en je fysieke rijping?

STAP 3

Hoe ga je om met de verwachtingen over je lichamelijke ontwikkeling en je fysieke rijping?

Begin van de adolescentie: de groeispurt Tijdens je adolescentie onderga je heel wat veranderingen op lichamelijk vlak. Hoe ga je daar als adolescent mee om? ‘Wat ben je groot geworden!’ Misschien hoor je dat wel vaker. Fijn om te horen, maar je moet het wel doen, ‘groot worden’. Wat gebeurt er met en in je lichaam? 1 Bekijk het filmpje over de lichamelijke veranderingen die je doormaakt in het begin van de adolescentie. a Markeer naast de tekening de veranderingen waarvan sprake is in het filmpje. baardgroei lichaamsbeharing schaamhaar stemverlaging door verandering strottenhoofd borsten brede heupen meer vetafzetting schaamhaar HOOFDSTUK 1 ©VAN IN

THEMA 1

b Ontdek in het theoriekader hieronder alles over primaire en secundaire geslachtskenmerken.

1→ Vul de tekening aan met de kenmerken die in het theoriekader aan bod komen en die niet in het filmpje besproken werden. Noteer ook bij elk kenmerk of het een primair (1) of een secundair (2) geslachtskenmerk is. 2→ Verwoord kort mondeling wat het verschil is tussen een primair en een secundair geslachtskenmerk. 1 Geslachtskenmerken We maken een onderscheid tussen primaire en secundaire geslachtskenmerken. 1→ Primaire geslachtskenmerken Dit zijn lichaamskenmerken die al van bij de geboorte aanwezig zijn. Ze zijn typisch voor je geslacht. Bij meisjes zijn dat de vagina, de baarmoeder en de eierstokken. Bij jongens zijn het de teelballen, de penis en de balzak. 2→ Secundaire geslachtskenmerken Dit zijn lichaamskenmerken die verwijzen naar je geslachtsrijpheid. Het lichaam is dan klaar om zich voort te planten. Dat komt omdat er hormonen actief zijn. Bij meisjes zijn dat de oestrogenen (vrouwelijke geslachtshormonen); bij jongens gaat het om testosteron (mannelijke geslachtshormonen). 2 Puberteit: ze noemen mij puber Door zichtbare veranderingen aan je lichaam als gevolg van de veranderende hormoonwerking kunnen jij en je omgeving zien dat je het kind-zijn verlaat. Je komt in de puberteit, dat is de naam voor de periode waarin je lichaam sterke veranderingen vertoont. Je wordt een puber. Het woord is afgeleid van het Latijnse woord pubes. Dat betekent schaamhaar (van het Latijnse werkwoord pubescere = bedekt zijn met haar). Je zit in een groeispurt. Na die spurt wordt het even rustig, maar de jongens groeien gemiddeld nog door tot ze 18,5 jaar zijn en de meisjes tot ze 17 jaar zijn. Primaire en secundaire geslachtskenmerken bij pubers 1.5 HOOFDSTUK 1©VAN IN THEMA 1

2 Analyseer de grafiek en beantwoord de vragen.

Lengtetoename

24

meisjes 22 jongens 20 18 groei in lengte (in cm per jaar) 8 10 12 14 16 6 2 2 6 10 14 18 leeftijd (in jaren) a Lees de titel, de x-as en de y-as. x-as = y-as = b Leid uit de grafiek af wat de gemiddelde leeftijd is waarop de groeispurt plaatsvindt bij jongens en bij meisjes. Jongens: jaar Meisjes: jaar VIP Of je een jongen of een meisje bent, is bij de geboorte meestal meteen te onderscheiden. Een aantal mensen voelen zich niet goed in de rol die hoort bij hun biologisch geslacht. Dat illustreert het levensverhaal van Petra De Sutter (°1963), die als jongen geboren werd. Ze kwam op haar vijftigste in de politiek en werd verkozen als volksvertegenwoordiger voor Groen. In 2014 was Petra de eerste transpersoon op een Europese lijst, in 2019 was ze het eerste verkozen trans Europees Parlementslid. In 2020 werd zij federaal minister. Tot aan haar HOOFDSTUK 1 aanstelling als minister werkte ze als professor gynaecologie (specialisatie fertiliteit) aan het UZ Gent.

4 ©VAN IN

Die groeispurt, het doet iets met een mens

En jij? Heb jij last van de groeispurt?

3 Hoe zit het met jou? a Kruis aan welke gedragingen veranderd zijn tijdens en na je groeispurt. b Omcirkel op een schaal van 10 hoeveel last jij ervaart (in blauw). c Omcirkel op een schaal van 10 hoeveel last je omgeving (ouders, broers, zussen) er volgens jou van heeft (in een andere kleur). Je ervaart wisselende emoties. Van het ene moment op het andere slaat je gevoel om van blij naar droef, of omgekeerd. Het emotionele gebied van de hersenen is bij pubers overactief. Je neemt ondoordachte beslissingen. Het emotionele gebied van het puberbrein is vlugger en meer ontwikkeld, het is ook gevoeliger voor hormonale veranderingen. Pas later rijpt het rationele gebied van de hersenen. Je schat risico's verkeerd in. Je geeft bijvoorbeeld je privégegevens via het internet aan onbekenden die je iets heerlijks beloven. De hersenen zijn nog niet uitgerust om lang vooruit te denken en de consequenties van het handelen in te schatten. HOOFDSTUK 1 GEEN LAST WEINIG LAST GEMIDDELD LAST VEEL LAST GEEN LAST WEINIG LAST GEMIDDELD LAST VEEL LAST GEEN LAST WEINIG LAST GEMIDDELD LAST VEEL LAST ©VAN IN THEMA 1

Je blijft lang in bed liggen.

Vooral jongens hebben meer slaap nodig. Adolescenten hebben de neiging later te gaan slapen en langer te blijven liggen. Dit gedrag zou te maken hebben met de onrijpheid van de hersenen en normaliseert op ongeveer 20 jaar.

Als je voor een keuze staat, kies je voor wat op korte termijn winst oplevert en wacht je niet tot later.

Het puberbrein kan nog niet helemaal de gevolgen op lange termijn onder ogen zien. Het is extra gevoelig voor de mogelijkheid dat er een beloning aankomt.

De puberteit, het doet iets met een mens

Na de groeispurt is ze daar eindelijk: de puberteit. Ook het puberbrein maakt een groeispurt door. Je hersenen worden groter, maar er verandert ook nogal wat in de structuur van je hersenen. En dat heeft gevolgen voor je gedrag, voor de ene puber al meer dan voor de andere! Weet wel dat je hersenen pas volgroeid zijn als je ongeveer 22 of 23 jaar bent. Nog een heel eind te gaan dus. 4 Lees de onderstaande lijst van opmerkelijke gedragingen van adolescenten die wetenschappers typerend vinden voor de puberteit. Geef aan waarin jij je ook herkende, of herkent. Hoe wil jij ermee omgaan? a Geef een persoonlijk cijfer van 1 tot 5. b Bereken het gemiddelde van de klas. c Geef een voorbeeld en geef aan hoe jij ermee om wilt gaan. HOOFDSTUK 1 1→ Je hebt last met plannen maken. Cijfer van 1 t.e.m. 5: Klasgemiddelde: Voorbeeld + hoe wil jij hiermee omgaan?

GEEN LAST WEINIG LAST GEMIDDELD LAST VEEL LAST GEEN LAST WEINIG LAST GEMIDDELD LAST VEEL LAST©VAN IN

THEMA 1

2→ Je kunt niet multitasken.

Cijfer van 1 t.e.m. 5: Klasgemiddelde:

Voorbeeld + hoe wil jij hiermee omgaan?

3→ Je vindt het lastig om plannen aan te passen als er nieuwe informatie is. Cijfer van 1 t.e.m. 5: Klasgemiddelde: Voorbeeld + hoe wil jij hiermee omgaan? 4→ Als je een keuze moet maken, is het verlangen naar de kick belangrijker dan een rationeel argument. Cijfer van 1 t.e.m. 5: Klasgemiddelde: Voorbeeld + hoe wil jij hiermee omgaan? 5→ Je bent bang om een keuze te maken en stelt ze dan maar uit. Cijfer van 1 t.e.m. 5: Klasgemiddelde: Voorbeeld + hoe wil jij hiermee omgaan? HOOFDSTUK 1©VAN IN THEMA 1

Gedragsverandering in de adolescentie als gevolg van puberale ontwikkeling Matrix van de ontwikkelingsdomeinen

1.6

gebied van Broca is verantwoordelijk voor: • mentale functies • impulscontrole • beoordelings vermogen • probleem oplossing • planning kleine • sociaal gedrag hersenen • taal • geheugen

pariëtaalkwab hersenbalk schedel 3 vliezen + hersenvocht gyrus cinguli fornix, onderdeel van de hippocampus achterhoofdskwab derde frontaalkwab ventrikel pijnappelklier ruggenmerg hypothalamus hypofyse thalamus pons middenhersenen verlengde merg

1 Het puberbrein Het puberbrein begint te veranderen rond het tiende levensjaar. Als gevolg van de plotse rijping en ontwikkeling van de hersenen geraken de meeste pubers wat uit hun evenwicht. De hersenen gaan zich specialiseren. Dat gebeurt in een verschillend tempo. De delen van de hersenen die verschillende functies van je ontwikkeling regelen, ontwikkelen op een

ongelijke manier.

Het gebied dat de emoties regelt (het limbisch systeem met daarin de amygdalae) ontwikkelt het eerst en erg hevig. De gebieden die verantwoordelijk zijn voor de beheersing van je gedrag en voor de activiteiten die door verstand en ratio bepaald worden, ontwikkelen pas later (de frontaalkwab). Pas rond de leeftijd van 23 jaar lijkt je brein evenwichtig ontwikkeld. hersenstam

2 Gedragskenmerken als uiting van het ongelijkmatig ontwikkelde puberbrein: — risico’s nemen — ondoordacht gedrag stellen — uitstellen van taken — niet plannen — ongemotiveerd lijken — moeite met concentratie en taakgerichtheid — onvoorspelbaar gedrag — moeite met inschatten

3 De ontwikkelingsmatrix Ontwikkelingsdomeinen zijn geen losstaande gebieden in de mens. De ontwikkeling in het ene domein heeft invloed op de andere gebieden. Dat is in elke levensfase het geval. Zo is de lichamelijke ontwikkeling van invloed op de cognitieve ontwikkeling en op de emoties. Op p. 36 leggen we de verbanden tussen die domeinen. Bron: docplayer.nl en centrumvoorjeugdengezin.nlTHEMA 1 HOOFDSTUK 1 ©VAN IN 30

Good to know

Adolescentie begint bij de biologie en eindigt in de cultuur

Er is een merkwaardige evolutie zichtbaar. Uit cijfers blijkt dat de biologische volwassenheid op een steeds jongere leeftijd aanvangt. Zo krijgen meisjes hun eerste menstruatie (de leeftijd 17 18 menarche) vroeger dan pakweg honderd jaar geleden. Dat heeft 16 Denemarken onder meer te maken met de verbeterde leefomstandigheden 15 Portugal Noorwegen VS Duitsland en betere voeding. 14 Finland Spanje Jongeren zijn daarentegen steeds langer economisch afhankelijk 13 Griekenland Nederland België Polen van hun ouders. Ze gaan langer 12 studeren, wachten met trouwen 1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 jaar of kinderen krijgen. Niet alle studierichtingen leiden even makkelijk tot een job, waardoor sommigen langer in de jeugdwerkloosheid blijven en pas later het ouderlijke huis verlaten. Naar: nl.diphealth.com 5 Lees de tekst en bekijk de tabel. Kruis in de tabel op basis van de informatie aan of de stellingen juist of fout zijn.

LAST VAN HORMONEN De gemiddelde leeftijd waarop de menarche begint door de jaren heen

Ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken leeftijd in jaren (jongens) leeftijd in jaren (meisjes) 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 groei van balzak en zaadballen sterke groeispurt penis wordt langer groei van schaamhaar groei van okselhaar baard in de keel haargroei op het gezicht

beginnende borstgroei groei van schaamhaar sterke groeispurt verandering van lichaamsvorm groei van okselhaar eerste menstruatie (menarche) volwassen borstgrootte HOOFDSTUK 1©VAN IN THEMA 1

Je hebt vast al gemerkt dat het moment waarop jij en je vrienden lichamelijk veranderen (de ene vriend(in) al vroeger dan de andere) verschilt. Ook de intensiteit en zichtbaarheid van de lichamelijke veranderingen zijn verschillend. Dat komt door de hormonen in je lichaam. Ze maken het een puber niet altijd gemakkelijk! Sommigen hebben last van schaamte, anderen van agressie of stoerdoenerij. De ene trekt zich terug, terwijl de andere de verandering aan iedereen demonstreert door bijvoorbeeld opvallende of uitdagende kleding te dragen. Veel heeft te maken met de individuele verschillen tussen zowel jongens als meisjes in de leeftijd waarop de kenmerken optreden. Stelling Juist Fout 1 Bij meisjes groeit eerst het schaamhaar en nadien het okselhaar. 2 Bij jongens groeien eerst de baard en de snor en nadien het okselhaar. 3 De leeftijd waarop jongens schaamhaar krijgen komt overeen met de leeftijd waarop meisjes hun eerste menstruatie krijgen. 6 Lees de verhalen van Ismail, Jasmin en Elien. Beantwoord de vragen onder de teksten. Markeer in de tekst de informatie die je kunt gebruiken in je antwoord. HET VERHAAL VAN ISMAIL ‘Ik ben 15 jaar. Een jaar geleden ben ik plots heel hard gegroeid. Ik voelde me echt ongemakkelijk in dat lichaam … een lange slungel was ik. Nu, een jaar later, ben ik het nieuwe lichaam wel gewoon. Maar mijn gedachten kan ik niet altijd volgen en mijn gevoelens al helemaal niet. Soms voel ik me nog een kind als ik leeftijdgenoten zie en hen hoor praten over hun spieren, hun haar op de borst. Als ik me met hen vergelijk, merk ik dat ik die dingen nog niet heb. Ik zoek soms online op of ik niet achterop loop in mijn ontwikkeling. Soms vraag ik me af of mijn klasgenoten niet over mij aan het praten zijn omdat ik nog niet zover sta in mijn ontwikkeling. Vooral Mo kan nogal opschepperig uit de hoek komen over zijn succes bij flirtende meisjes die al 17 zijn. En hij mag altijd meespelen op het sportterrein, terwijl ik als laatste word gekozen.’ a Wat valt je op over de gevoelens van Ismail? b Hoe reageert Ismail op zijn vrienden? HOOFDSTUK 1 ©VAN IN

THEMA 1

c Zijn er elementen uit het verhaal van Ismail die je herkent bij jezelf?

HET VERHAAL VAN JASMIN ‘Als ik met mijn vriendinnen voor de spiegel sta – dat gebeurt wel vaker – word ik nogal verlegen van mijn heupen die blijkbaar breder aan het worden zijn. Ma zegt dat dat te wijten is aan het hormoon oestrogeen, dat meisjes van 14 jaar zoals ik zowel in de lengte als in de breedte doet groeien. Maar bij mij is het al bezig van mijn tiende. Bij vriendinnen begon het pas een stuk later. Het valt me wel op dat ik nu veeleer oudere vriendinnen zoek dan vorig jaar. En dat oudere jongens me wel zien zitten. Ze schatten me al 15. De klasfoto van vorig jaar vind ik verschrikkelijk! Hoe ik erbovenuit stak! Ik was zelfs groter dan de jongens van mijn klas, maar hun ontwikkeling gebeurt later, zegt ma. Ik wou dat ik dan ook veel slimmer was dan zij, maar dat verschil is er blijkbaar niet als ik onze rapporten vergelijk. a Wat valt je op over de gevoelens van Jasmin? b Hoe reageert Jasmin op haar vrienden? c Zijn er elementen uit het verhaal van Jasmin die je herkent bij jezelf? HOOFDSTUK 1©VAN IN THEMA 1

HET VERHAAL VAN ELIEN

‘Ik ben 15 jaar, 1,72 m groot en ik weeg 72 kilo. Ik ben niet dik, eerder stevig en ik volg het bloedgroepdieet. M’n moeder helpt me daarbij heel goed. Vroeger volgde ik op eigen houtje zelf samengestelde crashdiëten. Elke keer eindigden die ‘wonderdiëten’ met wekenlange vreetbuien. Ik probeerde op een gewicht van ongeveer 64 kilo te komen, maar als ik straks (over een halfjaar, hoor) een kilo of 68 weeg en me daar goed bij voel, probeer ik op dat gewicht te blijven. Ik weet wel dat ‘sommige mensen nu eenmaal stevig zijn’, maar ik kan er geen vrede mee hebben. Hoe zou dat wel kunnen als je voortdurend slanke dennetjes om je heen ziet? In jeugdbladen lees ik geregeld dat het allemaal niks uitmaakt hoe zwaar je bent, dat je trots op jezelf moet zijn, dat de meeste jongens er heus geen probleem mee hebben om een stevige vriendin te hebben, enzovoort. Maar sla ik de bladzijde om, dan zie ik een Levi’s reclame met een prachtig meisje zonder ook maar een grammetje vet.’ a Wat valt je op over de gevoelens van Elien? b Hoe reageert Elien op haar vrienden? c Zijn er elementen uit het verhaal van Elien die je herkent bij jezelf? 1 Hormonale veranderingen Het woord ‘hormoon’ komt van het Griekse woord hormaino, dat betekent ‘in beweging brengen’ of ‘prikkelen’. Hormonen worden gewoonlijk geproduceerd door klieren met een inwendige afscheiding, ook wel endocriene klieren genoemd. Ze scheiden hun hormonale producten af in het bloed en niet, zoals klieren met een uitwendige afscheiding (exocriene klieren), naar de buitenwereld (zoals bij zweetklieren, speekselklieren en traanklieren het geval is). 2 Seksuele veranderingen De hormonale veranderingen leiden tot seksuele volwassenwording en er verschijnen ook secundaire geslachtskenmerken (borstontwikkeling, beharing, groei van de testikels). De invloed van de veranderende hormonale werking 1.7 HOOFDSTUK 1 ©VAN IN

THEMA 1

3 Body image De lichamelijke ontwikkeling beïnvloedt je zelfbeeld, hoe jij je voelt in dat veranderende lichaam.

Elke adolescent is tijdens de ontwikkelingsfase van 12 tot 18 jaar sterk bezig met het beeld dat hij van zijn lichaam heeft, zijn body image. Daarbij laat de adolescent zich leiden door drie factoren:

1→ lichaamsmaten de lengte, het gewicht, de vorm van de ontwikkelende organen 2→ individuele doelen wat de adolescent zelf wil bereiken, hoe hij er wil uitzien (sportief, trendy, slordig, modebewust, non-conformistisch …) 3→ cultureel bepaalde (schoonheids)idealen Adolescenten vergelijken zichzelf vaak met de ontwikkeling van anderen. Ze zijn gevoelig voor zowel vroege rijping als voor late rijping. 7 Voel jij de druk van reclame? In onze huidige maatschappij spelen de mode en de daarbij horende handel in producten en kleding een grote rol. De reclame en modellen op tv en sociale media tonen ons dagelijks hoe we gekleed moeten gaan om oké bevonden te worden, hoe ons lichaam er zou moeten uitzien. a Zoek in een tijdschrift of op sociale media reclameboodschappen die met lichaamsverzorging en met mode te maken hebben en die specifiek gericht zijn op jouw leeftijdscategorie. Ze zijn bedoeld om je te beïnvloeden. En om je te laten kopen … b Toon aan dat de reclame voor jouw leeftijdscategorie bedoeld is. Good to know Wat er met je hersenen gebeurt als je reclame ziet, of iets fijns hoort Wanneer je iets leuks meemaakt, bijvoorbeeld wanneer je nieuwe kleding krijgt of iets lekkers eet, dan komt er een stofje in je hersenen vrij: dopamine. Het vergemakkelijkt het vervoer van de prikkels in je hersenen en geeft je een fijn gevoel van genot en blijdschap. Bovendien wil je die ervaring nog wel enkele keren meemaken, de een al gulziger dan de ander. — Zo krijg je door te luisteren naar muziek 9 procent meer dopamine in je hersenen. — Als in reclameboodschappen een bepaald product wordt aangeprezen door een beroemdheid, dan heb je meer zin om het product te kopen dan wanneer het door een onbekende knappe man of vrouw wordt aanbevolen. In de reclamepsychologie noemen ze dat celebrity endorsement. — Een vleugje humor zal veel effect hebben op je hersenwerking. Zowel de linker- als de rechterhersenhelft zullen actief worden om alle informatie uit het verhaal op te nemen. Naar: Tiemeijer, W.L., Hoe mensen keuzes maken. De psychologie van het beslissen, Amsterdam University Press, 2010. THEMA 1 HOOFDSTUK 1©VAN IN 35