WELKOM OP DE AGORA

W

ELKOM OP DE AGORA!

HOOFDSTUK

FILOWIE EN FILOWAT? HOOFDSTUK 1 11

HOOFDSTUK 1 F ILOWIE EN FILOWAT? In dit hoofdstuk reflecteer je aan de hand van voorbeelden over de eigenheid van het filosofisch denken en begrijp je de basisvaardigheden die daarvoor nodig zijn. Je past daarna die vaardigheden toe om zelf te filosoferen en een filosofisch onderzoek uit te voeren. Je leert ook een filosofische tekst analyseren en zelf schrijven. WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd. Ik beschrijf in eigen woorden wat filosofie, een filosofische vraag, een filosofisch gesprek, een argument, een filosofische discussie en rationeel kritisch denken is. Ik begrijp dat de filosofische grondhouding bestaat uit verwondering en twijfel. Ik herken een filosofische vraag aan de hand van een aantal kenmerken. Ik leg uit in eigen woorden wat het verschil is tussen een alledaagse vraag, een wetenschappelijke vraag en een filosofische vraag. Ik formuleer zelf een filosofische vraag. Ik beschrijf in eigen woorden het onderscheid tussen natuur-, gedrags-, en cultuurwetenschappen enerzijds en de eigenheid van de filosofie anderzijds. Ik lees een tekst met een filosofische invalshoek. Ik maak een onderscheid tussen een mening en de persoon die die mening vertolkt. Ik voer een gedachte-experiment uit. Ik neem actief deel aan een filosofisch gesprek over een aangebracht thema. Ik stel mijn eigen visie in vraag en luister met een open houding naar argumentatie. Ik argumenteer respectvol voor en tegen een visie. WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK? filosofie – rationeel kritisch denken – filosofische vraag – argument – filosofisch gesprek – filosofische discussie BEGRIPPEN 12 HOOFDSTUK 1 Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Voor filosofen in spe een ideale plek om het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking. 1→ OP STAP MET AGORA In totaal telt dit boek vier hoofdstukken. Elk hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina. Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan die belangrijke termen. Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat. Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van de aanvinkvakjes kun je in de loop van het hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de inhouden in het kader een leidraad vormen bij de voorbereiding op een evaluatiemoment. ← ↓ → ↑ WELKOM OP DE AGORA! 1 ©VAN IN 1

INTRO

Welkom in de wereld van filosofie, een wereld vol verwondering. In dit hoofdstuk maak je kennis met het abc van filosofie. Wat is filosofie? Wie filosofeert? Waarom filosoferen? Hoe filosoferen? De antwoorden op die vragen worden binnenkort duidelijk. Met behulp van de vaardigheden die je leert in dit hoofdstuk, zet je je eerste stappen in filosofisch denken.

BREINBREKER In dit hoofdstuk zul je in vier denkstappen een antwoord formuleren op deze breinbreker: “Wat is filosofie en hoe filosofeer je?”

Forum

Wat denk je nu al? Wat weet jij al over filosofie? Aan welke woorden denk je spontaan bij de term filosofie? Vul de mindmap aan.

FILOSOFIE

HOOFDSTUK 1 13 DENKPARCOURS

DENKSTAP 1 Wat is filosofie? Je bent het woord filosofie allicht al een keertje tegengekomen. Je hoorde het misschien in een gesprek op televisie of las het in een boek, of je zag het in een liedjestekst. 1 Ken je het liedje Hakuna matata uit The Lion King? Zoek op YouTube de clip op. a Wat is de levensfilosofie van Timon en Pumba? b Bekijk de levensmotto’s. Vul het lege kaartje in met je eigen levensmotto. Een dag niet gelachen is een dag niet geleefd.

DE ZIN VAN HET LEVEN DIE SCHRIJF JE ZELF. Het leven is als een frikandel, je moet het zelf speciaal maken.

c Waarom koos je voor dat levensmotto? Liefde voor de wijsheid 1.1 De ‘filosofie’ van Timon en Pumba is veeleer een levenshouding. In een levenshouding staat vaak een bepaald motto centraal, zoals hakuna matata. Filosofie is meer dan een levenshouding of een motto. Het woord filosofie bestaat uit twee Griekse woorden: philia en sophia. Philia betekent ‘liefde’ en sophia betekent ‘wijsheid’. Philosophia is dus liefde voor wijsheid. Een ander woord voor HOOFDSTUK 1 filosofie is wijsbegeerte, een woord waarin die betekenis ook terug te vinden is. De kern van de filosofie is een verlangen naar wijsheid. De beoefenaars van de filosofie noemt men filosofen. 14 Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden? “Wat is filosofie en hoe filosofeer je?”

Forum

Schrijf een tekst waarin je een antwoord formuleert op de breinbreker. Houd daarbij rekening met alles wat je hebt geleerd in de verschillende denkstappen. Vergelijk vervolgens je tekst met die van een klasgenoot en discussieer over de gelijkenissen en verschillen. Cliffhanger Je hebt nu filosofisch leren nadenken en bent klaargestoomd om te reflecteren over filosofische vragen. In het volgende hoofdstuk komen een aantal filosofische vragen aan bod, zoals: ‘Weet je wel zeker dat de andere leerlingen echte mensen zijn?’

EUREKA! SYNTHESE

Filosofie

Het woord filosofie bestaat uit twee Griekse woorden: philia en sophia. Philia betekent ‘liefde’ en sophia betekent ‘wijsheid’. Philosophia is dus liefde voor wijsheid. De kern van de filosofie is een verlangen naar wijsheid. De beoefenaars van de filosofie noemt men filosofen. De methode van de filosofie is anders dan die van de exacte wetenschappen. Filosofie gaat namelijk uitsluitend uit van het denken, terwijl de exacte wetenschappen uitgaan van experimenten en waarnemingen. Filosofie bestaat uit vragen stellen, redeneren, ideeën testen, argumenten verzinnen en begrippen verduidelijken. De kern van filosofie is rationeel kritisch denken. Je denkt rationeel door eerst de vele gedachten in je hoofd te ordenen om dan op een logische wijze over iets na te denken. Kritisch denken doe je door na te gaan of iets waar of fout is. Door de juiste vragen te stellen, voorbeelden te geven en te argumenteren, ga je op kritisch filosofisch onderzoek. Rationeel kritisch denken is van alle tijden. De filosofie van vroeger is vaak nog herkenbaar in onze hedendaagse tijd, al kun je natuurlijk ook geconfronteerd worden met opvattingen die net sterk verschillen van de jouwe.

Filosofische vragen

Een goede filosofische vraag laat je over iets fundamenteels en diepers nadenken, waarbij je misschien nog nooit eerder stilstond. Een filosofische vraag is een prikkelende vraag die beantwoordt aan deze kenmerken: 1 Ze peilt niet naar feitelijke kennis of weetjes. 2 Ze peilt niet naar je smaak. Het gaat om een algemene, universele vraag, niet om een persoonlijke vraag. Toch is er niet slechts één juist antwoord. 3 Ze leidt steeds naar verdere, bijkomende vragen. Om een antwoord te geven is het altijd belangrijk dat alle begrippen in de vraag duidelijk zijn. HOOFDSTUK 1 Filosofische antwoorden 38 Om tot een antwoord te komen op filosofische vragen, moet je kritisch zijn en je eigen veronderstellingen in twijfel trekken. Stel kritische vragen die filosofisch onderzoeken of een antwoord juist of fout is. Het is de reden achter je antwoord die echt belangrijk is. Een reden voor je antwoord is een argument. Om een filosofisch sterk antwoord te geven, moet je stevige argumenten hebben waarop je antwoord gebaseerd is. Vergelijk een antwoord met het dak van een huis. Het dak moet op iets steunen of het stort in. Een stevige argumentatie zorgt voor een stevig huis waar het dak op kan rusten.

Filosofisch samenwerken

In een filosofisch gesprek zijn er geen winnaars en verliezers. Het doel van het gesprek is om op een rustige manier het meningsverschil uit te klaren of een antwoord te zoeken op een vraag. Zo wordt het gesprek een samenwerking om duidelijkheid te scheppen in plaats van een ruzie. Het gebruik van concrete voorbeelden is ook een kenmerk van een filosofisch gesprek.

↑ 1.1 1.2 1.3 KENNISCLIP Over filosofische stellingen en argumentatie kan gediscussieerd worden. Het is belangrijk bij een discussie dat er orde heerst en respect is naar elkaar toe. Het allerbelangrijkste is om goed te luisteren.

Checklist voor een goede filosofische discussie:

Wees altijd respectvol. Onderbreek je gesprekspartner(s) niet. Maak altijd gebruik van argumenten. Rol niet met je ogen. Lach anderen niet uit. Praat niet naast elkaar, maar reageer op wat de anderen zeggen. 1.4 1.5 1.6 1.7 Begrijp en herhaal wat er gezegd wordt. Maak bezwaar tegen een stelling, niet tegen een persoon. Bordschema Wat is filosofie? • rationeel kritisch denken 1.8 1.9 Wat is een filosofische vraag? • Vraagt niet naar feiten. • Is algemeen en niet persoonlijk; meerdere antwoorden zijn mogelijk. • Leidt tot bijkomende vragen.

Wat doe je met de antwoorden? • Wees kritisch en onderzoek de antwoorden filosofisch. • Gebruik stevige argumenten. Hoe werk je filosofisch samen? • Filosofisch gesprek = respectvolle 1.10 1.11 samenwerking op basis van voorbeelden • Filosofische discussie en argumenten HOOFDSTUK 1 39 Daarna volgt de intro, die opbouwt naar een breinbreker. Dankzij deze interessante en uitdagende vraag wordt je nieuwsgierigheid geprikkeld. In het forum peilen we naar je eerste mening, een spontaan antwoord op de breinbreker. Misschien kom je tot de vaststelling dat deze vraag niet zomaar op te lossen valt. Daarvoor heb je specifieke informatie nodig.

Het antwoord op de breinbreker vind je niet zomaar. Daarvoor moet je een denkparcours afleggen, opgesplitst in een aantal denkstappen. Met behulp van verschillende bronnen, opdrachten en kenniskaders verwerf je stap voor stap het inzicht, de kennis en de (onderzoeks)vaardigheden die nodig zijn om een gefundeerd antwoord op de breinbreker te geven. Eureka! Als je het parcours helemaal hebt afgelegd, dan ben je voldoende gewapend om opnieuw over de breinbreker na te denken. In het forum zul je merken dat de hele klas nu met veel meer kennis van zaken spreekt dan aan het begin van dit hoofdstuk. Alle kennis en inzichten die je tijdens het parcours hebt opgedaan, worden voor jou gebundeld in een synthese. Die tekst geeft weer wat je exact moet onthouden. De nummers naast de verschillende paragrafen verwijzen naar de kenniskaders waarin de leerinhouden werden aangebracht. Zo kun je tijdens het studeren makkelijk extra informatie opzoeken in de kaders die je tegenkwam in de loop van het hoofdstuk. Krijg je graag nog wat extra toelichting bij de lesinhouden? Scan dan de QR-code voor een heldere kennisclip bij de synthesetekst. ← Studeer je graag op een schematische manier? Het bordschema geeft een overzicht van de belangrijkste termen en verbanden die in het hoofdstuk aan bod kwamen.

→ →

WELKOM OP DE AGORA!

← ©VAN IN

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG

In de loop van het denkparcours word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

KADERS

Kritisch denken 1.8 Socrates trok de kennis van anderen in twijfel met zijn kritische gesprekskunst. Neem bijvoorbeeld de stelling: ‘Het is goed om moedig te zijn.’ Socrates zou eerst vragen of het mogelijk is om moedig te zijn zonder dat het goed is. Misschien zorgt de moed van een soldaat ervoor dat hij heel zijn groep de dood in jaagt? Telkens wanneer iemand tot een stelling kwam, deed Socrates een beroep op het kritisch denken om vragen te stellen en voorbeelden te geven die de kennis van anderen filosofisch onderzoeken. Met behulp van die vragen zette hij anderen aan om na te denken over hun antwoorden. Je kunt hem op dat vlak vergelijken met een vroedvrouw die meehelpt tijdens de bevalling. Maar in plaats van een kind brengt hij kennis mee ter wereld. c Maak gebruik van voorbeelden om een stelling kritisch in vraag te stellen. Werk in duo’s. Eén leerling vervolledigt de onderstaande stellingen. De andere leerling bedenkt een voorbeeld waarmee de stelling in vraag wordt gesteld. Stelling: Vriendschap is ... regelmatig met elkaar omgaan. Tegenvoorbeeld: Stel dat een vriend voor een jaar op reis gaat en je ziet of hoort hem weinig. Zijn jullie dan geen vrienden meer? Vriendschap is ...

MOEDIG Verdrietig zijn ZIJN betekent ... betekent ...

4

Een spel is ... VRIENDEN ZOUDEN NOOIT ...

2 3 2 Een antwoord vinden op een filosofische vraag is het einddoel, maar de weg naar het antwoord is het belangrijkst. De reden achter je antwoord, het ‘waarom’, maakt een antwoord sterk of zwak. a Kies één van deze uitspraken: — Valsspelen mag. — Valsspelen mag niet. 1→ Noteer een reden waarom je het eens bent met de gekozen uitspraak. Bespreek klassikaal waarom je voor die uitspraak koos. HOOFDSTUK 1 2→ Stel jezelf nog eens de volgende vraag bij je eerste argument: maar waarom? Geef een bijkomend argument. 28 3 Waarover gaat fi losofi e? Doorstreep de woorden als je denkt dat de fi losofi e dit thema niet behandelt.

mensen verdriet eten geld

4 Is fi losofi e nog relevant vandaag?

Good to know

Sociale media en vriendschap Oude gedachten in een nieuwe wereld 1.3 Filosoferen is niet enkel iets van het verleden. Ook vandaag wordt er nog volop gefilosofeerd. Zo filosofeerde Diane Jeske over sociale media en vriendschap. Kan 1 Door de eeuwen heen is er over erg veel gefi losofeerd. De geschiedenis heeft heel wat bekende fi losofen voortgebracht. Hun boeken worden nog altijd gelezen. Dagelijks verdiepen mensen het zijn dat sociale media het net moeilijker maken om echte vriendschappen te zich in hun fi losofi e. Maar hebben we nog iets aan die eeuwenoude ideeën in ons hedendaagse smeden? Het kunstmatige personage dat mensen creëren op sociale media toont leven? immers niet hoe je echt bent. Welke invloed heeft dat dan op de vrienden die je via deze weg maakt? Is er door sociale media een nieuwe vorm van vriendschap De wereld is inderdaad sterk veranderd door de eeuwen heen. En toch is fi losofi e van vroeger gecreëerd? vaak nog herkenbaar in onze hedendaagse tijd, al kun je natuurlijk ook geconfronteerd worden met opvattingen die net sterk verschillen van de jouwe. Maar ook dat is best interessant.

DENKSTAP 2 Hoe kan een vraag je brein prikkelen? VIP Hoe start je met filosoferen? Filosofie vertrekt van verwondering. Je kunt je verwonderen over de wereld, of over iets wat Michel de Montaigne (1533-1592) is een Frans fi losoof uit de 16e eeuw. Hij je meemaakt. Vaak gaat die verwondering gepaard met vragen die bij je opkomen. Een goede filosofische vraag is het nam zichzelf vaak als onderwerp van de fi losofi e. Zo brak hij met de aloude startpunt om te filosoferen. Maar hoe weet je of een vraag filosofisch is?opvatting dat fi losofi e vooral gaat over grote vragen, zoals een eeuwige waarheid. Filosoferen over je eigen aard en het alledaagse vond Montaigne 1 Bekijk het filmpje over de grootte van hemellichamen. veel belangrijker. Hij stelde daarbij steeds kritisch de gangbare opvattingen van zijn tijd in vraag. a Noteer een vraag waarop het antwoord te vinden is in het filmpje. b Je vraag bij oefening a gaat over een weetje. Kwamen er terwijl je het filmpje bekeek ook andere vragen bij je op, vragen die geen weetjesvragen zijn? Noteer er twee. c Waarom zijn de vragen bij oefening b volgens jou geen weetjesvragen? Onfeitelijke vragen 1.4 Een goede filosofische vraag laat je over iets fundamenteels en diepers nadenken, iets waarbij je misschien nog nooit eerder stilstond. Ze kan iets losmaken in je gedachten waarvan je niet eens wist dat het er was. Daarom is een goede filosofische vraag zo belangrijk. Een eerste kenmerk van een filosofische vraag is dat ze niet peilt naar feitelijke kennis of weetjes. Het antwoord op de vraag ‘Hoeveel leerlingen zitten er in je klas?’ vind je door de leerlingen te tellen. Het gaat hier om een feitelijke vraag waarop je het feitelijke antwoord kunt opzoeken. Een vraag kan ook feitelijk zijn zonder dat er meteen een antwoord te vinden is, zoals: ‘Hoeveel zandkorrels zijn er op aarde?’ Dat is een voorbeeld van een feitelijke vraag waarop je geen accuraat antwoord kunt geven, enkel een berekende schatting. Feitelijke vragen gaan dus altijd over gegevens. HOOFDSTUK 1 21

geluk

dieren de wereld seks

geloof het denken games sport kunst

kennis scheldwoorden

HOOFDSTUK 1 18

Doorheen het hoofdstuk zetten we de belangrijkste zaken op een rijtje in deze rode kenniskaders. De sleutelbegrippen die je in de inleiding leerde kennen, hebben we met een stippellijn onderlijnd. In de blauwe Good to know’s vind je handige en leuke weetjes terug die verband houden met de leerstof. Deze extra informatie hoef je niet in te studeren. Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en wetenschappers. We brengen ze in VIPkaders onder de aandacht. ← ← ← ICOONTJES Dit is een mondelinge opdracht. Bij deze opdracht hoort een videofragment. Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten. In deze opdracht werk je aan je onderzoeksvaardigheden. Bij deze opdracht hoort een ontdekplaat. WELKOM OP DE AGORA! 5 ©VAN IN 3

HET ONLINELEERPLATFORM BIJ AGORA

Leerstof kun je inoefenen op jouw niveau. Je kunt vrij oefenen en de leerkracht kan ook voor jou oefeningen klaarzetten. Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet. Hier kan de leerkracht toetsen en taken voor jou klaarzetten. Benieuwd hoe ver je al staat met oefenen en opdrachten? Hier vind je een helder overzicht van je resultaten. Hier vind je het lesmateriaal per hoofdstuk (onder andere videobestanden, ontdekplaten en kennisclips). Ga ook hier aan de slag met de ontdekplaten en de bijhorende werkblaadjes. Het e-book is de digitale versie van het leerschrift. Je kunt hierin noteren, aantekeningen maken, zelf materiaal toevoegen ... WELKOM OP DE AGORA! ©VAN IN 4