Stap 1 Cultuur: een begrip uit de omgangstaal of de sociologie?

PARCOURS

STAP 1 Cultuur: een begrip uit de omgangstaal of de sociologie? Wat betekent het woord ‘cultuur’ eigenlijk? Het schoolreglement spreekt van ‘onze schoolcultuur’, de leraar kunstbeschouwing zegt dat jullie ‘aan cultuur doen’ en in de krant lees je ‘er heerst in onze ploeg een cultuur om elkaar te steunen en toch kritisch te zijn voor de andere ploegleden.’ Kun jij nog volgen? 1 Het begrip ‘cultuur’ kent duidelijk verschillende betekenissen. In de omgangstaal bedoelen we met ‘cultuur’ allerlei kunstvormen, maar in de sociologische betekenis is cultuur het geheel van gewoonten en gebruiken binnen een samenleving. Wordt in de onderstaande voorbeelden ‘cultuur’ gebruikt als sociologisch begrip of als begrip in de omgangstaal? Kruis bij elk voorbeeld aan wat past. a In de bijlagen van kranten zie je het woord ‘cultuur’ vaak opduiken in combinatie met een ander begrip, zoals in ‘kunst en cultuur’, ‘cultuur en media’ of ‘cultuur en lifestyle’. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal b In een reisgids vind je bij elke streek een overzicht van het aanwezige cultuurpatrimonium. Het gaat dan om de beelden, schilderijen, kunstvoorwerpen en gebouwen die je zeker gezien moet hebben. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal c Sommige bedrijven bieden hun werknemers wekelijks een fruitmand aan en richten een fitnessruimte in om een gezonde bedrijfscultuur te bevorderen. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal d In culturele centra is er elk seizoen een nieuw en gevarieerd aanbod van muziek, ballet, theater, opera ... cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal HOOFDSTUK 7©VAN IN THEMA 4

e In een mannencultuur zal een prestatiewaardering altijd gebaseerd zijn op een waardesysteem gecreëerd door mannen en gedefinieerd door mannelijke normen. Zo ontstaan vooroordelen die typisch machogedrag in stand houden. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal f Als het schoolreglement vooral de nadruk legt op verwachtingen en niet zo zeer op straffen, dan heerst er een cultuur van vertrouwen in die school. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal g In het Rijksmuseum in Amsterdam kun je verschillende schilderijen uit de Gouden Eeuw bewonderen. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal h Het Alhambra in Granada is een middeleeuws paleis dat onder andere vanwege de fijn uitgevoerde islamitische kunst horden toeristen aantrekt. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal i In Japan is het bij het eten van noedels volkomen normaal om slurpachtige geluiden te maken. Door de noedels naar binnen te slurpen, versterk je hun smaak. Je kunt ook sneller eten, omdat het voedsel sneller afkoelt in je mond. cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal j Het boek Kwestie van konijnen beantwoordt vragen over alledaagse rituelen zoals ‘Waarom zetten mensen een kerstboom in huis? Waar komen aprilvissen vandaan? Waarom eten we popcorn in de cinema?’ cultuur als sociologisch begrip cultuur in de omgangstaal HOOFDSTUK 7 ©VAN IN

THEMA 4

VIP

De westerse cultuur heeft haar historische oorsprong in West-Europa, maar heeft zich door kolonisatie, handel en massamedia verder verspreid. Ook Noord-Amerika, Nieuw-Zeeland en Australië worden tot de westerse cultuur gerekend. De Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington (1927-2008) schreef in 1996 het boek Botsende beschavingen waarin hij aangaf dat de culturele en religieuze identiteit van mensen de belangrijkste bron van conflicten werd in de periode na de Koude Oorlog, na 1990 dus. Huntington verdeelde de wereld in negen ‘hoofdbeschavingen’. Die beschavingen kunnen bestaan uit staten maar ook uit sociale groepen (zoals etnische en religieuze minderheden). De belangrijkste religie in een gebied lijkt het hoofdcriterium te zijn bij zijn classificatie, maar in sommige gevallen zijn geografische nabijheid en taalverbanden ook belangrijk.

Een kaart van de verschillende beschavingen gebaseerd op het werk van Huntington:

Westers Orthodox Latijns-Amerikaans Islamitisch 2 Ga zelf op cultureel onderzoek! a Maak een collage van westerse en niet-westerse cultuuruitingen. 1→ Zoek vijf afbeeldingen van westerse cultuuruitingen en vijf afbeeldingen van verschillende nietwesterse cultuuruitingen. 2→ Geef telkens aan naar welke cultuuruiting (eten, wonen, begroeten, muziek …) de afbeelding 3→ verwijst. Maak een mooie collage van je materiaal op papier of in een digitale toepassing naar keuze. Ga naar het onlinelesmateriaal voor enkele voorbeelden van digitale toepassingen. Voorzie elke afbeelding van een correcte bronvermelding. HOOFDSTUK 7

Turks Hindoeïstisch Oost-Aziatisch Japans

Boeddhistisch Sub-Sahara Afrikaans Ethiopisch©VAN IN THEMA 4

b Maak een portfolio met artikels over een niet-westerse cultuur.

1→ Zoek minstens vijf artikels waarin verschillende cultuuruitingen aan bod komen. 2→ Stel een literatuurverslag op met samenvattingen van de artikels. Geef daarin met voorbeelden uit de teksten aan over welke cultuuruiting het gaat (eten, wonen, begroeten, muziek …). 3→ Vergeet ook niet om van elk artikel een correcte bronvermelding te geven. c Zoek een muziekfragment waarin een niet-westers muziekinstrument te horen is. Zoek een afbeelding van het instrument en geef aan in welke cultuur het instrument bespeeld wordt. — Muziekinstrument: — Cultuur: d Zoek een filmpje van een niet-westerse cultuuruiting. Geef aan over welke cultuuruiting en welke cultuur het gaat. — Cultuuruiting: — Cultuur: 3 Stel dat je in India was geboren, welke culturele kenmerken zou je dan met je landgenoten in India delen? Zoek afbeeldingen en maak een digitaal prikbord om deze vraag te beantwoorden. 4 De islamitische en westerse beschavingen zijn niet zo verschillend. Lees de onderstaande tekst en beantwoord de vraag. Koffie komt oorspronkelijk uit Ethiopië, werd in de middeleeuwen verbouwd in Jemen en vanaf de 15de eeuw werd het verspreid in het Ottomaanse Rijk. Vanaf het begin van de 17de eeuw was koffie ook te vinden in Europa. Handelaars die er tijdens hun reizen naar het Oosten van proefden, verspreidden de koffie in onze gebieden. Wanneer Soleiman Aga, de ambassadeur van de sultan bij Lodewijk XIV, in 1669 zijn gasten koffie aanbiedt, begint men aan het hof in Parijs met veel enthousiasme koffie te drinken. Kort daarna worden in de grote Europese steden de eerste cafés geopend. Het werden sociale ontmoetingsplaatsen. Net zoals in Constantinopel wordt het cafébezoek deel van een levensstijl. Bron: Expo Islam dit is ook onze geschiedenis. Europa en zijn islamitische erfenis, 2017THEMA 4 HOOFDSTUK 7 ©VAN IN 250

Koffie behoort tot de Ottomaanse erfenis en ‘suiker’ komt van de Arabische term ‘sukkar’. Kun je nog met andere voorbeelden aantonen dat de islamitische en westerse beschaving niet zo verschillend zijn? Wat hebben die beschavingen nog gemeenschappelijk? Zoek indien nodig informatie op het internet.

In de omgangstaal wordt het woord cultuur vooral gebruikt om vormen van kunst aan te duiden. Vormen van cultuur die onder deze definitie vallen, zijn dan kunst, literatuur, architectuur, theater en andere kunstmanifestaties. Die zijn niet altijd voor een breed publiek toegankelijk, omdat ze vaak wat voorkennis of een inspanning vragen om ze te kunnen begrijpen of waarderen. In de omgangstaal worden met ‘cultuur’ dus doorgaans alle vormen van kunst en kunstmanifestaties bedoeld. Cultuur kan echter ook een bredere betekenis hebben. In de sociologie omvat ‘cultuur’ alles wat te maken heeft met wat de mens in de loop van de tijd voortbrengt en overdraagt. We spreken van ‘cultuur’ als een sociologisch begrip wanneer het gaat om kennis, ideeën, technieken, zeden, gewoonten, gedragingen, rituelen, tradities, waarden, normen en symbolen … die een groep mensen deelt en doorgeeft. Zodra er sprake is van een groep mensen, is er sprake van cultuur. Omdat de cultuur van een groep wordt doorgegeven van generatie op generatie, is cultuur bijgevolg aangeleerd. Dit wordt aangeduid met de Engelse term ‘nurture’, wat verwijst naar een proces van aanleren. Cultuurvorming kan zich afspelen op het macroniveau (beschavingen, nationale culturen, regionale culturen, de cultuur van een generatie, de cultuur van een samenleving), maar ook op het mesoniveau (de cultuur van een sekse, de cultuur van een sociale klasse, de cultuur van een bedrijf of een organisatie). Cultuur omvat alles wat in de loop van de tijd door de mens werd gecreëerd. We kunnen een onderscheid maken tussen: — de materiële cultuur (alles wat in stoffelijke vorm kan worden vastgelegd, de zogenaamde culturele artefacten); — de immateriële cultuur (de manier waarop groepen mensen handelen en denken, hun waarden en normen). Deze brede definitie van cultuur houdt ook het leefbaar maken van het landschap in door het in cultuur te brengen. In die zin is cultuur (door de mensen gecreëerd) het tegengestelde van natuur (wat al bestond voor het menselijk ingrijpen). Het begrip ‘cultuur’ 7.1 HOOFDSTUK 7©VAN IN THEMA 4

5 De leden van een groep onderscheiden zich van de leden van een andere groep door hun cultuur op vlak van taal, gebruiken, bereiding van voedsel, omgaan met elkaar …

Plaats de letter van de onderstaande beschrijvingen bij de juiste afbeelding.

a De bindi op het voorhoofd van Indiase vrouwen is een lichaamsversiering die het spirituele derde oog (ajnamet) symboliseert. Het woord ‘bindi’ is Hindi voor ‘druppel’ of ‘stip’. De decoratie wordt gedragen omdat men gelooft dat het vrouwen en hun echtgenoten zal beschermen. b Geisha’s staan bekend om hun witte gezicht. Japanse vrouwen maken al ruim 1 500 jaar hun gezicht wit om aan te geven dat ze een vrouw van stand zijn. Met krijt, kalk, cyanide, rijstpoeder of gedroogde uitwerpselen van nachtegalen beschilderden de vrouwen hun gezicht. Hoe witter de make-up, hoe hoger de stand: een witte vrouw hoefde immers niet buiten te werken en kreeg dus weinig zonlicht op haar huid. c Tijdens het Suikerfeest kleuren moslima’s hun handen vaak oranje met henna. Over de hele wereld nemen moslims deel aan de ramadan, een periode waarin er gevast wordt tussen de fajr (ochtendgebed) en maghrib (avondgebed). De ramadan is een traditionele periode van tolerantie, liefdadigheid, verbroedering en bezinning waarin mensen extra vrijgevig en verdraagzaam zijn. Na de ramadan volgt Ied-al-Fitr: het Suikerfeest. Het is traditie dat familie en vrienden samenkomen om gezellig te tafelen. Er wordt veel zoetigheid gegeten: vandaar de naam ‘Suikerfeest’.

d De rituele krijgsdans van de Maori maakt deel uit van de culturele traditie van Nieuw-Zeeland. De dans wordt meestal uitgevoerd door een groep mannen en heeft als bedoeling de Maorigoden gunstig te stemmen. Traditioneel werd de haka uitgevoerd ter verwelkoming van andere stammen of om zich op te maken voor veldslagen. Het rugbyteam van Nieuw-Zeeland heeft de haka populair gemaakt. e Wanneer een jongen in Papoea-Nieuw-Guinea volwassen wordt, brengt een stamlid met een scherpe bamboestok sneetjes aan over het hele lichaam van de jongen. De littekens die overblijven, lijken het resultaat van een krokodillenbeet. Zo wordt verwezen naar de overlevering dat de stam afstamt van krokodillen. f In de westerse wereld geldt zwart als de rouwkleur, maar elders in de wereld gelden soms andere rouwkleuren. Zo is in Japan, China en tal van landen in Zuidoost-Azië wit de kleur voor rouwbetoon. Door zwart te dragen toont men in die landen juist vreugde. HOOFDSTUK 7 ©VAN IN

THEMA 4

Good to know

Inheemse volken zijn de oorspronkelijke bewoners van een grondgebied. Ze behoren tot een land door geboorte, niet door migratie. Inheemse volken leven vaak dicht bij de natuur en afgezonderd. Daardoor 6 Mensen reizen om andere culturen te leren kennen en te beleven. Vaak brengen ze een voorwerp mee naar huis dat ze mooi of boeiend vinden als herinnering aan die reis. a Ga thuis of bij familie en vrienden op zoek naar een voorwerp uit een andere cultuur en breng het mee naar de klas. b Stel het voor en vertel het verhaal van dat voorwerp aan je klasgenoten. c Je kunt in de klas ook een tentoonstelling organiseren met de verschillende voorwerpen. zijn ze vrij onzichtbaar. Toch gaat het over grote groepen mensen. De schatting is dat er zo’n 350 miljoen mensen tot inheemse volken behoren, wat neerkomt op vijf procent van de totale wereldbevolking. De situatie van inheemse volken is moeilijk. Ze worden ook wel inboorlingen, inlanders, aborigines, native people of first people genoemd. In contacten met onze westerse wereld blijkt dat hun manier van leven vaak slecht aansluit op de westerse samenleving. Dit zorgt regelmatig voor conflicten over rechten en plichten. Er zijn internationale afspraken gemaakt waarin staat dat deze volken rechten hebben met betrekking tot hun voorvaderlijk gebied en naar eigen inzicht mogen leven, maar deze worden vaak niet nageleefd. Hun land wordt vaak toch door nationale regeringen opgeëist en het leefgebied wordt verstoord. Daarom is het belangrijk dat de samenwerkingsverbanden met de inheemse volken verstevigd worden, zodat hun cultuur wordt beschermd en gerespecteerd. In Europa zijn onder andere de Saami in Scandinavië en de Basken ten westen van de Pyreneeën inheemse volken. In Amerika heb je onder meer de Inuïts, de Navajo, de Mayo, de Yaqi, de Yacateken, de Inca’s en nog vele, vele anderen. In Azië zijn de inheemse volken het talrijkst. Daar leeft ongeveer 70 procent van alle volken die als inheems worden aangeduid, zoals de Tibetanen, Ainu, Adivasi, Qashquai … om er maar enkele te noemen. De inheemse bevolking van Australië zijn de Aboriginals. In Afrika zijn de inheemse volken moeilijker om aan te duiden. Toch zijn er daar enkele stammen die zeker bekend staan als inheems, onder andere de Berbers en de pygmeeën. HOOFDSTUK 7©VAN IN THEMA 4

7 Interview je moeder, je vader of een ouder van iemand anders om zijn of haar culturele identiteit te weten te komen. Welke kenmerkende, culturele aspecten kun je herkennen in hun gedrag?

a Maak voor je aan het interview begint een lijst met mogelijke topics en vragen. Je wilt door het interview te weten komen met welke groepen in de samenleving de geïnterviewde zich identificeert, Cultuurverschillen beschrijven en vergelijken is moeilijk, omdat er altijd een zekere vooringenomenheid is van degene die de beschrijving geeft. Je vertrekt namelijk altijd vanuit je eigen cultuur. Meestal zijn we ons ook niet bewust van de eigenheid van onze cultuur. Pas wanneer we geconfronteerd worden met een andere cultuur, worden we ons bewust van het specifieke aan onze eigen cultuur. Soms leidt de confrontatie tussen de eigen cultuur en andere culturen ertoe dat de eigen cultuur als superieur wordt aanzien. De leden van een groep onderscheiden zich van de leden van een andere groep door hun cultuur op vlak van gebruiken, taal, bereiding van voedsel, omgaan met elkaar … Emoties zoals vreugde en verdriet behoren tot de menselijke natuur. Hoe een groep die emoties uit, is cultureel bepaald door de groep waartoe je behoort. Ook hoe jij omgaat met emoties wordt bepaald door de cultuur van de groep waartoe je behoort. Kenmerkend voor een cultuur is haar vanzelfsprekendheid 7.2 welke ideeën en opvattingen het gedrag van de geïnterviewde bepalen, wat voor hem of haar culturele identiteit is ... b Schrijf op basis van de antwoorden tijdens het interview een antwoord op de onderzoeksvraag uit de opgave. HOOFDSTUK 7 ©VAN IN

THEMA 4