Denkstap 3 Is ‘goed zijn’ verplicht?

DENKSTAP 3 Is ‘goed zijn’ verplicht?

1→ Stel dat jij in een wereld leeft waarin liegen niet bestaat. Zou jij leugens gebruiken om succesvol te worden zoals Mark in de film? 2→ Mark gebruikt geen leugens om anderen kwaad te doen. Hij liegt met goede bedoelingen om zijn eigen leven en dat van anderen te beteren, ook al loopt dit niet altijd goed af. Vind je dat het liegen van Mark goed is of slecht is? Waarom? De filosofie van Epicurus zegt niet zozeer dat een bepaalde morele keuze goed of slecht is. Om over meer specifieke morele dilemma’s na te denken, zijn er stromingen die beter gepast zijn. De eerste stroming die besproken zal worden is die van de intentie-ethiek: Is een keuze of handeling goed als de gedachte erachter goed is? 1 Verraad je vriend. a Bekijk de trailer van The Invention of Lying bij het onlinelesmateriaal. Beantwoord daarna de vragen onder het kader. Good to know The Invention of Lying In The Invention of Lying spreekt iedereen altijd de waarheid. Het concept van liegen is daarom onbegrijpelijk voor de mensen. Iedereen zegt altijd heel eerlijk wat hij of zij denkt ongeacht of het kwetsend is of niet. Tot Mark plots een ingeving heeft en inziet dat hij kan kiezen wat hij zegt en dus ook kan liegen. De film toont ook aan dat liegen niet enkel ‘liegen’ is. Denk maar aan je lievelingsfilm. Alle acteurs moeten doen alsof ze iemand anders zijn. Niets van wat ze zeggen, menen ze echt. Vaak wordt er ook een verhaal verzonnen dat helemaal niet echt gebeurd is. Daarom zijn creatieve uitingen zoals films niet mogelijk in die wereld. Mark vergaart door te liegen al snel een fortuin en groeit uit tot een echte bekendheid. Om een morele keuze of handeling goed of slecht te noemen, kun je ofwel kijken naar gevolgen ervan, ofwel kun je kijken naar de bedoeling of intentie erachter. Ethische theorieën die kijken naar gevolgen, behoren tot de gevolgenethiek. Hier is enkel het resultaat van belang ongeacht de bedoeling of intentie die erachter zit. Iets is slecht als de uitkomst slecht is, zelfs al handel je met de beste bedoelingen. Gevolg of intentie 4.5©VAN IN Ethische theorieën die kijken naar de intentie, behoren tot de intentie-ethiek. Hier is enkel de bedoeling of intentie van belang, ongeacht de gevolgen. Iets is goed als de intentie erachter goed is, ook al zijn de gevolgen dat niet. HOOFDSTUK 4

b Voor Nederlands moet je in groep een mondelinge presentatie geven. Iedereen in de groep werkt heel hard behalve één persoon, je beste vriend. Op het einde van de presentatie moet je ook punten geven aan de groepsgenoten op hoe goed ze meewerkten in de groep.

1→ Ben je eerlijk en zeg je dat je beste vriend niets gedaan heeft, of geef je hem goede punten? 2→ Vind je dat jij hiermee het goede doet?

c Stel dat je je beste vriend helpt zodat hij goede punten krijgt door te liegen. Maar net nadat je een mooie uitleg gaf over de harde werkkracht van je vriend, zegt een andere leerling in de groep dat het een leugen is. De leerkracht geeft jou en je beste vriend daarna beiden een onvoldoende.

1→ Is de keuze om je beste vriend te helpen dan nog steeds een goede keuze? 2→ Speelt de goede bedoeling erachter of de slechte uitkomst een grotere rol in je antwoord?

VIP Immanuel Kant (1724-1804) was een Duitse filosoof uit de 18de eeuw die tot de dag van vandaag nog steeds een enorm grote invloed heeft in de filosofie. In zijn Kritiek van de zuivere rede gaat hij op onderzoek naar de fundering van kennis. Zijn ander groot werk, Kritiek van de praktische rede, gaat over morele filosofie. In beide werken is de rede, of het verstand, erg belangrijk. Kant was ook gekend als een uiterst stipte man. Elke dag maakte hij dezelfde wandeling op hetzelfde moment. De inwoners van Königsberg konden hun klokken zelfs juist zetten door te kijken wanneer Kant voorbij wandelde. Een bekende intentie-ethiek is de plichtsethiek van Kant. Hij stelde zichzelf de vraag: Wat moet ik doen? Volgens Kant moet het verstand beslissen of iets moreel goed of slecht is. De morele regels die je moet volgen, zijn dus regels opgelegd door je verstand. Het is je plicht de morele regels te volgen. Vandaar de naam plichtsethiek. Iets verplichtends doen noemt Kant een imperatief. Er zijn twee soorten imperatieven: Een hypothetisch imperatief zijn dingen die je moet doen om een bepaald iets te bereiken. Zo moet je goed studeren voor een toets als je goede punten wilt scoren. Het is een ‘als dan’-relatie. Als je dat wilt, dan moet je dat doen. Bijvoorbeeld: Als je Kant zijn plichtsethiek wilt begrijpen, dan moet je verder lezen. Het hypothetische imperatief staat dus altijd in teken van een praktisch doel. Het categorische imperatief zijn regels die je moet volgen, ongeacht je verlangens om iets Ethiek is je plicht 4.6 Wat moet ik doen? ©VAN IN anders te doen. Dit zijn voor Kant morele verplichtingen. Het maakt niet uit of jij moreel wilt handelen of niet. De morele regels zijn namelijk bindend voor iedereen en staan vast. Een categorisch imperatief staat dus niet in teken van een praktisch doel bereiken zoals bij een

HOOFDSTUK 4 hypothetisch imperatief. Kant stelt dat elke mens een moreel besef heeft en dat dit besef zich met een absoluut verplichtend karakter aan hem opdringt.

2 Morele regels

a Vink in de juiste kolom aan welke van de onderstaande uitspraken een hypothetisch imperatief of een categorisch imperatief zijn.

Hypothetische imperatief Universele regels 4.7 Het categorische imperatief verplicht je om moreel te handelen. Kant stelt dat om te weten Een maxime moet nog wat goed of slecht is, je het verstand moet steeds wenselijk zijn als gebruiken. De rede is in staat om tot morele iedereen de regel volgt. regels te komen. Deze morele regels van het verstand noemt Kant maximes. Een maxime is niet zomaar een regel. De regels moeten namelijk voor iedereen kunnen gelden zonder dat dit tot tegenstrijdigheden leidt. Je moet handelen volgens een maxime waarvan je tegelijkertijd wilt dat het een universele wet wordt. Als

Categorische imperatief Om naar het hoger onderwijs te gaan, heb je een diploma van het secundair onderwijs nodig. Help oudere mensen bij het oversteken van een drukke en gevaarlijke straat. Red iemand als die persoon in nood is. Eet iets als je honger hebt. Zorg voor je vriend als die verdriet heeft. Als je iets wilt kopen, dan heb je geld nodig. Kom op voor iemand als die gepest wordt. b Het categorische imperatief verplicht je morele keuzes te maken in bepaalde situaties. Bekijk het filmpje bij het onlinelesmateriaal. 1→ Op welke manier speelt het categorische imperatief hier een rol? 2→ Volgens Kant ben je verplicht het categorische imperatief te volgen. Maar wat zou jij doen in die situatie? ©VAN IN je het moreel goed vindt om te stelen, moet je het ook moreel goed vinden dat iedereen ook van jou en van elkaar voortdurend steelt. Zo kan dat wat je gestolen hebt weer terug gestolen worden. Daarop kun jij het weer stelen en iemand anders weer van jou. Dit zorgt dus voor een tegenstrijdigheid. Daarom is het geen goede maxime. Pas als iedereen die regel kan volgen zonder tegenstrijdigheid is het een goede maxime. HOOFDSTUK 4

c Lees het fragment van Kant en beantwoord de vragen.

Iemand ziet zich door nood gedwongen geld te lenen. Hij weet wel dat hij niet zal kunnen terugbetalen, maar realiseert zich ook dat hem niets geleend zal worden zonder zijn vaste belofte het op een bepaalde tijd terug te betalen. Hij heeft zin zo'n belofte te doen. Maar hij is nog zo gewetensvol zich af te vragen: is het niet ongeoorloofd en strijdig met de plicht zich op een dergelijke manier uit de nood te helpen? Stel dat hij er toch toe besloot, dan zou zijn maxime van de handeling als volgt luiden: wanneer ik meen in geldnood te verkeren, dan zal ik geld lenen en beloven het terug te betalen, hoewel ik weet dat dat nooit zal gebeuren. Dit principe van de eigenliefde of van het eigen nut is wellicht goed te verenigen met heel mijn toekomstig welbevinden, maar nu is de vraag of het terecht is. De aanspraak van de eigenliefde verander ik dus in een algemene wet en stel de vraag als volgt: hoe zou het er dan mee staan wanneer mijn maxime een algemene wet werd? Dan zie ik meteen dat zij nooit als een algemene natuurwet zou kunnen gelden en met zichzelf zou kunnen overeenstemmen, maar dat zij zich noodzakelijk zou moeten tegenspreken. Want de algemeenheid van een wet op grond waarvan eenieder die meent in nood te verkeren, kan beloven wat hem invalt met de opzet deze belofte niet te houden, zou het beloven en het doel dat men ermee kan beogen, zelf onmogelijk maken. Niemand zou immers nog geloven dat hem iets beloofd was, maar zou lachen om elke dergelijke uitlating als een loze bewering. Bron: Grundlegung zur Metaphysik der Sitte, Immanuel Kant 1→ Welke maxime wordt hier besproken? 2→ Wat zou het gevolg zijn als die maxime voor iedereen geldt? Is het een goede maxime? Stel je bedenkt de morele regel dat alleen jezelf een voordeel biedt ten koste van anderen zelfs al zou iedereen die regel volgen. Dit zou geen goede maxime zijn volgens Kant. Er is namelijk nog een voorwaarde waaraan maximes moeten voldoen. Je moet de mensheid behandelen als een doel en nooit alleen als een middel. Dit betekent dat je mensen niet alleen als dingen De mens is geen ding 4.8 De mens mag niet louter een middel zijn, maar is een doel op zich. ©VAN IN mag gebruiken. Dingen, zoals je pen, mag je wel als dingen gebruiken natuurlijk. Maar mensen mag je niet alleen als dingen gebruiken. Let op: ‘alleen’ want jij gebruikt de schrijver van dit boek nu ook als middel om over filosofie te leren. Maar je maakt geen misbruik van de schrijver.

HOOFDSTUK 4

Kant stelt dat je andere mensen niet mag beroven van hun autonomie, of zelfredzaamheid. Stel dat je iemand geld vraagt om schoolboeken te kopen. Die persoon beslist dan op basis van die informatie of hij je geld geeft of niet. Maar als jij er stiekem een nieuwe playstation mee gaat kopen, heeft hij niet de juiste informatie doordat je tegen hem liegt. Een goede

maxime behandelt mensen daarom niet alleen als middel maar ook als doel op zich.

3 Denk terug aan Mark uit de film The Invention of Lying. a Mark vindt het goed om te liegen omdat hij anderen er geen kwaad mee doet. Zou Kant het hiermee eens zijn? b Lieve vertelt aan haar vriendin Ilse dat ze al een lange tijd verliefd is op Ahmed. Maar Lieve is veel te verlegen om het ooit aan Ahmed te vertellen. De volgende dag loopt Ilse naar school en ziet Ahmed op een bankje zitten. Ilse denkt aan haar vriendin en wil haar graag helpen. Ze stapt op Ahmed af en vertelt hem over de gevoelens van Lieve. Ahmed vindt het laf dat Lieve hier niet zelf over durft te spreken en reageert negatief. Wanneer Lieve hierover hoort, is ze boos op Ilse. 1→ Welke intentie heeft Ilse als ze Ahmed vertelt over de gevoelens van Lieve? 2→ Is de intentie van Ilse een goede maxime volgens Kant? 3→ Wat vind jij van de keuze van Ilse? c Bedenk zelf een maxime die voldoet aan de voorwaarden van Kant. 1→ Maxime: 2→ Bespreek je maxime met je buur. Probeer een situatie te bedenken waarin het toch niet wenselijk is om je aan zijn of haar maxime te houden. Morele regels worden niet van buitenaf opgelegd. Ze vinden hun oorsprong in de rede volgens Kant. Als redelijk wezen is bijgevolg De rede is de baas 4.9 Het is je plicht om je ©VAN IN elke mens zijn eigen morele wetgever. Dit betekent niet dat de morele regels willekeurig zijn. Integendeel, als men zich niet onderwerpt aan de regels van de rede, dan onderwerpt men zich pas aan de willekeur. Daarom moet je je te allen tijde houden aan de morele regels van de rede. Het is je plicht om ernaar te luisteren.

aan de morele regels te houden, ongeacht de uitkomst. HOOFDSTUK 4

d Leg in je eigen woorden uit waarom morele regels willekeurig zijn als je niet luistert naar de rede.

e Hoe moeten de personen in de onderstaande tekstjes handelen volgens de plichtsethiek?

1→ Jazzi vindt roddelen over elkaar fout. Zelf is ze vaak het mikpunt van pesterijen en in de klas verzinnen ze gretig roddels over haar. Op een dag verneemt Jazzi een geheim van een andere leerling. De leerling in kwestie is zelfs de ergste pester van de groep. Jazzi heeft nu een kans om die leerling een toontje lager te laten zingen door het geheim rond te vertellen tegen de anderen.

2→ Youssef vindt liegen erg fout. Hij spreekt altijd de waarheid en het komt niet eens in hem op om iemand te misleiden met een leugen. Op een dag komt zijn vriend Sam langs met een nieuw kapsel. Sam is erg gevoelig en kampt sterk met zijn zelfvertrouwen. Youssef vindt het er vreselijk uitzien. Sam vraagt aan Youssef wat hij ervan denkt.

f Bedenk een argument voor en tegen de plichtsethiek van Kant.

1→ Argument voor: 2→ Argument tegen: 4 Wat met de dokter uit de inleiding? Hoe zou de dokter volgens de plichtsethiek moeten handelen bij de hiv-patiënt uit de centrale vraag in dit hoofdstuk? ©VAN IN

HOOFDSTUK 4