Onderzoek: misdaad en straf

Misdaad en Onderzoek: straf

De middeleeuwen worden dikwijls als een gewelddadige periode voorgesteld. In populaire media zoals films zien we barbaarse misdadigers en wrede rechtbanken die pijnlijke lijfstraffen bedenken of gruwelijk folteren om bekentenissen af te dwingen.

Klopt dat beeld met de Kaartnr(s).

werkelijkheid? Welke rol speelt de Kerk in dat onderwerp? Hoe evolueert de rechtspraak in de vroegmoderne tijd? Welke opvallende verschillen zijn er in vergelijking met vandaag?

Naam: Klas: Nr.: Score:

± 500

MIDDELEEUWEN

± 1450 ± 1750

VROEGMODERNE TIJD MODERNE TIJD

± 1945

HEDENDAAGSE TIJD

OPDRACHT 1

Dit zijn de bronnen waarmee je in deze onderzoeksles zult werken.

- Bekijk ze en lees de teksten. - Onderstreep de woorden die je niet begrijpt en zoek hun betekenis op.

Bron 1 Pijnkelder

De pijnkelder van de Gevangenpoort in Den Haag

De Gevangenpoort is van 1420 tot 1828 een belangrijke gevangenis in Holland. De gevangenen verblijven er in afwachting van hun proces. Als ze de misdaad niet bekennen, worden ze gemarteld in de pijnkelder. Peter Paalvast (Universiteit Leiden) berekende dat dat voor de

periode 1465-1474 maximaal 9 keer per jaar gebeurde, voor

de periode 1585-1594 maximaal 3,6 keer per jaar, tussen

1625-1634 maximaal 2,5 keer per jaar en tussen 1744 en 1753 maximaal 4,8 keer per jaar. Gevangenisstraffen komen vanaf de 13e eeuw voor, maar blijven zeldzaam. Vandaag is de Gevangenpoort een museum met een grote collectie van martel- en strafwerktuigen afkomstig uit heel Nederland.

Bron 2

Toen Folco, Ughetto en hun vrouwen de dood van Restagnone vernamen, konden ze niet vermoeden dat hij door zijn geliefde vergiftigd was. Samen met Ninetta weenden ze bittere tranen, waarna ze hun vriend, bij wijze van ultieme hulde, met veel eerbetoon naar zijn laatste rustplaats begeleidden. Weinige dagen later echter wilde het lot dat de gifmengster wegens een ander misdrijf in de boeien werd geklonken. Nadat zij met de pijnbank had kennisgemaakt, bekende ze aldra [snel], naast andere boosaardige praktijken, ook haar medeplichtigheid aan de moord op Restagnone, waardoor diens ontijdige [vroege] dood meteen in een heel ander daglicht kwam te staan.

Uit: Giovanni Boccaccio, Decamerone, ca. 1353. Vertaald door Frans Denissen.

De ‘Decamerone’ is een verhalenbundel geschreven in 1348. Het fragment dat je net hebt gelezen, komt uit een verhaal over ontrouw en jaloezie, maar we komen ook heel wat te weten over 14e-eeuwse gewoonten in verband met misdaad en straf.

Bron 3a Gerechtszwaard

Het gerechtszwaard van de beul van Breda, gebruikt tot in 1792

Het gerechtszwaard is een tweesnijdend zwaard zonder

punt. Terdoodveroordeelden uit de adel worden onthoofd met

het zwaard. Dat wordt gezien als een eervolle straf.

Bron 3b

In Romagna, Italië, werden edelen in de 15e eeuw niet gestraft voor hun misdaden. (…) In Venetië leveren de rechtbankverslagen slechts één veroordeling van een edelman op wegens diefstal. In het 13e-eeuwse Engeland is er niet één enkele ridder of heer te vinden tussen de 3 500 vervolgde moordenaars. (…) Een van de hoofdredenen dat edelen niet vervolgd werden, was hun sociale macht over de instrumenten van het gerechtelijk systeem. De plaatselijke bevolking was bang om hen aan te klagen of tegen hen te getuigen.

Uit: Trevor Dean, Misdaad in de middeleeuwen, 2004

Trevor Dean is hoogleraar middeleeuwse geschiedenis in Londen.

Onbekende meester, Zeven Hoofdzonden (detail), ca. 1500, 120 x 150 cm, Museo del Prado, Madrid.

(Tot in 2015 wordt het schilderij toegeschreven aan Hieronymusch Bosch.)

In het detail wordt de hel afgebeeld. We zien hoe zondaars er worden gestraft voor de zeven hoofdzonden:

woede, afgunst, hebzucht, gulzigheid, luiheid, wellust en ijdelheid. Dat onderwerp komt heel vaak voor in de kunst van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.

© imageselect

Bron 4b

Wij straffen mensen, hier, op aarde, terwijl in de middeleeuwen God niet alleen het rijke assortiment van straffen in de hel in petto had, maar ook in kon grijpen in de uitvoering van een vonnis hier op aarde, meestal binnen twee seconden. Dat betekende veel voor de praktijk van het recht: elke misdadiger moest uiteindelijk bestraft worden, zo niet hier, dan toch zeker in het hiernamaals.

Uit: Anna Adamska, Stromen bloed en afgehakte ledematen, in Madoc (tijdschrift over de middeleeuwen), 2010

Dr. Anna Adamska is onderzoeker aan de universiteit van Utrecht. Ze verwijst in het fragment naar

het godsoordeel dat tot in de 13e eeuw gebruikt wordt.

Bron 4c Detail van Duits wandtapijt

Duits wandtapijt (detail), ca. 1490, Victoria and Albert Museum, Londen Een geestelijke hoort de biecht van een

zuster. Vanaf de vroege middeleeuwen gebruiken geestelijken daarvoor in heel Europa een boeteboek. Dat is een lijst van

zonden met de daarbij voorgeschreven

boetedoening: meestal een periode

van vasten, het opzeggen van psalmen of het geven van aalmoezen. Bij zware

zonden horen zware straffen zoals pelgrimstochten, lange periodes van

ballingschap of levenslange boetedoening

in een klooster.

UITDRUKKINGEN De schandpaal, re-enactment op het Dickensian Festival in Grassington, Verenigd Koninkrijk, 2011.

Re-enactment betekent dat historische gebeurtenissen worden nagespeeld. De schandpaal wordt tot ver in de 18e eeuw gebruikt om kleinere misdrijven te bestraffen. De overtreder wordt op een marktdag een bepaald aantal uren vastgemaakt: iedereen heeft dan het recht om hem of haar te © imageselect bekogelen met modder, eieren ... De aard van de straf en/of speciale merktekens maken voor iedereen duidelijk waarvoor de veroordeelde gestraft is. Alleen de zwaarste misdadigers krijgen merktekens voor het leven, zoals

brandmerken, verminkingen van oren, lippen, tong en amputaties. Straffen en executies hebben

in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd ook een voorbeeldfunctie: het publiek ziet wat er gebeurt met misdadigers en blijft zo hopelijk op het rechte pad.

Bron 6a Geschiedenis in onze hedendaagse taal

Deze uitdrukkingen verwijzen naar het verleden. - zich geradbraakt voelen - de digitale schandpaal - iemand de genadeslag toebrengen - iemand afbeulen - iemand het vuur aan de schenen leggen - iets of iemand aan de kaak stellen - voor galg en rad opgroeien - een blok aan het been hebben

Bron 6b Strafwerktuig

Houten blok met beugel en ketting, strafwerktuig, ca. 1700, 16 x 17,5 x 45,8 cm, tentoongesteld in de Gevangenpoort, Den Haag

OPDRACHT 2

In 1532 werd door Karel V de ‘Constitutio Criminalis Carolina’ ingevoerd [in het Heilige Roomse Rijk]. Dat wetboek bepaalde dat moord, brandstichting, valsmunterij, verraad, godslastering, tovenarij, hekserij, verkrachting, abortus, valsheid in geschrifte, diefstal met geweld of op de openbare weg en diefstal vanaf de derde veroordeling, voortaan met de doodstraf zouden worden bestraft. (…) Radbraken, verdrinking, vierendelen, onthoofden, levend verbranden, aan de galg hangen, waren slechts enkele van de vele voorbeelden. De exacte uitvoering van die straffen stond niet nauwkeurig beschreven in één of andere wet, maar was in grote mate afhankelijk van de ‘vindingrijkheid’ van de rechters en de beul.

Uit: Richard Evans, Rituals of retribution: capital punishment in Germany 1600-1987, 1996, eigen vertaling

Lijfstraffen en executies worden al vanaf de 13e eeuw door beroepsbeulen in het openbaar voltrokken, dikwijls tijdens grote evenementen zoals jaarmarkten. In de vroegmoderne tijd gebruiken de vorsten de openbare terechtstellingen om hun macht te demonstreren. De ‘Constitutio Criminalis Carolina’ toont hoe misdaad bestraffen meer en meer een openbare zaak wordt, in plaats van een privézaak. Het is ook niet langer nodig dat er iemand een aanklacht doet om een onderzoek naar een misdaad op te starten.

- Welke functie heeft de Gevangenpoort in Den Haag tussen 1420 en 1828?

- Hoe dikwijls wordt er in de pijnkelder gemarteld tussen 1465 en 1753?

- Kun je op basis van die cijfers besluiten dat er meer gemarteld wordt in de middeleeuwen dan in de vroegmoderne tijd?

- Welke functie heeft de Gevangenpoort vandaag?

- Wat kun je daaruit afleiden over de betrouwbaarheid van de collectie? Leg uit.

- Waarom geeft de Gevangenpoort ongewild toch een verkeerd beeld van misdaad en straf in de middeleeuwen aan de museumbezoekers?

- Welk verschil merk je op tussen beide bronnen?

- Wat staat zondaars te wachten volgens het schilderij in bron 4a?

- Is het schilderij representatief, d.w.z. denken veel mensen er zo over in die tijd? Waarom (niet)?

- Wat heeft de Kerk te maken met misdaad en straf in de middeleeuwen? Gebruik drie bronnen.

- Het godsoordeel blijft doorleven in het duel. Wat is een duel? Raadpleeg de woordenlijst.

- Welke twee doodstraffen staan er in de gezegden en spreekwoorden van bron 6a?

- Noem nog vier andere doodstraffen die opgesomd staan in de ‘Constitutio Criminalis

Carolina’?

- Situeer de ‘Constitutio Criminalis Carolina’ in het referentiekader.

- Waarom besteden de vorsten in de vroegmoderne tijd veel aandacht aan misdaad en straf?

- Zoek op het internet in welk jaar de doodstraf in België voor het laatst werd uitgevoerd.

Welke bron heb je daarvoor geraadpleegd?

OPDRACHT 4

OPDRACHT 5

OPDRACHT 7

a Veel straffen hebben een voorbeeldfunctie: openbare bestraffing moet mensen afschrikken. b Openbare en private vervolging van misdaad bestaan naast elkaar: veel misdrijven worden buiten het gerecht om

opgelost door private wraaknemingen en overeenkomsten.

c Door te biechten en te boeten vermijden mensen straf in de hel. Middeleeuws? Bron

ja / nee

ja / nee

ja / nee

d Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens verbiedt foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende straffen of behandelingen. ja / nee

e De meest voorkomende straffen zijn geldboetes en gevangenisstraffen. ja / nee

f Edelen worden minder zwaar gestraft dan gewone mensen. ja / nee g Rechtbanken kunnen een onderzoek starten zonder dat het slachtoffer eerst een aanklacht indiende. ja / nee

Welke bronnen zijn bruikbaar voor de historische vragen die we onderzochten?

• Historische vraag 1: Klopt het beeld van de gewelddadige middeleeuwen met de werkelijkheid?

• Historische vraag 2: Welke rol speelt de Kerk in dit onderwerp?

• Historische vraag 3: Hoe evolueert de rechtspraak in de vroegmoderne tijd?

• Historische vraag 4: Welke opvallende verschillen zijn er in vergelijking met vandaag?

OPDRACHT 8 Formuleer op elke vraag een kort antwoord.

• Historische vraag 1: Klopt het beeld van de gewelddadige middeleeuwen met de werkelijkheid?

• Historische vraag 2: Welke rol speelt de Kerk in dat onderwerp?

• Historische vraag 4: Welke opvallende verschillen zijn er in vergelijking met vandaag? Geef er drie.

OPDRACHT 9 Welke soort historische vragen heb je onderzocht? Verbind.

Historische vraag 1 Historische vraag 2 Historische vraag 3 Historische vraag 4 Over het verleden Over de relatie heden-verleden Over de totstandkoming van historische kennis Over historische beeldvorming

Wat je na dit onderzoek moet kunnen:

KUNNEN

1 de bruikbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 2 de betrouwbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 3 de representativiteit van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 4 informatie uit bronnen afleiden 5 historische bronnen vergelijken 6 aan de hand van opdrachten historische beeldvorming evalueren 7 misdaad en straf in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd vergelijken 8 misdaad en straf in de middeleeuwen en vandaag vergelijken 9 historische beeldvorming aanvullen na kritische analyse van bronnen 10 verschillende soorten historische vragen onderscheiden

Een aantal onderdeeltjes van ‘kunnen’ kun je op diddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kunt, zet je daar een kruisje voor.