەرانەی کە ڕوویان لە هەرێم کرد ،پێشكه‌وتووه. کێشەی ئابوری لە کوردستان بە جەوهەری کێشەکان دادەنرێت ،پێم وانیە شەڕی داعش و ژمارەی زۆری کۆچبەران ،کارتێکردنێکی ئەوتۆی لە سەر ئەو دۆخە چەقبەستووەو قەیراناویە کردبێ .بە پێچەوانەوە ئەگەر کۆچی کۆچبەران نەبوایە کە پێیەوەو تا ڕادەیەکی زۆر بازاڕی هەرێمی جواڵندووە ،ئەوا لەو ڕێگایەو قەیرانی ئابووری دوو ئەوەندەی تر دژوارتر دەبوو .ئەگەر قسەش لە سەر دابەزینی نرخی نەوت بکەین ،ئەمەیان راستە ،بەاڵم کاتی بووە چونکە ئێستاکە نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانی لە سەرووی ٥٠دۆالرەو پێشیەوە نەبۆتە هۆکار بۆ جوالندنی بازاڕو گەڕانەوەی مووچە بۆ حاڵەتی پێشتری. بە بڕوای خۆم گرتنە بەری سیاسەتی هەڵەی نەوتی بووە لە دەرهێنانیەوە تا کردنی بە پارە .تا بڵێیت نەوت
بە پرۆسیسی ناشەفاف بەڕێوە ڕۆیشتووە .حکومەتی هەرێم بە بیانۆی سەربەخۆیی ئابووری و نەوتی خۆمان بۆ خۆمان دەفرۆشین و پێیەوە دەرئەنجامێکی خراپی لێکەوتەوە .هەر ئەو سیاسەتە چەوتە بوو کە ئێمەو ئێستاکە لە سەرووی .ملیار دۆالر قەرزارین و ٦ملیار دۆالری تریش هی دۆڕاندنمان بۆ "دانا غاز" بەڕێوەیە و ناکۆکیه‌کان لەگەڵ حکومەتی ناوەند سەبارەت بە داهاتی نەوت ئەمانە وایانکردوە دۆخی ئابوری باشور زۆر خراپ بێ بە جۆرێ کە لە ساڵی 2014ەوە هەرێمی کوردستان لە خراپترین دۆخی ئابوریدا بێت ،ئەمەش بڕانی بوجەی %17ە کە لە الیەن حکومەتی ناوەندەوە ڕەوانە دەکرا ،هەروه‌ها خراپی بەڕیوەبردن لە الیەن حکومەت و وەزارەتەکانەوە بە جۆرێک نزیکەی %75ی بوجەی هەرێم پێش 2014بۆ موازەنەی حکومەت دەڕوشت و %25بۆ وەبەرهێنان ئەمەش قەبارەی بەفیڕۆدان دەردەخات لە بوجەی حکومەت ،چاودێرانی بواری ئابووری دەریانخستوە کە ئەگەر نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بەرزیش ببێتەوە هێشتا حکومەتی هەرێم ناتوانێ وەک پێش 2014پڕۆژەکان بە گەڕ بخات و موچەی فەرمانبەران بگەڕێنێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی. دەبوایە حکومەتی هەرێم جگە لەوەی نەوتی شەفاف کردبایە دەبوایە خەرجیاتی کەم بکردبایەوەو سیاسەتی بەرهەمهێنانی لە کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشت و گوزار بەکار هێنابایە و لەو ڕێگەیە بە سەدان هەزار دەستی کاری لە کوردستان وەدەست هێنابا.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
13
ـ ئاستەنگێکان چین بەرامبەر بە پێشکەوتنی ئابووری سەربەخۆ لە کوردستان؟ شه‌یما :ئه‌وه‌ی ك ه پێویست ه ئه‌وه‌ی ه ك ه
سەرەتا بزانین ئابوری سەربەخۆ چیە، دواتر باسی ئاستەنگیەکان بکەین ،ئابوری سەربەخۆ ،ئابوری سەرمایەداری یان ئابوری بازاڕ ئەمانە ئەو ناوانەن کە باس لە بەڕیوەبردنی بازاڕ دەکات لە الیەن سەرمایەدارانەوە بەبێ ئەوەی حکومەت دەست بخاتە نێو چاالکیە ئابوریەکانەوە و هەروەها تاک بواری هەبی هەموو چاالکیە بازرگانی و ئابوریەکانی بکات لە چوارچێوەی ئەو واڵتە وبەرهەمی هەبی بە جۆریک کە (عرض وطلب) واتا دەرخستەو داواکاری بەیەکەوە تێكه‌ڵێش بن ئەمەش بەردی بناغەی ئەم چۆرە ئابوریەیە لەگەڵ منافەسەی ئازاد کە کاریگەری هەیە لە سەر نرخەکان و خۆ ڕزگارکردن لە هەر کوت و بەندێک کە واڵت یان دەوڵەت دەیسەپێنی بەسەریاندا. لەگەڵ ئەمەش بازاڕی ئازاد بەو واتایە نیە کە کەرتی گشتی هیچ ڕۆڵێکیان نەبێت لە بەڕێوەبردنی ژیانی هاواڵتیان و ڕێکخستنی ئابوری واڵت. ئەوەی ئاستەنگی دروستکردوە بەرامبەر پێشکەوتنی ئابوری سەربەخۆ لە باشوری کوردستان دەستێوەردانی حزبە لە کارە بازرگانی و ئابوریەکان و قۆرخ کردنی بازاڕە لە الیەن چەن کۆمپانیاو بازرگانی حزبیەوە بۆ دەستکەوتنی قازانجی خۆیان بازاڕی هەرێمی کوردستانیان بەم دۆخە خراپە گەیاندوە.
ــ ئەم سیاسەتە هه‌ڵه‌ی ه کە بەرامبەر بە بێ ئابووری کردنی هەرێم پێشخراوە ،چەند زیانی بە کۆمەڵگە و بەتایبەت ژنان و گەنجان گەیاندوە؟ شه‌یما :ئەوەی بەرامبەر بە ئابوری هەرێمی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
14
کوردستان کراوە دەستێوەردانی دەرەکیە بە یارمەتی نێوخۆ ،بەجۆرێ هەرێمی کوردستان ئەوەندە پشتی بە هاوردەکردن بەستوە لە هەموو پێداویستیەکانی ژیان نیو ئەوەندە هەوڵی نەداوە کە ئابوریەکی پتەو لە نێوخۆ دابین بکات ئەمەش بەهۆی بەکار هێنانی سیاسەتی هەڵەی ئابوریەو پشت گوێ خستنی توانای بۆ ئەوەی بتوانین گەنجان و ژنانە لە ئابووریەکی پتەومان هەبێت پێشچونی بەرەو ئەبێ چیتر پشت بە بەرهەم ئابوری واڵتیان ئەگەر هێنانی نەوت بە تەنها ئێمە سەیری واڵتانی باشور دراوسێی نەبەستین و گرنگی زیاتر بکەین دەبینین ئەوان بدەین بە سێکتەرەکانی بە هەموو توانایان تر بەتایبەت کشتوکاڵ و هەوڵیان داوە کە گەشتوگوزار چونکە هەرێمی توانای ژنان و گەنجانی واڵتیان بخەنە گەڕ بۆ کوردستان سروشتێکی جوانی ئەوەی هەم ئابوری هەیە کە دەتوانرێ سودی لێ تاک دەستەبەر بکەن و ببینرێ بۆ گەشتوگوزار و لە هەمیش ئابوری واڵتیان هەموو دنیاوە خەڵک بێن بۆ بەروپێش ببەن .ئەوەی دەبینرێ لە باشوردا سەردانی ،ئەگەر سەیری بە بە پێچەوانەیە هەوڵ پیتی خاکەکەی و دەستی کار دەدرێ کە بەجۆرێ لە جۆرەکان توانای بکەین ئەوە دەبینن کوردستان گەنجان و ژنان بێ زۆر گونجاوە بۆ بەروپێشچونی بەها بکەن ،ئەوەش کەرتی کشتوکاڵ. وایکردوە کە زۆرێک لە گەنجانمان ڕوو لە دەره‌وەی واڵت بکەن بۆ دەستەبەر کردنی ئابوریەکی باش و بەگڕخستنی تواناکانیان ،بە واتایەکی تر زیاتر ئەو نەبوونی هەلی کارە بەهۆی قۆرخ کردنی بازاڕەوە لە الیەن بەرپرسانی بااڵی حزبەو نەبوونی هەلی کار بۆ گەنجان و ژنان وایکردوە کە ڕێژەی بێکاری ڕۆژ بە
«
»
ڕۆژ لە هەڵچوندا بێ و گەنجان زیاتر بێزار ببن و واڵت ساوایە لە بەرامبەر هاوچەشنەکانی لە کەل وپەلە بە جێ بێڵن و زۆربەی ژنانیش بێکار بن و ب ه بێکاری بیانیەکان بپارێزین ،ئەوا لەو ڕێگایە هەم دەتوانین کەمتر پشت بە هێنانە ناوەوە ببەستین هەم ژمارەیەکی سەپێنراو (بطالة مقنعة) ڕازی ببن. زۆر لە ژنان و پیاوانی واڵتەکەمان دەخەینە سەر کار.
ــ ئایە باشوری کوردستان چەن گونجاوە بۆ پێشخستنی ئابوری سەربەخۆ و هەرەوەزی؟ شه‌یما :ئەگەر قۆرخ و قۆرخکاری نەبێت هەموو هۆکارەکانی ــ ئابوری هەرەوەزی چەن دەتوانێ بەکاریگەر بێ لە سەر دۆخی گەشەکردنی ئابووری لە هەرێمی کوردستان لەبارە .سەربەخۆی کوردستان وبه‌تایبه‌ت باشور؟ سەرمایەیەکی زۆر بەتایبەتی بەهۆی کەرتی نەوتەوە شه‌یما :لە ڕێگای ئابووری هەرەوەزی ،بێکاری بە
کەوتە کوردستان .کوردستان ژینگەیەکی لەباری هەیە. بەتایبەتی لە بواری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و گەشت و گوزارەوە ،لە رووی گەشەکردنی پیشەسازیش دەتوانین بەشی هەرەزۆری کەرستەکانی لە کوردستان وەدەست بکەون. ئەگەر دەستێوەردانی نوخبەیەکی دیاریکراو نەبێ بۆ بەرژەوەندیەکانیان ،ئەو کات لە ڕێگای گرتنەبەری سەرمایەی ئازاد بەبێ هیچ کۆسپ و تەگەرەیەک، ئەوا دەتوانرا ئابووری کوردستان پێیەوە گەشە بکات. دەکرا لە گه‌ڵ ئابووری ئازادەوەو بە ڕێژەیەکی کەمتر لە ئەوەوە کەرتی حکومی و کەرتی تێکەاڵو و کەرتی هەرەوەزی گرنگی پێ بدرێ. کەرتی هەرەوەزی زیاتر وەبەرهێنانی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری دەگرێتەوە واتە بەرهەمهێنانە بچووک و مام ناوەندیەکان .ئەو کەرتە پێویستی بە پاڵپشتی حکومەتەوە هەیە لە ڕێگەی قەرزی کشتوکاڵی و باج خستنە سەر کەل و پەلە بیانیەکان تا بتوانن مونافەسەی وەبەرهێنانی ناوخۆ بکەن.
بەتاڵەی موقەنەعەشەوە زۆر کەم دەبێتەوەو پێیەوە خەرجیاتی حکومەت کەمدەبێتەوەو بەو هۆیەوە دەتوانێ ئیستسماراتی پارەی نەوتی فرۆشراو بۆ بەرهەمهێنانی گەورە وەگەڕ خەی .هۆکارێکیشە بۆ کەمتر پشت بەستن بە داهاتی نەوت.
ــ لە کۆتایدا ئەگەر بۆچون و پێشنیاریکی جیاوازتان هەبێت؟ شه‌یما :بۆ ئەوەی بتوانین ئابووریەکی پتەومان هەبێت
ئەبێ چیتر پشت بە بەرهەم هێنانی نەوت بە تەنها نەبەستین و گرنگی زیاتر بدەین بە سێکتەرەکانی تر بەتایبەت کشتوکاڵ و گەشتوگوزار چونکە هەرێمی کوردستان سروشتێکی جوانی هەیە کە دەتوانرێ سودی لێ ببینرێ بۆ گەشتوگوزار و لە هەموو دنیاوە خەڵک بێن بۆ سەردانی ،ئەگەر سەیری بە پیتی خاکەکەی و دەستی کار بکەین ئەوە دەبینن کوردستان زۆر گونجاوە بۆ بەروپێشچونی کەرتی کشتوکاڵ .ئەگەر گرنگی بەو دوو کەرەت ه بدرێ ئەوە بە شێوەیەکی ئەوتۆ کاتێک سێکتەری پیشەسازی پێش دەکەوێت و بەو کارەش ئەوە گەنجان و ژنانمان بێکار نابن و ڕوو لە واڵتانی دەرەوە ــ ڕۆڵی ژنان لە پێشخستنی ئابووری هەرەوەزی چیە و دەتوانن ناکەن بۆ ئەوەی لە بێکاری و نەبوونی ڕزگاریان بێ.
چی بکەن؟ شه‌یما :بە حوکمی ئەوەی ئابووری هەرەوەزی سنوورێکی
بەرباڵوی هەیەو زیاتر پشت بەدەستی کار دەبەستێت بۆیە بە گرنگیدان بەو کەرتە بە سەدان هەزار دەستی کاری گەنجان بە هەردو تۆخمی ژن و پیاو تیایا دەتوانن کاری تێدا بکەن .ئەو کەرتە ئەگەر پاڵپشتی حکومەتی پێوە بێت و رێوشوێنی وەها بگرینە بەر تا ئەو کەرتە
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
15
.....م.روناك مه‌جید ،هاوسه‌رۆكی ته‌ڤگه‌ری ئازادی ل ه سلێمانی
ل ه دوای تێپه‌ربوونی سه‌د ساڵ ب ه سه‌ر دابه‌شكردنی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌تایبه‌تی كوردستان و ناوچه‌ك ه و پاش شه‌ڕی جیهانی یه‌كه‌م دووبار ه زلهێزه‌كانی دونیا ده‌یانه‌وێت دابه‌شكردنێكی تر به‌اڵم ب ه شێوه‌یه‌كی تر ئه‌نجام بده‌ن ،بۆی ه ئه‌م دۆخه‌یان ب ه سه‌ر ناوچه‌كه‌دا ن و به‌داگیركردنی سه‌پاندووه .هه‌ر ل ه سااڵنی نه‌وه‌‌ده‌كا عێراق؛ ب ه ده‌ستێوه‌ردانی ئامریكا و رزگاركردنی كۆه‌یت ل ه ده‌ست رژیمی به‌عس ،نه‌چاركردنی ناوچه‌كانی ، كه‌نداو بۆ ئه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووریان به‌تااڵن بردووه بۆی ه ب ه نرخێكی كه‌م نه‌وتی سعودی ه و كوه‌یت ل ه الیه‌ن ئامریكاو ه تااڵن ده‌كرێت .هه‌روه‌ها ب ه هۆی به‌هاری عه‌ره‌بیه‌و ه ئه‌و نائارامیه‌ی ك ه كه‌وت ه ناوچ ه عه‌ربیه‌كانه‌وه ،پاش رزگاركردنی عێراق له ده‌ستی سه‌دام حۆسێن و رژێمی به‌عس بارۆدۆخێكی زۆر دژوار
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
16
ل ه ناوچه‌كه‌دا تێپه‌رده‌بێت .پاش قاعید ه و جۆنداالسالم ده‌ركه‌وتنی رێكخستنی تیرۆریستی وه‌كوو داعش ل ه ناوچه‌ك ه به‌تایبه‌تی ل ه سوریا و عێراق بوو ه هۆكاری ناكۆكی ل ه ناوچه‌ك ه وبه‌تایبه‌تی ل ه جه‌له‌وال و هه‌تا كوبانێ شه‌ڕێكی قورس ڕووبه‌ڕووی گه‌لی كورد بووه‌وه، ش بوو ه هۆی كۆمه‌ڵكوژیه‌كی یه‌كجار گه‌ور ه و ئه‌م ه به‌تااڵن كردنی ژنی كورد و فرۆشتنیان ل ه بازاره‌كانی ره‌قا و مووسڵ و گه‌یشتنی دۆخی ژن ل ه ناوچه‌كه‌دا بۆ لێواری مه‌رگ و به‌و هۆیه‌و ه بوو ب ه دروستكردنی سه‌رهه‌ڵدانی گه‌ور ه و به‌تایبه‌تی ل ه شه‌نگال و رۆژئاوا و ژنان توانیان رۆڵی به‌رچاویان هه‌بێت ل ه رزگاركردنی ناوچه‌ك ه و خۆیان و ب ه هه‌موو هێزێكیانه‌و ه رووبه‌ڕووی دوژمن بوونه‌و ه و تۆڵه‌یان له‌و ڕێكخستن ه تیروریستی ه گرته‌وه. ل ه باشوری كوردستانیش ئه‌و ئاڵۆزی ه سیاسیه‌ی ل ه
بووه هۆی ناسه‌قامگیری ل ه ناوچه‌ك ه نێوان حیزبه‌كان، و باشور .هه‌روه‌ها باشور رووبه‌ڕووی قه‌یرانێكی دارایی قورس بووه‌ته‌و ه ك ه بوه‌ت ه هۆی دروستبوونی ژیانێكی تاڵ و مه‌ترسیدار ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا .هه‌روه‌ها دروستكردنی تاكێكی بێ ئیراد ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا و كۆچكردنی گه‌نجان بۆ ی باشور به‌هه‌مان ده‌ره‌وه‌ی واڵت .ژنیش وه‌ك هه‌ر تاكێك شێو ه رووبه‌ڕووی ئه‌و هه‌موو قه‌یران ه و ئاڵۆزیان ه بووه‌ته‌و ه ك ه ڕۆژان ه هه‌واڵی كوشتن و خۆسووتانی ژنان ده‌بیستین به هۆی ئه‌و ئه‌قڵیه‌ت ه پیاوساالریه‌ی ك ه ل ه باشوری كوردستاندا زاڵه .هه‌روه‌ها به‌سزانه‌دانی تۆمه‌تباران یه‌كێك ه له‌و هۆكارانه‌ی ك ه ب ه وا به‌رد ه‌وامی ب ه بیانووی نا مو و سه‌و ه ژن ده‌كۆژرێت و پیاوان ب ه لێبو ر د نێكی ل ه ئاسایی سزاكانی رزگاریان ناو كۆمه‌ڵگ ه ده‌بێت و ده‌گه‌ڕێنه‌و ه ژنان ده‌ده‌ن .هه‌روه‌ها و درێژ ه ب ه كوشتنی به‌شداریكردنی ژن ل ه كای ه سیاسی و ئابووریه‌كان دا ل ه باشور ب ه شێوه‌یه‌كی كارتونی و زۆر سیمبۆلی ه بێ ئه‌وه‌ی هیچ حیسابێكی بۆ بكرێت ،یانیش ئه‌گه‌ر هه‌بوونێكی ره‌واڵه‌تیان هه‌بێت ،رۆلیان نیه .وه‌ك نموون ه ل ه هه‌ندێ حیزب وه‌كوو گۆڕان ل ه "خانه‌ی ڕاپه‌راندن" ك ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌كی ژنیان تێدا نی ه و ل ه هه‌ندێ حیزبه‌كان هێشتا ب ه كۆتا نموونه‌ی حیزبی شیوعی ژن به‌شداری ده‌كه‌ن ل ه مه‌كته‌بی سیاسیدا. نموونه‌یه‌كی تر ئه‌وه‌ی ه ك ه كابینه‌ی 8ی حكومه‌تی كوردستان ته‌نیا وه‌زیرێكی ژن تێدا به‌شدار ه و ل ه زۆربه‌ی حیزبه‌كانی تریشدا ژن ل ه بڕیارداندا بوونی نیه .چونك ه هه‌تاكوو ئێستاك ه ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری و پیرساالریان تێنه‌په‌راندووه ،هه‌ر بۆی ه ل ه باشوردا پێویست ه سه‌ره‌تا شۆڕشی ژن ده‌ستپێبكات و ژن ئازاد بێت تا بتوانێت كۆمه‌ڵگه‌ش ئازاد بێت .ئازادی ژن ل ه یه‌كبوون و رێكخستن كردنی دایه. بابه‌تێكی تر ك ه ده‌مه‌وێت ئاماژه‌ی پێبكه‌م؛ بابه‌تی ریفراندۆمه .پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌یه‌وێت
حیزبه‌كانی تر ڕابكێشێت ه دیواخانی خۆی بۆ ئه‌نجامدانی ریفراندۆم ،ك ه گوای ه بۆ دروستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردی ه و مافی سه‌ربه‌خۆیی .هه‌رچه‌ند ه ئێستا كوردستان نیمچ ه سه‌ربه‌خۆیه ل ه ساڵی 2003وه ل ه فرۆشتنی نه‌وت و هێزی سه‌ربازی و ڕێوه‌بردنی كاروباری هه‌رێم .ل ه ی و دیكتاتوریه‌ت و تاك ژێر ئه‌م نیمچ ه سه‌ربه‌خۆی بنه‌ماڵه‌یی واڵت به‌ڕێو ه الیان ه و به‌شێوه‌یه‌كی تااڵنكردنی هه‌روه‌ها د ه‌با ت . سه‌روه‌ت و سامانی واڵتمان ئه‌گه‌ر بێت و ده‌وڵه‌ت دروست بكات ،ده‌بێت ئه‌م جاره‌یان ب ه چ شێوه‌یه‌ك بێت؟ د هو ڵه‌تێكی ژ نكو ژ ، پیا و سا ال ر و پیرساالر و دوور ل ه هه‌موو بنه‌ماكان و پره‌نسیپه‌كانی دیموكراسی .هه‌روه‌ها دروستبوونی ده‌وڵه‌ت وه ل ه سه‌ر ئه‌ساسی دروستبوونی ل ه الیه‌نی په‌ده‌كه ئاڵۆزیه‌كی زیاتر ل ه ناوچه‌ك ه دایه ،چونك ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه بنه‌ماكه‌ی یه‌ك زمان و یه‌ك كه‌لتوور و یه‌ك ئااڵ و یه‌ك دین به‌رپا ده‌كات ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ك ه ده‌زانین ل ه باشوردا فره‌ره‌نگی ه ل ه زمان ول ه دین و باوه‌ڕیه‌كاندا ،بۆی ه ئه‌و كات ه ده‌بێت ه هۆی دروستبوونی شه‌ڕ وئاڵۆزیه‌كی زۆر ل ه نێوان پێكهاته‌كانی ناوچه‌كه. ئه‌و كات ه كورد زیاتر رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵكوژی ده‌بێته. به‌رامبه‌ر ب ه دۆخێكی وه‌ها هه‌ستیار بێگومان گه‌له‌كه‌مان و به‌تایبه‌تی ژنان خاوه‌ن رۆل و به‌رپرسیاریه‌تین. به‌رپرسیارین به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌نجامنه‌دانی ریفراندۆم، چونك ه ریفراندۆمێك ك ه رێگه‌خۆشكه‌ر بێت بۆ داگیركردنی واڵتمان و وێرانكردنی و به‌تااڵن بردنی سه‌روه‌ت و سامانی ،نه‌بوونی دیموكراسی و رۆژان ه ژن كوشتن و بڕینی قوتی خه‌ڵك و برسیكردنیان ،نابێت ه ریفراندۆم. بۆی ه به‌رپرسیارین به‌رامبه‌ر ب ه گه‌ل و نیشتمان ك ه بڵێین ن ه بۆ ئه‌نجامدانی ریفراندۆم.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
17
گوند، خاك و كشتوكاڵ
باشترین بنگه‌هه بۆ پێشخستنی
چاالكی ئابووری
ن| ڕاپه‌رین عه‌لی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
18
ل ه سه‌ره‌تای ژیانی مرۆڤایه‌تیه‌وه هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ ل ه هه‌موو گه‌ردوندا بۆ به‌رده‌وامی ژیان، هه‌موو گیانله‌به‌ران پێویستیان ب ه سێ شت هه‌یه؛ خۆپاراستن ،خۆزیاد كردن و خۆتێركردن ،ئابووری واڵمی ئه‌و خۆتێركردنه‌یه .ب ه ئامانجی دابین كردنی پێداویستی ژیان ئابووری ده‌بێت ه رۆژه‌ڤی مرۆڤایه‌تی. وه‌كوو هه‌میش ه ب ه پێ بۆچوونی ده‌سه‌اڵتداران هه‌موو شتی ژیانی و پێشكه‌وتوو ل ه سومه‌ریه‌كانه‌و ه ده‌ستی پێكردو ه و گوای ه ئابووریش ل ه هه‌مان سه‌رده‌مه‌و ه ده‌ستی پێكردوه .ئه‌گه‌ر بناخه‌ی ئه‌م وشه‌ی ه ب ه وردی لێكۆڵین بكه‌ین به‌م ره‌نگه‌یه :بناخه‌ی وشه‌ی ئابووری له زمانی كوردیدا واتا لێبوردن ،ته‌دبیر و پێكهانینی پێداویستیه‌كانه .ئێكۆنۆمی ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا ئیقتساد وات ه پێكهانینی پێداویستی ،ل ه زمانی یونانیدا ئێكۆنۆمۆسه .ئێكۆنۆمۆس وشه‌یه‌كی ك ه ل ه یونانی كۆن كه ئۆیكۆسه؛ و قه‌دیم دا ب ه كار هاتووه .ڕیشه‌ی وشه ئۆیكۆس ـ نۆمۆس .ئۆیكۆس وات ه جێگایه‌كی ك ه مرۆڤ تێدا ده‌ژی" .نۆمۆس"یش وات ه یاسای به‌ڕێوه‌بردنی ماڵ و كۆمه‌ڵگه ،ب ه گشتی ئێكۆنۆمی ل ه هه‌موو زمانه‌كاندا وات ه پێكهێنانی پێداویستیه‌كانی ژیان ل ه هه‌ر بارو دۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و سروشتیدا .ل ه ئه‌نجامدا تێده‌گه‌ین ك ه مێژووی ئابووری زۆر كۆنه .ئابووری ل ه گه‌ڵ ب ه كۆمه‌اڵیه‌تی بوونه‌و ه پێشكه‌وتوو ه و چرك ه ب ه چركه‌ی ژیانی ل ه گه‌ڵ خۆیدا به‌واتا كردووه .چونك ه شێوازی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی سروشتی شێوازێكی كۆمین بوو ،خۆی له سه‌ر بنه‌مای خۆبه‌ڕێوه‌بردن و خۆپاراستن دامه‌زراندووه .پره‌نسیپی ئه‌ندامانی كۆمین؛ پره‌نسیپی ئه‌خالقی ،سیاسی و ره‌نجدایین بوو ،پره‌نسیپی "تاك بۆ هه‌موو و هه‌موو بۆ تاك" و هه‌روه‌ها ل ه سه‌ر بنه‌مای ره‌نج دامه‌زرابوو .ئه‌و مرۆڤه‌ی ك ه خاوه‌ن ره‌نج بوای ه ده‌یتوانی ژیانی خۆی و ده‌رده‌وری واتادار بكات .پێویست ه ل ه بیر نه‌كه‌ین ك ه دایك ـ خوه‌داوه‌ند بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگ ه ل ه سه‌ر بنه‌مای عه‌داله‌ت ،یه‌كسانی و ره‌نج ئه‌و پره‌نسیپانه‌ی ده‌ستنیشانكرد .ئه‌مه پره‌نسیپ و پێوه‌ره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌بردن و پێكهانینی پێداویستی ژیانی ژنه .ئه‌و ژنه‌ی ك ه ل ه ڕۆژی ئه‌مڕۆدا وه‌كوو هیچ چاوی لێده‌كرێت ل ه كاتی خۆیدا ئافرێنه‌ری یه‌كه‌مین گۆڕه‌پانی ئابووری كۆمه‌ڵگ ه بوو ،ئه‌و ژنه‌ی ك ه ئێستا ته‌نیا وه‌كوو ژنی ماڵ چاوی لێده‌كه‌ن ،ڕێوه‌به‌ر و كه‌یبانووی هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه بوو ،بۆی ه ده‌یتوانی خۆڵقكار بێت ،ته‌گبیر
بگرێت و ب ه پێ پێویستی هه‌موو شت دابه‌ش بكات .ل ه گه‌ڵ پێشكه‌وتنی فكر ،ئه‌قڵییه‌ت و زمان مرۆڤ ل ه قۆناخێكی نوێدا تێپه‌ر ده‌بێت و شۆڕشی چاندنی ،خۆماڵی كردنی حه‌یوانات و گوندنشینی پێشخست .هه‌موو شۆڕشه‌كان هه‌تا ڕۆژی ئه‌مڕۆ به‌رده‌وامن و هه‌روه‌ها بناخه‌یه‌كی به‌هێزیان بۆ ئابووری مرۆڤایه‌تی دامه‌زراند .به‌تایبه‌ت شۆڕشی چاندنی یه‌كێك ل ه ده‌ستكه‌وته‌كانی ژنی خوه‌داوه‌نده ،چون ل ه نێوان ژن و ژیاندا پێوه‌ندیكی زۆر ناسك و هه‌ستیار و جوان هه‌یه .زۆرتر ژن پێوه‌ندی ل ه گه‌ڵ خاك هه‌یه ،هه‌ر كات ده‌ستكه‌وته‌كانی دایك ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا چه‌كه‌ر ه ده‌كات ،ل ه هه‌مان كاتدا له خاكیشدا سه‌وز ده‌بێت .ل ه ئه‌نجامی ب ه ده‌ستخستنی ده‌ستكه‌وتی پیرۆزی زه‌راعه‌ت دایك زۆرتر له جاران ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا پێشه‌نگایه‌تی ل ه گۆڕه‌پانی ئابووریدا ده‌كات .پێوه‌ره‌و پره‌نسیپه‌كانی ده‌كه‌ون ه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگ ه و هه‌ر كه‌س ده‌بێت ه خاوه‌ن پێداویستی .نموونه :ب ه پێ كه‌لتوری دابه‌شكردن ل ه گه‌ڵ ژنی خوه‌داوه‌ند ،كه‌لتووری "ئاڵوگۆڕ ی هه‌ر كردنی پێداویستیه‌كان" پێشده‌خات .بۆ ئه‌و ه كه‌س پێداویستیه‌كانی دابین بكات ،ب ه پێ پێداویستی خۆی كه‌ڵكی وه‌رده‌گرت و پێویستی ه زیاده‌كانیان باڵو ده‌كرایه‌و ه ب ه سه‌ر ئه‌وانی تر .ل ه ئه‌نجامدا هه‌ركه‌س پێداویستیه‌كه‌ی پێكده‌هات و به‌م ره‌نگه‌ش ئابووریه‌كی كۆمین ،سروشتی و ته‌ندروستیان پێشخست. مرۆڤ ده‌توانێ به‌م ره‌نگ ه شرۆڤه‌ی بكات :ب ه بۆچوونی ده‌سه‌اڵتداران قۆناخی دایك ـ ژن ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نه‌زان و دواكه‌وتوو بوون ،به‌اڵم ب ه پێ ئه‌و لێكۆڵینان ه مرۆڤ تێده‌گات ك ه ئه‌و قۆناخ ه زۆرتر له هه‌ر قۆناخێكی تر مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ت ب ه پێشه‌نگایه‌تی دایك ه خوه‌داوه‌ند پێشكه‌وتوون و ل ه الیه‌ن دایكه‌و ه به‌ڕێو ه چووه .به‌اڵم ئه‌م جوانی و باشیان ه بۆچی ب ه جارێك ونبوو؟ كه‌ی و ل ه كوێ و بۆچی مرۆڤه‌كان بێ ئابووری مانه‌وه؟ ل ه كوێ مرۆڤایه‌تی ڕووبه‌ڕووی ئازاری مردن و له‌ناو چوون بووه؟ پێویسته لێره‌دا لێكۆڵینی ل ه سه‌ر بكه‌ین .ڕێبه‌ر عه‌بدواڵ ئۆجه‌الن ل ه سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ه وه‌ها شرۆڤه ده‌كات" :خودای حه‌سوود به‌رده‌وام دزیان كرد و فرۆشتیان .ژنیان تووشی شكست كرد .ل ه گه‌ڵ شكستی ژن كۆمه‌ڵگه‌ش به‌ره‌به‌ر ه به‌ره‌و هه‌ژاربوون رویشت و ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه خۆی وه‌كوو چاره‌نووسێك ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا سه‌پاند" .ل ه ئه‌نجامی بۆچوونی ڕێبه‌ر ئۆجه‌الندا كاتێك پیاوی فێڵباز و زۆردار ئابووری ل ه ده‌ستی ژن
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
19
ده‌رخست و ژنی ل ه گۆڕه‌پانی ئابووری دوور خسته‌وه، ئه‌و كات ه بوو ك ه ئابووری ل ه خزمه‌تی كۆمه‌ڵگه‌دا نه‌ما و كه‌وت ه نێو په‌نجه‌ی خوێنمژه‌كان و زۆرتر ل ه خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی مادییدا مایه‌وه .گۆڕه‌پانی ئابووری بوو ب ه مه‌یدانی شه‌ڕ ،تااڵن و داگیركاری و ویژدانی مرۆڤه‌كان له تاریكی دا مایه‌وه .له هه‌ر الیه‌كه‌و ه بوو ب ه ئامێرێك بردنه سه‌ر كۆمه‌ڵگ ه و سروشت ،هه‌م ژن و بۆ هێرش هه‌م كۆمه‌ڵگ ه و هه‌م سروشتیش ل ه ده‌ره‌وه‌ی گۆڕه‌پانی ئابووری مانه‌و ه و ته‌نیا له‌م گۆڕه‌پانه‌دا وه‌كوو ئامێرێك چاویان لێكرا .گۆڕه‌پانی ئابووری ته‌نیا بوو ب ه مۆڵكی پیاوی ده‌وڵه‌مه‌ند ،بازرگان و ده‌سه‌اڵتدار .ئه‌مه‌ش بوو ب ه سه‌رچاوه‌ی زۆر ل ه خراپیه‌كان ،چینایه‌تی و داگیركاری و هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگه‌یان ب ه بنده‌ستی مه‌حكووم كرد .ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ل ه ئابووری خۆی داببڕێ ،ناتوانێ بژی .ئه‌وه‌ی ك ه كۆمه‌ڵگه‌ی كاپیتالیست ئه‌نجامی ده‌دا ،دابڕانی كۆمه‌ڵگه بوو ل ه ئابووری. ئینجا مرۆڤه‌كان نه‌چار ده‌كات ل ه سه‌ر ئه‌و ئابووری ه ك ه ده‌سه‌اڵت پێشیخستوه ،بژیوی ژیانیان به‌ده‌ست بخه‌ن. گۆڕه‌پانی ئابووری زیاتر ل ه هه‌ر گۆڕه‌پانێك بوو ب ه هۆكاری زۆڵم و بێچاره‌سه‌ری به‌رامبه‌ر ب ه مرۆڤایه‌تی. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م دۆخ ه بگۆڕدرێت و سه‌ر ل ه نوێ عه‌داله‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌روه‌ر بێت و گۆڕه‌پانی ئابووری رزگاری بێت ل ه ئه‌قڵیه‌تی سه‌رمایه‌داری ،ژنۆلۆژی زانستێك ه ی بۆ چاره‌سه‌ركردنی هه‌موو كێشه‌كان ل ه گۆڕه‌پانه‌كان كۆمه‌ڵگه‌دا و له‌و بڕوایه‌دای ه ك ه ئه‌م زۆڵم و بێچاره‌بوون ه چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگ ه نیی ه و ڕێكخستنی هاوبه‌شی پێویسته ببێت ه هۆكاری كۆتایی هێنان به‌م كۆمه‌ڵگه ئه‌قڵیه‌ته .بۆ ئه‌وه‌ی ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا باوه‌ڕی پێش بخات، ئه‌م گۆڕه‌پانه ب ه تیوری ،رێكخستن و چاالك بوونیه‌و ه شرۆڤ ه ده‌كات. ژنۆلۆژی سه‌ره‌تا ژن ـ دایك ب ه بنه‌ما وه‌رده‌گرێت ،چون ژن ل ه ده‌ره‌وه‌ی گۆڕه‌پانی ئابووری ماوه‌ته‌وه ،كه‌وات ه پێویست ه ژن ئابووری وه‌كوو گۆڕه‌پانێكی تایبه‌ت ب ه خۆ بزانێ ،تێدا قووڵ ببێته‌وه ،لێكۆڵین بكات و خاوه‌ن پرۆژ ه و پالن بێت .له‌م بابه‌ته‌دا پره‌نسیپی سه‌ره‌كی ژنۆلۆژی؛ به‌ڕێوه‌بردن و به‌رێكخستن كردنی خه‌باتێكی هاوبه‌شی ئابوورییه .ژنۆلۆژی گۆڕه‌پانی ئابووری ل ه گه‌ڵ هه‌ندێ پره‌نسیپی بنگه‌هین ئه‌ڕازێنێته‌وه .به‌ر ل ه هه‌ر شت ل ه سه‌ر بنه‌مای رێنماییه‌كانی ڕێبه‌ر عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن ك ه وه‌كوو تیۆری ل ه سه‌ر ره‌نجی دایك پێشیخستبوو، پێویست ه واتا بده‌ین ب ه ره‌نجی ژن به‌تایبه‌تیش ل ه
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
20
كه گه‌ل پێویست ه ماڵدا .پره‌نسیپی دیكه‌ش ئه‌وه‌ی ه بتوانێ خاوه‌ن ئابووریه‌كی سه‌ربه‌خۆ و‌دژی سیسته‌می ئابووری كاپیتالیسم بێت .گه‌ل ناتوانێ ئابووری خۆی ل ه خزمه‌تی سیسته‌می كاپیتالیسمدا بهێڵی .چاالكی ه ئابووریه‌كان پێویست ه دابڕاو نه‌بن له خاك و كشت و كاڵ .بۆ ئه‌م خه‌باته‌ش گوند باشترین جێگایه .بۆ ش گوند باشترین ده‌رفه‌ت ه و ل ه سه‌ر پێشخستنی كۆمۆنی ئه‌م بنه‌مای ه پێویست ه چاالكییه‌كانمان پێش بخه‌ین. هه‌روه‌ها پێشكه‌وتنی ژنۆلۆژی ده‌بێت ببێت ه به‌رپرسیار به‌رامبه‌ر ب ه پێشخستنی رێنمایی و په‌رسپه‌كتیڤه‌كان بۆ پێشخستنی ئابووری .چه‌ند ه گۆڕه‌پانی ئابووری بگات ه رێنمایه‌كانی ژنۆلۆژی ،پێویست ه ئه‌وه‌نده‌ش برسیه‌تی، هه‌ژاری ،له‌ناوچوون و بێكاری كه‌م ببێته‌وه ،چون ژن ئابووری پێشخست .نموونه‌ی به‌رچاویش ل ه شۆڕشی رۆژئاوای كوردستانه ،شۆڕشێك ه ك ه ل ه گه‌ڵ شۆڕشی ژن ڕێكه‌وت ،چون ژنان توانیان ل ه هه‌موو گۆره‌پانه‌كانی ژیاندا ئاڵوگۆڕ دروست بكه‌ن .به‌تایبه‌ت ئه‌و چه‌مكه‌ی سیسته‌می كاپیتالیسم ك ه ده‌ڵێن" :ئابووری تایبه‌ت ب ه سه‌رمایه‌داریی ه و گه‌ل و به‌تایبه‌تیش ژنان ناتوانن خه‌ریكی ئابووری بن" ،هه‌ڵیانوه‌شانده‌وه .ل ه ئه‌نجامی شۆڕشی 6ساڵه‌دا ژنان توانیان كۆپه‌راتیڤ (تعاونی) چاندی ،خه‌یاتی ،خواردن و هتد ...پێشبخه‌ن .ل ه الیه‌كه‌و ه ژنان توانیان به‌ره‌و گۆڕه‌پانی ئابووری پێشبكه‌ون ،فێر بوون و سه‌ر ل ه نوێ پێشه‌سازیان (ئه‌ندوستری)پێشخست ،ل ه الیه‌كی دیكه‌و ه زنجیری كوێالیه‌تیان بچراند و توانیان هه‌بوونی خۆیان ل ه گۆڕه‌پانی ئابووریدا بدۆزنه‌وه .هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌كی زۆریان ل ه كۆمه‌ڵگ ه ل ه بێكاری رزگار كرد .ژنان گه‌یشتن ه ئه‌و ئاست ه ك ه كۆنفرانسی ئابووری خۆیان ل ه هه‌ر سێ كانتۆنی جزیره ،عه‌فرین و كوبانێ پێشبخه‌ن و له‌وێ ل ه سه‌ر چاالكی ه ئابووریه‌كانیان پرۆژ ه پێشبخه‌ن و زۆر بڕیار و پالننامه‌یان ئاماد ه كرد .لێره‌دا زۆر راست ه ئه‌گه‌ر بڵێین" :ل ه گه‌ڵ ژنی تێگه‌یشتوو و پێشكه‌وتوو نرخی مێژوویی بگه‌ڕێنینه‌و ه بۆ باوه‌شی كۆمه‌ڵگه .هه‌رچه‌نده‌ش كه‌م بێت ،به‌اڵم ده‌ستكه‌وت و سه‌ركه‌وتنی ژنان ل ه ئابووری رۆژئاوای كوردستاندا بوو ب ه سه‌رچاوه‌ی هه‌یه‌جان و خوه‌شحاڵی و‌مۆراڵ.
*ب ه قه‌ڵه‌می رێزدار عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن نووسراوه *ل ه كتێبی سۆسیۆلۆژیای ئازادی وه‌رگیراوه *به‌شی دووهه‌م و كۆتایی
رایەڵەی نێوان سیاسەتی كۆمەڵگ ه و ئازادی رەوشێكی بەرچاوە .گۆڕەپانی سیاسی ئەو گۆڕەپانەیە كە ئەقڵە كەهانەتییەكان ــ پێشتر راستییەكان پێشبینی دەكەن ــ زیاترین ملمالنێی تێدا دەكەن ،قاڵدەبنەوە و هەوڵی بەدەستهێنانی ئەنجام دەدەن .لەالیەكی دیكەشەوە دەتوانرێت وەك ئەو گۆڕەپانە پێناسەبكرێت كە ئۆبژە بەشدارەكان لە رێگای هونەری سیاسەتەوە خۆیان ئازادكردووە .هەر كۆمەڵگه‌یەك سیاسەتی كۆمەاڵیەتی پێشنەخات ،پێویستە باش بزانێت كە بەرامبەرەكەی وەك بێبەشبوون لە ئازادی بەسەریدا دەشكێتەوەو وەك باجێك لێی دەبڕێتەوە .لەم واتایەدا ،شكۆداری هونەری سیاسەت رووبەڕوومان دەبێتەوە .هەر كۆمەڵگه‌یەك (كاڵن ،قەبیلە ،قەوم ،نەتەوە ،چین ،تەنانەت ئامێرەكانی دەسەاڵت و دەوڵەتیش) سیاسەتی خۆی
پێشنەخات مەحكومی شكسته .هەڵبەتە پێشنەخستنی (ئاوانەكردنی) سیاسەت ،بەواتای دان نەنانی بەویژدان ،بەرژەوەندییە ژیانییەكان و ناسنامەی خۆی دێت .كەوتن و ژێركەوتنێكی لەمە قورستر بۆ هیچ كۆمەڵگه‌یەك جێگای باس نابێت .تەنیا كاتێك لەپێناو بەرژەوەندی و ناسنامەی خۆیان و ویژدانی هاوبەشیان رابوونە سەرپێیان ،بە واتایەكی دیكە كاتێك كەوتنە ێ داواكاری ئازادی ناو تێكۆشانی سیاسییەوە ،دەكر ئەمجۆرە كۆمەڵگه‌یانە جێگای باس بێت .داواكردنی ێ سیاسەت ،بەهەڵەداچوونێكی ترسناكە. ئازادی بەب بۆئەوەی پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئازادی چەواشە نەكرێت پێویستە بەهەستیارییەوە جیاوازییەكەی لەگەڵ سیاسەتی دەوڵەت و دەسەاڵت (لە راستیدا ناوبردنی ێ ێ سیاسەتی راستترە) دەستنیشان بكرێت .دەش بە ب
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
21
ئامێرەكانی (دامودەزگاكانی) دەوڵەت و دەسەاڵت لەپێناو مەیسەركردنی كاروبارەكانیان ستراتیژ و تەكتیكیان هەبێت ،بەاڵم بە واتا راستەقینەكەی سیاسەتیان نابێت. هەڵبەتە خودی دەوڵەت و دەسەاڵت لەو سەردەمەدا دێنە ئاراوە كە نكوڵیكردن لە سیاسەتی كۆمەڵگ ه فەراهەم دەبێت .لەو شوێنەی سیاسەت كۆتایی پێدێت بونیادەكانی دەوڵەت و دەسەاڵت دەست بەكاردەبن. دەسەاڵت و دەوڵەت ئەو شوێنەیە كە گوتەی سیاسی كۆتایی پێدێت ،واتە ئەو شوێنەیە كە ئازادی ون دەبێت. لەوێدا تەنیا ئیدارەكردن ،گوێڕایەڵی ،فەرماندان و فەرمان وەرگرتن جێگای باسە؛ یاسا و پەیڕەوی ناوخۆ لە ئارادایە .هەر دەسەاڵت و دەوڵەتێك ئەقڵێكی بەستەڵەكە .هێز و الوازیەكەشیان لەم تایبەتمەندیانەوە وەردەگرن .لە دۆخێكی وەهادا ناشێت و نابێت دەوڵەت و دەسەاڵت جێگای بەدواداگەڕان و بەدیهێنانی ئازادی بێت .كاتێك هیگل دەوڵەت وەك گۆڕەپانی راستەقینەی بەدیهاتنی ئازادی پێشكەش دەكات ،بناخەی تەواوی بۆچوون و بونیادە بااڵدەستەكانی مۆدێرنیتە (فەرمی) دادەنێت .هەروەها فاشیزمی هیتلەر لەسەرووی ئەو نموونانەوە دێت كە چۆنیەتی دەرەنجامەكانی ئەم بۆچوونە رووندەكاتەوە .هەروەها كاتێك ماركس و ئەنگلس لەمیانەی چەمكی سۆسیالیزمی زانستییەوە كە خۆیان پێشەنگایەتییان دەكرد ،دەوڵەت و دەسەاڵتیان وەك ئامرازی سەرەكی بونیادی سۆسیالیزم پێشبینی ێ ئەوەی ئاگاداری بن ،جەرگبڕترین گورز كرد ،بەب بوو بەر ئازادی و یەكسانی كەوت .لیبڕالەكان باشتر هەستیان بە گوتەی "چەندە دەوڵەت هەبێت ،هێندە ئازادی كەم دەبێتەوە" كردووە .بۆ سەركەوتنەكانیشیان قەرزداری ئەم دووربینییەن. دەوڵەت و دەسەاڵت بەو سیفەتەی ئامرازەكانی بااڵدەستی و زۆردارین ،وەك پێویستییەكی گەوهەرەكەیان ،جگە لەو بەهاو زێدە ــ بەرهەمانەی لەرێگای توندوتیژییەوە دەستیان بەسەردا گرتووە ،واتە جگە لە جۆرێكی جیاوازی كۆی سەرمایە هیچ واتایەكی دیكەیان نییە. سەرمایە دەكرێت بە دەوڵەت ،دەوڵەتیش دەكرێت بە سەرمایە .هەمان خاڵ بۆ هەموو جۆرە ئامێرەكانی دەسەاڵت لەجێگەی خۆیدایە .چەندە گۆڕەپانی سیاسەتی كۆمەڵگ ه (كۆمەاڵیەتی) ئافرێنەری ئازادییە، بەو ئەندازەیەش گۆڕەپانەكانی دەوڵەت و دەسەاڵتی گۆڕەپانی لەدەستدانی ئازادیین .لەوانەیە بونیادەكانی دەوڵەت و دەسەاڵت چەندین كەس ،گڕوپ و نەتەوە دەوڵەمەندتر و رزگار بكات .بەاڵم هەروەكو لە نموونەی یەهودیەكاندا بینیمان ،ئەمە تەنیا لەمیانەی كۆیالیەتی و هەژاری كۆمەڵگه‌كانی دیكە بەدیدێت .دەرەنجامەكەشی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
22
هەموو جۆرە وێرانكارییەكە ،لەجینۆسایدەوە تا دەگاتە هەموو جۆرە شەڕە دژوار و مەترسیدارەكان .لە سەردەمی سیستەمی جیهانی سەرمایەداریدا سیاسەت گەورەترین زیانی بەركەوتووە .لەم قۆناخەی كە سیستەمی شارستانی ناوەندی درێژایی تەمەنی مێژوو بە لوتكە گەیشتووە ،دەشێت باس لەمردنی راستەقینەی سیاسەت بكرێت .لەم سۆنگەوە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا بەجۆرێك لەناوچوونی سیاسەت لە ئارادایە كە لەگەڵ هیچ سەردەمێكدا بەراورد ناكرێت .وەك چۆن نەمانی ئەخالق ــ كە بە گۆڕەپانی ئازادی دادەنرێت ــ دیاردەیەكی رۆژی ئەمڕۆمانە ،لەو زیاتر لەناوچوونی گۆڕەپانی سیاسەت جێگای باسە .هەربۆیە ئەگەر ئازادیخوازین ،بەر لەهەموو شتێك پێویستە لە رێگای ێ ویژدانی هاوبەشی هێزی رۆشنبیریمان سەرلەنو كۆمەڵگ ه واتە ئەخالق و ئەقڵی هاوبەشی (سیاسەت) لەهەموو الیەنێكەوە بیخەینە سەرپێیان و كارای بكەین، لەمەش زیاتر هیچ چارەیەكی دیكەمان نییە. پەیوەندیەكانی نێوان ئازادی و دیموكراسی ئاڵۆزترە. كامەیان سەرچاوەی ئەویتریانە جێگای گفتوگۆیەكی بەردەوامە .بەاڵم بەدڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین چڕی هەردوو پەیوەندییش خۆراك پێدەر و تەواوكەری یەكترن .بەو ئەندازەیەی پەیوەست بە ئازادی بیر لەسیاسەتی كۆمەڵگ ه بكەینەوە ،دەتوانین پەیوەندییەكەی لەگەڵ دیموكراسیش دروستبكەین. دۆخی هەرە بەرجەستە (كۆنكریتی)ی پۆلیتیكای كۆمەڵگ ه سیاسەتی دیموكراتیانەیە .لەم سۆنگەیەوە؛ دەتوانرێت سیاسەتی دیموكراتییانە وەك هونەری راستەقینەی ئازادبوون پێناسە بكرێت .تا سیاسەتی دیموكراتییانە بەڕێوە نەبرێت ،بەشێوەیەكی گشتی ێ هیچ گەل و جڤاتێك كۆمەڵگه ،بەتایبەتیش ناش ێ یان لەرێگای سیاسییەوە ئازادی پۆلیتیك ب بەدەست بێنێت .سیاسەتی دیموكراتییانە قوتابخانەی راستەقینەی ژیاندن و فێربوونی ئازادییە .كاروبارەكانی پۆلیتیكا چەندە سۆبژەی دیموكراتی بئافرێنێت ،تا ئەو رادەیەش سیاسەتی دیموكراتییانە كۆمەڵگ ه پۆلیتیزە دەكات ،لەم سۆنگەیەشەوە ئازادی دەكات .ئەگەر سیاسیبوون وەك شێوەی سەرەكی ئازادبوون پەسەند بكەین ،ئەوكاتە پێویستە بزانین كە چەندە كۆمەڵگ ه پۆلیتیزە بكەین ئەوەندەش دەتوانین ئازادی بكەین، بەپێچەوانەشەوە چەندە كۆمەڵگ ه ئازادبكەین ئەوا پۆلیتیزەی دەكەین .بێگومان چەندین گۆڕەپانی كۆمەڵگ ه هەیە كە خۆراك پێدەری ئازادی و سیاسەتن ،سەرچاوە ئایدیۆلۆژییەكانیش لەسەرووی ئەمانەوە دێن .بەاڵم دوو سەرچاوەی سەرەكی كە ئافرێنەرو خۆراك پێدەری
یەكترن ،سیاسەتی كۆمەڵگ ه و ئازادییە. زۆرجار پەیوەندی نێوان یەكسانی و ئازادی بەزۆری تێكەڵ دەكرێت .لە راستیدا بەالنی كەم هێندەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ دیموكراسی ،پەیوەندی نێوان هەردووكیان ئاڵۆز و بەكێشەیە .هەندێك جار دەبینین كە یەكسانی تەواو لەسەر حیسابی ئازادی بەدیهاتووە. زیاتر جەخت لەسەر ئەوە دەكرێتەوە :ناشێت هەردووكیان بەیەكەوە بەدیبێن ،پێویستە یەكێكیان سازش بكات. هەروەها باسی ئەوەش دەكرێت ،بۆ دەستەبەركردنی ئازادی هەندێكجار پێویستی بە تەعویزدان لەبواری یەكسانیدا دەبینرێت. روونكردنەوەی جیاوازی نێوان سروشتی هەردوو دیاردە یان زاراوە ،لەپێناو دەستنیشانكردنێكی راست بۆ كێشەكە پێویستە .یەكسانی زیاتر زاراوەیەكی حقوقە. ێ جیاوازی كردن لەنێوان تاك و جڤاتەكان ،هەمان بەب مافیان بۆ رەوا دەبینێت .كەچی لە راستیدا هێندەی گەردوون ،جیاوازی خەسڵەتێكی بنەڕەتی كۆمەڵگه‌شە. جیاوازێتی دەستەواژەیەكە بەرامبەر بە دابەشكردنی هەمان جۆری ماف داخراوە .ئەوكاتە یەكسانی واتادار دەبێت كەجیاوازییەكان بە بنەما بگرێت .گرنگترین هۆكاری سەرنەكەوتنی چەمكی یەكسانی سۆسیالیستی، رەچاونەكردنی جیاوازییەكان بوو .ئەمەش یەكێك لەهۆكارە گرنگەكانی لەناوچوونی بوو .دادپەروەری راستەقینە تەنیا لەمیانەی چەمكێكی یەكسانی بەدیدێت كە جیاوازییەكان بەبنەما بگرێت. باسی ئەو خاڵەمان كرد كە ئازادی هۆگریەكی زۆری بۆ زاراوەی جیاوازی هەیە ،هەربۆیە تەنیا كاتێك یەكسانی گرێدراوی جیاوازی بێت دەشێت پەیوەندییەكی واتاداری لەگەڵ ئازادی دروست بكرێت .گونجاندنی یەكسانی لەگەڵ ئازادی یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی سیاسەتی كۆمەڵگه‌یە. ێ ئاماژەكردن بە گفتوگۆكانی پەیوەندی نێوان بەب دەستەواژەكانی ئازادی تاك و كۆمەڵ ئەم بابەتە تێپەڕناكەین .روونكردنەوەی پەیوەندی نێوان ئەم دوو پۆلێنە كە وەك ئازادی پۆزەتیف و نێگەتیڤیش هەوڵی پێناسەكردنیان دەدرێت ،تائێستاش گرنگی و بایەخی خۆی پاراستووە .بێگومان لە دەرەنجامی تێكدانە مەترسیدارەكەی كۆمەڵكاری كۆمەڵگه‌وە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری ئازادی تاك (ئازادی نێگەتیف) ی خرۆشاندووە .ئاماژەكردن بەو راستییە جێگای بایەخە كە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا ئازادی تاكەكەسی بەالنی كەم هێندەی دیاردەی دەسەاڵت سیاسەتی كۆمەڵگه‌ی لەناوبردووە .روونكردنەوەی رۆڵی تاكڕەوێتی لە داڕووخاندنی كۆمەڵگه ،بەتایبەتیش
رۆڵی لەنكوڵیكردن لە ئەخالق و سیاسەت ،كێشە هەرە سەختەكانی گفتوگۆكانی ئازادییە .كاتێك بڵێین ئەو كۆمەڵگه‌یەی لە رێگەی تاكڕەوێتییەوە كراوە بەئەتۆم ،توانای بەرخودانی بەرامبەر هیچ ئامێرێكی سەرمایە و دەسەاڵت نەماوە ،ئەو كاتە باشتر لە مەترسی شێرپەنجەی كێشەكانی كۆمەڵگ ه تێدەگەین. دەستنیشانكردنی تاكڕەوێتی لیبڕالیزم وەك سەرچاوەی سەرەكی لەناوبردنی ئازادی و سیاسەتی كۆمەڵگه، دەشێت زەمینە بۆ پێهەڵگرتنێكی واتادار ئامادەبكات. بێگومان لێرەدا كەسێتی تاك جێگای باس نییە ،گفتوگۆ لەبارەی پێویستی كەسێتی تاكەوە ناكەین .ئەوەی گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت ،تاكڕەوێتی ئایدیۆلۆژی و لیبڕالیزمە ،كە لەمیانەی ئایدیالیزەكردنەوە ئازادی و سیاسەتی كۆمەڵگه‌ی لەناوبردووە. هەرچی ئازادی هاوبەشە ،لە راستیدا وا خەریكین گفتوگۆی لەبارەوە دەكەین .پێویستە بەگرنگییەوە ئاماژە بەم خاڵە بكەین :ئازادی راستەقینە بەئەندازەی كەسێتی تاك بە دەستنیشانكردنی ناسنامە ،بەدیهاتنی بەرژەوەندی و پاراستنی ئاسایشی هەرجۆرە جڤاتێك (هۆز ،قەوم ،نەتەوە ،چین ،پیشە..هتد) دا تێپەڕ دەبێت، لەسەر ئەم بنەمایە واتادار دەبێت .تەنیا كاتێك لەسەر ئەم بنەمایە ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ لەگەڵ یەكتری گونجان ،دەتوانرێت باس لە سیستەمێكی سەركەوتووی سروشتی كۆمەڵگه‌ی ئازاد بكرێت .هەرچەندە ئەو ئازادییەی لیبڕالیزم بە واتای تاكڕەوێتی هاری كرد لەگەڵ ئەو ئازادییەی سۆسیالیزمی بونیادنراو بەناوی هاوبەشێتی خرۆشاندی وەك دووجەمسەری دژ پێناسە بكرێن ،بەاڵم لەمیانەی ئەزموونی سەدەی بیستەم ئاشكرابووە كە لێكچوونێكی زۆر لەنێوانیاندا هەیە. هەردووكیشیان بژاری لیبڕالیزمن .كاتێك چاودێری ئەو راستییە بكەین كەچۆن گەمەكانی دەوڵەتگەرایی و تایبەتیبوون لەالیەن هەمان دەستەوە پراكتیزە دەكرێت ،باشتر دەرك بەوخااڵنە دەكرێت كە خوازیاری ئاماژە پێكردنیانین. لەدوای تاقیكردنەوەی مۆدێلەكانی تاكڕەوێتی (لیبڕالیزمی هۆڤ) و هاوبەشێتی (سۆسیالیزمی فیرعەون) سەدەی بیستەم ،كە ماڵوێرانی و كاولكارییەكی گەورەیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا ،ئاشكرابووە كە كۆمەڵگه‌ی دیموكراتی لەبارترین زەمینەیە بۆ گونجاندنی ئازادییەكانی تاك و ئازادییەكانی كۆمەڵ .دەتوانین بڵێین بەو ئەندازەیەی كۆمەڵگه‌ی دیموكرات ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ لەگەڵ یەكدی هاوسەنگ دەكات ،گونجاوترین رژێمی سیاسی كۆمەڵگه‌شە كە لەسەر بنەمای جیاوازییەكان چەمكێكی یەكسانی فەراهەم دەكات.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
23
ئابووری
هەرێمی کوردستان بە بێ
ژن
بەرەو کوێ !؟ .....ئارین زانا ئەوەی کە لەم دواییانە بۆتە هۆی ناڕەزایەتی هاوواڵتییانی هەرێمی کوردستان و کاریگەرییەکانی بە ئاشکرایی لە سەر کۆمەڵگ ه زۆر بەرچاوە ،کێشەی ئابوری و کەمی بوودجەی حکومەتە کە زۆر هۆکاری هەیە وەک :وابەستە بوون بە نەوت ،گەندەلی بەرباڵو، بوونی باندەکانی ڕانت خۆری ،خۆماڵی نەکردنی وەبەرهێنان ،گرنگی نەدان بە کەرتی کشت و کاڵ، نەبوونی هاوسەنگی لە نێوان هاوردە و هەناردە ،قۆرخ کردنی کەرتە گرنگەکان لە الیەن چەند گرووپێکەوە و زۆر هۆکاری تر کە لە باسی ئێمەدا ناگونجێت .بۆ ئەوەی کە لە قوواڵیی ڕەوشی خراپی ئابووری لە باشوری کوردستان تێبگەین ،تەنها پیاسەیەک لە شەقام یان بازاڕدا بەسە تا بزانین ئەم هەرێمە بۆ دابین کردنی بچوکترین پێداویستییەکانی هاوواڵتییانی پێویستی بە واڵتانی دەرەوە هەیە. لە کەس شاراوە نیە کە ئابووری کوردستان لە الیەن چەند گرووپ وحیزبێکی دیاریکراوەوە دەستی بەسەردا گیراوە و لە هەرکەرتێکی ژیان کە ئەڕوانیت شوێن پێی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
24
ئەو الیەنانە بە ئاشکرایی دیارە و ئەوە و هەروەها نەبوونی مێکانیزمێکی چاودێری کردن و لێپرسین بە دڵنیاییەوە ئەبنە هۆی گەندەڵی بەرچاو. گەندەڵی ئەبێتە هۆی داڕمانی ئابووری هەر واڵتێک و داڕمانی ئابووری لەگەڵ خۆیدا داڕمانی کۆمەاڵیەتی، فەرهەنگی ،تەندروستی ،پەروەردە و تەنانەت داڕمانی بەها و نرخە کۆمەاڵیەتییەکان دێنێت و هەروەها کۆچ کردنی سەرمایەی فکری کۆمەڵگ ه کە گەنجانن بۆ واڵتانی دیکە. داهاتی هەرێمی کوردستان ،لەسەر بنەمای فرۆشتنی نەوتە و ئەوە گەورەترین زەربەی لە ئابووری ئەو هەرێمە داوە .داهاتێک کە لە نەوت بەدەست دێت کاتێک بۆ وەبەرهێنان و دروست کردنی ژێرخانی ئابووری واڵتێک بەکار نەیێت ،ئەبێتە هۆی ئەوەی کە پێش کەوتن لە بەشەکانی وەک کشت وکاڵ ،ڕستن و چنین، پیشەسازی ،خزمەتگوزاری و ...دروست نەبێت و داهاتێک کە ئەبێ بۆ خزمەتی هاوواڵتییانی هەرێم بێت، دیسانەوە بچێتەوە گیرفانی واڵتانێکی وەک تورکیا و
ئێران کە باشووری کوردستانیان کردۆتە بازارێکی گەرم بۆ بەرهەمە پلە دوو و سێکانی خۆیان. سەرمایەداری جیهانی کە ئامانجی دوور خستنەوەی کۆمەڵگه‌یە لە ئابووری ڕاستەقینە ،هەردەم بەدوای بازاڕی نوێ ئەگەڕیت بۆ خۆی و پالنی دروست کردنی کۆپییەکی دوبەی لە باشوری کوردستان بۆ دەسەاڵتدارانی هەرێم کە خۆیان و خەڵکیان فێری ڕاحەتییەکی مەترسیدار کردووە وەک شتێکی زۆرباش ئەبینرێت کە ئەوە بۆ واڵتێک کە ئیددیعای سەربەخۆیی هەیە مەترسییەکی زۆر جددیە. ئابووری بە واتای دابین کردنی پێداویستییەکانی ژیان دێت و ئەوەی کە هەر لە سەرەتاوە بەم کارە هەستاوە ژن بووە و وەک سەرۆک ئاپۆش ئەڵێ ئەگەر ژن لە ئابووری تێنەگات ،ئەبێ کێ تێبگات؟! ژن خوڵقێنەری ئابوورییە و لەو کاتەوە ژن لە ئابووری دوور خرایەوە کێشەی ئابووری لە ناو کۆمەڵگه‌دا دروست بوو و تا کاتێک ژن دووبارە لە ناو ئابووریدا جێ نەگرێت ئەو کێشەش چارەسەر ناکرێت. زۆرێک لەو توند و تیژی ،زۆرداری و هێرش و هەروەها ئەو ناحەقیانە کە هەمبەر بە ژن ئەکرێت بە هۆی نەبوونی پاڵپشتێکی ئابووری پتەوە ،کە ئەوەش بەو واتایە دێت یەک لەو ڕێگایانە کە ژن ئەتوانێت پێگەی خۆی پێ باشتر بکات بەشداری کردن لە ئابووریدایە. ڕادەی بەشداری ژنانی کورد لە کاروباری ئابوری بەرامبەر بە ژنان لە واڵتانی دیکە زۆر کەمترە و ئەوەش ڕادەی پێشکەوتوویی ئەم هەرێمە دیار دەکات .چونکە هەر وەک ئەوترێ بۆ ئەوەی ڕادەی پێشکەوتوویی واڵتێک هەڵسەنگێنی ،لە ڕەوشی بەشداری ژنانی ئەو واڵتە لە کەرتەکانی سیاسی ،ئابووری ،کۆمەاڵیەتی و ...بڕوانە. ژن کاتێک ئەتوانێت ببێتە خاوەن پێگەیەکی سەربەخۆ کە بتوانێت خۆی پێداویستییەکانی بێ ئەوەی مۆحتاجی کەسانی دیکە بێت پێک بهێنێت .بەاڵم کاتێک کە هەر شتیک لە ژێر ڕکێفی پیاودا بێت ،ئەوە پێگەی زەعیف و بەهێز یان بڵیین ژێردەست و بااڵدەست یان باشتر بڵێین چینایەتی ئاوا دەکات. ئەگەر سەرنج بدەین بە کەرتی ئابووری باشور بە ئاشکرایی ئەبینین کە ئەم بەشە تا ئاستێکی زۆر پیاوانەیە و ڕەنگی ژن زۆر بە کەمی دیارە کە هەڵبەت ئەوەش چەند هۆکارێکی هەیە وەک :زاڵ بوونی عەقڵییەتی قووڵی پیاوساالری بەسەر کۆمەڵگه ،بوونی ئەژماری زۆری کرێکاری ژنی بیانی کە بە نرخێکی هەرزان کار ئەکەن ،لە ناوچوونی کەرتی کشت وکاڵ کە گرنگترین بەشە لە ژیانی مرۆڤ ،بەپێویست نەزانینی چاالکی ئابووری لە الیەن ژنان بۆ خۆیان ،نەبوونی پالنێکی درێژماوەی حکومەت بۆ ڕەخساندنی هەلی کار
بۆ ژنان و هەروەها دروست کردنی ئاستەنگ بۆ ژنانێک کە ئەیانهەوی بە شێوەیەکی سەربەخۆ دەرفەتی کار بۆ خۆیان و ژنانی دیکە بڕەخسێنن. ئەوەی کە ئاشکرایە ئەوەیە کە بۆ ئاواکردنی واڵتێکی دیمۆکراتیک وپێشکەوتوو پێویستە ڕێ بە بەشداری ژنانیش بدرێت .تا ئەوڕۆکە دەسەاڵتی پیاوساالری کۆمەڵگه‌ی گەیاندۆتە ئەو ئاستە کە لە هەربەشێکی ژیان کە ئەڕوانیت بەرەو لێواری ڕووخان ئەچێت ،هەر بۆیە ئەبێ ژنان بگەنەوە پێگەی ڕاستەقینەی خۆیان. هەرێمی کوردستان لە بەر هەڵکەوتەی ژێئۆپۆلێتیک کە هەیەتی خاوەن گرنگی تایبەتە و هەر پالنێک کە لەسەر ڕۆژهەاڵتی ناوین دروست دەبێت بێ لەبەرچاوگرتنی کوردستان پێک نایێت .هەر بۆیەش لەبەر گرنگییەک کە هەم بۆ واڵتانی داگیرکەری کوردستان و هەم بۆ دەوڵەتانی ئەمپێریالیزمی جیهانی هەیەتی ،هەموو هەوڵی ئەوانیش ئەوە دەبێت کە ڕێگر بن لە سەربەخۆیی سیاسی-ئابووری ئەم هەرێمە و لە بەرانبەردا وابەستە کردنی بە واڵتانی دەرەکی کە ئەوەش لە ڕێی ڕێگە نەدان بە پێشکەوتنی ژێرخانە ئابوورییەکان ئەکرێت و باشتر وایە بڵێین وابەستە کردنی هەرێمی کوردستان بە خۆیان وەک کارتی فشار بە کار دێنن تا هەر کات پێویستیان پێ بوو بۆ ئامانجی خۆیان بە کاری بێنن. ئابووری چاالکییەکە کە پەیوەندی بە دابین کردنی پێداویستییەکانی ژیانە و ئەبێ هەموو تاکەکانی کۆمەڵگ ه پێکەوە تێیدا ڕۆڵیان هەبێت .ئابوورییەک کە تەنها یەک ڕەگەز تێدا بەشدار بێت ئەبێتە ئامرازێک بۆ چەوساندنەوەی ڕەگەزی بەرانبەر و نەبوونی هاوسەنگی لە ژیان و باڵوبوونەوەی هەژاری و هەروەها دروست بوونی جیاوازی چینایەتی. سەرۆک ئاپۆ ئەڵێ ڕۆژهەاڵتی ناوین پێویستی بە پێکهاتنی دووهەمین شۆڕشی گوند -جووتیاری هەیە. بۆیەش پێویستە یەکەمین هەنگاوێک کە بۆ باش کردنی ڕەوشی ئابووری هەرێمی کوردستان بکرێت پەرەپێدان و مۆدێرنیزە کردنی کەرتی کشت وکاڵ بێت و بەو شیوەیە خۆ لە وابەستە بوون بە پارەی نەوت دەرهێنان و ساغڵەم کردنی بنەما ئابوورییەکان و دەرکەوتن لە مۆحتاج بوون بە واڵتانی دیکە. هەر واڵتێک کە بیهەوێت ستاتۆیەکی سەربەخۆی سیاسی هەبێت ئەبێ سەرەتا بتوانێت سەربەخۆیی ئابووری خۆی پێک بهێنێت ،بەاڵم ئایا دەسەاڵتدارانی هەرێمی کوردستان جیاواز لە ئابووری نەخۆشی نەوتی چ پالنێکی دیکەیان هەیە بۆ سەربەخۆیی ئابووری هیچ ئاماژەیەکی دڵ خۆشکەر و هیوابەخش دیار نیە.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
25
ژن ئه‌گه‌ر ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت، هه‌میش ه ل ه جه‌نگه
.....ڕوناك حه‌م ه ره‌شید| ئه‌ندامی ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان
مرۆڤه‌كان كۆچیان ده‌كرد له‌م شوێن بۆ ئه‌و شوێن ب ه دوای میو ه و خواردندا ،ژن و سروشت زۆر لێك ده‌چن. هه‌ر دووكیان هه‌موارن ،ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ه ژن هه‌میش ه حه‌زی ل ه كاره .ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی سروشتیدا مرۆڤه‌كان له ده‌وری ژن كۆ ده‌بنه‌و ه بۆ خواردن ،ب ه هه‌ره‌وه‌زی كاركردن سه‌رچاوه‌ی خۆی ل ه مێژوه‌و ه ده‌گرێت. هه‌تا ئێستاش ل ه گونده‌كان كاری هه‌ره‌وه‌زی هه‌یه، هه‌رچه‌ند ه كه‌میش بێت .ل ه هه‌ندێ شوێن و گه‌ڕه‌ك كار ب ه هه‌ره‌وه‌زی ده‌كه‌ن و یارمه‌تی یه‌كتر ده‌ده‌ن ل ه كاردا، وه‌كو كاری كشتوكاڵ و چنینه‌وه‌ی به‌رو بووم ودانه‌وێڵ ه و میوه‌كان ،هه‌تا نان كردن و هه‌ندێ ل ه كاری ماڵیش. به‌داخه‌و ه ك ه ژنان خاوه‌ن بیرۆكه‌ی هه‌ره‌وه‌زین و خاوه‌ن بیرۆكه‌ی كار و كشتۆكاڵن ،به‌اڵم ته‌نها وه‌كو كرێكارێك كاریان پێده‌كرێت و بڕێكی كه‌م مووچه‌یان پێ ئه‌درێت و ل ه الیه‌ن سیسته‌می پیاوی ده‌سه‌اڵتداراو ه هه‌موو شت قۆرخ كراوه .ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ژن زۆرترین كاریان كردو ه و كه‌مترین ده‌ستكه‌وتی هه‌بوو ه و بگره نادادیشیان به‌رامبه‌ر كراوه .كوردستان خاكی ب ه پیت ه و ل ه ڕووی زه‌وی و ئاو هه‌واو ه گونجاوه ،بۆ هه‌موو كارو به‌رهه‌م هێنانێك و خاوه‌ن هه‌موو جۆر ه ماده‌ی سه‌رزه‌وی و ژێرزه‌ویه ،به‌اڵم ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ك ه ئێستا هه‌یه ،بێ خه‌م ه له پرۆژ ه و كارگه‌ی جۆر به‌جۆره‌كان هه‌تا هاوواڵتیان كاری تێدا بكه‌ن به‌تایبه‌ت ژنان ،چونك ه ژنانێكی زۆر ب ه ده‌ست بێكاری و بێ ئابووریه‌كی نادادپه‌روه‌رانه‌وه ده‌ناڵێنن و ئه‌وه‌ش وایكردو ه ك ه چاو له ده‌ستی پیاو بن .ژن ئه‌گه‌ر ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆی نه‌بێت ،هه‌میش ه ل ه جه‌نگه .ژن
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
26
ل ه كاتی جه‌نگه‌كان و ل ه دوای جه‌نگیش قۆربانی زۆری داو ه ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی كاری ئابوری ل ه ده‌ستی پیاودایه، كاتێ ل ه جه‌نگدایان ل ه كاته‌كانی تردا پیاوه‌كه‌ی ل ه ده‌ست داوه ،ئیتر ژن باری گران تر بوو ه و هه‌وڵی داو ه نان بۆ بژیوی ژیانی منداڵه‌كانی په‌یدا بكات ك ه ب ه داخه‌و ه هه‌ندێ جار پیاوی هه‌ڵپه‌ره‌ست ئه‌یه‌وێ ئه‌و هه‌ل ه بقۆزێته‌و ه و نزیكایه‌تی و داواكاری نه‌شیاو ڕووبه‌ڕووی ژن بكاته‌وه. ژن ناچار بوو ه كار بكات هه‌تا منداڵه‌كانی ب ه خێو و په‌روه‌رد ه بكات .ل ه باشوری كوردستان سه‌ره‌ڕای ده‌وڵه‌مه‌ندی خاك و هه‌لی باش بۆ كار و پرۆژ ه به‌اڵم ل ه به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی و كه‌س و بنه‌ماڵه‌یی ئه‌و هه‌ل ه ل ه بار براو ه و زیاتر بازاڕ و مۆڵی گه‌ور ه ك ه ده‌سه‌اڵتداران دروستی ده‌كه‌ن ،بۆی ه به‌رژه‌وه‌ندی و گیرفانی خۆیان و زۆرترین كار ب ه خه‌ڵك ده‌كه‌ن ل ه به‌رامبه‌ر كه‌مترین مووچه ،به‌ده‌ر له‌وه‌ی ك ه به‌رهه‌مه‌كانی ئێران و توركیا لێر ه ساخ ده‌كه‌نه‌و ه و نزمترین كوالێتیان هه‌ی ه و ب ه نرخێكی كه‌م هاورده‌ی ده‌كه‌ن و ب ه گرانترین نرخ ده‌یفرۆشنه‌و ه ب ه هاوواڵتیان. ئێستا هه‌رێمی كوردستان ڕووبه‌ڕووی قه‌یرانێكی دروستكراو كراوه‌ته‌و ه و خه‌ڵك ب ه ده‌ست بێكاری ،بێ مووچه‌یی و برسیتیه‌و ه ده‌ناڵێنێ .ئه‌ركی حكومه‌ت بوو خه‌ڵك بخات ه ناو كار ،هه‌لی كاریان بۆ بڕه‌خسێنێ و به‌رهه‌مه‌كانیان هه‌نارده‌ی ده‌ره‌و ه بكات و كڕیاریان بۆ بدۆزێته‌و ه تا كااڵ و به‌رهه‌مه‌كانیان بفرۆشرێت. ژ هی ئێستا ل ه باشوری كوردستان هه‌ندێ كارو پرۆ بچوك هه‌ی ه ك ه ژن بۆ خۆی ئه‌نجامی داو ه و ب ه گروپ
كار ده‌كه‌ن وه‌كو خواردنگ ه و كارگه‌ی بچوكی نان و جل دورین و كاری ده‌ستی ،به‌اڵم زۆر كه‌من و سه‌ره‌تاین. پێویست ه به‌رفراوان بكرێت و هاوكاری بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی ژنان ببن ب ه خاوه‌ن كارو پرۆژه‌ی خۆیان و ئابوریه‌كی سه‌ربه‌خۆیان هه‌بێ. هه‌ندێ ل ه ڕێكخراوه‌كان و حیزبه‌كان كۆمه‌ڵێك كارو پرۆژه‌ی بچوك پێش ده‌خه‌ن بۆ هه‌ندێك ل ه ژنان به‌اڵم ب ه داخه‌و ه ئه‌وانیش بۆ به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی پێش ده‌خه‌ن و ئه‌یانه‌وێ له‌و ڕێگایه‌و ه ئه‌ندام و ده‌نگی حیزب زیاد بكه‌ن. باشوری كوردستان زۆرترین كۆمپانیای جۆر به‌جۆری تێدایه ،هه‌ندێك له‌وان ه بۆ سیخوڕی كردنیش هاتون. كۆمپانیاكان و هه‌موو ئه‌و شوێنان ه ك ه كار ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر كه‌سێكیشیان بۆ كار بوێت مه‌رجی جۆر به‌جۆر ده‌كه‌ن ه مه‌رجی كاركردن ك ه پێویست ه شه‌هاده‌ی به‌رزی هه‌بێ و چه‌ند زمان بزانێ و ئه‌زمونی كاركردنی هه‌بێ. ل ه باشوری كوردستان یان ده‌وڵه‌مه‌ندن یان هه‌ژار ،ل ه به‌ر ئه‌و ه چین ه هه‌ژاره‌ك ه بێكارن و ل ه گوزه‌رانێكی زۆر خراپدا ده‌ژین و ناتوانن پرۆژ ه و كار پێش بخه‌ن و گوزرانی پێ بكه‌ن. ل ه به‌ر ئه‌و ه پێویست ه بیرۆكه‌ی كاری هه‌ره‌وه‌زی پێش بخرێت هه‌تا گیانی كاركردن ب ه هه‌ره‌وه‌زی له ئه‌قڵیه‌ت و كه‌سایه‌تی تاكدا بچێنرێ چونك ه كارێكی له‌و شێوه‌ی ه هه‌تا ئێستا بوونی نیه .چونك ه سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایی ل ه هه‌رێم خه‌ڵكی دوورخستۆته‌و ه ل ه ره‌نج و كار، وابه‌سته‌ی كردون ب ه بڕێكی كه‌م مووچه‌ی بن دیوارو دور ل ه ڕه‌نج یان موچه‌ی ژنی شاخ و جۆره‌ی تر ك ه ئه‌م جۆر ه كاران ه تاكه‌كانی دور خستۆته‌و ه ل ه كار و ڕه‌نج بۆ ئه‌وه‌ی به‌م جۆر ه مووچان ه تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه به ده‌ستو ئاره‌زووی خۆی هه‌ڵسوڕێنی ل ه كاتی به‌رژه‌وه‌ندی حیزبی و بنه‌ماڵه‌یی و مانه‌وه‌یان ل ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت .ئه‌م سیسته‌م ه وای ل ه تاك و كۆمه‌ڵگ ه كردو ه ك ه چاو ل ه ده‌ستی ده‌سه‌اڵت بێت بۆ نانی ڕۆژانه‌ی ،نان خواردنی تاكه‌كان په‌یوه‌ست ه ب ه سیاسه‌تی حیزبی و بنه‌ماڵه‌یی ،ئه‌وه‌ی ل ه ناو حیزبه‌كاندا بێت و به‌شان و باڵیدا هه‌ڵبدات ئه‌وا بڕێك پار ه وه‌رده‌گرێت ،ئه‌وه‌ش قبولیان نه‌كات یان بێ الیه‌ن یان له‌یه‌نگری حیزبێكی تربێت ،ئه‌وا مافی ئه‌و بڕ ه پاره‌ی ه و خزمه‌تی تری نیه .بۆ دامه‌زراندیش ل ه كاری حكومیدای به هه‌مان شێو ه ئه‌بێ ل ه دو سێ ئۆرگانی حیزبی ناو ،خزمه‌ت و پشتگیریت هه‌بێ ،ك ه زۆر جار هه‌ندێ به‌رپرس داوای په‌یوه‌ندی شه‌خسی و دوور ل ه به‌ها و ئاكار و پێوه‌ر ه فه‌رمیه‌كان له‌و كه‌سان ه ده‌كه‌ن
داواكاریانه ڕوبه‌ڕووی ك ه دایانبمه‌زرێنن ،به‌تایبه‌ت ئه‌م ژنان ده‌بێته‌وه .هه‌روه‌ها هۆكارێكی تریش ئه‌وه‌ی ه ك ه كۆمه‌ڵگ ه و ده‌زگای خێزان ڕێگره ل ه به‌رده‌م ژنان ك ه كار نه‌كه‌ن ،چونك ه ژن ب ه نامووسی خۆیان ده‌زانن وا بیر ده‌كه‌نه‌و ه ك ه ژن كاری كرد و ڕۆشت ه ده‌ره‌و ه ئیتر ناموسی ده‌زگای خێزان و بنه‌ماڵ ه له‌كه‌دار ده‌بێت و ب ه بیری ئه‌وان ژن ته‌نها مافی ئه‌وه‌ی ه ل ه چوارچێوه‌ی ماڵدا خزمه‌ت بكات و كاری ده‌ره‌و ه ته‌نها هی پیاوه، ل ه به‌ر ئه‌و ه بێ باوه‌ڕی ل ه ناو ژناندا دێت ه كایه‌و ه و ،ئه‌گه‌ر هه‌وڵیشی ناتوانێت هه‌وڵبدات بۆ ئه‌و مه‌به‌سته دابێ یان ل ه ناخی خۆیدا ویستی هه‌بوبێ سه‌ركوت كراو ه و هه‌میش ه هه‌ڕه‌شه‌ی نامووسی ل ه سه‌ره .هیچ جۆر ه یاسایه‌ك نی ه له‌و باره‌یه‌وه ،ئه‌گه ر هه‌ش بێت ل ه به‌رژه‌وه‌ندی ژن نی ه چونك ه هێشتا ژن پل ه دوو ه و هه‌موو شت پیاو ه و ئه‌بێ كاتی هاوسه‌رگیری بڕێك پار ه یان ئاڵتون ماره‌یی بێ و بڕێكی تری ئاماد ه بكرێت بۆ ژن ،ل ه به‌ر و ئه‌ركی پێكه‌و ه نانی ماڵ ل ه ئه‌ستۆی پیاوه ئه‌وه‌ش پیاو وه‌كو كڕین سه‌یری ژن ده‌كات و ب ه مافی خۆی ده‌زانێ هه‌موو جۆر ه هه‌ڵسۆكه‌وتێك ل ه به‌رامبه‌ر ژندا بنوێنێ چونك ه كڕیویه‌تی یان به زۆر كاركردن ب ه ژن و ده‌ست گرتن ب ه سه‌ر پاره‌كه‌یدا ،یان فرۆشتنی ژن ڕۆژان ه ب ه بڕێك پار ه نموونه‌ی تر ل ه ئه‌نجامی ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته‌ی ه وات ه ژن خاوه‌ن كارو ئابووری خۆی نیه ،ل ه به‌ر ئه‌و ه ژن ببێ ب ه خاوه‌ن كار ،پرۆژ ه و ئابووری خۆی پێویست ه كاری كۆپه‌راتیڤ پێش بخرێت ،هه‌ر گروپێك ل ه ژنان ،ده‌توانن خواردنگ ه دابنن. ده‌توانن ئه‌و كار ه بكه‌ن كارگه‌ی جل دوورین ،دروستكردنی كاری هه‌ویر ،ئه‌و شتانه‌ی ك ه پێی ده‌ڵێین كاری ده‌ست. ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا ژن ڕه‌نج ده‌دات و خاوه‌ن داهات و ئابوریه‌كه‌ی نیه ،ژنان ل ه كشتۆكاڵ و ئاژه‌ڵداری و هه‌موو كاره‌كانی تردا ڕه‌نجیان هه‌ی ه و ڕۆلی سه‌ره‌كی هه‌ی ه به‌اڵم داهات و ئابورییه‌كه‌ی بۆ خۆی نیه. ئه‌توانن ئه‌و گیا خۆڕسكه‌ی ك ه هه‌ی ه كۆ بكه‌نه‌و ه و وشك بكرێت و ب ه كار بهێنرێن و هه‌وڵ بدرێت زانیاریان ل ه سه‌ر كۆ بكرێته‌و ه و زانیاریه‌كان بۆ خه‌ڵك پیشان بدرێت. ئه‌توانرێ پرۆژه‌ی دروستكردنی مره‌بای میو ه پێش بخرێت ،كارگه‌ی نان ،پیشخستنی چاندنی دانه‌وێڵه‌ی سروشتی و خۆماڵی ،باخچه‌ی چاندنی گوڵ و گوڵزار و هتد ، ...چونك ه ژن خۆی بۆ خۆی تایبه‌تمه‌ندی سروشتی هه‌یه.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
27
نەبون ی ئ اب و ر ی س ە رب ە خ ۆ ی گەنجان و ژنان، کۆمەڵ گ ە ب ە ر ە و ک و ێ د ەبات!؟ .....سۆما پێنجوێنی
ڕەنج وە ڕەنجدەری واتای زیندوبونی کۆمەڵگەیە؛ بە کۆمەڵگەبونی مرۆڤایه‌تیش لە ئەنجامی ڕەنجێکی بێ وێنه‌دا بەرهەم هاتووه .کەواتە ئەگەر بتەوێت کۆمەڵگەیەک لەناو ببەیت پێویستە ئەو کۆمەڵگەیە بێ ڕەنج بهێڵیتەوە ،ئەوکاتە ناتوانێت خۆی لە الیەنی (فکری ،که‌لتوری ،سیاسی ،کۆمەاڵیەتی و ئابوریه‌وە) بەخێو بکات و ناتوانێ واتا بدات به ژیان و پێوه‌ر ه ئەخالقیەکان بەرەو لەناوچون دەچێت .حافیزەی کۆمەڵگە دێتە ئاستێک کە پێویستە هەندێک لە شوێنی ئەو بیر بکاتەوە .لە ئێستادا لە تەواوی دونیادا سیاسەتی بێ ڕەنج کردنی کۆمەڵگ ه بەڕێوە دەبرێت و بەم شێوەیە هەوڵی دەستەمۆکردنی دەدرێت ،لێره‌دا من دەمەویت لەسەر الیەنە ئابوریەکەی ڕاوه‌ست ه بكه‌م. هەر نەتەوە ،کۆمەڵگه‌و کەسایەتێک بۆ ئەوەی بتوانیت کارو باری ڕۆژانەی خۆی ڕاپەڕێنێت پێویستی بە ئابوریەکی سەربەخۆ هەیە کە بێ ئەوەی ئیرادەی تەسلیم بگرێت خۆی بەخێو بکات .چونکە نەبونی ئابوری سەربەخۆ دەبێتە هۆی تەسلیم گرتنی ئیرادەی نەتەوەیی و تاکەکەسی و هەروەها کۆمەڵگەیەکی دەستەمۆ و لەڕێ دەرچو ئاوا دەکات کە هەندێک ئەوەندەی کە پێویستی نیە خاوەن سەرمایەیە و هەندێکیش فەقیرن بە ئاستێک کە ناتوانن بژێوی ژیانی خۆیان پەیدا بکەن .ئەوکاتە پێویستە ئەم پرسیارانە لە خۆمان بکەین :ئایا بەرژەوەندی دەسەاڵتداران لەمەدا چیە؟ دەرونی کۆمەڵگه‌یەکی کە ئابوریەکی سەربەخۆی نیە چی لێدێت؟ گەنجان کاتێک کە الیەنی ئابوریان الواز دەبێت چەند كاریگه‌ری لەسەر هاندانیان بەرەو هەڵسوکەوتی خراپ دەبێت؟ سەرمایەداری تا چەند ه ده‌توانێ نوێنه‌رایه‌تی ڕاستینەی ئابوریەکی سه‌ربەخۆ بێت کە بە تەواوی پەیوەندی بە چەمکی ئازادی و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
28
ئازادی خوازیەوە هەیە؟ ئەم پرسیارانە هەموی بابەتی لێکۆڵین و لێپرسینن بەاڵم بە چاو و مێشک و زمانێکی مرۆڤبوون واتە بە دور لە بەرژەوەندی دەسەاڵت کە هۆكاری ئەساسی هەموو کێشەکانە لە تەواوی جیهانی مرۆڤایەتی و سروشت دا و گەیشتوەتە ئاستێک کە بۆ ئەوەی خۆی لەسەر پێ بگرێت دەتوانێت هەموو شتێک لەناو ببات .باشوری کوردستانیش یەکێک لەو هەرێمانەیە کە لەگەڵ کێشەی ئابوری دا ڕووبەڕوو ماوەتەوە و سیاسەتێکی پاکتاوكاری بەرامبەر کۆمەڵگەکەی بەکاری دێت ،گەنج و ژنانی گەنج لە تەواوی مێژووی مرۆڤایەتی دا دینامیکی هەڵسوڕاندنی هەموو کار و بارە ئابوری و نەتەویەکانی کۆمەڵگەی خۆی بووە .ژنان و گەنجانی کوردیش بەهەمان شێواز ته‌نانه‌ت لەوانەیە لە گەنج و ژنانی زۆر شوێنی تر ڕەنجدەرتر بێت لەبەر ئەوەی کە واڵتەکەی واڵتی یەکەم کوشتوکاڵ ،یەکەم گوڵە گەنم و یەکەم بە مرۆڤبوونە کە لەسەر دەستی ژنە خوداوەندەکانی ئەم جۆگرافیایە پێشکەوت و بە سیستەمێکی زۆر جوان ئابوری بەڕێوە برد و پێشەنگایەتی کرد ،واتە واڵتی یەکەم جڤاک بوونە .بەاڵم با ئێستە بێین و سەیرێکی ڕەوشی ژنان و گەنجان بکەین کە چۆن بێ کار ماون و بۆ دینارێک لەبەر دەرگای دەسەاڵت و جەلالدەکانی دەپاڕێتەوە، ئەوەی کە ئابووری داهێنا ئێستا بێ سەرچاوەی ئابوری هێڵراوەتەوە و قه‌ت بە ئیشی ئەو نازانرێت .ئەمە مەترسیدارترین ئاستی بێ ئیرادەبوونە کە بە ڕێگای بێ ئیش کردن و دوای ئەوە فێری شتی ئاماده‌كردن و دوایش بە برسیەتی په‌روه‌رد ه کردن بەڕێوە دەچێت. ئەو گەنجەی کە بە تەنیا خۆی دەیتوانی واڵتێک بپارێزێت و بەخێوی بکات یان ئەو ژنەی کە لە ئاستی خوداوەندیەتی دا پێشەنگی کۆمەڵگە بوو و داهێنەری هەموو سەرچاوە ئابوریە ژینگەییەکان ،ئیستا هەوڵ
دەدرێت نەک تەنیا نەتوانێت خزمەتی کۆمەڵگەی خۆی بکات تەنانەت باری خۆیی ال گران بێت .بۆیە بە دڵنیاییەوە لە ناو پەنچەکانی سەرمایەداری دا زۆر بێ ئاگا دەناڵێنێت و هەر دەچێت زیاتر هه‌ناسه‌ی دەبڕێت و ده‌بوورێته‌و ه و بێ فكر دەبێت .گەنج لەم واڵتەدا ئیتر خۆی ناناسێتەوە دەرونی هەر دەچێت زیاتر تێک دەچێت لەبەر ئەوە ڕێژەی خۆکوشتنی گەنجان ڕو لە زیادبون دەکات .هەروەها خۆشەویستی بۆ واڵتەکەی الواز بووە و له‌و واڵت ه ڕادەکات کە لەوێەو ه فێری کۆمەڵگه‌بون و مەعریفەت بووه ،لەبیری کردوە کە النکەو دایکی مرۆڤایه‌تی میزۆپۆتامیایە و ئەوەی ك ه ئه‌نجام ده‌درێت وەکو ڕێبەری گەالنی بندەست عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ناوی لێ ناو ه (خیانەتی منداڵە لە دایکەکەی) .ئەگەر سه‌یری ڕەوشی ژنان و ژنانی گەنج بکەین ئەوانیش بەدەست نەبونی ئابوریەکی سەربەخۆەو ه دەناڵێنن و ئه‌مه‌ش نه‌چاریان دەکات ئەوەی بەسەریان دێت قەبوڵی بکەن و تەسلیمی دروستکراو چاره‌نووسێكی ئاشت کردنەوەی تەنانەت بۆیە ببن، هەڕەشەی کاتێکدا لە سروشت بە کوشتنیشیان لەسەرە خاوەن هەڵوێست نابن و تەسلیمی گەڕاندنەوەی مردن دەبن .هەروەها هەندێک جار لەناو ژنانی گەنج دا نرخەکانی دەبێت، دەبێتە هۆی کەوتنە ناو بە هەمان شێوە ژیانێکەوە کە ته‌نانه‌ت بۆ پارە بەدەنی خۆی دەفرۆشێت ئاشتکردنەوەی یانیش دەفرۆشرێت .ئەمانە هەمووی سەرچاوەی خۆیان گەنجانیش بە لە زۆر کێشەوە دەگرن بەاڵم یەکێک لەو کێشانەش کێشەی گەڕاندنەوەی نەبوونی ئابوری سەربەخۆیە ئێمەدا. کۆمەڵگه‌ی جەوهەریان دەبێت .لە
«
»
ئەمانە لە کاتێکدا ڕوو دەدەن کە لە جۆگرافیای ئێمەدا ده‌رفه‌ت و هەلی کار و دەستکەوتی کۆمەڵگەییشیان زۆرە .بەاڵم گەنجان بە باشی ئەم ڕاستیانە نابینن و وابەستەی هەڵخەڵەتاندنەکانی سیستەمی سەرمایەداری و بە ڕۆبۆت کردن بوون .لە ڕەوشێکی بەم شێوەیەدا ئەوەی کە بکرێت پێشخستنی ڕێبازی کۆمیناڵە لە بواری ئابووری دا وەکوو کۆپەراتیف و کاری هەرەوەزی کە خزمەت بە ژینگە دەکات و لە ئارام کردنەوەی دەروونی کۆمەڵگەشدا ڕۆڵێکی ئەساسی دەبێت چونکە جڤاکیبوون و سۆسیالیتە لەناو مرۆڤه‌کان دا پێش دەکەوێت و پەیوەندیەکی
پتەو دروست دەکات ،بۆیە بەشێوازێکی سروشتی چەمکێکی ئازاد پێش دەکەوێت کە کەس زه‌ره ر لە کەس نەدات و کەس مافی کەس نەخوات تەنیا ڕێگای ئه‌ساسی کە چینه‌کان تێکبشکێنێت ئەمەیە. جۆگرافیای ئێمە زۆر کراوەیە بۆ کشتوکاڵ و داهێنان لەم بوارەدا ،بەاڵم ئێستا زۆر بە دواکەوتوانە سەیری ئەم مەسەلەیە دەکرێت ،سیستەمی سەرمایەداری و کاپیتالیزم ده‌ستیان ب ه سه‌ر هه‌موو ئه‌م به‌هر ه و ده‌ستكه‌وتانه‌دا داناوه ،دزیویانەو هه‌موویان بە دەرزی هۆڕمۆن گەورە كردو ه و ئه‌مه‌ش وای لێكردو ه کە هه‌موو ئه‌و نرخ ه سروشتیان ه لە جەوهەری خۆیان دەردەچن و نرخی کۆمەڵگە بە زەرەرەوە جارێکی تر بە گران دەفرۆشێتە کۆمەڵگە ،ئەمەش ئەنجامی ئاستی نەزانکردنی ئینسانەکانە کە ڕێ لەبەر زۆر نەخۆشی جیاواز جیاواز دەکاتەوە هەم لە بواری مێشک و هەمیش لە بواری فیزیکەوە .بۆیە ئاشت کردنەوەی سروشت بە گەڕاندنەوەی نرخەکانی دەبێت ،بە هەمان شێوە ئاشتکردنەوەی گەنجانیش بە گەڕاندنەوەی جەوهەریان دەبێت .گەنجان و ژنان ب ه جێگای ئه‌وه‌ی واڵتیان ب ه جێ بهێڵن ئه‌ویش ب ه بیانووی كێشه‌ی ئابووری ،پێویست ه هه‌وڵ بده‌ن ئابووری سه‌ربه‌خۆ پێش بخه‌ن و باش له‌و ه تێبگه‌ن ك ه چون هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنراون و نرخەکانیان بۆیە دەکرێت و بە شتێکی مۆدیڕن و گران پێیان دەفرۆشرێتەوە. من پێم وایە هەتا ئابووری لە دەستی دەسەاڵتداران و سەرمایەداراندا بێت ،ئاستی برسی کردن و بێ نرخ کردنی ڕەنجی ڕەنجدەران خۆی گەورە دەکات، وه‌های لێدێت کە ڕەنجی سەر شان بە عەیبە ببینرێت و مرۆڤه‌کان ل ه كاركردن بێزار بن .ئەمانە ئەو ڕاستیەمان زۆر بە ڕونی بۆ دەردەخەن کە ئابووری کاری ئەساسی ژنانە و دوای ئەوەش گەنجان، چونکە خاوه‌ن چەمکێكی دادپه‌روه‌ر و یەکسانخواز و هەرگیز دوور لە ویژدان نیه .ئەگەر ئابوریەکی بە چەمکی ئازاد و دوور ل ه ئه‌قڵیه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیخواز وسه‌رمایه‌دار پێش بکەوێت بە دڵنیاییەوە بناخه‌ی سیستەمی سەرمایەداری به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شان ده‌چێت و کۆتایی پێدێت ،چونکە ئیتر ناتوانێت په‌رد ه ب ه سه‌ر ڕاستیه‌كاندا بدات و مێشکەکان بکاتە ڕۆبۆتێکی کە کۆنتڕۆڵەکەی لەدەست خۆیدا بمێنێتەوە. کۆمەڵگە ب ه بێ ئابوریەکی سەربەخۆ ناتوانێ درێژ ه ب ه هه‌بوونی خۆی بدات بەاڵم ئابووریه‌كی بەم شێوه‌یه کۆمەڵگەو کۆمەڵگە بوونیش لەناو دەبات.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
29
ژن ﺋﯿﺮو دﺋﺎﺑﻮری ژی دە ﺑﻮﯾ ﻟﯿﺴﺘﻮک
.....هێالن چیا
دیرۆکا پێشەنگ یا کو دیرۆک دپەژرێنیت دیرۆکا دایک ـ ژن ئانگو بێژین جڤاکا دایکا پیروزه ،یا کو به‌ڕێڤه‌به‌را پولیتیکی ئابوری و جڤاکی دکر یا کو ژ ژنا خوەداوەند ستار و مارگرێت و ئانینا و ئەدولێ دەستپێکری .ژن و ئابوری دوو میکانیزمن کو ژھەڤ جودا نابن ژبەرکو د کۆکا ژنێ دە ئابوری ھاتیە پەرگال کرن ،ھەردوو مینا ھەڤ پێش دکەڤن ،لێ مخابن ئەڤ پێنچ سەد و حەفت سالە ئەو دەسھەالتە ژ ژنێ ڤەقەتیای و ژێ ھاتیە وەرگرتن ،مینا نھا ئەم دبینین ژنا وێرەک ئاڤاکەر و خوەدی زێھنیەتەک بازرگانی ھەیە ،لێ گەر ئەم مێزە بکەین لسەرتاسەری کوردستانێ ناڤێن دوو ژنان لسەر زمانێ مە نایێ گوتن کو بازرگان بن و ئەو رێبەرتیا ئابوری بکەن ،گەلو سەدەمێ ڤێ ڤەقەتیانێ کیە و چما ژێ ڤەقەتیا؟ بێگومان مێرێ زۆردار و ب دەسھەالت و کالسیکە ،بۆیە سەدەم
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
30
ژبووی کو ھێزا ژنێ دئابوری دا وەرە ئینکار کرن ،دڤێ چارچوڤێ دە ئەڤ شاشتیەک دیرۆکیە کو ژن ژکەدا خوە وەرە ئینکار کرن ،مینا گەلەک ئاستەنگێن دی ل ھەمبەر ژنێ .ئابوری چاالکیا راست یا جڤاکیە ،جڤاک ژی ژنە ،د دیرۆکێ دە گەر ئەم ڤەگەرین و روپەلێن دیرۆکێ ڤەدین ئەمێ ببینن کو سەردەمێ جڤاكا دایك ـ ژن ھەیا نھا ژن خوەدی کار و ئافرێنەرە و خوەداوەندیێ دکە، ژن خوەدی تایبەتمەندیەک دیرۆکیە ،ژن ب خوەزایێ رە ھەڤسەنگیەک ھەیە ،ھەم ژی ژ جڤاکی رە خوەدی دەردکەڤە ،خوەزا ب ھەموو دار و بەران رە ب زیندی تێ دیتن و گرینگیەک مەزن ھەیە ژبوو مرۆڤ و ژینگەھێ، چ قاس تشتان بن دەست دکە لێ ل پەی بەرھەم ژی دئینە ،ژبەر ڤێ ژی نابە بێ رێزی ل ھەمبەر وەرە کرن، ژبەر ئابوری تایبەتمەندیا ژنا کەدکارە ،ھەر کەس ژی دڤێ وەکە خوەداوەند ببینە و رێزێ لێ بگرە و بپەژرینە. ژن و خوەزا ،ژن و دەمسال ،ژن و ئاژەل ،ژن و چاند و گەلەک راستیێن دن دوستێن ھەڤن و دناڤا ئاشتیەکێ دە ژیان دکن ،ژبەرکو رێھەڤالێن ھەڤن و ھەڤدوو تەمام دکەن و تونەناکەن ،بەروڤاژی ڤێ ھەڤ دپارێزن ب ھێز تێخن و ژھەڤ قازانج دکەن .ھەموو بونەوەرێ زیندی ل دەردورێن ژنێ کوم دبن و د مێھرەبانیێ دە ژیان دکن ،ئەو خوەشیا دناڤبەرا خوەزایێ دە ژیانەک وەک ھەڤە .ئەڤ سەردەمە دەستپێکا ساال ئاڤاکرنا مرۆڤاتیێ یە وەکە د دەستپێکا ئافرێنەریا مرۆڤاتیێ د دەستێن ژنێ دە ھاتی ئاڤاکرن ،مینا چەمەکی ئاڤەک خوناڤی لێ دحەرکە ،دناڤا مرۆڤان دە حەزکریێن مەزن ،نرخ، رێز ،رێھەڤالتی ،دوستاتی و گەلەک تایبەتمەندیێن دن ھەنە ،ژبەرکو پیرۆزی ھەیە ژن پیروز تێن دیتن، ئەڤ سەردەمە مینا دەمساال بھارێ یە ،بەرێ ھەرتشت ب خوەزایێ رە دھات کرن ،ھەرتشت لسەر بنگەھا ژیانێ یە ،ھەموو مرۆڤ چ قاس ژیانێ بدۆمینن ئەوێ پێتر تشتان ببینن و ب دەست بێخن .نێچیر و شینکاتی کوم دکن ،ئەڤ خوەزا نێزیکاتیا ئەخالقیە و رێبەرتی ھەیە و نایێ تاالن کرن وچاڤ تێرکرن نینە ،ژبەر ڤێ نێزیکاتیێ رێ لبەر تشتەک وەھا ناکەڤە و دجڤاک دە نایێ دیتن .د رۆژا مەیا ئیرودە تایبەتمەندیا ژنێ یا شینکاتیێ تونەیە .نایێ کۆم کرن ،تەنێ روژئاڤایێ کوردستانێ نەبیت لێ تێن ھین کرن و پارڤەکرن مینا جەھ و گەنم .ژبەرکو مرۆڤان بەرھەمێ وان دیتیە و رێزێ لێ دگرە ،ب رونی مرۆڤ دکارە ببێژە د وێ سەردەمێ دە ئابوری مینا گەلەک تشتان ھینا نەبویە سازی و
ژمرۆڤان رە و جڤاک و ھەرێ گرنگ ژی ھینا ژ خوەزایێ جودا نەھاتیە دەستگرتن ،ناکوکیێن توند و دژی ھەڤدوو نەچێبون ،ھەر کەس وەک ھەڤ دورە پارڤە دکە ،ژبەر ڤان راستیان جەوھەرێ مرۆڤاتیێ د وێ سەردەمێ دە ڤەشارتیە ،لێ ئەو جڤاکا ئیرو و تێگەھا نھا ئەم تێدە یا بابساالرکیە ئانگو مێر دەسھەالتێ لێ دکە ،ئەڤ ژی پسگرێکێن پولیتیکی(سیاسی) ،جڤاکی ،ئابوری، چاندی و پسکولوجی(دەرونی)دبینە و ئەڤ ژیوارە ژنێ تێخە بن باندورا ستەم ،پاشکەتن و بن پێکرنا مافێن وێ .یەک ژوان مافان کو کەدا وێ یە و دڤێ ھەڤکار یان خوەدیا سەرەکی یا روال ئابوری بە ھەم د وێ ھەرێمێ دا ھەم دجڤاک دا ،ژبەر کو ئەڤ پسگرێکێن دکەڤن درێیا ژنێ دا یێن جڤکاینە،رلێ مخابن ژن ژڤی کار و رولێ بێ بەھر بویە مینا ھەمی بەھرێن دی د ھەبونێ دا ،مینا ژن شونا ببن خوەدیێن کارگەھ و ئەو رێبەرتیێ بکەن دبن نمایشکەر د ناڤا بازار و کارگەھاندە وەکا ئااڵڤ تێن دیتن و گەلەک جاران ژبوو بەرژەوەندێن تاکەکەسی تێن بکارئانین و دبە لیستوک دناڤا دەستێن زاڵمان .مخابن کو ئیرو دەما ئەم مژارا ئابوری ڤەدکن یان دبھیسن بەری ھەر تشتی بیرا مە ل مێران تێ و ژبوو ھەر کەسی ئەڤ کار ئێدی کارێ مێران تێ دیتن ،ژبەر کو ھەموو دەسھەالت و ھەموو جڤاک و قادێن ژیانێ ژئالیێ زێھنیەتا مێری ڤە ھاتیە تاالن کرن و دوورپێچکرن. ژ جڤاکا خوەزایێ رە ھەیا ئیرو ژن د جڤاکی دە ھێزا ھەری سەرەکیە ،لێ خوەدی ڤێ ھێزێ دەرناکەڤە ،مە ب سەدان ژنێن سەرمایەدار ھەنە کو دھێزا وێدەیە یان د فکرا وێ دەیە پرۆژەک ئابوری دەرخیت یان ل کەدا خوە خوەدی دەرکەڤیت لێ خوە نابینە د وی ئاست دا کو ئەو ببیت خوەدی ئابورەک تایبەت ،ئەڤ ژی مێر قازانج دکە ھەرتم ژن مینا خزمەتکار لبەر دەستێ وی ب ھێڤی و ب منەت ئابورێ خوە کوم ڤە بکەت .ژنێ بێ ھەمپا کەد دڤێ و تێکوشینێ بکە ژبوو ڤەگەراندنا جەوھەرێ ژنا دیرۆکی ،دیسان مخابن کەدا ئیرو ژن ددە نایێ ژمارتن ژ پەرگاال ئیرو تێ مەشاندن مینا یا مێران نایێ ژمارتن و ب نرخ نینە. دتەڤا شارستانیەتا وەالت پارێزیێ دە تایبەتی ژی یا ھەری زێدە د مودرێنیەتا کاپیتەلیستی دە ژن بەروڤاژی نرخێن وێ تێ نراخاندن ،مودرێنیەتا کاپیتەلیست ژبو کو ھەگمونیا خوە پێش بێخە و پەرگاال خوە یا مێتینگەریێ پارڤە بکە ،بەری ھەر تشتی جڤاک لدەردورا ژنێ پێش دکەڤە و ئابوریا ژن یا کومون نا ھەژمێرە،
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
31
ئێک دبە کو وەکە چاندەک وەھا پێش نەکەتیە و ب پێشخستنا زێھنیەتەکا سەردەست دخوازە ڤێ یەکێ ب تەڤاھیا جڤاکێ بدە قەبول کرن بڤی ئاوایی تێکەلیا خوەزا-ئابوری ،خوەزا-ژن ،ئابوری ژی ژ ھەڤ قوت دکە ،واتە ئەو نرخاندن دمژارێ دە ژی بێ بەھر دکە، ئەڤ یەکە ژی بەس نابینە و راستا وێ یا ئابوریێ رە جودا دگرە ،ھەلبەت کو ھەری زێدە ژن قوربانی ددە و زەرەر دکە .مودرێنیەتا کاپیتەلیست ژبوو دوماندنا پەرگاال خوە بەری ھەر تشتی ژن کریە قوربان و وسا لێ کریە بیست و چوار دەمژمێران کاربکە ،بارێ ھەری گران لسەر ملێ وێیە ،لێ یا ھەری زێدە کەدا وێ تێ ئینکار کرن ،ب دەست گوھەرتنا جڤاکا دایکا پیرۆز ھەر تشت ھاتە گوھەرتن ،ھەیا ناسکرنا ئابوری ژی بەروڤاژی کرو ھات تێگەھاندن ،ئابوری ئێدی نە ژیانە یا ھەری گرنگ کریە پارە و قازانج ،و ولداریێ ژی باندورا خوە لسەر ژنان کریە کو ژن ببن خوەدی زێڕ و ئەلماس لێ ئەو ژی ژدەست مێری ژبوو دەردکەڤە، یان دەما زەواجێ دکە ئابوریەک پر ب نرخ ژ مالباتا مێری یان ژ مێری دخوازە ،ئەڤ ژنێ بن دەست و کولە دکە و ل دویف پارەیان دبەزن و کریە ئارمانج و ژیانا خوە ،تەنێ بەرھەما زێدە ژی پارەیە ،ئابوری تەنێ وەکە ب دەستخستن ھین زێدەتر پارە فکراندن و لدویف بەزاندنە ،ئەڤ ژی بخوە نە فام کرنا ئابورییە .درۆژا مە یا ئیرۆدا ھەری زێدە لیستوکێن وەھا لسەر ژنێ تێن مەشاندن و ب ناڤێ تەڤلیبونا وان ب ئابوری رە کەدا وێ تێ ئینکار کرن و ئەو دەرڤەی ئابوری تێھشتن .پەرگاال ھەیی ل ژێر ناڤێ ھن قادێن ئابوری مرۆڤی بێ ئیرادە دکە و زێدەتر مرۆڤ خوە پێڤە گرێدەت و پێویستی پارە دکە. ئابورێ دڤ ه ل دورا ژنێ پێش بکەڤە ،دکوکا خوەدە ئابوریا کو وەکە زاگونا مالباتێ و زاگونا مالێ کی دزانێت ،ھەر چەند د ئیرودە ھاتیە بەروڤاژی کرن کو ژن ژدەرڤەی ڤێ ھشتن ،یا راست ژی ئەڤ رەنگێ ژیانێ یا کو ب دەستێ ژنێ ھاتی ئاڤاکرن ب دوورخستنا ژنێ دقادا ئابوری دا تێ خواستن کو ژنێ ژجڤاکا خوەزایی دوربخیت ،ژبەرکو ئابوریەک لگور ژیانا خوەزایێ و بخوەزایێ رە دناڤ ھەڤسەنگیەکێ دە ئەنجام ل دەردورا ژنێ و دایکێ دکارە پێش بکەڤە .ژبوو ڤێ ژی پەرگاال دەسھەالتدار ب پێش گرتنا ژنێ رێ ل ھەرکیا خوەزایێ رە دگەرە و ئاھەنگا خوەزایێ تێک دبە .ئابوریا کو دناڤ پیرۆزیێن خوەزایێ رە پێش دکەڤە دبنگەھ دا
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
32
ب کەدا ژن یا دایکێ ھاتیە ئاڤاکرن ،پەرگاال ژنێ کو پەرگالەک ژیانا کومونان و لسەر بنگەھێ خوەزایێ رە دوست و ھەڤالێن وێ یێن ژیانێ ھەبون ،ئه‌ڤ پەرگال مێر دزی و تاالنێ كر ب زێھنیەتا خوە یا سەروەر و دەسھەالتدار ،و ھەموو نرخێن ژیانێ یێن ب ئاڤاکرن و کەدا ژنێ بن پێکرن و نە ھەژمارتن .ژبو ڤێ مرۆڤ دکارە بێژە ئەڤ پرسگرێک و کریزێن جڤاکی و یێن ئابوریێ چاڤکانیا خوە ژ دەسھەالتداری و دەستەسەرکرنا کەدا ژنێ یا ژ ئالیێ مێران رە دگرە ،دیسان ژی ژن خوەدی کارە چوک بوو وێ زولمێ نەدانان یا کو ژئالیێ باڤکساالریێ لسەر وان دا ھاتیە کرن .دھەموو کارگەھان دە مینا کارکەر کار دکە ،لێ ژبەر ژنە مافێ وێ ژیێ مێری کێمترە و کەدا وێ تێت ئینکار کرن ،فەرقا وێ تەنێ ژنبونیا وێیە ،ژ ئەنجاما ئەو پەرگاال دەسھەالتداریا مێران دھەر شانەیەکا جڤاکی دە ھاتیە ب جھ کرن، لێ یا ھەری بالکێش ئەڤە کو ژن ئابوری کارێ خوە نابینە ،مینا کارێ مێر کارەکێ ب زەحمەت دبینە ،ئەڤ ژی دبە سەدەما کو ژن دقادا ئابوری دە خوە نە بینە، پێش نەکەڤە و نەبە خوەدی باندور ،ھەرتم ژی مێر ل پێش خوە دیتیە و ئەو بخوە ب سەربەخو ناکەڤە ھیچ قادەکا ژیانێ ،ژبەر ڤێ یەکێ زەحمەتا سەرەکی یا کو ژن دکشینە تەنگەزاریێن ئابوری نە .ئێدی دجڤاکا مەیا ئیرودە ژنان پرسگرێکێن ھەری سەرەکینە ،لێ گەلوو چارەسەریا ڤان پرسگرێکان چنە؟ یا یەکەمین دڤێ ژن دەستپێکێ ئابورێ کارێ خوە ببینە کو ب کارێ دڤێ قادێ دە پێش کەفتنێ بدە دروستکرن و ھەر ژێ حەزبکە و گەر ژێ حەزکر ئەوێ پێش بکەڤە و چ زەحمەتێ نابینە .دیسان پروژەیێن باش یێن ئابوریەکێ ھەڤپار و پێشکەفتنا ئابوری لسەر بنیاتێ کومونان ڤە ساز بکەن و دھەر ئالیەکێ جڤاکی دا بھێنە رێکخستیکرن، لێ دیسا یا گرنگ ھەڤپاری دەستپێکێ دزێھنیەتا مرۆڤان دە وەرە ئاڤاکرن ،ژبەرکو دەلیڤەک راست ڤێ ژیانێ زێھنیەتەک سوسیالیزم و ھەڤپار و راست ب خوەرە ژیانەکا کومونال و سوسیالیست ئاڤادکە ،ئەڤ یەکا ھەنێ ژی زڤراندنا جەوھەرێ خوەیە .ژن ھێزا ئاڤاکرنا ژیانا سوسیال و ھەڤپار و خوەدی روال مەزن یا پێشەنگە ،ھێزا ئابوری ژبوو ژنێ تشتەک وەھایە کو ژن دکارە خوەدی بریار بە و وێ چەوساندنا لسەر وێ ھەیی راکە و نەپەژرینە و دژی وێ ژیانا فەرسکری دەربەکەڤە.
كۆ م ه ڵ گ ه ی ب ێ ئ اب ور ی و برسی، هه ر كا ت ئا ما د ه ی ه ب ۆ كۆیل هكردن .....د.ڕابێعه قاسم باری ئابوری ل ه هه‌رێمی كوردستان و ل ه هه‌ر سێ شاره‌كه‌ی سه‌ر به‌ر هه‌رێم و ئه‌و ناوچانه‌ی ك ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانن زۆر خراپه ،چون هه‌موو خه‌ڵك كراو ه ب ه مشهخۆر .كارێكی ك ه خه‌ڵك ده‌ستكه‌وته‌كانی ببینێت ،ل ه ئارادا نیه ،كۆمه‌ڵگ ه كراو ه ب ه ته‌مبه‌ڵخان ه و هه‌ر كه‌س ل ه دایره‌كاندا چه‌ند كاتژمێرێك ئیش ده‌كات و ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌و ه مووچه‌یك وه‌رده‌گرێ .ئه‌مه‌ش بوو ب ه هۆكاری خراپبوونی باری ئابوری كوردستان ،خه‌ڵك ب ه ده‌ست بێ پاره‌یی و بێ ده‌رئامه‌دییه‌و ه ده‌ناڵێنێ .ئه‌گه‌ر به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێم دڵسۆزی گه‌لی كورد بوایه ،پێویست ه بوو گه‌لێكی ب ه به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وتی پێشخستبا نه‌ك گه‌لێكی مشهخۆر ،ك ه ته‌نیا ده‌خوات و هیچ شتێك دروست ناكات. بۆی ه گرنگ ه ك ه به‌تایبه‌تی ل ه كوردستاندا جارێكی دیك ه بۆ دابینكردنی بژیوی ژیان و كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان ڕوو ل ه ئابوری هه‌ره‌وه‌زی بكه‌ین .جاران خه‌ڵك ل ه ئیشی زراعه‌ت و چاندندا بوو و ده‌یتوانی خۆی به خێو بكات .ئه‌و كات ه ل ه كاتی كۆكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌می كشتۆكالدا كاره‌كان دابه‌ش ده‌كرا، هه‌ر چه‌ن رۆژ جارێ گرووپێك به‌رپرسیار بوو ل ه كاركردن و كۆكردنه‌وه‌دا هه‌تا وه‌رزی دوورین و كۆكردنه‌و ه ته‌واو ده‌بوو. هاوكات ده‌بوو ب ه هۆكاری به‌هێزبوونی پێوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی، چون پێكه‌و ه خواردنیان ده‌خوارد و قسه‌یان ده‌كرد .كه‌لتوورێك ك ه زۆر باو بوو ل ه دوای ته‌واوبوونی وه‌رزی كشتوكاڵ ب ه ده‌هۆڵ وزۆڕنا شاییان ده‌گرت و كۆتاییان به‌و وه‌رز ه ده‌هێنا و ئاماده‌كاری وه‌رزێكی نوێ بۆ كار ده‌كرا ،ئه‌م ه پێ ده‌ڵێن گه‌لێكی ئینتاجی و ب ه ده‌ستكه‌وت .زۆر ب ه جوانی ل ه بیرم دێت ته‌نیا شه‌كر و چایمان له ده‌ره‌وه ده‌كڕی ،هه‌موو شتێكی ماڵه‌وه‌مان دایكم دروستی ده‌كرد ،هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه و خه‌ڵك وه‌ها بوو ،شتی سه‌رنج ڕاكێش ئه‌و ه بوو ك ه خه‌ڵك پێكه‌و ه و ب ه یارمه‌تی یه‌كتر ئه‌م كارانه‌یان ئه‌نجام ده‌دا .بێگومان تامی ئه‌و خواردنان ه زۆر جیاوازتر بوو ،چون هه‌م ره‌نجی تێدا بوو و هه‌م سروشتی بوو ،ئێستاكه‌ش هه‌مان شت دیسان ده‌توانین ل ه گونده‌كاندا زیندوو بكه‌ینه‌وه. ئینجا ل ه شاره‌كانیشدا بۆ ڕاكێشانی خه‌ڵك ده‌كرێ ك ه هه‌ر چه‌ند كه‌س پێكه‌و ه پرۆژه‌یه‌كی ده‌ست پێبكه‌ن و خه‌ڵكانی دیكه‌ش بخه‌ن ه ئیش و حكومه‌تیش له‌م الیانه‌نه‌و ه ده‌توانێ یارمه‌تیده‌ر و پشتیوان بێت .ئێمه‌ی خه‌ڵكی كورد مشه‌خۆرین ،چون یه‌ك به‌رهه‌ممان نی ه ك ه ل ه سه‌ری نووسرا بێت دروستكراوی كوردستانه .به بۆچوونی من ئه‌م ه زۆر ب ه
زانابوون ئه‌نجام دراوه .ل ه ساڵه‌كانی 96و 97خه‌ڵكی باشور هه‌موو خه‌ریكی به‌خێوكردنی حه‌یوان و باخ و بێستان بوو، ل ه دوای ساڵێك ئیتر ئه‌و ه نه‌ما ،چون خه‌ڵك به‌تایبه‌تی پیاوه‌كانیان بۆ ئاسایش وپێشمه‌رگایه‌تی ناونووس ده‌كرد و مووچه‌ی 200دیناری ئه‌و كاته‌ی عێراقیان ده‌دا ،ئیتر خه‌ڵكیان ل ه باخداری ،حه‌یوانداری و زراعه‌ت و ئابوری گوند دوور خسته‌وه ،بێگومان ئه‌م ه ب ه زانابوون كرا ،كه‌سێك ك ه واڵته‌كه‌ی خۆش بوێت كارێكی وه‌ها ناكات. ل ه كاتێكدا ك ه سه‌دام ل ه سه‌ر حۆكم بوو %85 ،به‌رهه‌مه‌كانی عێراق هه‌موو دروستكراوی عێراق بوون ،هه‌ر ل ه هه‌ولێر كارگه‌ی مافوور ،شیره‌مه‌نی ،ته‌مات ه (له حه‌ریر) ،جگار ه (كه‌باشترین جگار ه بوو ل ه ئاستی دونیادا) ،شه‌كر و زۆر شتی دیكه هه‌بوون .ئه‌ی بۆ ئێستا نه‌ماو ه و هه‌موو داخراوه؟! ئه‌گه‌ر ب ه زانابوون ژێرخانی ئابوری كوردستان تێكناده‌ن، بۆچی ئێستا ئه‌و شتان ه نه‌ماوه ،چیان ب ه سه‌ردا هات؟! چون ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه ب ه ناو كوردی ه بۆ خۆی كۆیله‌ی ده‌وڵه‌تانی دراوسێیه ،ئه‌م سیاسه‌تانه‌ش بۆ ڕاده‌ستكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی ه ب ه ده‌وڵه‌تی توركیا و ئێران .ئه‌گه‌ر بێت و خه‌ڵك پرسیار بكات ئه‌ی حكومه‌ت بۆچی یارمه‌تی ده‌وڵه‌تی داگیركاری ئه‌ردۆغان ده‌كه‌ی ك ه هێرش بكات ه سه‌ر كوردستان ،ئه‌و بڵێن ك ه من ئه‌گه‌ر سنووره‌كان دابخه‌م ،خه‌ڵك ل ه برسیدا ده‌مرن .ل ه كاتی حكومه‌تی سه‌دامیش دا یه‌كه‌م كار ك ه كردی تێكدانی 500گوندی كوردستان بوو ،بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی كورد خاوه‌ن به‌رهه‌م نه‌بێت و مشهخۆر بن .ده‌سه‌اڵتی كوردیش ئه‌م پیالنه‌ی ته‌واو كرد و چی ژێرخانی ئابوری ل ه كوردستاندا هه‌بوو، هه‌موو تێكدا و ڕاده‌ستی كرد .بۆی ه دووباره‌ی ده‌كه‌مه‌و ه ك ه ئه‌مه شتێكی زۆر ب ه زانابوونه ،چون ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه كوردی نیه ،خه‌مخۆری گه‌لی كورد نی ه و قه‌تیش بۆیان گرنگ نی ه ك ه خه‌ڵك چه‌ند ه برسی و هه‌ژار بژیت .گرنگ ئه‌وه‌ی ه ك ه بۆ مانه‌وه‌ی ل ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت و بۆ چه‌واشه‌كاری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان ،بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ه مۆڵگه‌یه‌كی بۆ تێكدانی به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان ،بۆ دژایه‌تی كردنی شۆڕشه‌كانی دیك ه ل ه به‌شه‌كانی تری
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
33
كوردستان و به‌تایبه‌ت بزاڤی ئازادیخوازی گه‌لی كورد ب ه پێشه‌نگایه‌تی په‌كه‌ك ه مشه‌خۆریان ل ه ناو گه‌لدا پێشخست
و كۆمه‌ڵگه‌یان ملیتاریزه‌كرد .به‌تایبه‌ت ئه‌قڵیه‌تێكیان ل ه گه‌لی كورددا دروستكردو ه ك ه ئه‌گه‌ر ساڵوێكی بده‌ی ،ده‌ڵێت چه‌ند ه پاره‌م پێده‌ده‌ی .ئه‌مه‌شیان بۆ بێ تواناكردنی ه و گه‌ل ئه‌نجامدا .به‌ڕاستی ل ه ماوه‌ی كۆمه‌ڵگ
ئه‌م چه‌ند ساڵ ه ك ه ده‌سه‌اڵت خه‌ڵكی برسی هێشتوه ،ئیتر خه‌ڵك پێویسته بچن زراعه‌ت بكه‌ن و خۆیان ب ه خێو بكه‌ن، ل ه خاكی كوردستان ب ه پتتر نی ه بۆ كشتۆكاڵ ،خه‌ڵك بچن ئابوری هه‌ره‌وه‌زی بكه‌ن و چه‌ند ژن وه‌كو گرووپ پێكه‌و ه كارێك ئه‌نجام بده‌ن .نمون ه ل ه رۆژئاوا كارگ ه دروستكراوه، به‌س ژنان و ئه‌وانه‌ی ك ه ل ه شه‌ڕدا كه‌م ئه‌ندامن تێدا ئیش ده‌كه‌ن .رۆژئاوای كوردستان ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ند ه ل ه ناو شه‌ڕ و ئابڵوقه‌دای ه و ده‌توانێ ده‌رفه‌تی وه‌ها پێش بخه‌ن ،ئه‌ی بۆچی ل ه باشوری كوردستاندا نه‌توانین ده‌رفه‌تێكی وه‌ها پێشبخه‌ین؟ بۆ ئه‌وه‌ی ه ك ه خه‌ڵك به‌رده‌وام كۆیله‌ی ده‌سه‌اڵت و ده‌سه‌اڵتیش كۆیله‌ی ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌كی بێت .چون بۆ خۆیان كۆیله‌ن ،نابێت كه‌سیش ب ه ئازادی بژیت و ئابوریه‌كی ئازادیان هه‌بێت .خه‌ڵك چون كۆیل ه ده‌كرێت ،بێگومان ب ه بێ ئابوری هێشتن و برسی كردن ،ئه‌م سیاسه‌ته‌یان ل ه 91 به‌مالو ه ده‌ستپێكرد ،به‌داخێكی زۆر گه‌وره‌و ه گه‌لی كورد هیچ دركی پێنه‌كرد .من وه‌كو تاك ب ه جاران ل ه سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ه ڕای خۆمم بۆ ڕاگه‌یانده‌كان باسكردو ه ك ه ئه‌م سیاسه‌ت ه زۆر ب ه زانابوون ده‌كرێت بۆ بێ ئابوری هێشتنه‌وه كۆمه‌ڵگه، به‌اڵم به‌داخه‌وه! كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئه‌گه‌ر ئابوری سه‌ربه‌خۆی هه‌بێت ،په‌كی ب ه ده‌سه‌اڵت نابێت. بۆی ه گرنگه ك ه گه‌لی كورد بیر له‌و ه بكاته‌وه ك ه هه‌تا كه‌ی به‌م ڕه‌نگ ه خۆی ده‌كات ه كۆیل ه بۆ مووچه‌یك؟ ده‌سه‌اڵت بۆ مووچ ه كورد ده‌كه‌ن ه كۆیل ه و دژ ب ه گه‌لی كورد به‌كاریان ده‌هێنن، نمون ه ب ه كارهێنانی ئاسایشه‌كان ب ه دژی گه‌لی كورد نه‌ك بۆ ئاسایشی كۆمه‌ڵگه .ئه‌گه‌ر وه‌ها نه‌بێت ئه‌و هه‌موو كوشتن و تیرۆران ه كی ئه‌نجامی ده‌دات؟ بێگومان ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه هه‌ڕه‌شه‌ی بڕینی مووچه‌كه‌ی لێده‌كه‌ن .دیسان ل ه زۆرینه‌ی خۆپیشانه‌كاندا ئاسایش دژ ب ه گه‌ل به‌كار ده‌هێنن ،قسه‌ی ناشیرین و زۆڵم و زه‌خت دروست ده‌كه‌ن ،چونك ه كۆیله‌ی چه‌ند دینار مووچه‌ن ،ئه‌و مووچه‌ی ه ك ه سێ مانگ جارێ چاره‌كێكی وه‌رناگرن. ئه‌مان ه ك ه باسده‌كه‌م بێگومان نه‌ك ته‌نیا پیاوان ،به‌داخه‌و ه ژنانیش ل ه بواری ئابوریه‌و ه تووشی هاتوون .ته‌نیا بۆ وه‌رگرتنی مووچ ه و ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ی ل ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ كارێك ئه‌نجام بده‌ن ،ئاماده‌ن چاویان ل ه هه‌موو ڕاستیه‌ك بگرن. جگ ه له‌وه‌ش ژنان وه‌كو جاران ئیتر گرنگی به كاری ده‌ست و خۆ ب ه خێوكردن ل ه بواری ئابوریه‌و ه ناده‌ن ،هه‌ر شت ده‌كڕن ،چون ژنان ئیتر ئه‌وه‌ند ه ب ه ئینته‌رنه‌ت ،تیڤی و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
34
دراماو ه سه‌رقاڵن ،كات بۆ شتی وه‌ها ناهێڵنه‌و ه و ئه‌مه‌ش ل ه هه‌مان كاتدا سیاسه‌تێكی زۆر ب ه زانابوون ه به‌رامبه‌ر بێ ره‌نج كردنی ژنان و وابه‌ست ه كردنیان ب ه هاورده‌كانی ده‌ره‌و ه ك ه هه‌مووشیان ناسروشتی و ب ه هۆرمۆن گه‌ور ه كراون .زۆر به‌داخه‌و ه ئێستا ژنان زۆر ب ه عه‌یب ده‌بینن ك ه ئه‌م كاران ه ئه‌نجام بده‌ن .جاران ژنان ل ه كاتی به‌رهه‌م هێناندا فه‌ستیڤاڵیان پێش ده‌خست .بێگومان ئه‌م خواردن ه ك ه هه‌مووی هۆرمۆنی ن ده‌بێت ه هۆی نه‌خۆشی و تووشبوون ب ه شێرپه‌نجه .پێویست ه ژنان ئیتر هه‌وڵ بده‌ن خۆیان ل ه شێوازی ژیان بۆرژوازی رزگار بكه‌ن و به‌رهه‌می ماڵه‌وه‌یان خۆیان دروستی بكه‌ن .بۆ پێشخستنی شتێكی وه‌ها پێویست ه سه‌ره‌تا ئه‌قڵیه‌ت بگۆڕین .شت به‌رهه‌م هێنان ل ه ماڵه‌و ه ب ه عه‌یب نه‌زانین .ئیشكردن شتێكی عه‌یب نیه ،ب ه پێچه‌وان ه مشه‌خۆری عه‌یبه .ئه‌گه‌ر سبه‌ی سنور دابخرێت ،ئه‌و كات ه گه‌ل چیده‌كات و چون خۆی ده‌ژینێ .من ته‌مه‌نا ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵت ڕاست ده‌ڵێن با ده‌وڵه‌تی كوردی ڕابگه‌ێنن ،ئینجا سنوره‌كانمان لێ دابخه‌ن ،ئه‌و كاته‌ی ه ك ه گه‌لی كورد نه‌چار ه ب ه خۆیدا بچێته‌وه ،به‌اڵم ئه‌نجامه‌كه‌ی زۆر قورس ده‌بێت بۆ خه‌ڵك .چون ل ه دۆخی ئێستادا هه‌ر كه‌س وازی ل ه ژیانی گوند و كشتۆكاڵ هێناو ه و ڕوویان ل ه ژیانی شاره ،بۆی ه ل ه كاتی وه‌هادا گه‌ل تووشی زه‌ره‌ر و زیان ده‌بێت .بۆی ه پێویست ه ك ه هه‌ر ل ه ئێستاو ه بتوانین خۆمان بژینین و چاوه‌ڕێی مووچه‌ی ده‌سه‌اڵت نه‌بین .پێویست ه ئه‌و ه باش تێبگه‌ین ك ه هه‌تا ژنانی كورد ئازاد نه‌بن ،كۆمه‌ڵگ ه ن ه ئازاد ده‌بێت و ن ه له‌م دۆخ ه رزگاری ده‌بێت .ژنان ل ه رۆژئاوادا ل ه الیه‌ك خواردن دروست ده‌كه‌ن و ل ه الیه‌كی دیكه‌شه‌و ه چه‌كیان ب ه ده‌سته‌وه‌ی ه و پاراستنی خۆیان ده‌كه‌ن .گه‌نجان له‌وێ یه‌ك چرك ه بێكار نین و به‌رده‌وام ل ه ئیش و خه‌باتدان ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه ل ه باشوردا ل ه ئاسایشه‌كاندان و ئه‌مه‌ش ب ه ئازادی ده‌زانن .بێگومان ئه‌م ه ئازادی نیه ،به‌رهه‌م هێنان ب ه ده‌ستی خۆت ئازادییه، متمان ه كردن ب ه هێزی خۆت ئازادییه ،كاركردن ئازادیی ه و قبووڵ نه‌كردنی كۆیالیه‌تی ئازادییه ،نه‌ك سه‌ردانه‌واندن بۆ ژیانی بۆرژوازی و سه‌رمایه‌داری. ڕه‌نگ ه زۆر ل ه ژنان ل ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ ئیش و كاریان هه‌بێت، باش ه ئه‌مه‌ش پێویسته ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت و سنورمان لێ داخرا ئه‌و پاره‌ی ه ب ه كه‌ڵكی هیچ نایه‌ت .بۆی ه هه‌ر كارمه‌ند و فه‌رمانبه‌رێكیش پێویست ه بتوانێ جگه ل ه كاری ده‌ره‌و ه خاوه‌ن به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وت بێت .ژیانی شاره‌كان پێویست ه ل ه گه‌ڵ ژیانی گوند هاوته‌ریب و پێكه‌و ه به‌ڕێو ه بچێت، خه‌ڵك پێویست ه بتوانێ زراعه‌ت بكات و سه‌ربه‌خۆ بێت. ئه‌گه‌ر خه‌یار و ته‌ماته‌ی ئێم ه ل ه ده‌ره‌و ه دێت ه كوردستان، ناتوانین باسی سه‌ربه‌خۆیی بكه‌ین .تاز ه دیاریش نی ه ك ه شتی باش بێت ه كوردستان ك ه ب ه تاكید باشیش نین .ئه‌گه‌ر رۆڵه‌كانی كورد بتوانن خزمه‌تی واڵتی خۆیان بكه‌ن ،ئه‌و كات ه ده‌توانین باسی سه‌ربه‌خۆیی خۆمان بكه‌ین .بۆی ه به‌ر ل ه هه‌ر شتێك پێویستیمان ب ه ژێرخانی ئابوری هه‌یه.
ژنان هێمای ژیان و ئاشتی و ئارامین
.....م .ویژدان نوره‌دین
ئاشتی زۆر واتا لە خۆدەگرێت كە بە مانای لێكگەیشتن و ڕێكەوتنی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگە دێت ،و هەستكردنی تاكە بە ئاسایش كە پێویستە ئەمەش هەموو الیەنەكانی ژیانی بگرێتەوە ،كە وابێت ئاشتی بریتیە لە ژیان بە هەموو ماناكانیەوە .ژیان نرخی نابێت بەبێ ئاشتی و ئاسایش .چونكە ئەمە كار لە ڕوح و دەرونی تاكەكانی كۆمەڵگە دەكات كە لە دۆخێكی هێمن و ئارام بمێننەوە ،هەڵبەتە كە باسی ئاشتی دەكەین مەبەستمان لە ئاشتی سیاسی، ئابوری ،كۆمەاڵیەتی ،ڕۆشنبیری و....هتد، هەروەها هۆ و پێناوێكە بۆ بە دیهێنانی تێگەشتن و یەكسانی لە نێوان نەتەوەكاندا ،كاتێك ئاشتی وێنەی جوانی خۆی دەكێشێت ڕێگە ئاوااڵ دەبێت بۆ كۆتایی هێنانی كێشمەكێشی نێوان تاكەكان و نەتەوەكان و دەوڵەتان. بە پێی قۆناغەكانی مێژوو ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی كۆن بە پێشەنگی دەوڵەتان دادەنرێت لە هەوڵی بەدیهێنان و پاراستنی ئارامی لە نێوان شار و دەوڵەتەكاندا ،پاشان كڵێسەكان لە ماوەی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپادا ڕۆلێكی گرنگیان بینی لە بانگەشەی ئاشتی لە واڵتانی ئەوروپا ،دواتر ڕۆلی ماكسیمیالنی فەرەنسی و دۆق سلڤی هۆڵەندی ئەم ئەركەیان لە ئەستۆگرت و لەو پێناوەدا چەندین هەنگاوی گرنگیان داوە. لە تیكستە ئاینیەكاندا بایەخێكی گرنگیان بە مەسەلەی ئاشتی داوە بونمونە لە ئاینی مەسیحیدا زۆر لە مەسیحیەكان ناوی (یسوع) دێنن بە میری ئاشتی ،لە ئاینی ئیسالمدا (خوداوەند) بەسەرچاوەی ئاشتی دادەنرێت، بەاڵم لە ئاینی هیندوسیدا بابەتی ئاشتی بە ڕەگەزە جیاوازەكان سروشت دەبەستیتەوە وەكو(ئاسمان ،ئاو ،گەردوون ،ئەستێرەكان، درەخت) ،بوزیەكان الیان وایە ئاشتی كاتێك بەرقەرار دەبێت كە هەموو ئەو كێشانە لە ئەنجامی ئارەزوی تاك سەریانهەڵداوە كوتایی هاتبێت .كەوابێت ئاشتی دەركی زامنی ئاشتی ناوەكی دەرونە. ڕەهەندەكانی ئاسایش تەنها جەنگ نیە بەڵكو لەمڕۆماندا چەندین ڕەهەندی دیكەی وەكو(مافی مروڤــ و پارێزگاریكردن لە ژینگەو وەستان دژی
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
35
توندو تیژی...هتد)هەموو ئەمانە لە چوارچێوەی ئاشتی خۆی نیشان دەدا ،بوئەوەی ڕونتر لە پروسەی ئاشتی ێ چەمك هەیە ماناكانیان بەتەواوی تێبگەین پیویستە س المان ڕونبێت ئەوانیش چەمكی (ئاشتی جیهانی) یەكێكە لەو كارانەی كە كۆمەڵەی نەتەوەكان لەپاش جەنگی دووەمی جیهانی كەدروست بوو ئەنجامیدا ئەمەش لەئەنجامی تێپەربونی جیهان دێت بە دوو جەنگی گەورە بەهۆی ئەو نەهامەتیەی دوچاری كومەڵگه‌ی مرۆڤایەتی بوو جا بۆ كۆتایی هێنان بەو ئاكارەو ملمالنیەی دەوڵەتە بااڵدەستەكان و كوتایی هێنان بەم دۆخە یەكەم كار كە كۆمەڵگە لە ڕێگای بڕیارو ئامانجەكان بۆ بەدیهینانیدا ئاشتی جیهانی لەپێناوی ئارامی ومافی نەتەوەكان هەنگاوی گرنگی ناوە ،هەوڵەكانی كومەڵەكە لە سااڵنی 1981و 1982بو ئەم پڕۆژە چڕكرایەوە دواتر بەپێی یاسای نێودەوڵەتی 21ئه‌یلولی 2001كرایە ڕۆژی ڕووبەڕووبونەوەی دژی توندوتیژی و ڕاگەیاندنی ئاگربڕ ،بەاڵم مانای ئاشتی هەرێمی بریتیە لە هێنانەدی ئاشتی لە هەندێك هەرێمی دیاریكراودا و ڕێزگرتنی مافی هاوسێتی ،دواتر ئاشتی ناوخۆیمان هەیە كە خۆی لە ئارامی نێوخۆی دەوڵەتێك دەبینێتەوە نمونەی (ئاسایشی ئاینی و مەزهەبی ،ئاسایشی نێوان نەتەوەی چینەكانی كۆمەڵگه) .هەڵبەتە بۆ بەدیهێنانی ئاشتی ڕۆلی ژنان هیچ كەمتر نەبوە لە ڕۆلی پیاوان و ڕونیشە كە هەموو ملمالنێه‌كان بەپلەی یەكەم ژنان بونەتە قوربانی جا لەبەر ئەوەی ژیان بەرهەمی ژنەو ژیانێكی مرۆڤانە بونی نیە ئەگەر لەژیرسێبەری ئاسایش و ئاشتیدا نەبێت لەژێر ڕۆشنایی ئەم باسەو بۆ ئەوەی ژنان كاراكتەرێكی چاالك بن بۆ بەدیهێنان و سەرخستنی ئاشتی پێویست دەكات چەندین بوار بۆ ژنان بڕەخسێنن تاكو پرۆسەكە بتوانێت ئامانجی خۆی بپێكێت لەوانەش مەسەلەی خۆ ڕۆشنبیركردن و خوێندن و خوێندەواریە و پێداچونەوە بەپروگرامەكانی خوێندن لە هەموو قوناغەكانی خوێندندا بەچەشنێك كە پارێزگاری لە پێكەی ژن بكات ،زامنكردنی مافەكانی ژنان و یاساش لەم روەوە ڕۆلی خۆی بە ئەنجام بگەیەنێت بە البردنی هەموو ئەو بەندە یاساییانەی كە ژنان كۆتدەكات و پێگەی ژن لە بەندەكانیدا بەرز رابگرێت ،فراوان كردنی مەودای بەشداری پێكردنی ژنان لەبواری سیاسی و پێكەوەنانی حكومەتدا و دامەزراندنی ژنان لە دەستەی سەربازی و ئاسایشی دا بۆ ئەوەی بەكرداری ژنان لە بەجێگەیاندنی پرۆسەكەدا بەشداربن
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
36
لەالیەكی دیكەوە باشتركردنی ئاستی ژیانی ژنان و توانا ئابوریەكانی ژنان بە هەند وەربگیرێت و هەموو دەرگاكان لەڕوی بە ئابوری كردنی ژنان وااڵ بكرێت ئەویش بەوەی ئاستی بێكاری لە نێو توێژی ژناندا كەم بكرێتەوەو پێدانی پارە بە ژنە بەڵێندەرەكان بە سویەكی كەم ...هتد ،بڕوا بەخۆبونی ژنان بە كەسێتی خۆیان ویەكسانی مافەكانیان بەبەراوردی پیاوان چونكە تاكو ژنان متمانەی تەواویان بە یەكسانی مافەكانیان نه‌بێت ناتوانن ئامانجی خۆیان لە بەدیهێنانی ژیانێكی ئارام بۆ كۆمەڵگەو خۆدی خۆیان دەستەبەر بكەن ،كەوابێت بۆ زامنكردنی بەشداری ژنان لە پرۆسەی ئاشتی پێویست دەكات بانگەشەیەكی وە ئاگا هێنانەوەی گەورە بە ئەنجام بگەیەنرێت لەو بوارانەی كە ڕاستەوخۆ لەگەڵ پرسی ژن هەڵسوكەوت دەكەن و بەتایبەتیش مەسەلەی ئاین ،چونكە ئاین لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا و لە كۆمەڵگە ڕۆژهەاڵتیەكان بەتایبەتی كراوەتە پێناوێك كە ژنان لە چوارچێوەی ئه‌قڵیه‌تی پیاو و بەخێوكردنی مناڵدا خۆی ببینێتەوە و بەدەر لەوە هیچ پێگەیەكی نێو ژیانی كۆمەڵگە نەبیت لەكاتێكدا ژنان هێمای ژیان و ئاشتی و ئارامین بۆ ئەم مەبەستە ئێمەی ژن پێویست دەكات زۆر وردترو ڕۆشنبیرتر لەگەڵ ئەم دۆخە مامەڵە بكەین، رێگە نەدەین هیچ كۆسپێك ڕێگە لە هەنگاوەكانمان بگرێت بەرەو هەڵكشانی ژیانێكی باشترو ئاسایشێكی خۆشبەختانە لەو كەسایەتیانەی هەڵگری خەاڵتی ئاشتین لە نێویشیاندا ژمارەیەك ژنی تێدایە ،ئەمەش مانای ئەوەیە ژنان هەمیشە لەدۆخە جیاوازەكاندا كۆڵیان نەداوە لە بەجێگەیاندنی پرۆسەكە ،ژنان و پیاوانی كورد بەپێی ئەو دۆخە سیاسیەی كە كوردستانی پێدا تێپەڕیوە لە هەوڵی بە دیهێنانی ئاشتی و ئارامی كوردستاندا بون .بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو هەواڵنەی ژنانی باكور لەمەڕ هەڵنەگیرسانەوەی جەنگ لەنێوان پارتی كرێكارانی كوردستان و حكومەتی توركیا لە سااڵنی ڕابردودا لە نێو پیاوانی كورددا بۆ وەرگرتنی خەاڵتی ئاشتی جیهانی بەرێز (عەبدواڵ ئۆجەالن) لە ساڵی 2017دا ئەم خەاڵتەی پێبەخشراو لەكاتێكدا كە خۆی لە زینداندایە.
ئه‌م به‌ش ه تایبه‌ت ه ب ه چاوپێكه‌وتن ل ه گه‌ڵ به‌ڕێز «ده‌رسیم كوبانێ» یه‌كێك ل ه فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕی كوبانێ .له‌م چاوپێكه‌وتنه‌دا ئه‌مانه‌وێت چۆنیه‌تی پێشكه‌وتنی ئه‌م شه‌ڕ ه و ئه‌نجامه‌كانی شه‌ڕ ل ه زمانی ئه‌م به‌ڕێزه‌و ه بۆ ئێوه‌ی ئازیز باس بكه‌ین .ل ه ڕاستیدا چی بوو ب ه هۆكاری سه‌ركه‌وتنی شه‌ڕ سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو هێز و ته‌كنیكه ك ه له الیه‌نی داگیركاری دڕنده‌ی داعشه‌و ه به‌كار هاتبوو؟ ڕاستیه‌كان چیبوون ل ه شه‌ڕدا ئه‌گه‌ر ب ه كورتیش بێت ده‌مانه‌وێت بیخه‌ین ه به‌رده‌ستی خوێنه‌رانی تروسكه.
به‌ڕێز ده‌رسیم ل ه سه‌ره‌تای قسه‌كانیدا باسی چۆنیه‌تی ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی كوبانێ ده‌كات و وه‌ها ده‌دوێ:
ــ قۆناخی شه‌ڕ ل ه مانگی 9دا ده‌ستی پێنه‌كردبوو ،پێش ئه‌وه‌ش شه‌ڕ ل ه كوبانێ هه‌بوو .قۆناخی شه‌ڕی كوبانێ ل ه ڕاستیدا ل ه شۆڕشی رۆژئاوادا خاوه‌ن ڕۆل بوو .ل ه 2013دا ل ه سه‌ر كوبانێ ئابڵوقه‌یان دروستكرد ،ڕێگای هاتن وچوون، خواردن و پێداویستی رۆژانه‌یان داخست و پێویستیه‌كان ب ه ڕێگای قاچاخه‌و ه ده‌كه‌وتن ه كوبانێ .هاتوچووی شاره‌كانی وه‌كو عین العیسی ،ڕه‌قا ،گرێ سپی ،ممبج و ده‌رده‌وری ل ه ده‌ست دوژمندا بوو .دوژمن به‌ره‌به‌ر ه ئه‌م ناوچ ه و شارانه‌ی ل ه ده‌ستی رژیمی سوریا ده‌رخستبوو .كوبانێ بۆ خۆی ل ه نێوانی ئه‌و شاران ه و له‌م الشه‌و ه نزیكی سنوری توركیایه، بۆی ه ئه‌م ئابڵۆقه‌ی ه هه‌تا 2015به‌رده‌وام بوو .ل ه دوای ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی عین العیسی (ك ه جێگای هێزه‌كانی رژیم بوو) ل ه الیه‌ن داعشه‌وه ،ئیتر مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وه‌مان ده‌كرد ك ه هێرش بكه‌ن ه سه‌ر كوبانێ .بۆی ه ب ه پێ ده‌رفه‌تێك ك ه ل ه ده‌ستماندا بوو ،ئێمه‌ش ئاماده‌كاری خۆمان ل ه ئاستی دروستكردنی خه‌نده‌ق ،چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی ،ئاماده‌كردنی هێزی پاراستن ،كۆبوونه‌وه‌ی ل ه ئاستی هوشیاری بۆ خه‌ڵك و ئاماده‌كردنی خه‌ڵك بۆ شه‌ڕێكی ناكاو پێشخست .ل ه دوای ئه‌و قۆناخ ه داعشیش پالنی خۆی بۆ هێرش ل ه سه‌ر كوبانێ راگه‌یاند(داعش ناو ه عه‌ره‌بیه‌كه‌یان ده‌گوت ك ه عین العرب بوو) .داعش ده‌یه‌ویست وه‌كوو چون هێرشی كردوه‌ت ه سه‌ر شه‌نگال و خه‌ڵك ل ه شه‌نگال ده‌ركه‌وتن و ب ه هه‌زاران
هه‌ڤاڵه‌تی
نیوه‌ی سه‌ركه‌وتن بوو له شه‌ڕی كوبانێدا ئا| تروسكه
ژنیان رفراند ،هه‌مان پالن ل ه كوبانێش ئه‌نجام بده‌ن، بۆی ه ئه‌م ه بمانه‌وێت و نه‌مانه‌وێت ل ه سه‌ر گه‌لی كوبانێ كاریگه‌ری خۆی ب ه جێهێشت .بێگومان داعش له‌م الیه‌نه‌و ه شه‌ڕێكی تایبه‌تی به‌ڕێو ه ده‌برد ،ئه‌ویش زۆر به زانابوون و سیاسه‌تێكی بوو بۆ ترساندنی خه‌ڵك و شكاندنی ئاستی به‌رخۆدانی .هێرشێكی زۆر قورس و هه‌م ه الیه‌ن ه بۆ سه‌ر كوبانێ پێشكه‌وت ،ئامانجی داعش ئه‌و ه بوو ك ه ب ه شكستی كوبانێ ،بتوانن ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ل ه شه‌نگال به‌دیلیان گرتبوو و هاوكات كه‌سانی ده‌ره‌و ه هه‌موو ل ه كوبانێ نیشته‌جێ ببن و ده‌ستی ب ه سه‌ردا بگرن .ته‌نانه‌ت سه‌ره‌تاییه‌كانی ده‌ستپێكردنی شه‌ڕ ژنیان ل ه گه‌ڵ بوو ،ده‌یانه‌ویست زوو كوبانێ به‌ده‌ست بخه‌ن و ب ه بنه‌ماڵه‌و ه له‌وێ نیشته‌جێ ببن .ئێمه‌ش ب ه پێ پێداویستی شه‌ڕه‌ك ه ئاماده‌كاریمان ده‌كرد و گرووپ گرووپ خه‌ریكی ئاماده‌كاری خه‌نده‌ق ،ئه‌رزاق، چه‌ك و ...بووین .ن ه ژماره‌مان و ن ه چه‌كمان ب ه پێ ئه‌و شه‌ڕ ه نه‌بوو ،زۆر كه‌م بوون چون ئابڵۆقه هه‌بوو ،بۆی ه هه‌ر شتێكمان ب ه جوانی به‌كار ده‌هێنا ك ه تێرمان بكات .زۆر ل ه هه‌ڤااڵنێك ك ه له‌م شه‌ڕه‌دا بوون به‌ڵێنیان دابوو ك ه ئه‌گه‌ر داعش ب ه سه‌ر الشه‌مانیشدا تێپه‌رێت ،ناهێڵین كوبانێ شكست بهێنێ ،ئه‌م به‌ڵێنه‌شیان ب ه جێ هێنا و زۆریش كاریگه‌ری ل ه سه‌ر شه‌رڤانانی دیكه‌ش كرد و زۆریش به‌واتا بوو. یه‌كه‌م جار هێرشیان كرد ه سه‌ر سه‌رزۆرێ ،ل ه مه‌كته‌بی سه‌رزۆری 6شه‌رڤانی ژن و 6شه‌رڤانی پیاو شه‌ڕیان ده‌كرد ،داعش ده‌رده‌وری مه‌كته‌بیان گرت ،ئه‌و هه‌ڤااڵنه‌ش به‌رخۆدانیان ده‌كرد و هه‌موویان شه‌رڤانی تاز ه بوون و ل ه
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
37
كاتی شه‌ڕدا به‌شداری شه‌ڕبوون و ئه‌زموونی زۆریشیان نه‌بوو .چه‌ند رۆژ له‌وێ به‌رخۆدان و شه‌ڕیان كرد .داعش ده‌رده‌وری مه‌كته‌بی مینرێژ كردبوو ،ئه‌و هه‌ڤااڵن ه هه‌تا فیشه‌كی كۆتایی شه‌ڕیان كرد ك ه فیشه‌كیان ته‌واو بوو، چون زانیان ڕزگاریان نابێت ،بڕیاریان دا ك ه خۆیان شه‌هید بخه‌ن ،چون به‌ڵێنی سه‌ركه‌وتنیان ب ه هه‌ڤااڵنیان دابوو، نه‌یانویست ك ه بكه‌ون ه ده‌ستی دوژمن ،بۆی ه ل ه سه‌ر بێ تێل خواحافیزیان ل ه هه‌موو هه‌ڤااڵن كرد و ویستیان خۆیان ب ه ته‌قاندنی نارنجۆك شه‌هید بخه‌ن .هێشتا بێ تێل كراو ه بوو له و ده‌نگی نارنجۆك ئیتر ك ه ب ه به‌رزبوونه‌و ه ده‌نگی هه‌لهه ده‌نگی بێ تێلیش ده‌بڕێ و به‌م ره‌نگ ه په‌یوه‌ستی كاروانی شه‌هیدان ده‌بن .به‌ڕاستی زۆر ل ه هه‌ڤااڵنیش بۆ ڕزگاركردنی ئه‌و هه‌ڤااڵن ه ب ه رۆحێكی فیدایی هێرشیان برد ه سه‌ر دوژمن، به‌اڵم چون هێزی داعش له‌وێ زۆربوو ،ئه‌وانیش شه‌هید بوون و نه‌‌گه‌یشتن ه جێگای مه‌كته‌به‌كه .داعشیش ل ه دوای ئه‌و ه مه‌كته‌ب ده‌ته‌قێنێته‌وه .ڕه‌نگ ه ئه‌م شتان ه ك ه باسی ده‌كه‌م زۆر شتی سه‌ره‌تایی ه و به‌شێكی زۆر كه‌می ئه‌م به‌رخۆدانیه بێت. ئه‌و هه‌ڤااڵن ه و به سه‌دان هه‌ڤاڵی دیكه ك ه شه‌هید بوون ،ب ه تێكۆشان و قاره‌مانی خۆیان ،مورگی خۆیان له‌م به‌رخۆدانی و حه‌ماسه‌یه‌دا .سه‌لماندیان ك ه كوبانێ شكست ناهێنێ ،و واڵمی دوژمنیان داوه .ئه‌وه‌یان سه‌لماند ك ه دوژمن چه‌ند ه چه‌كی به‌هێز و زۆریشیان هه‌بێت ،به‌اڵم دیسان ناتوانن شكست ب ه كوبانێ بهێنن.
ده‌رسیم ل ه به‌شێكی دیكه‌ی قسه‌كانیدا ئاماژه ب ه كاریگه‌ریه‌كانی شه‌ڕ ل ه سه‌ر گه‌لی كوبانێ و شێوه‌ی به‌شداربوونی گه‌ل و هه‌روه‌ها باسی هه‌ڤاڵه‌تی نێو شه‌ڕ و ئاستی به‌شداری نه‌ته‌وه‌یی و به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان ده‌كات:
ی كۆمه‌ڵگه‌شدا پێش ده‌خست. ــ ئه‌م هێرشان ه ترسی له دڵ زۆر له‌و بنه‌مااڵن ه ژن و منداڵیان ده‌برد ه ده‌ره‌وه‌ی كوبانێ و پیاوان بۆ خۆیان ده‌گه‌ڕانه‌و ه به‌شداری شه‌ڕ ده‌بوون. به‌رپرسیار و فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕی كوبانێ خه‌ڵكی كوبانێ بوون ،ڕێوه‌به‌ری كانتۆنی كوبانێ ،به‌ڕێوه‌به‌ری كونگره‌ی ستار و ل ه زۆر ئاستی دیكه‌دا خه‌ڵكی ئه‌وێ بوون .ئه‌وانه‌ی ك ه توانیان شه‌ڕ بكه‌ن ،له‌وێ مانه‌وه. شه‌ڕ به‌ره‌به‌ر ه به‌ره‌و قورسبوون ده‌چوو .كاتێك هه‌ر كه‌س زانی ك ه بۆ سه‌ركه‌وتنی كوبانێ پێداگری هه‌یه ،ئه‌مه‌ش بوو ب ه هۆی دروستبوونی هیوا و ور ه ل ه خه‌ڵكدا .دوژمن ئامانجی گرتنی كوبانێ بوو ،هه‌ر رۆژ ب ه ده‌هان سه‌یاره‌یان ده‌ته‌قاند ،ل ه بواری تاكتیك و ترساندن و شه‌ڕی تایبه‌ته‌و ه وه‌ستانی بۆ نه‌بوو و هه‌ر ره‌نگ ه رێبازی به‌كار ده‌هێنا .قه‌ت ده‌رفه‌تی ڕاوه‌ستانی نه‌ده‌دا ل ه هه‌ر الیه‌نه‌وه هێرشیان ده‌كرد. هاوكات ل ه گه‌ڵ به‌رخۆدانی كوبانێ ،پشتیوانی خه‌ڵكی باكور ،باشور ،رۆژهه‌اڵت پاڵنه‌ر بوو .كوبانێ میالدێكی ریه هه‌موو بوو بۆ خه‌ڵكی كورد .ئه‌م هه‌ڵوێست و جه‌نگاوه پیالنه‌كانی دوژمنی پووچه‌ڵ كرده‌وه .ئه‌م میالد ه ته‌نیا بۆ خه‌ڵكی كوبانێ نه‌بوو ،بۆ هه‌موو رۆژهه‌اڵتی ناوین بوو،
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
38
كوبانێ یه‌كێتی نێونه‌ته‌وه‌یی پێشخست .له‌م شه‌ڕه‌دا خوێنه‌كان تێكه‌ڵ بوو .گه‌نجی كورد ،عه‌ره‌ب و ئه‌وروپی له‌م شه‌ڕه‌دا پێكه‌و ه شه‌ڕیان كرد و سه‌ركه‌وتنیان قازانج كرد ،ل ه ڕاستیدا ئه‌م ه رۆحێكی نێونه‌ته‌وه‌یی ل ه گه‌ڵ خۆیدا پێشخست، كه‌سانی سوسیالیست ،دژ ب ه توندو تیژی و ئاشتیخواز و زۆر كه‌سایه‌تی دیك ه به‌شداری ئه‌م شه‌ڕ ه بوون .ل ه نه‌ته‌وه‌كانی دیك ه نمونه‌ی ئیتالیا ،ئامریكا ،چه‌پی تورك ،ئیران به‌شداربوون .ره‌نگ ه هه‌موویان نه‌یانتوانی به‌شداری شه‌ڕ ببن ،به‌اڵم ل ه ئاستی خزمه‌تگوزاری ،ته‌ندروستی ،لۆجستیك و ...پشتیوانی زۆریان ئه‌نجامدا .چون ڕێگه داخراوبوو، زۆر كه‌س نه‌یتوانی ل ه سه‌ره‌تانی شه‌ڕدا بگه‌ن ه كوبانێ، به‌اڵم ل ه ئاستی كه‌سایه‌تدا ئه‌وه‌ی ك ه ده‌رفه‌تی خوڵقاند هاتن به‌شدار بوون .ئه‌مه‌ش واڵمێك بوو به‌رامبه‌ر ب ه سیاسه‌تی داگیركاری دوژمن .هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی ل ه ئاستێكی زۆر به‌رزدا بوو ،ل ه هه‌ر چوار به‌شی كوردستان پشتیوانی زۆر به‌هێز بوون .باكوری كوردستان قه‌ت ڕانه‌وه‌ستا ،ل ه گه‌ڵ برسیبوون و بێ خه‌وی گه‌لی كوبانێ گه‌لی كوردیش برسی بوون و بێ خه‌و مان و هه‌ر كه‌س مه‌راقی ئه‌م شه‌ڕه‌ی ده‌كرد. ل ه كوبانێدا هه‌ڤاڵه‌تی بوو ب ه هۆكاری نیوه‌ی سه‌ركه‌وتن ل ه شه‌ڕدا ،كاتێك هه‌ست ده‌كه‌ی ك ه هه‌ڤاڵه‌كانت ل ه گه‌ڵتن، یان كاتێك هه‌ڤاڵێكت شه‌هید ده‌بوو ،هه‌ر كه‌س بۆ ئه‌وه‌ی تۆڵه‌ی هه‌ڵبگرێت ،ده‌كه‌وتن ه جووڵ ه و ئه‌نجامدانی چاالكی، هه‌موو ئه‌م بابه‌تان ه ل ه سه‌ركه‌وتنی شه‌ڕدا سه‌ره‌ڕای ئیمكان و ده‌رفه‌تی كه‌م كاریگه‌ری زۆری هه‌بوو .ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌وڵمانده‌دا كه هه‌موو شته‌كانم ل ه فیشه‌كه‌و ه بگره ،هه‌تا نه‌وت و خواردن و هه‌ر شتی دیك ه ب ه جارێ به‌كار نه‌هێنین و ده‌مانهێشته‌و ه بۆ كاتی ته‌نگانه .ئه‌و كات ه فڕنی كوبانێ ڕاوه‌ستابوو ،كه‌سێكی پێشنیاركرد ك ه به ڕۆژ نان دروست بكات بۆ شه‌رڤانانی شه‌ڕ ،هه‌ر كه‌س زۆر خوه‌شحاڵ ده‌بوو و ده‌یانگوت ئه‌گه‌ر ل ه كوبانێدا نان دروست ده‌كرێت ،ك ه وات ه كوبانێ سه‌ركه‌وتووه .هێزی خوڵقكاری و نوێكردنه‌و ه زۆر ل ه پێشبوو.
ده‌رسیم هه‌روه‌ها ئاماژه ده‌دات ب ه ئاستی به‌شداربوون و پێشه‌نگایه‌تی ژنان ل ه شه‌ڕدا و وه‌ها درێژه ب ه قسه‌كانی ده‌دات:
ــ كوبانێ خاوه‌ن تایبه‌تمه‌ندی عه‌شیره‌ییه ،بۆی ه به‌شداربوونی ژنان زه‌حمه‌ت بوو ،به‌اڵم ل ه كاتی شه‌ڕی كوبانێدا ئیدی باوك بۆ خۆی كچی ده‌هێنانه شه‌ڕ ،چون ده‌یانزانی ئه‌گه‌ر خۆیان نه‌پارێزن ل ه ناو ده‌چن .ئیتر بنه‌ماڵ ه ل ه گه‌ڵ یه‌ك پێكه‌و ه ده‌كه‌وتنه شه‌ڕ ،ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی ك ه هێزی شه‌ڕكردنیان نه‌بوو ،ب ه جیاواز ده‌یانه‌ویست خزمه‌ت بكه‌ن .ل ه دوای به‌شداربوون و مه‌زنبوونی هێزی پاراستن ئیتر خه‌ڵكی كوبانێش گه‌ڕانه‌وه .شه‌ڕ ل ه هه‌ر الیه‌نه‌و ه گۆڕتر ده‌بوو ،داعش جارجار ل ه نێو مه‌ڕ و مانگادا هێرشیان ده‌كرد، سه‌یاره‌ی ته‌قه‌مه‌نی ل ه كوێ خۆی بته‌قاندبای ه دیار نه‌بوو. زۆر ل ه هه‌ڤااڵن ك ه هه‌ر خه‌ڵكی كوبانێ بوون ل ه سه‌نگه‌ره‌كانیاندا هه‌تا چركه‌ی كۆتایی شه‌ڕیانكرد و فیدایان ه
به‌شداربوون .زۆر ل ه هه‌ڤااڵن بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی دوژمن ڕابكێشن ه سه‌رخۆیان بۆ رزگاركردنی هه‌ڤااڵنیان ،چاالكی فیدایی ئه‌نجام ده‌دا .دیسان دوو هه‌ڤاڵی خه‌ڵكی كوبانێ هه‌بوون ل ه كاتی شه‌ڕكردندا به‌ڵێن ده‌ده‌ن ك ه ئه‌گه‌ر تانكی دوژمن ل ه سه‌ر الشه‌شمان تێپه‌رێت ،سه‌نگه‌ری خۆمان چۆڵ ناكه‌ین و پێویست ه دوژمن پاشگه‌ز بێته‌و ه و نه‌توانێ به‌ره‌و پێش بڕوات ،به‌ڕاستیش ئه‌نجامی قاره‌مانی ئه‌و هه‌ڤااڵن ه وه‌ها بوو و دوژمن كاتێك ویستی بكه‌وێت ه كوبانێ ل ه سه‌ر جنازه‌ی ئه‌و هه‌ڤااڵن ه تێپه‌ری. مرۆڤ ب ه خۆی ده‌ڵێت خوزگ ه بمانتوایای ه ك ه هه‌ر كات و ساتی ئه‌و شه‌ڕ و قاره‌مانێتی ه بكه‌ین ب ه ڤیدیۆ ،با بۆ داهاتوو بمێنێته‌وه .ڕۆلی ژنان بێ وێن ه بوو له‌م شه‌ڕه‌دا .نموون ه جارێك یه‌ك ل ه فه‌رمانده‌كانی شه‌ڕ كاتێك گوێبیستی بێ تێله‌كان ده‌بێت ده‌ڵێت ك ه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان ل ه سه‌ر بێ تێل ده‌نگی ژن ه و به‌ڕاستی ژنان ل ه زۆرینه‌ی سه‌نگه‌ره‌كان و ل ه ئاستی شه‌رڤان و فه‌رمانده‌دا خاوه‌ن رۆلی پێشه‌نگ بوون، شه‌هید بوون و زۆریشیان هێشتا زیندوو و زۆریشیان ل ه ئه‌نجامی شه‌ڕدا ئێستا كه‌م ئه‌ندامن .ل ه دوای شه‌ڕی جیهانی دووهه‌م دیار ه زۆر سه‌رباز تووشی بیركردنه‌و ه بوون ،به‌اڵم ل ه شه‌ڕی كوبانێدا ئه‌م ه به پێچه‌وانه‌وه بوو و حافیز ه و فكردا پێشكه‌وت ،ئاڵ وگۆڕ و مه‌زنبوون و نوێبوونه‌وه‌ی دروستبوو .زۆر ل ه هه‌ڤااڵن هێشتا بریندار بوون ده‌یانه‌ویست ته‌نیا بتوانن ل ه سه‌ر پێ خۆی ڕاوه‌ستن و بگه‌ڕێنه‌و ه شه‌ڕ. گرێدان ب ه هه‌ڤاڵه‌تی و سووربوون بۆ گه‌یشتن ب ه سه‌ركه‌وتن ئه‌نجامه‌كه‌ی ئه‌و ه بوو ك ه كوبانێ بۆ دوژمن نه‌بوو ب ه گولستان ب ه پێچه‌وان ه بوو ب ه گوڕستان و ئه‌مه‌ش ئه‌و هه‌ڤاڵ ه قاره‌مانان ه ب ه ئه‌نجامیان گه‌یاند. شتێكی ك ه ل ه شه‌ڕدا گرنگه ،پێویست ه فه‌رماند ه هێزی خۆی بناسێ ،سه‌نگه‌ر و جوغرافیا و هه‌رێمه‌ك ه بناسێ ،به‌اڵم ل ه شه‌ڕی كوبانێدا زۆرینه‌ی ئه‌و شه‌رڤانانه‌ی ك ه به‌شداربوون ئه‌و ناوچه‌یان ه نه‌ده‌ناسی و به‌و ره‌نگه‌ش به‌شدار بوون، چون زۆر له‌و هه‌ڤااڵن ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی كوبانێ به‌شداری شه‌ڕ و شه‌هید ده‌بوون .جارێك رۆژنامه‌نووسێك بۆ ته‌سویركردنی شه‌ڕ دێت ه كوبانێ ،ده‌بینێ ك ه هه‌ڤاڵێكی ژن فه‌رمانده‌ی شه‌ڕ ه و شه‌ڕ به‌ڕێوه‌ی ده‌بات ،له‌وێدا ب ه خوێ ده‌ڵێت" :مسۆگه‌ر كوبانێ شكست ناخوات و سه‌رده‌كه‌وێت".
ل ه به‌شی كۆتایی قسه‌كانیدا باس له كاریگه‌ری شه‌ڕ و سه‌ركه‌وتنه‌كانی ئه‌م شه‌ڕه ل ه سه‌ر ئاستی دونیا ده‌كات و وه‌ها ده‌ڵێ:
ــ شه‌ڕی كوبانێ ل ه ئاستی دونیادا كاریگه‌ری زۆری دانا چون كوبانێ به‌رامبه‌ر ب ه گه‌وره‌ترین دوژمنی مرۆڤایه‌تی شه‌ڕی كرد .ئه‌گه‌ر شه‌ڕی كوبانێ پێشنه‌كه‌وتبای ه ره‌نگ ه دۆخی هه‌رێم و جیهانیش جیاوازتر بوایه .چون داعش زۆر ب ه دڕندان ه هێرشی ده‌كرد و ژن ،ماڵ و منداڵ و هه‌رشتی ب ه غه‌نیمه‌ت ده‌برد و ترسێكی دروستكردبوو .داعش ئیتر ل ه كونترۆڵ ده‌ركه‌وتبوو .شكست هێنان ب ه دوژمنێك وه‌كوو داعش بۆ هه‌موو دونیا بوو ب ه هیوا و باوه‌ڕی ،ئه‌م ه ل ه
ئاستی سیاسیداش به‌م ڕه‌نگ ه بوو .تێكۆشانی ژنانی كورد خۆی ل ه سه‌ر هه‌موو جیهان سه‌لماند .به‌رخۆدانی كوبانێ زۆر ب ه ئاشكرایی ناسنامه‌ی كوردی سه‌پاند .هه‌روه‌ها ب ه دوژمنی سه‌پاند ك ه ئێم ه تیكه‌یه‌كی ئاماد ه نین و خه‌ڵكێكی ب ه شه‌ره‌ف و كه‌رامه‌تین .دیسان هه‌تا ئێستاش كورد به‌رامبه‌ر ب ه داعش شه‌ڕ ده‌كات .به‌اڵم ده‌وڵه‌تانی وه‌كوو ئامریكا داعشیان دروستكرد .ئه‌م شه‌ڕیان خست ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بۆ ئالۆزی زیاتر .ئه‌مڕۆش ل ه رۆژئاوا به‌رامبه‌ر ب ه داعش شه‌ڕ ده‌كات ،چون ئیتر ل ه كونترۆڵی ده‌ركه‌وتوو ه و هه‌ست ب ه مه‌ترسیداربوونی داعش ده‌كات .چه‌ند ه هێزی هه‌وایی هه‌یه، به‌اڵم هه‌بوونی هێزی سه‌ر زه‌ویش گرنگ ه و ئامریكا ئه‌مه‌ی نیه ،زۆر ده‌وڵه‌تی دیك ه وه‌كوو توركیاش پاڵپشتی سیاسه‌تی گه‌وره‌كردنی داعش بوون .ئامریكا ئه‌مڕۆ زۆر ب ه خۆشی و له سه‌ر خێر شه‌ڕی داعش ناكات ،چون به‌رژه‌وه‌ندی تێدای ه شه‌ڕ ده‌كات و گه‌لی كورد شه‌ڕكه‌رن و له‌م بواره‌دا ده‌یه‌وێت كه‌ڵك وه‌ربگرێ. هیوایمان ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌م مێژوو ه بۆ ئێمه‌ی گه‌لی كورد ببێت ه ئه‌زموونێكی مه‌زن و نه‌چار نه‌بین كه‌مێژوو دووبار ه بژین .ئیتر گه‌لی كورد و به‌تایبه‌تیش ژنانی كورد گه‌یشتون ه ئاستی خۆپاراستن و پێشه‌نگایه‌تی و ڕۆل وه‌رگرتن ل ه سیاسه‌تدا و ڕاوه‌ستان به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری و پیاوساالری .ژنی كورد مێژوویه‌كی به‌نرخی خوڵقاند ل ه شه‌ڕی كوبانێدا .ل ه دۆخی ئێستاشدا مه‌ترسی ل ه سه‌ر كوردستان كۆتایی پێنه‌هاتووه .ل ه باشوری كوردستانیشدا ئه‌م مه‌ترسی ه دوو چه‌ندانه .پێویست ه نرخی گه‌لی كورد بپارێزین ،چون ئه‌م نرخان ه ب ه قوربانیدان و خوێنرشتن ب ه ده‌ستكه‌وتووه .زۆر الیه‌ن و حیزب ته‌نیا خزمه‌تی بنه‌ماڵ ه و شه‌خسی خۆیان ده‌كه‌ن .شۆڕشی رۆژئاوا باشترین نمونه‌ی ه بۆ سوودوه‌رگرتن .به‌ڕیوه‌بردنی سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ل ه سه‌ر باشور و به‌شداربوونی ده‌سه‌اڵتدارانی باشور و ل ه خۆبایی بوون ل ه باشوردا پێشكه‌وت و ب ه نرخه‌كانی كۆمه‌ڵگه و گه‌ل یاری كرا .داعش زۆر ب ه ئاسانی هێرش ده‌كه‌ن ه سه‌ر شاره‌كانی كوردستان به‌تایبه‌ت كه‌ركوك و جه‌له‌وال .به‌تایبه‌ت ئه‌م هێڵ ه بێ پاراستن ماوه‌ته‌و ه و ئه‌مه‌ش سیاسه‌تی ده‌سه‌اڵتداران ه ك ه به‌رده‌وام گه‌ل موحتاجی خۆی بكات .ل ه سه‌ر باشور ب ه گشتی مه‌ترسی هه‌یه ،بۆی ه كۆمه‌ڵگ ه و گه‌ل پێویست ه ل ه هه‌ر بواره‌و ه و به‌تایبه‌ت پاراستن خاوه‌ن ته‌گبیر و ئاماده‌كاری بن، هه‌تا كوبانێكی دیك ه دووبار ه نه‌بێته‌وه .ده‌سه‌اڵت پێویست ه نرخی كۆمه‌ڵگ ه نه‌خات ه خزمه‌تی خۆی و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی، ده‌ستی ده‌ره‌كی ببڕێ ل ه ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ر كوردستان و ئه‌م زه‌مین ه هه‌ی ه ك ه كوبانێ دووبار ه نه‌بێته‌وه .بێگومان یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی و یه‌كگرتنی گه‌لی كورد زۆر پێویست ه و كات كاتی ئه‌وه‌شه ،ك ه بێگومان یه‌كگرتنی گه‌لی كورد ،واتا كورتكردنی ده‌ستی ده‌ره‌كی و داگیركارانی سه‌ر كوردستان.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
39
،ﺳﻪرۆﻛﯽ ﺣﻜﻮﻣﻪﺗﯽ ھﻪرﻢ
ﺋﺎﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧ ﭘﺶ
ﻟﻪ داﮔﯿﺮﻛﺎری ﺑﯚ
ﺳﻪرﻛﻮردﺳﺘﺎن ﺑﮕﺮﺖ؟
كاره‌ساتی گوندی زه‌رگه‌لێ ،سه‌ر ب ه بناری قه‌ندیل ل ه به‌رواری 1.8.2015به هۆكاری بۆمباردمانی فڕۆك ه جه‌نگیه‌كانی توركیا ڕویدا و له ئه‌نجامدا 8كه‌س له‌و گونده شه‌هید بوون.
.....م .یه‌كێك ل ه كه‌سۆكارانی شه‌هیدانی زه‌رگه‌لێ
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
40
سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ،ئایا ناتوانێ پێش ل ه داگیركاری بۆ سه‌ركوردستان بگرێت؟ ئه‌و كات ه ك ه فڕۆكه‌كانی توركیا گوندی ئه‌نزێیان بومباران كرد ب ه بیانووی هه‌بوونی په‌كه‌ك ه ل ه بناری قه‌ندیل بوو .ئه‌م ه ل ه كاتێكدای ه ك ه هه‌بوونی هێزی په‌كه‌ك ه له‌و ناوچه‌یه نیه ،به‌اڵم ل ه ڕاستیدا ئامانجیان كوشتن و له‌ناو بردنی گه‌لی كورد بوو .بۆ ئه‌وان گرنگ نی ه ك ه ئه‌و كه‌س ه گه‌ریال بێت، یان هاوواڵتیكی مه‌ده‌نی .ئه‌وان گه‌ریالیان كرد ب ه بیانوو و هه‌موو گه‌لی ئه‌و ناوچه‌یان ه كۆمه‌ڵكوژ كرد ك ه یه‌كیان خزمی من بوو ك ه ب ه درێژایی ته‌مه‌نی ل ه به‌ره‌كانی جه‌نگ بوو بۆ پاراستنی خاكی كوردستان ،به‌اڵم سه‌د جار ده‌ڵێم به‌داخه‌و ه خۆزگ ه ل ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی شه‌ڕی تیرۆردا شه‌هید بوایه ،نه‌ك ب ه ده‌ستی ئه‌و دز و جه‌رد ه و نامه‌ردان ه بكوژرێت .چون ئێر ه شه‌ڕی لێ نه‌بوو ،جا بڵێین گه‌ریالش له‌وێ هه‌بێت ،ئایا ڕاست ه به‌و بیانوه‌و ه خه‌ڵكی بێ چه‌كیش بكرێت ب ه ئامانج ،جا گه‌ریالش هه‌ر خۆشك و برای ئێمه‌ن .بۆچی تاوانی ئێم ه چیبوو ك ه ده‌وڵه‌تی توركیا به‌و ڕه‌نگ ه هێرشی كرد ه سه‌رمان ،ئایا تاوانمان ته‌نیا كورد بوونمانه؟ خۆزگ ه و هیوادارم ك ه ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ده‌ستیان هه‌بوو له‌م پیالنه‌دا ماڵیان وه‌كو هی منی لێ بێت ،منداڵیان و ژیانیان وه‌كو هی منی لێ وه‌رێت ك ه ئه‌م ه دوو ساڵ ه شه‌وان ه ناتوانم به ئاسووده‌یی ل ه ماڵه‌كه‌ی خۆم بنووم و وه‌كو پێویست تێدا بژیم .توركیا چی ل ه گه‌لی كورد ده‌وێت؟ بێگومان دوژمنی داگیركار ته‌نیا دوژمنی گه‌ریالی كوردستان نیه ،دوژمنایه‌تی هه‌موو كوردستان ده‌كه‌ن ،بۆی ه ئاوا ب ه ئاسانی چه‌كدار و بێ چه‌ك پێكه‌و ه ده‌كه‌ن ه ئامانج، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لی كوردیش به‌رامبه‌ر ب ه یه‌ك هه‌ستێنێ و بیانكات ب ه دوژمنی یه‌كتر .ئه‌وان زۆر ل ه گه‌لی كورد ده‌ترسن و چاویان ب ه كورد هه‌ڵنایه‌ت .چ پێشمه‌رگه‌یك بكوژرێت و چ گه‌ریالیه‌ك یانیش كه‌سێكی مه‌ده‌نی وه‌كو یه‌ك وای ه الیان .قسه‌یكی گه‌وره‌كان هه‌ی ه ك ه ده‌ڵێن" :كورد ل ه خۆیدا كورته" ،كورد ئه‌گه‌ر یه‌كگرتوو و یه‌ك زمان
بێت و ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌ت ل ه یه‌ك نه‌كه‌ن ،ده‌توانن ببن ه هێزێكی مه‌زن ك ه هیچ شتێك نه‌توانێ شكستیان پێ بێنێت ،به‌اڵم به‌داخه‌و ه ك ه گه‌لی كورد یه‌كگرتوو نین .ئه‌گه‌ر ئێم ه وه‌كوو كورد پێوه‌ندیمان ل ه گه‌ڵ یه‌ك هه‌بێت و دۆستی یه‌ك نه‌بین، ئه‌گه‌ر ل ه پشته‌و ه خه‌نجه‌ر ل ه یه‌ك بده‌ین ئه‌و ه گه‌وره‌ترین تاوانه .به‌ڵێ بوونی كورد بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه داگیركاران ه سه‌خته ،بۆی ه نایانه‌وێت كورد سه‌ركه‌ون و گه‌ش ه بكه‌ن. ئێستاكه‌ش ك ه حكومه‌تی هه‌رێم گوای ه ده‌یانه‌وێت ریفراندۆم بكه‌ن ،هه‌ندێ ل ه ده‌وڵه‌تان ده‌ڵێن به‌ڵێ و هه‌ندێكیان نارازین به‌رامبه‌ر ب ه ریفراندۆم ،به‌اڵم ل ه ڕاستیدا ده‌یانه‌وێت ریفراندۆم پێك وه‌رێت ،چون كورد زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌كه‌مه ،بۆ ئه‌وه‌ی كوردی پێ ل ه ناو ببات ده‌ڵێن ریفراندۆم بكه‌ن .مه‌گه‌ر ن ه چۆن ده‌بێت ئه‌وانه‌ی ك ه دوژمنی كوردن ئێستا ل ه كاتی ریفراندۆم دا ببن ب ه دۆست و دڵسۆزی كورد؟ نه‌خێر ،شتێكی وه‌ها ل ه ئارادا نی ه و ب ه پێچه‌وان ه ئه‌مان ه تاوان ده‌كه‌ن، هیوادارم ك ه خودا حه‌قی گه‌لیان لێ بستێنێ .جا ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی حكومه‌ت سه‌رۆك بێت و گوای ه ده‌یه‌وێت ریفراندۆم ڕابگه‌ێنێت ،ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت سه‌رۆكێكی عادیل و متمان ه پێكراو بێت الی خه‌ڵكی ،ئایا ل ه گه‌ڵ ئه‌ردۆغان ئه‌وند ه نزیكی یه‌ك نین ك ه بتوانێ رێگر بێت به‌رامبه‌ر به‌م داگیركارایان ه ك ه ل ه كوردستاندا ده‌كرێت؟ به‌اڵم ژێر ب ه ژێرێك هه‌ی ه و ل ه پشتی په‌رده‌و ه هه‌ندێ یاری شاردراو ه له نێوانیاندا هه‌یه. ئه‌گه‌ر كه‌سێك خۆی ب ه به‌رامبه‌ره‌كه‌ی دۆڕاندبێت ،بێگومان ناتوانێ هیچ بكات ئه‌گه‌ر بیه‌وێ ئه‌نجامیشی بدات ،ئه‌وانیش ڕێك وه‌هایان لێهاتووه ،جارێك دۆڕاندوویانه ،چه‌نده‌ش په‌شیمان بن چاره‌سه‌ری نیه .جا سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌گه‌ر سه‌رۆك بێت ،بێگومان ده‌توانێ ئاسته‌نگ بێت به‌رامبه‌ر به‌م هێرشانه ،به‌اڵم ك ه دۆڕاندی ئیدی حیسابی رویشت و هیچی پێناكرێ و دوژمنیش ئه‌و هه‌ل ه بۆ خۆی ده‌قۆزێته‌وه. به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌تانی داگیركار وبه‌تایبه‌ت توركیا ل ه گه‌ڵ سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم زۆره ،به‌تایبه‌تی سه‌رنه‌كه‌وتنی گه‌لی كورد به‌رنامه‌ی هاوبه‌شیانه .سه‌رۆكی هه‌رێم ب ه ناو كورده ،وه‌كو دیك ه ره‌فتار و فكرێكی كوردی نیه .ئه‌گه‌ر كورد بوایه ،قه‌ت ئاواتی ئه‌و ه نه‌بوو ك ه دوو پێشمه‌رگ ه ل ه به‌ره‌كانی جه‌نگ بگه‌ڕێنه‌و ه ك ه پاراستنی خاك و نیشتمان ده‌كه‌ن، به‌اڵم ب ه بێ شه‌ڕ فڕۆكه‌كانی توركیا شه‌هیدیان بخات .نه، ئه‌وان كورد نین و من له‌و ه دڵنیام .هه‌تا ئه‌و رۆژه‌ی ك ه بمرم و بچم ه ژێر خاك ،قه‌ت ب ه سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمیان نازانم .ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستیان بێت و بیانه‌وێت ،ده‌توانن هه‌موو شتێك بكه‌ن ،به‌اڵم نایانه‌وێت .ئه‌گه‌ر ئێمه وه‌كو گه‌لی كورد متمان ه ب ه یه‌ك نه‌كه‌ین ،سه‌ركه‌وتنی كوردستانیش مسۆگه‌ر نابێت .ڕاست ه سه‌ركه‌وتنی گه‌لی كورد نزیكه ،به‌اڵم هاوكات ه ل ه گه‌ڵ خیانه‌ت ،له‌ناو چوونی گه‌لی كورد و یاریی ه پشت
په‌رده‌كان .ئه‌گه‌ر ئه‌م خیانه‌ت ه ل ه نێوان گه‌لی كورددا نه‌مێنێ، ل ه هه‌ر چوار به‌شی كوردستان هێزێكی مه‌زن و سه‌ركه‌وتووه. ئه‌گه‌ر سه‌رنجی بواری مادییه‌كه‌شی بده‌ین ،هیچ ناوچ ه و هه‌رێمێكی وه‌كو هه‌رێمی ئێم ه ده‌وڵه‌مه‌ند نیه ،به‌اڵم بۆ نمون ه من بنه‌ماڵ ه شه‌هیدم و توانای خانوو گرتنێك و ب ه خێوكردنی منداڵه‌كانمان نیه .ئه‌گه‌ر ئه‌وان تێڕوانینێكی یه‌كسانیان به‌رامبه‌ر ب ه هه‌موو گه‌ل هه‌بێ ،ئایا بنه‌ماڵه‌یكی شه‌هید وه‌كو ئێم ه نیازمه‌ند ده‌بن؟ ل ه دوای ئه‌و كاره‌ساته‌ش هه‌تا ئێستا ن ه یه‌ك به‌رپرس و نه یه‌ك كارمه‌ندی ئاساییم نه‌بینیوه .هه‌موو دونیا ئاگادار بوون ك ه ئه‌م بومباردمان ه كاره‌سات بوو ،بۆی ه قه‌ت پێویستیشمان نه‌بینی ك ه شكایه‌ت بكه‌ین ،بمانه‌وێتیش شكایه‌ت بكه‌ین ،ل ه كێ بیكه‌ین و بچین ه الی كی؟ هه‌موویان تێكه‌اڵون .ل ه دوای ئه‌و كاره‌سات ه ل ه سه‌ر هه‌ندێ كه‌ناڵی ڕاگه‌یاندن قسه‌م كرد ،به‌و هۆیه‌و ه مووچه‌كه‌یان لێ بڕیم و زۆر شتی دیك ه ك ه بۆ ئه‌و شه‌هیدان ه ئه‌نجام دران ،منیان بێ به‌ش كر ب ه هۆی قسه‌كردنم ل ه ڕاگه‌یاندندا .ده‌یانگوت چون الینگری په‌كه‌ك ه و یه‌كێتی ،الی ئێم ه قسه‌ت ناڕوات .كاتێ یارمه‌تی بۆ بنه‌ماڵه‌ی شه‌هیدان هات ،ل ه منیان شارده‌و ه و دایان ب ه كه‌سێك ك ه قه‌ت شه‌هیدیشیان نه‌بوو ،ته‌نانه‌ت ته‌له‌فۆنیشم بۆكرا و پێیان وتم ل ه به‌ر ئه‌و ه وامانكرد چون ل ه گه‌ڵ ڕاگه‌یاندنه‌كان قسه‌ت كردوه .من ل ه گه‌ڵ هه‌ر كه‌ناڵێكی ڕاگه‌یاندن قسه‌م كردو ه و ڕاستیه‌كانم باسكردوه. ئێستاش ده‌ڵێم یاڕه‌بی سه‌رنه‌كه‌ون و ئینشااڵ سه‌ركه‌وتووش نابن .ئه‌گه‌ر بابیشم بێت ،ئه‌گه‌ر خه‌یانه‌تی كرد ،یاڕه‌بی سه‌رنه‌كه‌وێت. ل ه كۆتاییدا داوا ل ه به‌رپرسانی حكومه‌ت ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر ب ه ڕاستی به‌رپرسن و خۆیان ب ه ئه‌ركدار ده‌زانن ،با ئه‌م هێرش و بومباردمانه‌ی سه‌ر قه‌ندیل و به‌گشتی كوردستان ڕاوه‌ستێنن ،ئه‌گه‌ر ب ه چاوپێكه‌وتن و ڕاوێژ بوو ه و یا ب ه هه‌ر شێوازێكی دیك ه بتوانن پێش له‌م كاره‌ساتان ه بگرن ك ه دووبار ه نه‌بێته‌وه .بۆچی ئه‌گه‌ر كه‌سێكی له‌و ده‌وڵه‌تان ه ده‌مرێت ،ده‌چن ه سه‌ردان ،ئه‌ی بۆ ناتوانن بۆ پێشگرتن ل ه كاره‌ساتی وه‌ها گفتوگۆیان ل ه گه‌ڵ بكه‌ن؟ پێیان ده‌كرێ، به‌اڵم نایكه‌ن ،چون شتێك ل ه نێوانیاندا هه‌یه ،بۆی ه ناتوانن ببن ب ه به‌ربه‌ست و داواكاری پێش بخه‌ن .ئه‌وان واژۆی په‌نجا ساڵه‌یان ل ه گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی توركیا كردوه. من وه‌كو تاكێك قه‌ت ناچم ه به‌رده‌ستی ئه‌و به‌رپرسانه‌و داوای هیچیان لێ ناكه‌م ،به‌اڵم سه‌د مه‌خابن ك ه خوێنی ئه‌و شه‌هیدان ه ب ه فێرۆ چوو .هه‌زاران هه‌زار فرمێسك ل ه ژیانمدا هه‌ڵئه‌رێژم ،ئه‌و كه‌س وكارم ئه‌گه‌ر ل ه شه‌ڕی په‌كه‌ك ه و توركیاش كوژرابا ،زۆر پێ خوه‌شحاڵ ده‌بووم ،نه‌ك ل ه ماڵی خۆیدا ب ه ته‌یار ه بكوژرێن.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
41
نەخێر بۆ دەوڵەتی بنەماڵەیی و دژە ژن لەئێراق وباشوری كوردستاندا ژنان خاوەنی مێژوویەكی دورودرێژن لەتێكۆشاندا .سەرەڕای هەموو رێگری وئاستەنگیەكانی سیستەم و هێزە دەسەاڵتدارەكان بەردەوام ژنان هەوڵیانداوە رۆلیان هەبێت لە هەموو كایەكانی ژیاندا .ئاشكرایە لە هەموو شەڕو كۆمەڵكوژییەكاندا ئەوەی پشكی شێری بەركەوتووە هەر ژنان بوون .لە ئەنفال و كیمیاباران بەروونی ئەمانە دەبینین .لەدوایشدا هێرشەكانی داعش لەسەر شەنگال ومەخمور و ڕاكردنی (پەدەكە) لە شەنگال و بەكااڵكردنی ژنان و فرۆشتنیان بە كۆمپانیا ئەوروپیەكان تەنها كۆمەڵكوژی فیزیكی گەلێك نیە .بەڵكوو لە كەسایەتی ژنی ئێزیدیدا كۆمەڵكوژی كه‌لتوری رەسەنی ژنانیان كردە ئامانج ،خواستیان ئیرادەی تەواوی ژنانی كورد بشكێنن ،بەاڵم ئاواكردنی هێزی پاراستنی ژنانی شەنگال و تۆماركردنی زۆرترین داستانی قارەمان وسەركەوتوانەی ژنانی كورد لە شەنگال و هەموو رۆژئاوای كوردستاندا ڕووی راستەقینەی داعش و (پارتی دیموكراتی كوردستان) و تەواوی هێزە كالسكیەكانی ئاشكراكرد ،كە چەندە بەكرێگیراوی دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانن .ئەم بەرخودانیە بێ وێنانەی شەرڤانانی ژنانی كورد ،سەرتاسەری جیهانی هەژاند راستەوخۆش كاریگەری لە سەرهەموو گەالنی ئێراق و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
42
باشوری كوردستان كرد. ژنانی ئازادیخوازو تێكۆشەر: وەك هەموو الیەك ئاگادارە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە یەكەم رۆژی ئاوابوونیەوە هەتا رۆژی ئەمڕۆ حكومەتێكی ناسەربەخۆ و وابەستەبووە .بە بەردەوامی ئەجیندای دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانی پێك هێناوە .بێگومانە لە پێناوی بەدەست هێنانی ئەم دەسكەوتانە بە هەزاران كەس لە پیاوان و ژنانی ئەم واڵتە گیانی خۆیان بەختكردووە .بە سەدان هەزار كورد كۆمەڵكوژكراون ،بەاڵم لەماوەی سااڵنی حوكمرانیاندا دەسەاڵتداران جگە لە كێشەو ئاڵۆزی و شەڕی ناوخۆیی و ژن كوشتن و هەژاری و كۆچی بەكۆمەڵی گەنجان بۆ دەرەوەی واڵت .هیچ خزمەتێكیان بەخەڵك نەكردووە. لەباشوری كوردستاندا بەالیەنی كەمەوە سااڵنە هەزار ژن دەبنە قوربانی و دەكوژرێن یان دەسوتێنرێن .ئەمە جگە لە هەموو جۆرەكانی توندوتیژی .حكومەتی هەرێمی كوردستان لەالیەن رێكخراوی مافی مرۆڤی نێو دەوڵەتیەوە چەندین جار هۆشیاری دراوەتێ لەسەر كوشتنی ژنان .بێگومان هۆكاری سەرەكی سیاسەت و یاسای حوكمەتی هەرێمی كوردستانە سەرەڕای كۆمەڵێك یاسا و گوتنی بریقەدار كەتەنها لەسەر كاغەزەكان نوسراون كاریان پێناكرێت .هەموو ساڵێك بەبڕیاری سەرۆكی هەرێم لەژێرناوی لێبوردنی گشتی كۆمەڵێك
پیاوی ژنكوژ ئازاد دەكرێت .ئێستاش نزیكەی سێ ساڵە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ رەوایەتێكی نەماوە نە پەرلەمانی هەیەو نەسەرۆكی هەرێمی یاساییە، كێشەكانی گەیشتۆتە لوتكەو چەندین ساڵە خەڵك بە كێشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی ئابوری و هەژاریەوە دەناڵینێت .لەماوەی 25ساڵی رابردووداو هەتا ئەمڕۆش تەنها یەك بنەماڵە لەسەر حوكمە .لەدوای ئەوەی تەواوی سەروەت وسامانی ئەم واڵتەیان بەهەدەرداوە و رادەستی دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانیان كردووە. ئێستا باس لە ئەنجامدانی ریفراندۆم و دەوڵەتی كوردی دەكەن. لەالی هەموو كەسێك روون و ئاشكرایە كاتێك پەدەكە تەنگاو دەبێت و لە پرۆژە هاوبەشەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی داگیركەردا ئەنجام ناگرێت دەست بە دروشمی ئاواكردنی دەوڵەت دەكات .ئەمەش وەك پیشەی هەمیشەییان بۆ كڕینەوەی خۆیان و هەڵخەڵەتاندنی ئیرادەی خەڵكە. ئێمە وەك رێكخراوی ژنانی ئازادیخوازی كوردستان كەناوەندەكەمان لە شاری كەركوكەو لەهەموو باشوری كوردستان و ئێراقدا كاردەكەین و زۆرترین خزمەتمان بە پرسەكانی ژنان كردووە .ماوەی سێ ساڵ و سێ مانگ دەبێت ئۆفیسی رێكخراوەكەمان لەهەولێر لەالیەن هێزەكانی پەدەكەوە داخراوەو دەستی بەسەر داگیراوە هۆكارەكی ئەوەیە كە ئێمە رێكخراوێكی رادیكاڵین و داكۆكی لە مافەكانی ژنان دەكەین و روی رەشی دەسەاڵت ئاشكرا دەكەین لە بەرامبەر ژنان .بێگومان تەنها رێكخراوەكەی ئێمە نیە بەدەیان رێكخراو لە هەوڵێر و دهۆك دەستیان بەسەردا گیراوە لەالیەن پەدەكەوە. ئێمە وەك (رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان) پێمان وایە كە پەدەكە دەیەوێت لەرێگەی ریفراندۆمەوە تەواوی هەڵوێستە نادیموكراتی و نانەتەوەیەكانی لەرێگەی و دوژمنایەتیەكانی لەبەرامبەر بەژن ریفراندۆمەوە بە فەرمی بكات .واتا كاردەكەن بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی بنەماڵەیی و دەوڵەتێكی دژە ژن و دژە نەتەوەیی بونیات بنێن .كە ئەمەش پیالنێكی تری دەوڵەتانی داگیركەری كوردستانە .ئەمە لە كاتێكدایە كە لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا گەلێك دەسكەوتی نەتەوەیی و دیموكراتی و دەسكەوتی سەركەوتنی ئیرادەی ژنان بەدەست هاتووە .بەتایبەتی لەرۆژئاوای كوردستاندا پێشكەوتووترین سیستەم بونیاتنراوە كە سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتیە. مۆدێلی دەوڵەت ـ نەتەوە مۆدێلی كۆنی سەدەكانی رابردوو بوو .دەوڵەت ـ نەتەوە زۆرترین عەقڵیەتی نەتەوەگەرایی و رەگەزگەرایی و دەسەاڵتگەرایی ودین و مەزهەبگەرایی وەك نەخۆشی شێرپەنجە توشی گەالنی ناوچەكەی كردەوە .بێگومانە گەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و كوردستان بەهۆكاری هەبوونی فرە نەتەوەیی و فرەئاینی و مەزهەبیەوە بەهیچ شێوەیەك لەگەڵ مۆدێلی دەوڵەت ـ نەتەوەدا ناگونجێ .دەوڵەت
بەهەموو جۆرەكانیەوە دوژمنی ژنە .چونكە دەوڵەت لە سەر بنەمای نكۆڵی كردن و كۆیلەكردنی ژنان پێشكەوتووە .دەوڵەت بەهیچ شێوەیك سەربەخۆیی ئاوا ناكات .هەربۆیە ئێمە لەجیاتی دەوڵەت ـ نەتەوە پرۆژە و مۆدێلی سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی گونجاو دەبینین كە پرۆژەی رێبەری گەلی كورد بەرێز "عەبدواڵ ئۆجەالنە" و پێشكەشی هەموو گەلی كورد ومرۆڤایەتی كردووە كە سیستەمێكی دیموكراتی گەالنەو پێشەنگایەتیەكەی لەالیەن ژنان و الوانەوە بەرێوە دەچێت .بە هەموو شێوەیەك سەربەخۆیی كوردستان گەرەنتی دەكات .ئێمە پێمان وایە تاكە سیستەم كە دەتوانێت گەرەنتی ئیرادەی سەربەخۆیی كوردو ژن بكات و ژن بتوانێ كێشەكانی تێدا چارەسەر بكات و پێشەنگایەتیەكی جەوهەری تێدا بكات سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتیە .لە گەڵ ئەم راستیانەدا ئەو حكومەتی هەرێمی كوردستانەی كە ئێستا نیمچە دەوڵەتێكە كە لە الیەن یەك پارتی و یەك بنەماڵەوە بەرێوە دەچێت .پارتی والیەنەكانی تر لەحوكمەتدا تەنها لە شكلدا هەن و هەبوونیان نیە .لە سایەی ئەم دەسەاڵتەدا زۆرترین كۆمەڵكوژی ئەنجامدراوە. بێگومانە كە بونیاتنانی دەوڵەتیش بەفەرمی كردنی تەواوی و كۆمەڵكوژییەكانی ژنانە . هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان لە ریفراندۆمدا بە "نەخێر" دەنگ دەدەین و دەڵێن نەخێر بۆ ریفراندۆم ،نەخێر بۆ دەوڵەتی بنەماڵەیی ،نەخێر بۆ دەوڵەتی ژنكوژ .داوا لە هەموو رێكخراوەكانی ژنان و رێكخراوە مەدەنیەكان و كەسایەتی رۆشنبیرو كەسانی دیموكراتخواز دەكەین هەمووان دەنگی نەخێر بەكار بهێنن ،ئێمە دەڵین نەخێر بۆ ریفراندۆم و دەوڵەتی بنەماڵە ،نەخێر بۆ ژن كوشتن ،نەخێر بۆ عەقڵیەتی پارچەگەری و نەخێر بۆ پەراوێزكردنی كەركوك و خانەقین و شەنگال و موسڵ .بەڵێ بۆ خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی و بەڵێ بۆ كۆنفیدرالیزمی دیموكراتی ،بەڵێ بۆ بەیەكەوە ژیانكردنی گەالن و هەموو باوەریەكان، بەڵی بۆ پێشەنگایەتی و ژنان ،بەڵێ بۆ یەكێتی نەتەوەی لەكوردستاندا ،بەڵێ بۆكۆنفیدراسیۆنی ژنانی كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستان ،بەڵێ بۆ هێزی پاراستنی هاوبەشانەی ژنان. رێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان 2017- 8-21
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
43
خاوه‌نداریه‌تی كردن ل ه ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن ه ئازادی ڕاسته‌قینه‌ی ژن هل خاوه‌نداریه‌تی كردن ه هه‌رێمی گه‌ریمان. ڕا و بۆچوونی چه‌ندین چاالكوانی چاالكی «ئازادی بۆ عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن» ل
ئه‌ندامی غه‌ریب چنور به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان
رێبه‌ر ئاپۆ الیه‌قی زیندانیكردن و ئه‌و گۆشه‌گیریی ه نیه ئێم ه وه‌كوو ڕه‌ژاك ل ه شارۆچكه‌ی كه‌الر و به‌شداربوونی هه‌رێمه‌كانی دیكه‌ش ده‌ستمان ب ه هه‌ڵمه‌تی "ئازادی بۆ رێبه‌ر ئۆجه‌الن" كردوه .وه‌كوو ئاگادارین ماوه‌یه‌كی درێژ ه ك ه هه‌واڵێك ل ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن نازانرێت و ته‌نانه‌ت ل ه الیه‌ن پارێزه‌ره‌كان و بنه‌ماڵه‌كه‌شیه‌و ه چاوپێكه‌وتن ئه‌نجام نه‌دراو ه و ئه‌مه‌ش بوه‌ت ه هۆی نیگه‌رانی گه‌لی كورد ب ه گشتی و ژنان به‌تایبه‌تی .ئێم ه وه‌كوو ژن رێبه‌ر ئۆجه‌الن ب ه پێشه‌نگی ژن ده‌زانین ل ه هه‌ر چوار به‌شی كوردستان .بۆی ه خاوه‌نداری كردنی ل ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن خاوه‌نداریكردن ه ل ه مافی ژنان و خاوه‌نداریكردن ه ل ه ڕێگایه‌كی ڕاست ،دروشمی ئێمه‌ش "ئازادی بۆ ئۆجه‌الن ،ئاشتی بۆ كوردستانه" .بێگومان كلیكی چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ب ه گشتی و كوردستان به‌تایبه‌تی ل ه ده‌ستی رێبه‌ر ئۆجه‌الندایه .ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه ل ه رۆژێكی وه‌كوو ئه‌مڕۆ ك ه رۆژی ئاشتی جیهانییه ،ئێم ه چاالكیی خۆمان ئه‌نجامدا و داواكارم ل ه هه‌موو ژنان و به‌تایبه‌تی ژنانی كورد ك ه خاوه‌نداریه‌تی ل ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن بكه‌ین. وه‌كوو ده‌زانین ئێستاك ه ل ه ئاستی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌دا
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
44
قه‌یرانی سیاسی ،ئابووری و ...قووڵ بوه‌ته‌و ه و زیاتر ل ه هه‌ر كه‌س ژن له‌م نێوانه‌دا ده‌بێت ه قوربانی و كلیكی چاره‌سه‌ری هه‌موو ئه‌م كێشان ه الی رێبه‌ر ئۆجه‌النه، بۆی ه پێویست ه ژنان خاوه‌نداریه‌تی ل ه رێبه‌ر ئۆجه‌الن بكه‌ن. ل ه ئه‌وروپا ،باكورو رۆژئاوا هه‌ڵمه‌تی چاالكی درێژخایه‌ن بۆ ئازادی رێبه‌ر ئۆجه‌الن پێشكه‌وتوو ه و ئێمه‌ش بڕیاریامان داو ه ك ه ب ه ئه‌نجامدانی چاالكی جیاجیا ل ه پاڵ خۆشك و براكانمان ل ه به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان و ده‌ره‌وه‌ی كوردستان بین و ل ه پێناو ئازادی بۆ رێبه‌ر ئۆجه‌الن تێكۆشانێكی هاوبه‌ش به‌ڕێو ه ببه‌ین .په‌یامێك به داگیركاران و زلهێزانی جیهانی بده‌ین ك ه ئیتر رێبه‌ر ئاپۆ الیه‌قی زیندانیكردن و ئه‌و گۆشه‌گیرییه نیه ،بۆی ه پێویست ه ب ه زووترین كات ده‌سه‌اڵتدارانی ناوچه‌كه ،نێوده‌وڵه‌تی و ئه‌و الیه‌ن و كه‌سانه‌ی ك ه ده‌ستیان ل ه پیالنگێڕیه‌كه‌دا هه‌بوو، جارێكی دیك ه ب ه خۆیاندا بچنه‌وه .ئێمه‌ش هه‌تا كۆتایی هاتن ب ه گۆشه‌گیری و ئازادبوونی ڕێبه‌ر ئاپۆ درێژ ه ب ه چاالكیه‌كانمان ده‌ده‌ین و ئیتر ناكرێ كه‌سایه‌تێكی گه‌ور ه وه‌كوو ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن ل ه زیندانی تاكه‌كه‌سی ئیمراڵیدا بێت. هه‌موو ژنان و به‌تایبه‌تی ل ه باشوری كوردستان قوربانی هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ن ك ه ل ه باشوردا هه‌یه، بۆی ه بانگم ئه‌وه‌ی ه ك ه بۆ كۆتایی هاتن به‌م كێشان ه بتوانن خاوه‌نداریه‌تی ل ه ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن بكه‌ن ،چون ته‌نیا ئه‌و ه ك ه هه‌تا ئێستا توانیوی ه تێكۆشان بۆ ئازادی ژن پێشبخات ،چون خاوه‌نداریه‌تی كردن ل ه ڕێبه‌ر ئۆجه‌الن خاوه‌نداریه‌تی كردن ه ل ه ئازادی ڕاسته‌قینه‌ی ژن.
سه‌میرا شه‌هابی ،خوێندكار
بە خەبات و هاودەنگیمان دەگەینە ئاسۆ من وەک کچێکی کوردو تاکێکی ناو ئەم گۆمەڵگایە بە ئەرکی سەرشانی خۆم دەبینم کە هەڵوێستم هەبێت له بەرامبەر هەر هێرش وکارێکی ناڕەوا کە دەرحەق بە گەلەکەم دەکرێت وبێگومان ئەنجامدانی ئەم چاالکییە لە دەڤەری گەرمیان و لە شاری کەالر ،بە مەبەستی ئیدانەکردنی گۆشەگیری وئەو گوشارانەیە کە لەسەر دۆخی ڕێبەر ئاپۆ دروست دەکرێت .هەروەها سیاسەتەکانی داگیرکاران ،سەلمێنەری ئەوەیە کە زۆرترین ڕێگا دەگرنە بەر بۆ لەناوبردنی ئێمەی کورد وکەسایەتییەک وەک ڕێبەرئاپۆ کە وەک مۆمێک بەردەوام ڕێگای یەک بەیەکمان ڕووناک دەکاتەوە وزیاتر چاومان دەکاتەوە لەئاست کردەوە چەپەڵەکانی دوژمن کە بەناو درواسێیەتی ودۆستایەتی هەوڵی لەناوبردنمان دەدەن. دەنگمان وهەڵبڕینی سەرشەقاممان هاتنە ویەکگرتووییمان ،ئەگەر بەتەواوی بە مافی ڕەوی خۆمان نەمانگەیەنێ ئەوا هیچ نەبێ چەند هەنگاوێک نزیکمان دەکاتەوە لەسەرکەوتن. بە خەبات و هاودەنگیمان دەگەینە ئاسۆ.
زارا ئه‌حمه‌د ،ئه‌ندامی دیوانی هه‌ڵبژاردنی ته‌ڤگه‌ری ئازادی
ئه‌گه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ ئازاد نه‌بێت ،ئێمه‌ی ژنیش ئازاد نابین
بۆ شه‌رمه‌زاركردنی گۆشه‌گیری ل ه سه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ ب ه ده‌سپێشخه‌ری ڕێكخراوی ژنانی ئازادی كوردستان (ره‌ژاك) و هاوكات ب ه به‌شداربوونی ته‌ڤگه‌ری ئازادی، ژنانی گه‌نج و ب ه ئاماده‌بوونی الیه‌نه‌كانی به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان ل ه شارۆچكه‌ی كه‌الر چاالكیه‌كی به‌ڕێو ه چوو .رێبه‌ر ئاپۆ ماوه‌ی 18ساڵ ه ل ه زیندانی تاكه‌كه‌سی ئیمراڵیدایه .بۆ دژ به‌م سیاسه‌ت ه نامرۆڤان ه ئامانجمان ئه‌و ه بوو ك ه ل ه دوو هه‌رێمی ڕاپه‌رین و گه‌رمیان چاالكی بكرێت و هه‌رێمه‌كانی دیكه‌ش به‌شدار ببن .ئاستی به‌شداربوون زۆر باش بوو و چاالكیش باش به‌ڕێو ه چوو. ئامانج له‌م چاالكی ه به‌رزكردنی چاالكی بۆ ئازادی ڕێبه‌ر ئاپۆ و البردنی ئه‌و گۆشه‌گیریی ه بوو ك ه 19 ساڵ ه ب ه پیالنێكی نێوده‌وڵه‌تی به‌ڕێو ه ده‌چێت .ئه‌م چاالكی ه هاوكات بۆ ئه‌و ه بوو ك ه كه‌سانی رۆشنبیر، خاوه‌ن ئیراد ه و فكری ئازاد و مافی مرۆڤ به‌رامبه‌ر به‌م ناعه‌داڵه‌تی ه بێده‌نگ نه‌مێنن و خاوه‌ن هه‌ڵوێست بن، ده‌نگمان بگه‌ینین ه یه‌ك .چو هه‌ركه‌س ك ه بیه‌وێت فكر و ڕامانی ئازادی هه‌بێت ،دوژمنان هێرشی ده‌به‌ن ه سه‌ر و ئامانجی ئه‌وه‌ی ه ئه‌و ده‌نگ ه ئازاد ه كپ بكه‌ن. سیسته‌می خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری ك ه ل ه هه‌موو جیهان ده‌نگی داوه‌ته‌وه ،سیسته‌می ڕێبه‌ر ئاپۆیه ،بۆی ه گرنگ ه ك ه ڕێبه‌ر ئاپۆ ئازاد ببێت .چون ئه‌گه‌ر رێبه‌ر ئاپۆ ئازاد نه‌بێت ،ئێمه‌ی ژنیش ئازاد نابین .ئامانج له‌و چاالكیه‌ش گوشار خستن ه سه‌ر دوژمنانی گه‌لی كورده. چون دوژمن ده‌یه‌وێت ئیمه‌ی كورد و به‌تایبه‌ت ژن ك ه ل ه گه‌ڵ له‌دایكبوونی ڕێبه‌ر ئاپۆ ل ه دایك بووین ،فێری بێ رێبه‌ر بوونمان بكات .بێگومان ڕێبه‌ر ئاپۆ به‌رده‌وام ده‌ڵێت ك ه من ل ه هه‌مووتان ئازادترم ،به‌اڵم بێگومان ئازادی جه‌سته‌یی ڕێبه‌ر ئاپۆ بۆ ئێمه‌ی گه‌لی كورد و ژنان زۆر گرنگ ه و ب ه به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی تێكۆشانی كه‌سایه‌تی ،فكری و كۆمه‌اڵیه‌تیمانه ك ه ده‌توانین ئازادی ڕێبه‌ر ئاپۆش گه‌ره‌نتی بكه‌ین .به‌تایبه‌ت ل ه باشوری كوردستان و ل ه قۆناخێكی وه‌هادا په‌ره‌دایین ب ه پرۆژ ه و فكری ڕێبه‌ر ئاپۆ ل ه پێناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و یه‌كساندا ده‌بێت ه هۆی ئه‌و ه ك ه زه‌مینه‌ی ئازادی رێبه‌ر ئاپۆش زیاتر بره‌خسێ و دوژمنانی گه‌لی كورد دان ب ه هه‌بوونی رێبه‌ر ئاپۆدا بنێن و پیالنه‌كانیان پووچه‌ڵ بێته‌وه. داواشم ئه‌وه‌ی ه ك ه هه‌ر كه‌سایه‌تێكی بیرو ڕای ئازاد با
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
45
ده‌نگی بخات ه پاڵ ده‌نگی ئێمه‌و ه و گۆشار بخه‌ین ه سه‌ر دوژمن با گۆشه‌گیری سه‌ر ڕێبه‌ر ئاپۆ كۆتایی بێت و هاوكات هه‌موو زیندانیانی سیاسی ئازاد ببن.
خه‌یاڵ خالید ،خوێندكار و ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی ژنانی گه‌نجی تێكۆشه‌ر
ڕێبه‌ر ئاپۆ وات ه ده‌نگی دیموكراسی و سیسته‌می كۆنفیدراڵی دیموكراتیك ب ه ده‌ستپێشخه‌ری ڕه‌ژاك ل ه ژێر دروشمی "ئازادی رێبه‌ر ئاپۆ ،ئاشتی بۆ هه‌موو جیهان" و ل ه رۆژی ئاشتی جیهانیدا ئه‌م چاالكیه‌مان ئه‌نجامدا .ئێمه‌ش وه‌كوو ژنانی گه‌نج له‌م چاالكیه‌دا به‌شدار بووین .ئاستی به‌شداربوون ب ه گشتی باش بوو .هه‌رێمه‌كانی باشور كه‌ركوك ،پێنجوێن ،سلێمانی و ناوچه‌كانی ده‌رده‌وری و هه‌رێمی گه‌رمیان ب ه گشتی به‌شداری ئه‌م چاالكی ه بوون و خه‌ڵكانی ده‌ره‌وه‌ی چاالكیش پێشوازی باشیان له‌م چاالكی ه كرد .ئاستی به‌شداربوونی گه‌نجانیش زۆر باش بوو ،چون هه‌موو گه‌نجان ل ه باشوری كوردستان باش ده‌زانن ك ه ڕێبه‌ر ئاپۆ ب ه هۆی تێكۆشان ل ه پێناو مافی گه‌لی كورد ئێستا ل ه زیندانی ئیمراڵیه. ل ه قۆناخێكی وه‌ها ك ه گشتی هه‌رێم و كوردستان ل ه ئاڵۆزی دایه ،ئازادی رێبه‌ر ئاپۆ ته‌نیا رێگا چاره‌سه‌ریه. ڕێبه‌ر ئاپۆ ئه‌و كه‌سایه‌ته‌ی ه ك ه به‌رامبه‌ر به‌م شه‌ڕه‌ی ك ه ل ه كوردستاندا گوڕ بووه ،ده‌نگی ئاشتیه .ڕێبه‌ر ئاپۆ وات ه ده‌نگی دیموكراسی و سیسته‌می كۆنفیدراڵی دیموكراتیك ،ئێمه‌ش ل ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه درێژ ه ب ه كارو خه‌باتتمان ده‌ده‌ین .ئه‌گه‌ر چی ده‌زانین ك ه رێبه‌ر ئاپۆ ل ه بواری فكره‌و ه زۆر ل ه هه‌موومان ئازادتره، به‌اڵم ل ه بواری جه‌سته‌ییه‌و ه ل ه ئیمراڵی ئه‌سیر كراوه، ئێمه‌ش ئه‌وه‌مان پێ قبووڵ ناكرێ و داوای ئازادبوونی رێبه‌ر ئاپۆ ده‌كه‌ین و ته‌نیا ئازادی رێبه‌ر ئاپۆی ه ك ه ده‌توانێ ئاشتی بۆ هه‌موو جیهان و گه‌لی كورد مسۆگه‌ر
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
46
بكات .ته‌نیا ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆیه ك ه هه‌موو ڕامان و بیرو باوه‌ڕی و نه‌ته‌و ه جیاوازه‌كانی قبووڵه .ته‌نیا ئه‌و ڕامانه‌ی پێكه‌و ه ژیانی ڕێبه‌ر ئاپۆی ه ك ه ده‌توانێ ئێم ه ل ه ئاگری ئه‌م شه‌ڕ ه ڕزگار بكات ك ه مرۆڤه‌كان به‌رده‌وامن ل ه كوشتن و بڕینی یه‌كتر. ئێمه‌ی ژنانیش پێویسته خاوه‌نداریه‌تی ل ه ڕێبه‌ر ئاپۆ بكه‌ین ،چون ل ه دوای مێژووی 5000ساڵه‌ی ئه‌قڵیه‌تی پیاوساالری ك ه ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگ ه و ژندا به‌تایبه‌ت سه‌پاوه ،ڕێبه‌ر ئاپۆ ته‌نیا كه‌سێك بوو ك ه توانی مێژووی ڕاسته‌قینه‌ی ژن ل ه نێو ئه‌م مێژوو ه ڕه‌شه‌دا ده‌ربخات و په‌رده‌ی ب ه سه‌ردا البات و ڕێوه‌به‌ری ژنانی قبووڵ كردو ه و ڕێگای ئازادی ب ه ئێمه‌ی ژن ناساندوه .هیوامان ئه‌وه‌ی ه ك ه ئیدی ژنان ئه‌و فكر ه ده‌سه‌اڵت و داگیركار ه قبووڵ نه‌كه‌ن و به‌رامبه‌ر به‌م فكر ه چه‌وسێنه‌ر ه خاوه‌ن هه‌ڵوێست بن و به ده‌نگ بێن .ب ه پێشه‌نگایه‌تی ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆ ئیتر ژنان پێشه‌نگایه‌تی بۆ كۆمه‌ڵگ ه ده‌كه‌ن و ل ه پێناو ئازادی و پاراستنی واڵتدا شه‌هیدیان داوه، ئیتر خۆیان ،خۆیان به‌ڕێو ه ده‌به‌ن و هێزی سیاسی، ڕێكخستنی و سه‌ربازی ژنان پێشكه‌وتووه .ئێمه‌ی ژنیش ب ه ڕێگای ئه‌م فكره‌یه‌و ه ك ه ده‌توانین بگه‌ڕینه‌و ه بۆ جه‌وهه‌ری خۆمان. بانگه‌وازی من تایبه‌ت بۆ ژنانی گه‌نجه ،ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ل ه بواری فكریه‌و ه ب ه ماڵ به‌ستراونه‌ته‌و ه و زیندانی كراون، پێویست ه ئیتر له‌و بیرۆك ه و ئازادی ساخت ه ده‌ربكه‌ن. پێویست ه ژنانی گه‌نج ئه‌و ه تێبگه‌ن ك ه ته‌نیا رویشتن ه ده‌ره‌و ه ل ه ماڵ ،رویشتن بۆ كافه‌ته‌ریا ،زه‌واج ب ه دڵی خۆت ئازادی نیه ،پێویست ه ل ه بواری فكره‌و ه خۆمان ئازاد بكه‌ین .ئیتر زۆڵم و زۆری ئه‌م ئه‌قڵیه‌ت ه قبووڵ نه‌كه‌ین و ئه‌و وزه‌ی ه ك ه ده‌رونماندا هه‌یه ،ده‌ریببڕین، به‌رده‌وام تێكۆشان بكه‌ین .تێكۆشانی ئێمه‌ی ه ك ه ده‌توانێ بۆ كۆمه‌ڵگ ه ببێت ه پێشه‌نگ و ڕێوه‌به‌ر ،چونك ه بنچین ه و ئه‌ساسی كۆمه‌ڵگ ه ژنان و گه‌نجانن .ئێمه‌ی ژنانی ،ئه‌ركمان قورس گه‌نج چون هه‌م ژنین و هه‌م گه‌نجین و مێژووییه .پێویست ه ئێمه‌ی ژنانی گه‌نج خاوه‌ن ل ه رێبه‌رمان ،ل ه نیشتمان و مافه‌كانمان ده‌ربكه‌وین .ئیتر به‌س ه بۆ بن ده‌ستكردنی نرخه‌كانمان .وه‌كوو ژنی گه‌نج ئیتر نابێت له‌م ئه‌قڵیه‌ت ه و سه‌پێنراوه‌كانیان بترسین و ل ه پێناو ئازادی خۆمان و ڕێبه‌رماندا بتوانین تێكۆشان بكه‌ین ،خۆمان په‌روه‌رد ه بكه‌ین ل ه چوارچێوه‌ی فكر و ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆدا ،هیوادارم ك ه هه‌موو ژنانی گه‌نج ل ه كوردستان خاوه‌نداریه‌تی ل ه فكرێكی وه‌ها مه‌زن بكه‌ن.
ئافرەتانی واڵتی من له پیاوانی گشت واڵتان ماندووترن بۆ کار و خەبات و واڵت ،له گشت هەوااڵنی خۆیان به هێزترن، دڵدارترن، ئاشق‌ترن، زۆر جوان‌ترن، ئافرەتانی واڵتی من، له پیاوانی گشت واڵتان پیاوترن چون هەموو کات له هەر شوێنێ بەجێ مابووی ،ئەوان حازرن. ئافرەتانی واڵتی من که دێنه گــۆ: دڵی هەمووان دەلەرزێنن، هەرگیز سەریان دانانوێنن تەنانەت گوللەشیان بۆ بێت چاوەکانیان ناتروکێنن! ئافرەتانی واڵتی من، دڵرفێنن، دڵرفێنن، زامدارترینن! «مه‌لكشا»
TRUSKA
”ژﻧﺎن ھﻤﺎی ژﯾﺎن ،ﺋﺎﺷﺘﯽ و ﺋﺎراﻣﯿﻦ“ رۆژی ﺟﯿﮫﺎﻧﯽ ﺋﺎﺷﺘﯽ ﻟﻪ ھﻪﻣﻮو ژﻧﺎن و ﮔﻪﻟﯽ ﺗﻜﯚﺷﻪر، ﺑﻪرﺧﯚدﺮ و ﺋﺎزادﯾﺨﻮاز ﭘﯿﺮۆز ﺑﺖ.