Ken jij je rechten als patiënt?

Tekst: Lynn De Pelsmaeker – Foto’s: Pixabay

Regelmatig vragen patiënten welke

rechten ze hebben in de geestelijke

gezondheidszorg (GGZ).

Niet iedereen weet dat deze rechten

bestaan of wat ze in de praktijk

betekenen. Een gesprek hierover

met Isabelle Dewinkeler (coördinator

van de externe ombudsfunctie GGZ

van het VLOGG, Vlaams Overlegplatform

Geestelijke Gezondheid ) en Clara

Overlaet-Michiels (externe ombuds-

vrouw van het VLOGG).

De wet op patiëntenrechten geldt voor zowel de somatische als de psychiatrische zorg. Hebben jullie de indruk dat deze rechten voldoende gerespecteerd worden binnen de geestelijke gezondheidszorg?

Clara: ‘Mocht dit het geval zijn dan zouden we geen werk meer hebben (lacht).’ Isabelle: ‘Wij merken vooral dat ze bij hulpverleners én patiënten niet altijd voldoende gekend zijn. Iets moet natuurlijk gekend zijn voor het gerespecteerd kan worden. Daarom geven we momenteel vormingen over patiëntenrechten en maken we de ombudsfunctie bekend aan hulpverleners in wording.’ Clara: ‘Tijdens mijn opleiding als psycholoog en psychotherapeut kwamen de patiëntenrechten als thema nooit aan bod.’

Welke rechten zijn het minst gekend?

Isabelle: ‘De patiëntenrechten zijn in hun geheel onvoldoende gekend.’ Clara: ‘We merken dat het opvragen van het medisch dossier door de patiënt niet echt ingebed is. Dit in tegenstelling tot de somatische sector. De meest voorkomende klachten door het niet respecteren van de patiëntenrechten gaan over de kwaliteit van zorg, het verloop van een gedwongen opname en het recht op voldoende informatie. De arts moet zijn patiënt voldoende informeren over de behandelopties zodat die kan beslissen of een behandeling al dan niet gestart of verdergezet wordt. Hier komt de discussie over de wilsbekwaamheid van de patiënt vaak naar voor.’

Kan je bijvoorbeeld verplicht worden om bepaalde medicatie in te nemen?

Clara: ‘In onze vorming rond patiëntenrechten hebben we een casus van een vrouw in gedwongen opname die aangeeft te slaperig te zijn door de voorgeschreven medicatie. Daardoor functioneert ze helemaal niet. Ze weigerde deze medicatie een aantal keer, maar hulpverleners bleven pushen om ze toch te nemen, waardoor ze plooide. De vrouw omschreef dit als schijnparticipatie.’ Isabelle: ‘Hoe pak je dit dan aan als ombudsvrouw, Clara?’ Clara: ‘Ik merk dat men vaak pas achteraf met dergelijke klachten naar ons komt, zeker bij een gedwongen opname. Maar zelfs in dit gedwongen statuut blijft het beluisteren van de patiënt en het op maat werken belangrijk. Het is uiteraard niet evident om in een crisis voor je rechten op te komen, omdat je juist dan niet in je sterkte staat. Ook het vertrouwen in hulpverleners is er dan niet altijd en dat maakt de stap naar een ombudsdienst groot. Maar eigenlijk is het zo dat hoe sneller je ons betrekt bij problemen die je niet meer met je hulpverleners kan bespreken, hoe beter. Zo bemiddelde ik rond de invulling van een gedwongen opname voor iemand. Ook daarin heb je een keuze. Het leidde ertoe dat de patiënt zijn wens om zijn gedwongen opname ambulant verder te zetten, gerespecteerd zag.’

Wie zich zelf niet sterk genoeg voelt om voor zijn rechten op te komen of zorgbeslissingen te nemen, kan hiervoor beroep doen op een vertrouwenspersoon. Ook dit recht is vaak niet gekend.

Isabelle: ‘Een vertrouwenspersoon kan je helpen om op het moment zelf in gesprek te gaan en niet achteraf. Je kiest zelf wie je vertrouwenspersoon is en of hij/zij je bijstaat tijdens een consultatie, bij de inzage in je patiëntendossier, bij het neerleggen van een klacht, enzovoort. Een vertrouwenspersoon ondersteunt je in het beoefenen van je rechten. Een vertegenwoordiger daarentegen is iemand die je rechten afdwingt als je daar zelf niet meer toe in

staat bent. Bijvoorbeeld als je minderjarig bent, in coma ligt, wilsonbekwaam bent, of dementie hebt. Zowel je vertrouwenspersoon als vertegenwoordiger kan je laten registreren in je dossier.’

Hebben jullie de indruk dat psychiatrische patiënten te snel als wilsonbekwaam bestempeld worden? Met als gevolg dat ze onterecht inspraak in hun behandeling verliezen?

Clara: ‘Vermoedelijk gebeurt dit het meest in een gedwongen opname, maar dan nog kan iemand beslissingsbekwaam zijn.’ Isabelle: ‘Als we het gevoel hebben dat een patiënt wel degelijk bekwaam is om beslissingen te nemen, spreken we hulpverleners hier op aan. We vinden het belangrijk dat een patiënt altijd beluisterd wordt. Iemand negeren omdat hij/zij oud is, chronisch psychiatrisch ziek is of een bepaald ziektebeeld heeft, is een schending van de patiëntenrechten. Als wij een aanmelding krijgen als ombudsdienst, behandelen wij deze altijd, ongeacht iemands problematiek.’ Clara: ‘Soms zitten hulpverleners te dicht op een ziektebeeld, waardoor ze veel zaken daaraan toewijzen. Evengoed kan ook de patiënt in een bepaalde rol zitten omwille van zijn problematiek. Het is dan goed dat een ombudspersoon de situatie met een frisse en neutrale blik bekijkt.’ Meestal is iemand nooit continu wilsonbekwaam. Soms kan de wilsbekwaamheid ook herzien worden bij een verbeterde mentale toestand. Bovendien kunnen er in tijden van crisis ook heldere momenten zijn. Het helpt dan om er even wat tijd te laten overgaan tot er wel onderlinge communicatie mogelijk is.’

Hebben jullie concrete voorbeelden van vragen die de ombudsdienst regelmatig krijgt?

Clara: ‘We krijgen veel vragen rond isolatie. Bijvoorbeeld van iemand die vindt dat men te weinig kwam kijken hoe het ging of over hoe de isolatie concreet verliep. We krijgen ook veel vragen over een gebrek aan duidelijke informatie of uitleg. Zo begreep een man niet waarom hij ineens in dagtherapie moest en niet langer in opname mocht blijven. Informatie bij elke stap in het behandelproces is zeer belangrijk zodat het voor de patiënt duidelijk wordt waarom iets wordt beslist. En deze informatie moet regelmatig herhaald worden. Niet iedereen kan alles meteen onthouden en begrijpen. Zeker niet in crisis momenten.’ Isabelle: ‘Familie en naasten contacteren ons geregeld omdat ze het gevoel hebben in de kou te blijven staan. Ook zij moeten mits goedkeuring van de patiënt betrokken en geïnformeerd worden.’ Clara: ‘Ook de vraag tot inzage in het eigen patiëntendossier komt vaak terug. Je mag dit als patiënt inkijken of een kopie vragen. Tenzij de hulpverlener beslist dat het schadelijk is, bijvoorbeeld bij suïcidegevaar of bij een zware psychose. Dan kan een arts dit tijdelijk weigeren. Ook als er een vermoeden is dat het voor derden gebruikt zal worden, mag inzage geweigerd worden.’

Wat kan iemand doen als zijn rechten geschonden zijn maar niet meer wil bemiddelen?

Isabelle: ‘Wie de stap naar een ombudspersoon zet, gaat voor een bemiddeling. Als je vindt dat je rechten geschonden zijn en de relatie met de hulpverlener niet meer te herstellen is, dan ben je de fase van bemiddeling voorbij. Je kan dan een klacht indienen bij het agentschap Zorg en Gezondheid, de Orde der Geneesheren, de beroepsvereniging van de hulpverlener of bij de interne klachtenprocedure van de voorziening. Je kan eventueel ook met je bewindvoerder of advocaat bekijken welke juridische stappen je kan zetten. Als ombudsdienst kunnen we jou uiteraard op een correcte manier doorverwijzen en de juiste contactgegevens van de betrokken diensten bezorgen. Maar wij zijn zelf geen advocaat. Soms hebben patiënten hier een verkeerd beeld over.’ Clara: ‘Als je wel voor bemiddeling wilt gaan, zijn we via verschillende kanalen beschikbaar. Zo zijn er regelmatig permanenties in het ziekenhuis zelf; deze worden via affiches en folders bekend gemaakt op de afdeling. Daarnaast kunnen mensen ons via telefoon, mail (info@ombudsggz.be) en zelfs chat (https://overlegplatformgg.sittool.net/chat?source=website_name) bereiken. Een bemiddeling kan live met alle partijen, maar je kan ook opteren voor een pendelbemiddeling. Die laatste optie is er voor mensen die zich onvoldoende sterk voelen om rechtstreeks in gesprek te gaan met de hulpverlener. Voorts motiveren en coachen we patiënten rond hoe ze een bepaald probleem kunnen aanpakken. Soms heeft de patiënt de voorziening al verlaten en wil men enkel een aanmelding doen zonder er een bemiddeling aan te koppelen. Wij zijn dan eerder een luisterend oor en registreren de melding, zoals alle meldingen, in ons jaarverslag.’

Je kan dus ook achteraf nog problemen bij jullie melden?

Isabelle: ‘Het is altijd nuttig om dingen die fout liepen bij ons te melden. Soms kan dit helpen om op structurele wijze zaken in een voorziening te veranderen.’ Clara: ‘Ik merk dat het voor patiënten vaak makkelijker is om pas achteraf over de moeilijkheden te praten, dan op het moment zelf. Het is dus een groot voordeel dat we ook deze meldingen mogen behandelen. Het kan een helende factor zijn. Voor beide partijen zelfs, want ook bij een hulpverlener kan een conflict blijven spoken. Wij kunnen helpen om een slechte ervaring af te sluiten. Er staat geen enkele termijn op de situaties die we behandelen. Het is dus niet zo dat je ons binnen het jaar moet gecontacteerd hebben.’

Hebben jullie nog een boodschap voor onze lezers?

Isabelle: ‘Bekijk de patiëntenrechten eens proactief, ook al heb je ze nu niet meteen nodig. Besef dat ze er zijn en praat er met anderen over. Zo kan de bewustwording rond deze rechten alleen maar groeien.’ Clara: ‘Iedereen kan patiënt zijn of worden. Het is dus zeer nuttig dat mensen op voorhand stilstaan bij hun rechten.’ Isabelle: ‘We gaan soms heel losjes over vragen die op het eerste zicht eenvoudig lijken zoals: ‘mogen ze op spoed jouw medisch dossier volledig inkijken?’. Velen antwoorden daar ‘ja’ op zonder stil te staan bij de vraag of ze dit echt willen en wat dit concreet betekent. Het is handig om daar op voorhand eens over na te denken, zeker met de elektronische patiëntendossiers. Ga dus bewust met zulke beslissingen om.’

Patiëntenrechten: heb jij ze op een rijtje?

Patiëntenrechten gelden zowel voor de lichamelijke als geestelijke gezondheidszorg, ook tijdens een gedwongen opname.

1. Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening:

De zorgverlener moet je op een goede en zorgvuldige manier behandelen, respectvol zijn en rekening houden met je behoeftes. Je moet erop kunnen rekenen dat hij gebruik maakt van de beschikbare medische kennis en technologie. Hij moet ook op de hoogte zijn van de geldende wetenschappelijke normen en aanbevelingen.

2. Recht op vrije keuze van je zorgverlener en second opinion:

Je hebt als patiënt het recht om zelf een zorgverlener te kiezen. Je mag die keuze op elk moment herzien. Je keuzevrijheid blijft ook gelden wanneer je naar een andere zorgverlener wordt doorverwezen. MAAR het recht op vrije keuze van zorgverlener is niet absoluut. In een aantal situaties wordt het door de wet beperkt. Dat is bijvoorbeeld het geval in het kader van de arbeidsgeneeskunde of voor mensen met een psychische aandoening die gedwongen werden opgenomen. Het recht kan ook beperkt worden door de organisatie van de gezondheidszorg zelf. In een ziekenhuis bijvoorbeeld kan je niet altijd vrij kiezen omdat er misschien maar één gynaecoloog, één geriater of één uroloog aanwezig is. Een tweede advies? De wet geeft je ook het recht om een tweede zorgverlener te raadplegen. Zo kan je een tweede advies over je gezondheid vragen of kan je van zorgverlener veranderen wanneer je dat wil.

3. Recht op informatie over je gezondheidstoestand:

Je hebt recht op alle informatie, zoals diagnose en prognose, behandelingsopties en de (financiële) gevolgen hiervan. De zorgverlener moet je deze informatie op een duidelijke en begrijpbare manier meedelen. Hij dient zich dus aan te passen aan jouw beperkte medische kennis, opleidingsniveau, emotionele toestand …

Je kan ervoor opteren bepaalde informatie niet te willen weten. Deze wens moet je uitdrukkelijk uitspreken en zal door de zorgverlener in je dossier genoteerd worden. Een uitzondering hierop is bv als je medische toestand een gevaar vormt voor derden; bijv. hepatitis of een aidsbesmetting. Wanneer de zorgverlener vermoedt dat bepaalde informatie je gezondheid ernstig kan schaden, kan hij beslissen om je (tijdelijk) niet alles te vertellen. Dit noemen we de ‘therapeutische exceptie’. De zorgverlener moet dan vooraf een collega raadplegen en moet een schriftelijke motivering aan je patiëntendossier toevoegen. Heb je een vertrouwenspersoon aangeduid? Dan moet de zorgverlener hem ook informeren. Van zodra de informatie niet langer een gevaar voor je gezondheid vormt, is de zorgverlener opnieuw verplicht je in te lichten.

4. Recht op geïnformeerde toestemming:

Je hebt als patiënt het recht om bij iedere tussenkomst van een zorgverlener je toestemming te geven of te weigeren. Geen enkele handeling kan zonder je toestemming opgestart, voortgezet of stopgezet worden. Je kan dus niet verplicht worden om een behandeling te ondergaan. Dit kan expliciet zijn, bijvoorbeeld via mondelinge toestemming. Stilzwijgend kan ook, bijvoorbeeld door je arm uit te steken om bloed te laten afnemen.

Voor je kan toestemmen, moet de zorgverlener je volledig informeren over de volgende dingen: het doel, de aard, de graad van urgentie, de duur, de frequentie, de relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico’s verbonden aan de tussenkomst, de nazorg, de mogelijke alternatieven, de financiële gevolgen, andere relevante verduidelijkingen. De zorgverlener moet je steeds alle informatie geven. Als het gaat om informatie over een tussenkomst, mag hij zich dus niet beroepen op de therapeutische exceptie.

Je mag steeds je toestemming voor een bepaalde tussenkomst weigeren of intrekken. De zorgverlener is verplicht je te informeren over de mogelijke gevolgen van je weigering of intrekking van je toestemming. Hij moet je beslissing volledig respecteren. Het weigeren of intrekken van je toestemming mag er niet toe leiden dat je recht op kwaliteitsvolle zorg in het gedrang komt. Je kan ook nu al een weigering voor een bepaalde behandeling vastleggen voor wanneer je zelf niet meer in staat bent om je rechten uit te oefenen. Dat kan je door schriftelijk een negatieve wilsverklaring op te stellen.

Het is belangrijk dat deze verklaring ondubbelzinnig is opgesteld zodat er over je wil geen twijfel mogelijk is. De wilsverklaring moet volledig gerespecteerd worden. Wat als een zorgverlener je toestemming niet kan vragen omdat je bijvoorbeeld bij een ongeval bewusteloos raakt maar je toch dringend behandeld moet worden? De zorgverlener moet dan alle behandelingen starten die hij noodzakelijk acht. Hij moet steeds handelen in het belang van je gezondheid. Bovendien moet hij in je patiëntendossier vermelden dat er geen toestemming werd gegeven en dat het om een spoedgeval ging. Zodra je toestand het weer toelaat of men je vertegenwoordiger kan bereiken, zijn je rechten weer helemaal van kracht.

Enkel een wilsbekwame patiënt kan een geldige toestemming geven. Een gedwongen opname brengt echter niet noodzakelijk wilsonbekwaamheid met zich mee. De zorgverlener zal moeten beoordelen of je al dan niet in staat bent om je rechten als patiënt uit te oefenen. Als dat niet het geval is, moet de vertegenwoordiger je belangen verdedigen. In principe kan je niet zonder jouw toestemming of die van je vertegenwoordiger behandeld worden. In de praktijk gebeurt dit echter dikwijls toch.

5. Recht op inzage en/of kopie van je medisch dossier:

Je hebt recht op een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard patiëntendossier. Je kan een zorgverlener altijd vragen een bepaald document aan je dossier toe te voegen. Als een arts bijvoorbeeld een onderzoek weigert, vraag dan om deze weigering en de motivatie hiervoor in je dossier te laten noteren. Je mag dus verzoeken je eigen dossier in te kijken. De zorgverlener moet hier binnen de 15 dagen aan tegemoetkomen.

Informatie over derden en de persoonlijke notities van de zorgverlener vallen hier niet onder. Persoonlijke notities zijn zaken die niet met andere teamleden gedeeld worden. Je vertrouwenspersoon mag je hierin bijstaan of je dossier voor jou bekijken mits jouw toestemming. Als je vertrouwenspersoon zelf zorgverlener is, mag hij/zij wél de persoonlijke notities van de arts bekijken. Je mag ook een kopie van je dossier vragen. Soms zijn de kopieerkosten dan voor jouw rekening.

6. Recht op bescherming van je persoonlijke levenssfeer:

Dit hangt nauw samen met je recht op privacy en het medisch beroepsgeheim. Zorgverleners mogen geen informatie over jou aan derden verstrekken. Ook bij het toedienen van zorgen heb je recht op je privacy. Enkel bevoegden zijn hierbij aanwezig, alle anderen hebben jouw toestemming nodig. Dit wil zeggen dat je het recht hebt een stagiaire te weigeren.

7. Recht op pijnbehandeling:

De behandelaar moet de pijn voorkomen, evalueren, behandelen en verzachten.

8. Recht om klacht neer te leggen:

Om ervoor te zorgen dat de verschillende rechten van de patiënt geen ‘lege doos’ blijven, maar daadwerkelijk door zorgverleners worden nageleefd, voegde de wetgever het recht op klachtbemiddeling als ‘stok achter de deur’ aan de wet toe. Het recht om klacht neer te leggen bij een bevoegde ombudsdienst vormt dan ook het sluitstuk van de wet.

De ombudspersoon beluistert je klacht, bemiddelt tussen de betrokken partijen en zoekt naar een bevredigende oplossing. Het is belangrijk om op te merken dat het hier enkel gaat om klachtenbemiddeling en niet om klachtenbehandeling. De ombudspersoon kan dus niet oordelen over je klacht. Als er geen oplossing wordt bereikt, zal je in ieder geval geïnformeerd worden over mogelijke verdere stappen.

Afhankelijk van de persoon of dienst waarover je een klacht hebt, kan je terecht bij een lokale ombudsdienst in het ziekenhuis, een externe ombudsdienst binnen de geestelijke gezondheidszorg of bij de federale ombudsdienst. Je bent niet verplicht beroep te doen op de interne ombudsdienst als je liever opteert voor een onafhankelijke en dus externe bemiddeling. Interne en externe bemiddeling kan niet tegelijkertijd plaatsvinden.

____ Bron: http://vlaamspatientenplatform.be/uploads/documents/ Brochure_vpp_Patienenrechten.pdf

Meer info:

• www.ombudsfunctieggz.be • Brochure ‘Wet rechten van de patiënt’ www.health.belgium.be/nl/brochure-patientenrechten • Waar klacht neerleggen? http://vlaamspatientenplatform.be/ themas/klachten-1