Denkstap 2 Ben je een lichaam?

DENKSTAP 2 Ben je een lichaam?

Descartes maakt met zijn dualisme een duidelijk onderscheid tussen het lichaam enerzijds en de geest anderzijds. Maar hoe kun je de geest plaatsen in een wereld die volledig volgens de regels van de fysica lijkt te werken? 1 Hoe start een keten van gebeurtenissen? a Zoek op het internet enkele filmpjes over een Rube Goldberg-machine. 1→ Hoe werkt zo’n machine? 2→ Is de handeling van de persoon die de machine start, ook iets dat door een ander deel in gang wordt gezet? Of is dat het werkelijke begin van de keten? 3→ Hoe zou Descartes de vorige vraag beantwoorden? ©VAN IN HOOFDSTUK 3

b Wat is de geest dan? Bekijk de trailer van Chronicle bij het onlinelesmateriaal.

Good to know

Chronicle Chronicle is een film van regisseur Josh Trank over drie tieners die superkrachten krijgen, meer bepaald de superkracht telekinese: de kracht om dingen te laten bewegen met je geest. Het avontuur begint kleinschalig. In het begin kunnen de jongeren bijvoorbeeld enkel legoblokjes laten zweven, maar naargelang het verhaal vordert, ontwikkelen hun krachten zich steeds verder en worden de tieners sterker en sterker. Eén van de tieners begint onverantwoord om te gaan met zijn krachten. 1→ Wat is telekinese? 2→ Kun je telekinese verbinden met het dualisme van Descartes? 3→ Betekent dit dat telekinese mogelijk is als het substantiedualisme waar is? Wat denk jij over de relatie tussen geest en lichaam? VIP Baruch Spinoza (1632-1677), of Benedictus de Spinoza zoals hij zich later ook noemde, werd in 1632 geboren te Amsterdam als zoon van een joodse familie die uit Portugal was gekomen. Die periode wordt ook wel de Gouden Eeuw van Amsterdam genoemd. De economische welvaart in die periode bracht rijkdom met zich mee, waardoor de kunst en de wetenschap opbloeiden. Spinoza bleek een bijzonder begaafd kind en zijn vader wilde hem rabbijn laten worden. Al jong bestudeerde hij de Bijbel, de Talmoed en de middeleeuwse joodse filosofen. Toen hij Latijn had geleerd, bestudeerde hij ook de middeleeuwse scholastiek en daarna de Grieken en ten slotte de nieuwe filosofen, zoals Descartes. Dit opende Spinoza’s ogen waardoor hij zich afzette tegen de georganiseerde religie. Spinoza schreef zijn ideeën neer in zijn Theologisch-politiek traktaat, het enige werk dat tijdens zijn leven is uitgebracht en dat hij anoniem publiceerde. In het jaar van zijn dood werd zijn werk Ethica postuum uitgebracht. ©VAN IN

HOOFDSTUK 3

Een mechanische wereld

3.2

De opkomst van de moderne wetenschappen ten tijde van Descartes in de 17de eeuw ging gepaard met een nieuw wereldbeeld. In dat wereldbeeld werkte alles dat bestaat op een mechanische manier. Elke gebeurtenis volgt noodzakelijk uit een voorgaande gebeurtenis. De natuurwetten zorgen ervoor dat alles ordelijk verloopt en dat het mogelijk is om voorspellingen te maken van wat er zal gebeuren. Centraal staat de gedachte dat elk gevolg een oorzaak heeft. Dit noemt men een oorzaak-gevolgrelatie of een causale keten. Je weet bijvoorbeeld dat als je een pen in de lucht gooit, dat die pen daarna weer valt. Natuurwetenschappers kunnen heel de wereld beschrijven op deze manier. Voor Descartes werkt ons lichaam ook zo, maar onze geest niet. Baruch Spinoza is het niet eens met de visie van Descartes. Hij stelde de vraag: Hoe kan een geest bestaan die geen onderdeel is van de wereld die hij beïnvloedt? Dat zou ingaan tegen het mechanisch wereldbeeld. De geest kan geen aparte substantie zijn. Het probleem bij het dualisme is dat er geen verklaring is voor hoe de geest het lichaam dan kan beïnvloeden. Descartes probeerde dat probleem op te lossen door te stellen dat de verbinding tussen lichaam en geest zich bevindt in de pijnappelklier, maar dan nog blijft die verbinding een mysterie. Dit probleem lost Spinoza op door de splitsing tussen lichaam en geest als aparte substanties op te geven. Voor hem zijn er geen verschillende maar slechts één substantie. Spinoza is geen dualist zoals Descartes, maar een monist. Een mens is geen lichaam en geest, een mens is een mens. Daarbij horen lichaam en geest samen, ze zijn onlosmakelijk verbonden. Deze visie heet het monisme. Je hébt niet een lichaam, je bént een lichaam. Zowel de geest als het lichaam zijn twee verschillende verschijningsvormen van dezelfde substantie. c Leg in eigen woorden uit wat het monisme inhoudt. d Als hij het over lichaam en geest heeft, spreekt Spinoza over twee verschillende verschijningsvormen van dezelfde substantie. Op welke manier kun je een munt vergelijken met de visie van Spinoza op lichaam en geest?

Je hébt niet een lichaam, je bént een lichaam. = ©VAN IN HOOFDSTUK 3

2 Wat is bewustzijn?

a Ook de dag van vandaag zijn er nog veel vragen over bewustzijn en is er veel onenigheid over wat het bewustzijn, of de geest, net is. Lees het artikel over bewustzijn en beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst. Markeer in de tekst de informatie die je kunt gebruiken in je antwoord. WETENSCHAP ZAL NOOIT BEWUSTZIJN KUNNEN VERKLAREN Hoe ons bewustzijn echt werkt? De wetenschap gaat het ons niet vertellen, betoogt de Duitse sterfilosoof Markus Gabriel. En passant opent hij de aanval op Dick Swaab, ‘de radicaalste van alle gekke neurowetenschappers’. Op 29-jarige leeftijd werd Markus Gabriel aangesteld als jongste hoogleraar in de filosofie ooit aan de Universiteit Bonn. Met de reeks boeken die achter zijn naam staat, heeft de inmiddels 35-jarige zich gevestigd als titaan in de filosofie. Hij brak door met Waarom de wereld niet bestaat, waarin hij beargumenteerde dat alles wat wij ons kunnen verbeelden bestaat, zelfs eenhoorns – maar de wereld zelf niet, want daar kunnen wij ons geen voorstelling van maken. In zijn laatste werk Waarom we vrij zijn als we denken heeft Gabriel een nieuw slachtoffer gevonden: de neurowetenschap. Newscientist: De Duitse titel van uw boek Ich ist nicht Gehirn (Ik is niet het brein) is afgeleid van Dick Swaabs Wij zijn ons brein. Waarom Swaab? ‘Toen ik met dit boek begon, zocht ik iemand om botweg te kunnen aanvallen. Van alle gekke neurowetenschappers is hij de radicaalste. Wetenschappers geloven dat objecten alleen maar materieel kunnen zijn en bepaald worden door de wetten van de natuur. Maar hoe zit het dan met het bewustzijn? Neem koffie. We kunnen een definitie geven van de chemische samenstelling, maar niet van wat de smaak is van koffie. Hoe kun je van hetzelfde object, koffie, twee verschillende ervaringen hebben? Daarom denk ik dat het materialisme incompleet is.’ Newscientist: Wat maakt het uit dat we volgens u niet alleen maar ons brein zijn? ‘Om te beginnen dat het fout is. Als iemand gelooft dat er zoiets is als één grootste getal, dan zouden we hem ook willen verbeteren, omdat hij uiteindelijk zijn wiskunde-examen niet zou halen. Verder is het probleem dat er veel Europees geld naar hersenonderzoek gaat dat is gebaseerd op een verkeerd idee van de geest en het brein. De neurowetenschap zou een puur medische functie moeten hebben, zoals het genezen van Alzheimer, of om te bepalen of iemand in een coma toch een actief bewustzijn heeft. Het kan nooit antwoord geven op de metafysische vraag wat wij zijn. Het brein is een verzameling neuronen. Wetenschap kan laten zien hoe deze neuronen werken en de psychologie kan de menselijke geest bestuderen. ©VAN IN Tegelijkertijd zal die aanpak geen verklaring geven voor de relatie tussen het brein en de geest.

Gelukkig mag iedere filosoof wel eens een simpele oplossing gebruiken voor een moeilijk vraagstuk. Die van mij luidt als volgt. Stel: we willen een ander mens in dezelfde kamer waarnemen. Allereerst moeten we een brein hebben, met een bepaalde structuur. Niemand kan ontkennen dat het brein een noodzakelijke voorwaarde voor een bewustzijn is. Dat betekent niet dat dit genoeg is. Om in dezelfde kamer te zijn, is ook een lichaam nodig dat het brein draagt, en de andere persoon die we waarnemen. Laat ik een vergelijking gebruiken die Nederlanders zal aanspreken. Wat is het verschil tussen een fiets en de handeling van het fietsen? Je hebt een fiets nodig om te kunnen fietsen, maar de handeling van het fietsen is niet hetzelfde als de fiets. De hersenen zijn de fiets, en onze geest is wat we doen met de fiets.’ Newscientist: Als we meer zijn dan ons brein, wat zijn we dan? ‘Ons bewustzijn is een zelfverklarende structuur. Het is geen hard natuurlijk gegeven zoals het feit dat water hetzelfde is als H2O. Mijn overtuiging over wat de Alpen zijn, zal de Alpen nooit kunnen veranderen. Maar mijn overtuiging over wat ik ben, zal wel veranderen wat ik ben. Daarin komt ook de vrijheid van ons denken naar voren. Bepaalde mensen geloven dat zij een onsterfelijke ziel hebben. Dat als zij zich op een bepaalde manier gedragen, zij misschien een groot huis krijgen in de hemel. Daarin ligt ook onze vrijheid als we denken: onze geest kan ons begrip van onszelf, en daarmee ons gedrag, veranderen; bij simpele objecten in de natuur kan dat niet.’ Bron: NewScientist 1→ Wie valt Markus Gabriel aan? 2→ Tegen welke visie wil Gabriel ingaan? 3→ Sluit de visie van Dick Swaab aan bij het dualisme of het monisme? 4→ Waarom is het voor Gabriel belangrijk om aan te tonen dat we niet alleen maar ons brein zijn? 5→ Ben jij je brein volgens Gabriel? Waarom wel/niet? ©VAN IN b Sluit jij je eerder aan bij het dualisme of het monisme? Waarom?