©2022 TYPO-GRACZE. Brutal Heavy Fast

Bronisław Zelek polski grafik, autor plakatów oraz projektant czcionek. Urodził się w 1935 roku w Nastasowie, zmarł 28 lutego 2018 roku. Studiował w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Początkowo na wydziale rzeźby, potem na wydziale grafiki w pracowni prof. Tomaszewskiego. Dyplom obronił w 1961 roku. Zaraz po studiach pracował jako wykładowca oraz asystent Henryka Tomszewskiego, działał również aktywnie w środowisku Polskiej Szkoły Plakatu. Później jednak porzucił projektowanie na rzecz żeglarstwa, podróży i poznawania świata. Chęć tworzenia nigdy go jednak nie opuściła i pod koniec życia założył swoją własną małą pracownię pod Wiedniem, w której oddał się malarstwu.

Podstawą kompozycji i ekspresji w plakatach Zelka były litery. Był mistrzem w kompilacji obrazu z typografią. Zajmował się głównie projektowaniem plakatów na potrzeby filmu. Mówił, że litery prześladują go przez całe życie co pokazywał w swoich najsłynniejszych dziełach. Znany był głównie ze swoich technik nakładania warstw graficznych i przeplatania obrazu z typografią. Wpływ Pol-

skiej Szkoły Plakatu na Zelka zadziałał w odwrotną stronę, gdyż pomógł stworzeniu jego indywidualnego, oryginalnego stylu. Jego prace dalekie były od barwnych cyrkowych przedstawień. Zelek stał się mistrzem grania na emocjach widza, świetnie ukazując temat filmu. Monochromatyczna skotrastowna, wręcz graficzna, wyrazista fotografia tzw. fotos filmowy był elementem wyróżniającym Zelka od twórców działających w tamtym okresie.

Bronisław Zelek zapisał się w historii polskiego plakatu głównie jako realizator tematów filmowych, choć odnajdywał się także w innych gatunkach. Projektował dla Polskiej Federacji Jazzowej, był także autorem jednego z najpiękniejszych plakatów Chopinowskich. Jednak to plakat filmowy, ze specyficznym sposobem traktowania fotosów, skrajnie oszczędną kolorystyką i zintegrowaną z obrazem typografią, sprawił, że Zelek rozpoznawany jest jako specjalista od ukazywania grozy. Polski plakat filmowy charakteryzowała niedostępność fotosów. Dlatego graficy zmuszeni byli radzić sobie bez

nich lub pracować na pojedynczych, nie zawsze aktualnych wizerunkach gwiazd, stąd sporadyczna obecność fotografii w plakacie polskim tego czasu. Bronisław Zelek był tu wyjątkiem, często ich używał, jednak dość mocno ingerował w nie plastycznie. Sprawiał, że pierwotny fotograficzny materiał stawał się jedynie podkładem. Plakaty filmowe skierowane do widzów o mocnych nerwach to niewątpliwie specjalność Zelka. „Głód” z 1967 roku odwołuje się do pierwotnego lęku, płynącego spoza ludzkiej świadomości. Mocna typografia połączona z wręcz graficznym przedstawieniem ludzkiej głowy

idealnie obrazuje klimat filmu i wzbudza u widza niepokój i strach. Do grupy mrocznych plakatów Zelka należy także plakat do filmu „Ptaki” (1965) Alfreda Hitchcocka, którym artysta debiutował jako uczestnik warszawskiego Biennale (w pierwszej edycji w 1968 roku). Złowrogi trzepot liter, misz-masz różnorodnych czcionek działa na widza synestezją zmysłów. Prześwit między napisami w prawej części kompozycji wzmaga efekt narastającego zagrożenia, wszak ta pustka zaraz zapełni się czernią skrzydeł. Wolna przestrzeń poniżej uskrzydlonej czaszki otwiera ruch ku dołowi, zwalnia miejsce dla osiadającego na ziemi stada. Widz ogłuszony husarią liter musi stanąć oko w oko z grozą i własnym strachem. Zdecydowanie lżejszy nastrój panuje w plakacie do filmu „Późne popołudnie” Andrzeja Ścibora-Rylskiego (1964). Fotografie aktorów, oczywiście o zredukowanej kolorystyce wplecione są w tekst, niczym dodatkowe litery. Pu-sta przestrzeń na górze buduje intrygujący kontrast z rozedrganą, żywą dolną częścią plakatu. Z kolei w „Pierwszym krzyku” (1965) napięcie buduje ostry kontrast między plamą włosów a białą płachtą tła. Bohaterowie szepczą do siebie drobniutkimi literami. Widz, postawiony w roli podsłuchującego intymną rozmowę, niemal słyszy ich głosy. Dwa tygodnie we wrześniu” (1972) oparte są na sugerowanej, optycznej diagonali rozciągniętej pomiędzy dwiema dłońmi, pomiędzy którymi przesypują się drobinki wyimaginowanego deszczu.

Przygoda Zelka z typografią zaczęła się od przeziębienia. Siedział w domu, a po biurku walały się typograficzne szkice. Odwiedziła go dziewczyna, która wypełniła jego szkice będące obrysem liter. Zelek wysłał te szkice na konkurs, który organizowała francuska firma Mecanorma. Okazało się, że konkurs wygrał, wraz z otrzymaniem pierwszego miejsca. Zelek w swoich typograficznych projektach zawsze poszukiwał innych rozwiązań co czyniło jego projekty autentycznymi i wtjątkowymi.

W erze analogowej, New Zelek był to najpopularniejszy na świecie krój pisma z polskim paszportem, wydany przez specjalizującą się w metodzie kalkomanii francuską Mecanormę. Kanciasty krój funkcjonował ponad muzycznymi podziałami. Wykorzystano go między innymi na okładach płyt hiphopowych:

Sokół ft. Pono (Ty przecież wiesz co), hiphopowo-popowych Black Eyed Peas, house’owego duetu Basement Jaxx, zakopiańskiego zespołu ludowego Maśniaki (podwójny album z 1978 roku), dyskotekowej składanki Marco i na okładce ścieżki dźwiękowej horroru The Evil Dead (1981). New Zelek to także fa-

woryt twórców polskiej reklamy i drobnych przedsiębiorców z okresu PRL-u. Był widoczny na szyldach i muralach, reklamował ubiory (Otex), branżę restauratorską oraz usługi stomatologiczne spółdzielni pracy lekarzy Vita. Przez dwa lata (1980/82) litery Zelka obecne były w logotypie Microsoftu. To także

oficjalne pismo energetycznego giganta Wien Energie oraz ulubiony krój polskiego przemysłu ciężkiego. Jaskrawozielone litery do dzisiaj widnieją na różowej elewacji kopalni Halemba. Z czasem New Zelek doczekał się kilku cyfrowych adaptacji, między innymi w cyrylicy, nigdy jednak nie były one konsulto-

wane z autorem. W końcu po latach pojawiła się wersja Mariana Misiaka. New Zelek Pro jest to jedyna oficjalna i zaaprobowana przez twórcę cyfrowa wersja kroju New Zelek. Zawiera szeroką paletę znaków łacińskich i cyrylicy. Dostępna jest również wersja arabska. Oprócz bogatego kerningu (ponad 9 000 par)

w foncie można znaleźć dwa typy rozwiązań znaków diakrytycznych oraz obszerny zestaw dodatkowych glifów.

Wzornik przedstawiający wszystkie kroje pisma zaprojektowane przez Bronisława Zelka dla francuskiej firmy Mecanorma. Jego koncepcja typograficzna opierała się na rozwiązywaniu pewnych problemów. W kroju Zelek Shadline widać skomplikowaną izawiłą budowę liter nawiązujących do figury niemożliwej. Kroje te były wykonane pod technologię dry transfer czyli kalkomanię.

Pismo akcydensowe zaprojektowane w latach 1971/73 przez Bronisława Zelka w czterech odmianach: bold, outline, shadline i black. Krój produkowany był na nośnikach transferycznych (typu letraset) we francuskiej firmie Mecanorma. Przykład przedstawia odmianę Zelek Black z cyrylicą.

Popularne w Europie pismo akcydensowe zaprojektowane w latach 1973/74 przez Bronisława Zelka z przeznaczeniem na nośniki transferyczne (typu letraset) francuskiej firmy Mecanorma. Najbardziej znaną digitlizację kroju New Zelek z odminą cyrylicy wykonał Aleksy Kustow w 1993 roku dla moskiewskiej firmy Paratype.

Pierwotna nazwa zawierać miała dopisek 45, co nawiązywać miało do charakterystycznych łączeń i ścięć liter pod katem czterdziestu pięciu stopni. Celem autora było również wyrównanie przestrzeni między literami względem interlinii. Miało to służyć wizualnej ciężkości kroju oraz jego silnej geometryzacji. Agresywne cięcia sprawiają wrażenie pędu liter, a słowa układają się w abstrakcyjny, wzorzysty blok ciężkiego tekstu.

Zaprojektowany przez Bronisława Zelka najpopularniejszy polski krój z epoki analogowej, mimo że nigdy nie wyszedł z mody, w końcu powrócił w wersji Pro. W dawnych czasach New Zelek był powszechnie używany w jedynej słusznej reklamie w komunistycznej Polsce. Potem stał się międzynarodowy. Być może widzieliście ten krój na okładkach niektórych znanych albumów muzycznych. Czcionka pierwotnie stworzona w medium suchego transferu dla francuskiej firmy Mecanorma w 1974 roku, po ponad 40 latach została poddana cyfrowej adaptacji we współpracy z autorem. Krój został obszernie skernowany – opracowano ponad 9000 par i wiele dodatkowych znaków, których nie było w wersji analogowej. Wersje połączone i niepołączone pozwalają na kreatywne rozwiązania przy użyciu liter ze znakami diakrytycznymi.

Wydane przez: Instytut Sztuk Plastycznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Koncepcja publikacji: Agnieszka Jończyk agnieszkajonczyk@vp.pl Projekt graficzny, skład i przygotowanie do druku: Agnieszka Jończyk Redakcja i korekta: Grzegorz Izdebski Wydrukowano na papierze: Munken Lynx Rough 100g/m2 Złożono krojami: Grenze i New Zelek Pro

Projekt zrealizowano w ramach przedmiotu „Projektowanie publikacji” w Instytucie Sztuk Plastycznych w Cieszynie pod kierunkiem mgr. Grzegorza Izdebskiego. Dobór tekstów z dziedziny projektowania graficznego, typografii oraz literatury stanowi subiektywny wybór autora publikacji. Autor publikacji nie posiada żadnych praw własnościowych ani majątkowych względem fragmentów tekstów i fotografii jednocześnie oświadcza się, że zebrane materiały zostały użyte wyłącznie w celach dydaktycznych bez zamiaru do dalszego rozpowszechniania w celach zarobkowych. | www.us.edu.pl