Stap 2 Welke lagen herken je in je persoonlijkheid?

Good to know

Romeinse maskers

Het woord ‘persoonlijkheid’ vindt zijn oorsprong in het klassieke Romeinse theater. Het woord is afgeleid van het Latijnse persona, dat (theater)masker betekent. De acteurs droegen een masker dat verwees naar het uitgebeelde personage. Persoonlijkheid kun je omschrijven als het unieke en stabiele patroon van psychologische kenmerken en gedragskenmerken waardoor de ene mens zich van de andere onderscheidt. Eenvoudiger uitgedrukt: het gaat over het typerende gedragspatroon dat je in verschillende situaties aan anderen toont. Het begrip persoonlijkheid 4.1 STAP 2 Welke lagen herken je in je persoonlijkheid? De persoonlijkheidspsychologie bestudeert verschillende aspecten van iemands persoonlijkheid, zoals karakter, temperament en constitutie. Karakter In de moderne gedragswetenschappen is het begrip karakter beperkt uitgewerkt. Er wordt weinig studie naar gedaan. In ons dagelijks taalgebruik is het begrip wel aanwezig. 1 Wanneer je spreekt over iemands karakter, bedoel je iets anders dan wanneer je het hebt over zijn of haar persoonlijkheid. Noteer twee uitspraken waarin je in dagelijkse taal het woord ‘karakter’ gebruikt. HOOFDSTUK 4 ©VAN IN

THEMA 2

2 Lees de verhalen van Nafi en Rania. Ze illustreren het karakter van de personages, zoals bedoeld door psychologen. Beantwoord vervolgens de vragen onder de teksten.

a Wat wordt er verteld over het gedrag van Nafi? Hoe zien anderen dat gedrag?

HET VERHAAL VAN NAFI Nafi heeft thuis geleerd om bij aankopen altijd goed op de prijs-kwaliteitsverhouding van de artikelen te letten. Ze doet ook aan prijsvergelijking, dat zit er bij haar ingebakken. Aankopen doen vergt op die manier wel wat tijd, maar zo slaagt ze erin met haar budget rond te komen en zich af en toe een verzetje te permitteren. Haar ouders noemen haar prijsbewust en vinden dat ze knap met geld kan omgaan. Bij uitstappen vinden haar vrienden haar echter bijzonder gierig. Bovendien hebben ze het moeilijk met al dat tijdverlies wanneer Nafi de boodschappen organiseert. b Drie partijen benoemen het gedrag van Rania op een andere manier. Waarop baseren ze zich? HET VERHAAL VAN RANIA Tijdens een zorgoverleg op school vertellen de ouders van Rania dat hun dochter een gesloten karakter heeft. Ze maken zich wat zorgen, omdat Rania thuis niet vertelt wat ze overdag heeft meegemaakt. De leerlingenbegeleider van de school vindt dan weer dat Rania goed haar mening en gevoelens kan verwoorden, maar wel voldoende tijd nodig heeft om een vertrouwensband op te bouwen. De klastitularis vertelt dat ze in de klas eerder een afwachtende houding inneemt voor ze haar antwoord in de klasgroep kenbaar maakt. Het antwoord is wel altijd goed onderbouwd met de juiste argumenten. c Welke kenmerken van het begrip ‘karakter’ kun je afleiden uit de voorbeelden? Misschien helpt de Good to know op de volgende pagina je wel om het begrip beter te omschrijven. HOOFDSTUK 4©VAN IN THEMA 2

Good to know

Karakter: een Griekse oorsprong

Het begrip karakter komt van het Griekse woord χαράσσω (spreek uit als charasso). Het betekent ‘kerven, insnijden, graveren’. Het woord komt uit de wereld van het graveren en later het drukken. Het karakter is een uit hout of staal gesneden betekenisvolle code. Het kan ook als stempel gebruikt worden. Het is dus niet moeilijk om te bedenken waarom we het woord karakter gebruiken als een soort stempel die we op iemand zetten om zijn gedrag te benoemen. Temperament Temperament hoort bij een bepaalde persoon. Het is zijn of haar manier om tegen de dingen aan te kijken of op de dingen om zich heen te reageren. Het is de neiging van een persoon om een bepaalde emotie of stemming bij zichzelf op te roepen. VIP Al ongeveer 400 jaar voor Christus stelde de Griekse geneesheer Hippocrates (ca. 460 v.C.-377 v.C.) dat de gezondheid wordt bepaald door de juiste menging van vier lichaamssappen (humores): slijm, bloed, zwarte gal en gele gal. Als één van die vochten overheerst, dan heeft dat een grote invloed op het temperament, zo dacht hij. Galenus (129-ca. 199 n.C.) zou zich later op die kennis baseren voor zijn vier persoonlijkheidstypen: flegmaticus, sanguinicus, melancholicus en cholericus. Die persoonlijkheidstypologie zou gedurende vijftien eeuwen onze manier van denken domineren. Nog altijd gebruiken we de vier begrippen om het verschil in temperamenten van mensen aan te duiden: het flegmatische type, het sanguinische type, het melancholische type en het cholerische type. HOOFDSTUK 4 ©VAN IN

THEMA 2

3 Bestudeer de vier temperamenten.

a Bekijk de onderstaande illustratie. Analyseer aan de hand van de tabel onder de tekeningen de manieren waarop de vier temperamenten zich aan je tonen. Link de juiste eigenschappen aan de overeenkomstige temperamenten door middel van een kruisje in de onderstaande tabel. Flegmatisch MelancholischCholerischSanguinisch Hippocrates Bloed Gele gal Zwarte gal Slijm Galenus Sanguinisch Cholerisch Melancholisch Flegmatisch 1 Energieke en opgewekte mensen 2 Rustige en weinig emotionele mensen: ontspannen, nieuwsgierig, oplettend en betrouwbaar 3 Mensen met een veeleer verdrietige kijk op het verleden of met een onvervuld verlangen 4 Mensen die snel driftig worden; veelal doeners, leiders met veel ambitie en energie THEMA 2 HOOFDSTUK 4©VAN IN 133

b In verhalen en films hebben de hoofdpersonages vaak een uitgesproken temperament. De confrontatie van verschillende temperamenten zorgt immers voor de nodige spanning en sensatie. Geef een voorbeeld van een boek of film waarin er duidelijk verschillende temperamenten botsen met elkaar.

4 Wanneer je het over temperament hebt, bedoel je een aangeboren, typerend reactiepatroon dat iemands gedrag bepaalt. Dat patroon blijft grotendeels onveranderd tijdens het leven. Algemeen neemt men aan dat we ons temperament – een deel van onze persoonlijkheid – kunnen herkennen in drie eigenschappen van ons gedrag. Werk per twee. a Kies iemand die jullie kennen (dat mag een bekende persoon zijn). b Beschrijf het temperament van die persoon aan de hand van de drie gedragseigenschappen die hieronder opgesomd worden. Gekozen persoon: 1→ De intensiteit van het gedrag ‘Hugo wordt bij een opmerking heel kwaad.’ 2→ De bereidheid tot actie ‘Ayrton gaat bij de minste provocatie op de vuist. Je hebt hem liever als vriend dan als vijand.’ 3→ Het niveau van de activiteit ‘Sabine toont tijdens de lessen LO een groot doorzettingsvermogen. Ze speelt met heel veel inzet. De lerares LO heeft haar meteen tot kapitein van de volleybalploeg gebombardeerd.’ HOOFDSTUK 4 ©VAN IN

THEMA 2

5 Wetenschappers vermoeden dat er een verband bestaat tussen de cultuur en je temperament. Hoe zuidelijker je gaat, hoe meer mensen getypeerd worden als personen met een warmer, maar ook meer opvliegend temperament. Dat betekent dat omgevingsinvloeden, waaronder klimatologische omstandigheden, een rol kunnen spelen.

a Bekijk de cartoon. Leg de link uit met wat je zonet hebt gelezen over het temperament.

b Gebruik jij soms ook die clichés? Kloppen ze, volgens jou?

6 Lees het verhaal De schedel van Gage. Beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst. DE SCHEDEL VAN GAGE Dit verhaal toont aan dat de hersenen niet alleen verantwoordelijk zijn voor functies zoals ademen, waarnemen of leren, maar dat ze ook mee onze persoonlijkheid bepalen. In 1848 werkte een groep mannen aan de aanleg van een spoorbaan door een rotsachtig gebied in Vermont (VS). Om de weg vrij te maken, moesten rotsen worden opgeblazen: de mannen boorden een gat in de rotsen, plaatsten er springstof in en gooiden er zand over dat ze met een staaf aanstampten. Maar door een onoplettendheid stampte Phineas Gage in het gat voordat het zand was toegevoegd. Door de explosie die daarop volgde, boorde de staaf zich in de schedel van Gage. De staaf raakte de linkerwang, doorboorde de oogkas, schoot door het dak van de schedel en belandde tientallen meters verder. Gage overleefde het ongeval, en verloor zelfs het bewustzijn niet! HOOFDSTUK 4©VAN IN Hij leek achteraf geen moeilijkheden te hebben met geheugen of taalfuncties en nam de werkelijkheid waar zoals ze was, ondanks het verlies van zijn linkeroog. THEMA 2

Toen de Amerikaanse neuroloog Antonio Damasio in 1996 dit vreemde verhaal opnieuw onderzocht, kwam hij tot de vaststelling dat er wél een en ander aan het slachtoffer was veranderd: heel zijn manier van tegen de dingen aan te kijken en van reageren was sterk veranderd door de hersenboring. Gage was voor het ongeval te omschrijven als een verstandige, vriendelijke man die zeer gewaardeerd en geliefd was door zijn collega’s. Na het voorval was hij erg opvliegend geworden, ging hij wild tekeer, vloekte hij en schold hij iedereen uit die hem voor de voeten liep. Hij was veranderd van een evenwichtig man in een onuitstaanbare klager die nog wel plannen maakte, maar ze niet uitvoerde door gebrek aan geduld en doorzettingsvermogen. Twaalf jaar na het ongeval stierf hij, vermoedelijk als een laat gevolg van de hoofd- en hersenwonde. Hij verloor het bewustzijn door een zware epileptische aanval en kwam niet meer bij. a Wat was de oorzaak van de gedragswijziging van Gage? b Welke wijzigingen traden op in het temperament van Gage? Constitutie Gespierde kerels en meiden, tengere figuren of eerder mollige types: je kunt je er vast iets bij voorstellen. Al heel lang onderzochten filosofen en nadien exacte wetenschappers het aanvoelen dat het fysieke voorkomen veel zegt over iemands persoonlijkheid. Het gaat dan niet over een oorring, wat lippenstift of piercings, maar wel over de bouw van het lichaam. 7 Bekijk de afbeelding van de drie personen (in voor- en zijaanzicht). a Beschrijf de constitutie van elke persoon. b Door je ervaringen voel je aan dat er een verband lijkt te bestaan tussen hoe iemand eruitziet en zijn of haar persoonlijkheidskenmerken. Wat is je eerste indruk bij de drie personen? HOOFDSTUK 4 ©VAN IN

THEMA 2

1 2 3 1 2 3

Persoon 1

a

b

Persoon 2 a Persoon 3 a b 8 De Amerikaanse fysioloog William Sheldon (1898-1977) deed rond 1942 een poging om het verband aan te tonen tussen de fysieke eigenschappen – de constitutie – en de persoonlijkheidskenmerken. Bekijk de drie bekende personen hieronder. a Herken je de personen? Met welke persoonlijkheidskenmerken worden ze vaak gemakshalve geassocieerd door mensen die hen niet goed kennen? b Hoe interpreteer jij hun voorkomen? Met welke constitutie lijken ze overeen te komen? c Verschilt je interpretatie van die van de klasgroep? a b c a b c 1→ 2→ a b 3→ HOOFDSTUK 4 b ©VAN IN

c THEMA 2

VIP

Rond 1921 stelde de Duitse psychiater Ernst Kretschmer (1888-1964) een merkwaardig verband vast: personen met dezelfde psychische aandoening hadden vaak dezelfde lichaamsbouw (constitutie) en persoonlijkheidskenmerken. Als uitgangspunt nam hij drie soorten lichaamsbouw: — leptosoom (lept = fijn, soma = lichaam): — lang, mager type — temperament schommelt tussen ongevoelig en overgevoelig — pycnicus (puknos = gedrongen): — ontspannen, stevig gebouwde persoon — schommelt tussen vrolijk en somber, gezellig en meelevend — atleticus: — robuust postuur, grote handen, krachtige handen — rustig en bedachtzaam De Amerikaan William Sheldon (1898-1977) deed verder onderzoek naar dat verband. Hij wilde de link ook leggen tussen constitutie en temperament bij niet-psychiatrische patiënten. Sheldons ideeën waren populair (vooral in kringen waarin wordt nagedacht over eugenetica, een strekking die ernaar streeft om met behulp van wetenschappelijke kennis de menselijke soort te verbeteren). Later werden zijn ideeën echter betwist. Herhalingen van Sheldons onderzoek leverden geen bevestiging op en zijn typologie bleek niet bruikbaar bij het voorspellen van toekomstig gedrag van een persoon. Toch ervaren we een intuïtief verband tussen iemands lichaamstype en zijn persoonlijkheidstrekken. Barbara Honeyman Heath (1910-1998), die Sheldons belangrijkste assistente was bij het samenstellen van zijn Atlas of Men , beschuldigde hem ervan de gegevens die hij bij het schrijven van het boek had gebruikt, vervalst te hebben. Naar: nl.qaz.wiki HOOFDSTUK 4 ectomorf mesomorf endomorf ©VAN IN

THEMA 2

Lagen van het begrip persoonlijkheid: karakter, temperament, constitutie

4.2

1 Karakter Wanneer je spreekt over iemands karakter, dan heb je het over het gedrag dat je bij een persoon waarneemt en hoe je dat benoemt. Afhankelijk van de omgeving en van de persoon die waarneemt, zal eenzelfde gedrag anders worden benoemd. Het benoemen van iemands gedrag wordt dus sterk bepaald door de ingesteldheid en het denken van de waarnemer. 2 Temperament Wanneer je het over temperament hebt, gaat het over een aangeboren, typerend reactiepatroon dat iemands gedrag bepaalt. Dat patroon blijft grotendeels onveranderd tijdens het leven. Het is de neiging van een persoon om een bepaalde emotie of stemming bij zichzelf op te roepen. Het toont zich in: — de intensiteit van het gedrag; — de bereidheid tot actie; — het niveau van activiteit. 3 Constitutie Het begrip constitutie slaat op het fysieke aspect van de persoonlijkheid: de lichaamsbouw en het lichamelijk functioneren. Er lijkt een verband te bestaan tussen uiterlijk en persoonlijkheid. Zowel via mensenkennis als via de wetenschappelijke psychologie probeert men de persoonlijkheid van anderen te leren kennen. Blijkbaar is het vatten van de persoonlijkheid niet alleen een boeiende bezigheid, maar kent ze ook talrijke toepassingen. Ook in het verleden had men de behoefte om het unieke in de medemens te ontdekken. HOOFDSTUK 4©VAN IN THEMA 2