Denkstap 4 Willen we willen wat we willen?

DENKSTAP 4 Willen we willen wat we willen?

Kun je nog spreken over vrije wil indien de geest voorspelbaar werkt? Je eigen gevoel zal eerder geneigd zijn om te zeggen dat je wél een vrije wil hebt. Maar wanneer kun je spreken over een keuze uit vrije wil en wanneer niet? 1 Vrije keuze of keuze onder dwang? a Lees de verhalen over Harrie en Mirjam. Beantwoord vervolgens de vragen onder de teksten. HET VERHAAL VAN HARRIE Harrie, een man van een jaar of dertig, wordt betrapt op winkeldiefstal. Hij heeft tien tandenborstels in zijn binnenzak gestopt zonder ze te betalen. Wanneer hij hiermee wordt geconfronteerd, kan hij niet goed uitleggen waarom hij tien tandenborstels nodig heeft, of waarom hij er niet voor heeft betaald. Harrie blijkt een kleptomaan te zijn: iemand die er herhaaldelijk niet in slaagt om weerstand te bieden aan een drang om dingen te stelen die hij helemaal niet nodig heeft. Kleptomanie is een psychische stoornis die te behandelen is met therapie en medicatie. Bij Harrie is deze stoornis een gevolg van emotionele problemen die zijn ontstaan in zijn kindertijd. Toch is Harrie op het eerste gezicht een redelijk normale man. Hij is intelligent, heeft een mooie baan en een goede relatie met zijn vrouw. Harrie besluit in therapie te gaan. Bron: Tjeerd van de Laar en Sander Voerman, Vrije wil, Lemniscaat 2011 HET VERHAAL VAN MIRJAM Mirjam, een meisje van achttien jaar, wordt ‘s nachts na het uitgaan betrapt op fietsendiefstal. Ze vertelt dat ze net had ontdekt dat haar eigen fiets gestolen was. Aangezien ze geen zin had om alleen naar huis te lopen, besloot ze om dan zelf maar een andere fiets te stelen. Ze had wel even getwijfeld: aan de ene kant voelde het niet helemaal goed, maar aan de andere kant zag ze er tegenop om in het donker de lange wandeling naar huis te maken. Uiteindelijk liet ze dat laatste gevoel het zwaarst wegen. Mirjam was bij haar volle verstand toen ze de 1→ Waarom steelt Harrie? 2→ Is Harrie verantwoordelijk voor zijn daden? Waarom wel/niet? ©VAN IN beslissing nam, ze was niet dronken of onder invloed van drugs. Laten we ervan uitgaan dat haar beslissing ook niet veroorzaakt werd door een stoornis of andere psychische problemen.

HOOFDSTUK 3 Mirjam begrijp dat ze een misdrijf heeft gepleegd en hoewel ze vooral baalt dat ze betrapt is, vindt ze het ergens ook wel stom van zichzelf dat ze een fiets wilde stelen. Ze moet mee naar het politiebureau en krijgt uiteindelijk een boete van 250 euro. Bron: Tjeerd van de Laar en Sander Voerman, Vrije wil, Lemniscaat 2011

3→ Waarom steelt Mirjam?

4→ Is Mirjam verantwoordelijk voor zijn daden? Waarom wel/niet?

5→ Wat is het verschil tussen Harrie en Mirjam? Kuklinski vertoont kenmerken van een psychopaat en heeft een zware jeugd gehad. Maar heeft dit een invloed op wat hij heeft gedaan? De klas wordt in oneven groepen verdeeld. Elke groep is de jury op de rechtszaak tegen Kuklinski. Het is jullie taak om tot een oordeel te komen. b Lees het artikel. Beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst. HET VERHAAL VAN KUKLINSKI Op 17 december werd in de Verenigde Staten Richard Kuklinski (1935-2006) vlakbij zijn woning gearresteerd door de politie. Kuklinski werd al een aantal jaren door de politie in de gaten gehouden en was als huurmoordenaar schuldig aan tientallen moorden. Veel van die moorden pleegde hij in opdracht van de misdaadfamilie Gambino. Kuklinski leidde een dubbelleven. Enerzijds had hij een vrouw en drie kinderen en leidde hij samen met hen een normaal leven in een mooi huis in een goede buurt. Tegelijkertijd bouwde hij een carrière op als huurmoordenaar en handelaar in verdovende middelen. Richard Kuklinski groeide op in Jersey City. Zijn vader werkte voor de spoorwegen en zijn moeder voor een vleesfabriek. Het gezin had het niet breed en woonde in een wijk met goedkope huurwoningen. Kuklinski werd structureel zwaar mishandeld door zowel zijn vader als zijn moeder en werd regelmatig lastiggevallen door jeugdbendes. Al in zijn puberteit pleegde hij zijn eerste moord. Kuklinski verklaarde tijdens zijn gevangenschap dat zijn eerste moord hem op een bepaalde manier dwars zat, maar dat dat gevoel bij latere moorden verdween. In 1960 ontmoette Kuklinski de vrouw met wie hij later zou trouwen en een gezicht zou stichten. Omdat hij bijna geen opleiding had, was het moeilijk voor hem om zijn gezin te onderhouden. Toen hij in contact kwam met de misdaadfamilie Gambino bleek dat hij als huurmoordenaar wel een goed inkomen kon hebben. Hoe belangrijk zijn gezin voor hem was, bleek onder meer toen Kuklinski tijdens een interview emotioneel werd toen hij vertelde dat de enige mensen waar hij ooit echt van gehouden had zijn vrouw en kinderen waren, terwijl hij de rest van het interview de indruk wekte een ijskoude moordenaar te zijn. Er zijn nog meer dingen die opvallen aan het leven van Kuklinski. Ten eerste dat hij zich tijdens zijn jeugd regelmatig vermaakte met het mishandelen van dieren. Ten tweede dat zijn jongere broer, Joseph, werd veroordeeld voor het verkrachten en vermoorden van een twaalfjarig meisje. Bron: Tjeerd van de Laar en Sander Voerman, Vrije wil, Lemniscaat 2011 ©VAN IN Welke omstandigheden spelen een rol in je veroordeling? Speelt het mee dat hij een psychopaat is of dat hij een zeer moeilijke jeugd had?

Waarom ik doe wat ik doe

3.5

De verantwoordelijkheid voor de handelingen die je stelt, lijkt dus niet altijd volledig bij jezelf te liggen. Het is zeker mogelijk om je situaties in te beelden waarbij je handelingen het gevolg zijn van bijvoorbeeld een psychische stoornis. In ons rechtssysteem wordt hier ook rekening mee gehouden. Zo kan iemand ontoerekeningsvatbaar verklaard worden. Dat betekent dat de misdaden die gepleegd zijn, niet ten volle worden toegeschreven aan de keuze van de persoon, maar dat er een soort dwang meespeelt in het verhaal. Maar waar trek je de lijn? Stel je eens voor dat Harrie in plaats van een kleptomaan een psychopathische moordenaar is. Dan kan het al moeilijker zijn om te zeggen dat die persoon niet verantwoordelijk is voor zijn keuzes, al oefent een onderliggende psychische aandoening hier ook dwang uit. Keuzes maken onder dwang lijkt dus niet te vallen onder vrije wil. Maar wanneer kun je echt spreken over dwang? Als je niet anders kunt handelen dan dat je handelt, zoals Spinoza zegt, zijn dan niet al onze keuzes onder dwang gemaakt? c Verliefdheid kan ervoor zorgen dat je bepaalde handelingen stelt enkel en alleen omdat je verliefd bent. Maar is verliefd zijn iets dat je kiest? Betekent dit dat verliefdheid je dwingt om bepaalde handelingen te stellen? d Zijn er soms dingen die je doet maar die je eigenlijk niet wilt doen? Is er dan sprake van dwang? 2 Bekijk het filmpje van Bas Haring over vrije wil bij het onlinelesmateriaal. a Beantwoord de vragen. 1→ Wat is een bimbobox? 2→ Waarom hebben de aapjes in de bimbobox geen vrije wil? 3→ Wat zijn de voorwaarden voor vrije wil volgens Bas Haring? ©VAN IN

HOOFDSTUK 3

4→ Op welke manier vergelijkt Haring de spookjes uit tekenfilms met het probleem van het dualisme?

5→ Waarom is het bestaan van vrije wil een relevant vraagstuk?

6→ Welk voorbeeld gebruikt Haring om dwang uit te leggen?

2→ Discussieer in groepjes van vier. Zeg welk ijsje je wilt en leg uit waarom. Ga daarna na of het

Een populaire definitie van vrije wil is een bewuste aansturing. Een handeling uit vrije wil is een handeling die wordt aangestuurd door een bewuste gedachte die je vlak voor de handeling hebt. Je handelt uit vrije wil wanneer je handeling het gevolg is van het feit dat je dacht: ‘En nu ga ik dit doen’. Met ‘vrije wil’ bedoelen we dus het vermogen om bewust je eigen lichaam in beweging te brengen. Vrije wil 3.6 b Kies jij wat je wilt? 1→ Kies een ijsje: vanille-, chocolade- of aardbeiensmaak. Welk ijsje wil jij? ©VAN IN mogelijk is om anderen te overtuigen een ander ijsje te willen dan het ijsje dat ze eerst gekozen hebben. Welke factoren hebben invloed op welk ijsje je wilt? En hoeveel daarvan is je eigen keuze? Wil jij wat je wilt willen? HOOFDSTUK 3