Palace i dwory ziemi slupskiej

Pałace i dwory ziemi słupskiej

Pałace i dwory ziemi słupskiej Palaces and mansions of the Słupsk Land / Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung

Pomysł albumu: ZBIGNIEW BABIARZ-ZYCH Fotografie: JAN MAZIEJUK Fotografie na: str. 5 – z archiwum Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, str. 18, 20 z archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, Delegatury w Słupsku, str. 14, 31, 34-35, 80-81, 114-115 – Stanisław Szpilewski, str. 2, 10, 11, 32-33, 50-51 – Maciej Wałaszewski, str. 98-99, 100-101 – Katarzyna Zawadzka

Zdjęcie na okładce: MACIEJ WAŁASZEWSKI Herby rodów pomorskich na str. 9, 15, 21 z I. T. Bagmihl, Pommersche Wappenbuch Rysunki – Dorota Szulecka, Katarzyna Zawadzka Mapy na wyklejce – archiwalna ze zbiorów prywatnych S. Szpilewskiego, współczesna – przygotowanie Artur Wróblewski

Tekst: STANISŁAW SZPILEWSKI Redakcja: ZBIGNIEW BABIARZ-ZYCH Komentarze do zdjęć: STANISŁAW SZPILEWSKI Projekt, fotoedycja: SZYMON KARWACKI Tłumaczenie: LYNX Bydgoszcz Publikacja przygotowana we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Słupsku i Towarzystwem Opieki nad Zabytkami, Odziałem w Słupsku

Publikacja wykonana przez:

Agencja Promocyjno-Wydawnicza 85-009 Bydgoszcz, ul. Dworcowa 71 tel. 52 321 37 18 info@unigraf.bydgoszcz.pl www.unigraf.bydgoszcz.pl Druk i oprawa: Białostockie Zakłady Graficzne S.A.

ISBN: 9778-83-60823-41-5

Fragment odnowionego pałacu z 1906 roku w Poganicach.

Fragment of the renovated palace in Poganice dating back to 1906.

Teil des renovierten Palasts aus dem Jahr 1906 in Poganica.

Pałace i dwory ziemi słupskiej Ziemia słupska historycznie stanowi integralną cześć Pomorza Zachodniego i w jego ramach dzieli skomplikowane losy. Od wczesnego średniowiecza ścierały się tu wpływy duńskie, szwedzkie, niemieckie i polskie. Przez jakiś czas ziemia słupska znajdowała się też pod panowaniem książąt gdańskich.

Księstwo zachodniopomorskie ukształtowało się w XII wieku pod berłem miejscowej dynastii Gryfitów. W zależności od okresu istniały księstwa wołogoskie, dymińskie, szczecińskie, a w XIV wieku z linii wołogoskiej wyodrębniło się księstwo słupskie z Bogusławem V. W tym też czasie mamy kolejne zbliżenie Pomorza z Polską, poprzez związek małżeński księcia z córką Kazimierza Wielkiego – Anną. Książę Kazimierz, syn z tego małżeństwa, był pretendentem do polskiego tronu. Wybitnym władcą zjednoczonego księstwa zachodniopomorskiego był Bogusław X. Szczególnie tragicznie na dalsze losy tych ziem wpłynęła wojna trzydziestoletnia, której działania zniszczyły je gospodarczo i pozbawiły księstwo niepodległości. W 1648 r. na mocy pokoju westfalskiego dokonano podziału Pomorza na rzecz Szwecji i Brandenburgii. Ziemia Słupska przypadła Brandenburczykom.

Po powstaniu państwa pruskiego (1707 r.) i w wyniku wojny północnej, Pomorze wraz ze Szczecinem znalazło się w granicach tego państwa, a po zjednoczeniu księstw niemieckich w 1871 r. w granicach Rzeszy Niemieckiej, aż do pamiętnego roku 1945, kiedy to w wyniku decyzji zwycięzców II wojny światowej przypadło Polsce, której granica zachodnia oparła się o Odrę.

Wraz z dziejami politycznymi Pomorza formowały się określone stosunki społeczne i rozwijała się gospodarka. Za czasów książęcych szczególne znaczenie odgrywali koronowani władcy, jak również skupieni wokół dworu przedstawiciele miejscowych rodów, sprawujących rozliczne i ważne funkcje państwowe, a jednocześnie pomnażające swoje dobra ziemskie. Do najznakomitszych należeli: Puttkamerowie, Kleistowie, Boninowie, Bellowowie, Massowowie, Sycewicowie i inni. Od początku XVIII w. Pomorze kształtuje się ustrojowo i gospodarczo jak pozostałe prowincje

państwa pruskiego, a następnie niemieckiego. Następuje stopniowa integracja gospodarki poprzez powiązania prawne, ekonomiczne, transportowe, komunikacyjne. W gospodarce wiejskiej w związku z reformami, jakie wprowadzono po wojnach napoleońskich, podstawowe ogniwo stanowiły majątki obszarnicze.

I taki stan rzeczy trwał do pierwszej wojny światowej.

Już w drugiej połowie XIX w. notuje się znaczny postęp agrotechniczny, do którego przyczyniły się m.in. wynalazki techniczne, lepsza organizacja, jak również zarządzenia ułatwiające pozyskiwanie taniej siły roboczej, m.in. robotników sezonowych z terenów sąsiednich.

Pomorze było traktowane jako rolnicze zaplecze Rzeszy.

Uwarunkowania społeczno-gospodarcze miały też zasadniczy wpływ na kształtowanie się przestrzeni, powstawanie miast i wsi, rozwój określonego budownictwa i architektury. Za czasów książęcych od średniowiecza po czasy nowożytne na czoło wysunęło się, obok budowli sakralnych, budownictwo obronne, jak zamki książąt i feudałów, jak również fortyfikacje miast wraz z ich powstawaniem.

Z czasem budowle książęce i możnowładcze zaczęły tracić swe funkcje obronne przekształcając się w rezydencje o funkcji przede wszystkim mieszkalnej. Wraz z postępem i rozwojem gospodarki agrarnej rozwijało się budownictwo wiejskie, a w tym również siedziby mieszkalne właścicieli ziemskich. W zależności od statusu materialnego były to stosunkowo niewielkich rozmiarów pojedyncze budynki typu willowego, dwory z budynkami sąsiednimi, a także całe zespoły pałacowo-parkowe. W pobliżu z reguły sytuowały się zabudowania folwarczne – budynki inwentarskie, magazynowe i wszelkiego typu inne, właściwe dla specyfiki i specjalności danego gospodarstwa. Wśród nich wyróżniały się obiekty związane z przetwórstwem, na przykład gorzelnie. Niejednokrotnie budynki gospodarcze imponowały wielkością, kubaturą i starannością wykonania, z detalem zdobniczym włącznie.

Pod względem stylistycznym wznoszone na Pomorzu rezydencje, tak jak i inne budowle, podlegały naturalnemu wpływowi kierunków i mód, jaPałace i dwory ziemi słupskiej

3

4

Zamek Książąt Pomorskich w Słupsku.

Pomeranian Dukes’ Castle in Słupsk.

Schloss der Pommerscher Fürsten in Słupsk.

kie w danym okresie panowały w budownictwie europejskim. Daje się również odnotować bezpośrednie wpływy państw okupacyjnych – Brandenburgii i Szwecji, które po wojnie trzydziestoletniej opanowały Pomorze. Znaczniejszy ruch budowlany przyniósł dopiero wiek XVIII. Wtedy też naczelnym wzorcem dla europejskich rezydencji stał się wzorzec francuski „entre court et jarden”. Ta zasada kształtowania przestrzeni polegała na tym, że pałace sytuowano między dziedzińcem, który był zarazem podjazdem, a ogrodem po przeciwległej stronie. Większość powstałych na przestrzeni XVIII wieku pałaców i dworów pomorskich hołdowało tej zasadzie. Co do kształtu i dekoracji bryły samego pałacu, nawiązywano do baroku w jego spokojniejszej, północnej formie zbliżonej do klasycyzmu, a od przełomu XVIII i XIX wieków – do klasycyzmu. Po latach wojen napoleońskich wiek XIX przyniósł wyraźny ruch budowlany na wsi w wyniku wspomnianych reform, a po wojnie francusko-pruskiej w związku uzyskaną znaczną kontrybucją. Są to też czasy, zgodnie z ogólnoeuropejską tendencją, nawiązywania i naśladowania dawnych historycznych stylów. Poczynając od neogotyku trafiające-

go w gusta romantyków w pierwszej połowie XIX w., po neorenesans i neobarok z drugiej połowy XIX i początku XX wieku.

Przemianom stylowym podlegało też najbliższe otoczenie pałacu czy dworu – jak towarzyszące budynki, a przede wszystkim parki. W zdecydowanej większości występują tu parki typu angielskiego, krajobrazowe, które charakteryzują się swobodnymi nasadzeniami kęp drzew, nawiązując do naturalnego krajobrazu.

Rok 1945 diametralnie zmienił losy pomorskich rezydencji. Tuż po przejściu frontu majątki ziemskie zostały zajęte przez wojska radzieckie. Wszelki dobytek materialny, a przede wszystkim urządzenia, maszyny, inwentarz żywy został wywieziony, pałace zdewastowane, a ich wyposażenia w znacznym stopniu zniszczone.

Stopniowo na tereny te przybyli osadnicy polscy, gospodarstwa w większości przejęte zostały przez Państwowe Gospodarstwa Rolne, niektóre rezydencje otrzymały inne resorty, jak na przykład oświata lub służba zdrowia. Nowi gospodarze z różnych powodów i z różnym skutkiem dbali o dawne rezydencje, szereg z nich z braku gospodarza popadło w ruiny, cześć przetrwała do naszych czasów poważnie zniszczona, tylko nie-

Dwór w Swochowie w latach międzywojennych.

Mansion in Swochowo in the interwar period.

Hof in Swochowo in der Zwischenkriegszeit.

5

liczne w dobrym stanie. Przemiany ustrojowe, wyzwolenie ludzkiej aktywności zmienia wygląd pomorskiej wsi. Nowi właściciele podejmują trud odbudowy zaniedbanych pałaców i dworów, znajdują dla nich nowe funkcje, a dla siebie sposób na życie.

Do naszych czasów na ziemi słupskiej w granicach powiatu zachowało się 79 różnego typu rezydencji ziemiańskich, a w tym 41 chronionych prawnie przez państwo poprzez wpis do rejestru zabytków.

W albumie okiem znanego fotografika słupskiego Jana Maziejuka prezentujemy niektóre z nich. W zdecydowanej większości budowle te, mimo że rodowody ich sięgają często średniowiecza, pochodzą z XIX, a niektóre z XVIII wieku, ze znacznymi późniejszymi przebudowaniami. Najdostojniejszą rezydencją ziemi słupskiej jest niewątpliwie Zamek Książąt Pomorskich w Słupsku wybudowany w 1507 roku, pełniący funkcję obronną i mieszkalną. Zleceniodawcą był książę Bogusław X, a książę Jan Fryderyk w latach 70-tych XVI stulecia przebudował ten gotycki zamek na rezydencję w duchu renesansu. Obecnie mieści się tu Muzeum Pomorza Środkowego.

Wyjątkowe miejsce zajmuje dwór w Swochowie, w pobliżu Słupska. Przypomina on te czasy, kiedy we wsiach pomorskich powszechnie dominowało budownictwo ryglowe, a i wyglądem niewiele odbiegał od dostatniej chałupy bogatszego chłopa. Był kryty trzciną, a pola ścian między belkami wypełnione są gliną. Powstał w 1735 roku, za czasów, kiedy właścicielem był Lorentz Rüdiger von Miztlaff. Z końcem XIX wieku właściciele majątku przenieśli się do nowowybudowanego pałacu, a dwór przeznaczono na mieszkania dla robotników rolnych. Do jednych z najciekawszych i najstarszych należy pałac w Wolinii. Konfiguracja terenu, a zwłaszcza zarysowany wał i resztki fosy wskazują na istnienie w tym miejscu wczesnośredniowiecznego grodziska, a później gotyckiego zameczku. Od 1457, aż do 1878 roku Wolinia należała do von Puttkamerów. Ród ten, z licznymi odgałęzieniami, jak chcą heraldycy, wywodzi się od Święców z Pomorza Gdańskiego i odgrywał znaczną rolę w losach Pomorza. Jako ciekawostkę należy wspomnieć, że jeden z przedstawicieli tego rodu – Wawrzyniec został małżonkiem Maryli Wereszczakówny – ukochanej naszego Wieszcza Adama Mickiewicza. Do roku 1945 majątek był 6

Pałace i dwory ziemi słupskiej

własnością von Braunschweigów – nie mniej ważnego pomorskiego rodu, którego potomkowie jeszcze obecnie pełnią ważne funkcje w dyplomacji niemieckiej. Założenie pałacowo-ogrodowe prezentuje typowy układ „między dziedzińcem i ogrodem” znacznie zakłócony przez dziewiętnastowieczne przebudowy i wybudowanie folwarku w najbliższym sąsiedztwie.

Podstawowy budynek pochodzi z XVIII w., natomiast w 1878 r. nadbudowano wieżę, powstały przybudówki od strony wschodniej, a od zachodniej – oranżeria. Pałac w Wolinii jest obecnie własnością prywatną, a nowy właściciel prowadzi sukcesywnie jego remont.

Również z połowy XVIII w. i przebudowany w XIX jest pałac w Barcinie, który przez większość wieków stanowił własność rodu von Massow. Przejściowo był też w posiadaniu innych rodów, m.in. Puttkamerów. Zwarta bryła pałacu kryta jest dachem mansardowym, którego forma narodziła się we Francji, a z którym na ziemi słupskiej spotykamy się dość często.

Z zachowanych pałaców wcześniejszych interesujący jest pałac w Wytownie, pobliskim Ustce, z XVII wieku, rozbudowany w wieku XX. Od XVIII wieku należał do von Bandemerów. Po II wojnie światowej służył dyrekcji miejscowego PGR-u, a również przez szereg lat był miejscem, gdzie letnie wakacje spędzały dzieci górników ze Śląska. Od 1990 r. jest własnością prywatną i jest zarazem negatywnym przykładem zaniedbania prowadzącego do ruiny. Natomiast będący w ruinie dwór w Gaci nowi właściciele zrekonstruowali. Pochodzi z XVIII wieku i posiada bardzo charakterystyczne, wydzielone po bokach budynku narożnice na rzucie kwadratu, zwane alkierzami. Wywodzą się one z narożnych baszt zamkowych i przejęte zostały w XVI wieku przez polskie dwory, a następnie pałace, aż po wiek XIX. Do połowy XIX w. Gać była w posiadaniu pomorskiego rodu von Below. Jednym z nich był Carl Gustaw (1759-1828), który rozpoczął karierę wojskową w kawalerii rosyjskiej, a kontynuował w armii pruskiej, dochodząc do znacznych godności.

Godne odnotowania jest leżące w pradolinie rzeki Łeby Cecenowo. W 1232 roku otrzymał je jako nadanie księcia gdańskiego Świętopełka zakon norbertanek w Żukowie. Od 1518 r. znalazło się we władaniu von Massow, którzy w 1777 r. odsprzedają posiadłość za kwotę 22 tys. talarów von Wejherom. Ci

z kolei już w 1795 r. pozbywają się Cecenowa wraz z Dargolezą, ale już za kwotę 40 tys. talarów na rzecz Ziztewiztów, którzy dotrwali tu do 1945 roku.

Ród ten sięga wczesnego średniowiecza, był jednym z najważniejszych i najbogatszych na Pomorzu. Do nich na ziemi słupskiej należały między innymi dobra w Biesowicach, Bobrownikach, Domaradzu, Kotowie, Motarzynie, Sycewicach, Warcinie i szereg innych. Jednym z wybitnych przedstawicieli był Jacob von Zitzewitz z Motarzyna – wpływowy kanclerz na dworze księcia Barnima XI i Filipa I w okresie reformacji. Zasadniczą częścią zachowaną do naszych czasów rezydencji w Cecenowie, niestety w bardzo złym stanie, jest klasycyzujący, przykryty mansardowym dachem dwór wybudowany w latach 1812-1814. Stanowił on ważny punkt centralny osiowego układu przestrzennego. Ten harmonijny układ został poważnie zakłócony przez rozbudowę rezydencji w następnych latach XIX stulecia o kolejne skrzydła, wieżę i zabudowania gospodarcze.

Na zakończenie przeglądu najstarszych zachowanych rezydencji wypada wspomnieć o dwóch nieistniejących – w Łupawie wskutek zaniedbań i wieloletniego braku właściciela znikł z powierzchni ziemi pięknie wyposażony pałac wybudowany w XVIII wieku przez Ernesta von Grumbkow i dawne czasy przypomina jedynie wspaniały park stopniowo przywracany do dawnej świetności. Drugim jest pałac w Karżniczce położony malowniczo na wyspie. Spłonął zimą 2009 roku, a pozostałe ruiny nie dają raczej nadziei na uratowanie pałacu.

Przez cały wiek XIX część powstających na ziemi słupskiej pałaców i dworów hołduje spokojnej, wyważonej formie klasycystycznej, a w innych znajdujemy naśladowcze formy pozostałych stylów historycznych. Do tych pierwszych możemy zaliczyć między innymi dworek z początku XIX w. w Sierakowie Słupskim, dwory w Borzęcinie z 1832 r., z 1835 r. w Zajączkowie, pałace i dwory z drugiej połowy XIX wieku, w Podolu Wielkim, Strzelinku, Zagórkach, Skórzynie, Szczypkowicach. W Zaleskiem, na zachód od Ustki znajduje się XVIII-wieczny dwór, do którego od strony elewacji frontowej dobudowano ganek, a od strony zachodniej skrzydło o for-

Wieża odrestaurowana pałacu z XVIII wieku w Wolinii.

Tower of the renovated palace in Wolinia dating back to the 18th century.

Der Turm des revolvierten Palasts aus dem 18. Jh. in Wolinia.

7

mach i detalach neogotyckich. Do gotyku nawiązuje w pełni pałac w Główczycach wybudowany w połowie XIX w. i rozbudowany w pierwszym dziesięcioleciu następnego wieku. Do tego samego rodu – von Below, do którego należały dobra w Zaleskich, należała też posiadłość w Górzynie. Pałac tu istniejący był w XIX wieku rozbudowywany dwukrotnie, dążąc do uzyskania monumentalnej formy renesansowo-barokowych budowli, i jest jednym z najciekawszych przykładów miejscowych rezydencji nawiązujących do stylów historycznych. Jego walor autentyczności podnosi również zachowane częściowo wyposażenie wnętrza – kominki, witraże, meble.

Szczególne znaczenie w historii odgrywa pałac w Warcinie, na południowo-zachodnim krańcu powiatu słupskiego, jako rezydencja kanclerza Otto von Bismarcka. Posiadłość tę kupił on za pieniądze (400 tys. talarów) przyznane mu przez sejm pruski, za zwycięstwo nad Austrią, do którego przyczynił się w 1866 r.

Był to wtedy dwór XVII-wieczny, z dwoma ryglowymi skrzydłami z lat 40-tych XVIII wieku. „Trochę szkaradny, ze zniszczonymi, wstrętnymi pokojami, tysiącem komór i zakamarków, obwisłymi stropami i krzywymi podłogami, tak że obawiać się należało każdego kroku… lecz park przeuroczy…”. Tak jawiła się warcińska rezydencja w oczach małżonki kanclerza – Joanny, de domo von Puttkamer. W związku z tym w latach 70-tych XIX w. obok skrzydła wschodniego wzniesiono nowy budynek w stylu neorenesansowym. W końcu tego wieku nastąpiły kolejne zmiany, tak że dzisiejsze założenie składa się z dworu o siedemnastowiecznym rodowodzie, skrzydło wschodnie (XIX/XX w.), i co niezmiernie cenne, z resztkami wyposażenia – kominek, meble. Całość otacza pięknie utrzymany park, a w pobliżu lokuje się malownicza, ryglowa wozownia. Początkowo kanclerz przebywał tu czasowo, z wiekiem coraz częściej, a po dymisji w 1890 r. osiadł na stałe. Po jego śmierci majątek przejęli bezpośredni potomkowie. Ostatnią mieszkanką była 81-letnia hrabina Sybilla von Bismarck, wdowa po Wilhelmie, synu kanclerza. Z chwilą wkroczenia wojsk radzieckich popełniła samobójstwo. Od wielu dziesiątków lat powojennych mieści się tu Technikum Leśne.

Niektóre pałace wznoszone u schyłku dziewiętnastego stulecia i w początkach kolejnego przybiera8

Pałace i dwory ziemi słupskiej

ły bardziej rozbudowane formy. Jedną z takich realizacji jest pałac w Damnicy. Został wzniesiony według projektu znanego architekta niemieckiego Gustawa Knoblaucha na przełomie XIX/XX wieku.

Jako budowla eklektyczna nosi w sobie elementy różnych stylów historycznych, jednocześnie wprowadzając do wnętrza elementy nowoczesności „fin de siecle”, jakim była secesja. Pełny wystrój zachowała sala zwierciadlana z bogato malowanym plafonem z wyobrażeniem alegorycznych postaci symbolizujących pory roku; gabinet myśliwski zdobiony jest malowidłami prezentującymi zwierzynę miejscowych lasów. Żyrandol w holu i witraż przy wejściu głównym prezentują wysokiej klasy wyroby w stylu secesyjnym. Jako ciekawostkę można wspomnieć o wysokiej palmie, dla której wybudowano przeszkloną kopułę. Pałac otacza okazały park. Pierwszymi właścicielami tych dóbr od 1407 r. byli pomorscy feudałowie von Stojentin, a od wojny 30-letniej stały się własnością Daniela Hebrona, wywodzącego się ze Szkocji. Był to syn Aleksandra Hepburna, zwolennika Marii Stuart, który po jej zamordowaniu uciekł na Pomorze. Od początku XX wieku (1910 r.) właścicielem Damnicy został Karl von Gamp, wyniesiony przez cesarza Wilhelma do godności barona von Gamp-Massaunen. Prowadził szeroką działalność polityczną, będąc m.in. członkiem Reichstagu.

Jako wybitny prawnik prowadził sprawy znanej firmy farmaceutycznej Bayera (tego od aspiryny). Z firmą tą związał się w późniejszych latach dodatkowo, poprzez związek małżeński z Klarą - córką właściciela firmy. Córka z tego małżeństwa, Ilza, wraz ze swym mężem Karlem Armsterem byli ostatnimi właścicielami Damnicy. K. Armster był artystą – śpiewakiem (występował w teatrach muzycznych i operze berlińskiej) i malarzem-amatorem. Stąd też nieobce mu było środowisko artystyczne. Wieloletnim jego przyjacielem był wybity malarz Max Pechstein. Twórczość tego ostatniego po dojściu do władzy Hitlera została uznana za „zdegenerowaną” i była tępiona. Doskonały azyl i możliwość dalszego tworzenia znalazł artysta u swego przyjaciela w Damnicy, gdzie przebywał prze wiele lat.

Od lat damnicki pałac jest siedzibą Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego.

Przeprowadzony, z konieczności w skrócie, przegląd wybranych rezydencji znajdujących się w powiecie słupskim potwierdza nie tylko skomplikowaną historię tych ziem i ich powiązania kulturowe z Europą, ale również indywidualne tragedie wielu ludzi mieszkających tu przed laty, jak i późniejszych mieszkańców. Ostatnie lata napawają optymizmem, zniszczone i zaniedbane pałace w zdecydowanej większości budzą się do życia. Trwają permanentne remonty w Wolinii, Grąbkowie, Poganicach, Wielkiej Wsi, Karżcinie, stare pałace przejmują nowe funkcje, jak na przykład pensjonatów i domów wypoczynkowych.

Edytorzy publikacji wyrażają nadzieję, że album ten zachęci do bezpośredniego zapoznania się z przynajmniej z niektórymi dworkami i pałacami, położonymi w otoczeniu malowniczych ogrodów, często o egzotycznej roślinności i romantycznych zakątkach na ziemi słupskiej.

Stanisław Szpilewski

Literatura Materiały źródłowe: • karty ewidencyjne ze zbiorów Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku Delegatura w Słupsku; • dokumentacje historyczne pałaców w Wolinii, Cecenowie, Gaci, Łupawie, ze zbiorów WUOZ w Gdańsku Delegatura w Słupsku.

Publikacje: • Cieślik Dorota, Siedziba „żelaznego kanclerza”, w: „Spotkania z Zabytkami” nr 8/1996.

• Czarnik Andrzej, Pomorskie plenery Maxa Pechsteina, Słupsk 2003.

• Mamuszka Franciszek, Stankiewicz Jerzy, Zabytki powiatu słupskiego, Poznań 1962.

• Sieber Helmuth, Schlosser und Herrensitze in Pommern, Frankfurt a/Mein, 1954.

• Zamki i rezydencje na Pomorzu, Szczecin 2006.

Pałace i dwory ziemi słupskiej

9

Palaces and mansions of the Słupsk Land Historically, the Słupsk Land constitutes an integral part of the Western Pomerania and, due to this, has shared its complicated fate. Starting in the early Middle Ages, this area began to be influenced by the Danish, Swedish, German and Polish cultures. For some time the Słupsk Land was also under the reign of the dukes of Gdańsk. The Duchy of Western Pomerania was formed in the 12th century under the rule of the local dynasty of Griffins. Depending on the period, there was the Duchy of Wolgast, Duchy of Demmin and Duchy of Szczecin, and in the 14th century the Duchy of Słupsk with Bogusław V (Bogislaw V) as its duke separated from the Duchy of Wolgast. This was also the time of close relations between Pomerania and Poland due to the duke’s marriage with Anna, daughter of Kazimierz Wielki (Casimir III the Great). Duke Kazimierz, who was born of this marriage, was a pretender to the Polish throne. An outstanding ruler of the united Duchy of Western Pomerania was Bogusław X (Bogislaw X). The further history of this land was particularly tragically influenced by the Thirty Years’ War as a result of which it was economically damaged and lost its independence. In 1648, pursuant to the provisions of the Peace of Westphalia treaties, Pomerania was divided between Sweden and Brandenburg. The Słupsk Land went to Brandenburg. After the formation of Prussia (1707) and as a consequence of the Northern War, Pomerania, including Szczecin, was included in Prussia, and after the unification of Germany in 1871 it was included in the German Reich until the memorable year of 1945, when, under the decision of the winners of the Second World War, Pomerania was allocated to Poland whose western border was marked out by the Oder.

Along with the political history of Pomerania, specific social relationships formed and economy developed.

At the time of ducal reign a significant role was played by the crowned rulers, as well as representatives of local families gathered around the court, performing numerous and important state functions and, simultaneously, increasing the amount of land in their possession. The most distinguished ones included: von Puttkamer, von 10

Palaces and mansions of the Słupsk Land

Kleist, von Bonin, von Below, von Massow, Sycewice and other families. Starting in the early 18th century, Pomerania’s political system and economy developed similar to other Prussian and then German provinces. Due to legal, economic, transport and communication relations gradual economic integration took place. Due to the reforms introduced after the Napoleonie Wars, the rural economy was based on landed estates. This was typical until the First World War. As early as in the second half of the 19th century a significant agrotechnical progress was noted. It resulted, for example, from technical inventions, better organization and regulations which facilitated acquisition of cheap workforce, e.g. seasonal workers from neighbouring areas. Pomerania was treated as an agricultural base of the Reich.

Moreover, the social and economic conditions significantly influenced the process of landscaping, formation of cities, towns and villages, as well as the development of specific architecture. At the time of ducal reign, from the Middle Ages to modern times, the leading type of constructions, apart from the church ones, were defensive constructions (castles of the dukes and feudalists) and city fortifications. Over time the castles and palaces of the dukes and magnates began to cease to function as defensive constructions and changed into residential mansions. Along with the progress and development of the agrarian economy rural construction started to develop, including places of residence of land owners. Depending on the material status, they were relatively small single villa-type buildings, mansions with adjacent buildings, and palace and park complexes. As a rule, nearby there were farm buildings – livestock, warehouse and any other buildings typical of the specificity and specialty of a given farm. Among them facilities related to the processing industry, e.g. distilleries, stood out. More than once farm buildings impressed with their size, cubic capacity and due care of workmanship, including decorative details.

In terms of the style mansions built in Pomerania, just like other constructions, were subject to the natural influence of trends and fashions which pre-

vailed in the European building trade in a given period. Moreover, one can notice direct influence of the occupying countries, Brandenburg and Sweden, which seized Pomerania after the Thirty Years’ War. A more siginificant development of the construction trade fell as late as in the 18th century. This was when the main model for European mansions was the French “entre court et jarden”. This principle of space shaping meant that palaces were located between the yard, which at the same time was the forecourt, and the garden on the opposite side. Most of the palaces and manor houses built in Pomerania in the 18th century were constructed following this principle. The shape and decorations of the palaces themselves referred to the Baroque style in its calmer northern form close to Classicism, and starting from the turn of the 18th and 19th century - to Classicism. After the Napoleonic Wars, in the 19th century one could notice a clear development of the rural building trade, which was the result of the abovementioned reforms, and after the war between France and Prussia – in connection with the significant contribution received. This was also the time of referring to and imitating old historic styles, which was a general European tendency. Starting with the neo-Gothic style which suited the tastes of romantics in the first half of the 19th century and ending with the neo-Renaissance and neo-Baroque styles from the second half of the 19th century and the early 20th century.

The changes in styles influenced also the nearest surroundings of a palace or a mansion, such as their adjacent buildings and, most of all, parks. The vast majority of them are English-type landscape parks which are characterized by clusters of trees being freely planted, which refers to the natural landscape.

The year 1945 radically changed the future of the Pomeranian mansions. Immediately after the passing of the front the landed estates were seized by the Soviet troops. Any material possessions, and, above all, any devices, machinery and livestock, were taken away; palaces were devastated and their equipment was to a significant extent damaged. Gradually Polish settlers began to come to this areas; the majority of farms were changed into State Agricultural Farms; some of the mansions were allocated different functions, such as education and health care. New administrators took care of the former mansions for various reasons and with various

Główne wejście do dworu z lat 1812-1814 w Cecenowie.

Main entrance to the mansion in Cecenowo dating back to 1812-1814.

Haupteingang zum Hof aus den Jahren 1812-1814 in Cecenowo.

effects; a number of them, due to the lack of an administrator, fell into ruin; some of them, although seriously damaged, have survived until the present day; only few of them have been preserved in good condition. Transformations of the political system and triggering of the people’s activity changed the Pomeranian countryside.

New owners have taken pains to rebuild the neglected palaces and mansions and find new functions for them and, at the same time, make their living out of them.

Until this day 79 different mansions have survived in the Słupsk Land within the territory of the Słupsk Poviat, including 41 mansions protected by the state law due to entering them in the register of monuments. Some of them are presented in the album in the photos of the well-known photographer Jan Maziejuk from Słupsk. Although they often have their origins in the Middle Ages, the vast majority of these buildings, although later considerably reconstructed, date back to the 19th century and some of them to the 18th century.

Palaces and mansions of the Słupsk Land

11

Żyrandol z XIX wieku w pałacu w Damnicy.

Chandelier dating back to the 19th century in the palace in Damnica.

Kronleuchter aus dem 19. Jh. im Palast in Damnica.

Undoubtedly, the most dignified mansion in the Słupsk Land is the Pomeranian Dukes’ Castle in Słupsk built in 1507 which had a defensive and residential function.

The castle construction was ordered by Duke Bogislaw X; in the seventies of the 16th century Duke Jan Fryderyk (John Frederick) had this Gothic castle converted into a mansion in the Renaissance atmosphere. Currently, this is were Muzeum Pomorza Środkowego (the Museum of Central Pomerania) is located.

Exceptional attention should be paid to the mansion in Swochowo near Słupsk. It is a reminder of those times when the prevailing type of constructions in Pomeranian villages were half-timbered buildings. The mansion’s appearance itself was not significantly different from an affluent cottage of a wealthy peasant. It is covered with a cane roof and the spaces between the beams are filled with clay. It was built in 1735 when the estate owner was Lorentz Rüdiger von Miztlaff.

At the end of the 19th century the estate’s owners moved to a newly built palace and the mansion was converted into flats for farm workers. One of the most interesting 12

Palaces and mansions of the Słupsk Land

and oldest palaces is the one in Wolinia. The land configuration and, in particular, the outlined embankment and remains of the moat indicate that an early medieval settlement and then a Gothic small castle used to be located here. In the period from 1457 to as late as 1878 Wolinia was owned by the von Puttkamer family. This family with its numerous branches, according to heraldists, derives from the family of Święcowie (Swenzones) of the Gdańsk Pomerania and played a significant role in the history of Pomerania. Interestingly, one of the representatives of this family, Wawrzyniec, was the husband of Maryla Wereszczakówna, the beloved of one of our national Bards, Adam Mickiewicz. Until 1945 the estate was owned by the von Braunschweig family – an equally important Pomeranian family the descendants of which currently still hold significant diplomatic positions in Germany.

The palace and garden layout is the typical “between the yard and garden” arrangement, considerably disturbed by the nineteenth-century reconstructions and formation of a grange in its immediate vicinity. The basic part of the building dates back to the 18th century. In 1878 a tower was added, as well as the building’s extensions in its eastern part and an orangery on the western side.

Currently, the palace in Wolinia is owned by a private person and its owner has been gradually renovating it.

Similarly, the palace in Barcino dates back to the 18th century and was reconstructed in the 19th century.

For the most part it belonged to the von Massow family. For some time it was temporarily owned by other families, e.g. von Puttkamer. The body of the palace is covered with a mansard roof which originated in France and which is quite popular in the Słupsk Land. Among the older palaces preserved attention should be paid to the palace in Wytowno, near Ustka, dating back to the 17th century and extended in the 20th century. Starting in the 18th century, it was owned by the von Bandemer family. After the Second World War it was used as the head office of the local State Agricultural Farm and for many years it served as a place of summer rest for children of Silesian miners. Since 1990 it has been owned by a private person. It is a negative example of negligence leading to decay. On the other hand, the ruined mansion in Gać has been restored by its new owners.

It dates back to the 18th century and it is characterized by corner annexes, that is, corners in a square plan separated at the sides of a building. They derive from

corner castle towers and began to be applied in the 16th century in Polish mansions and then palaces to as late as the 19th century. Until the mid-19th century Gać was owned by the Pomeranian von Below family. One of the representatives of this family was Carl Gustav von Below (1759-1828) who began his military career in the Russian cavalry and continued it in the Prussian army, being granted significant titles.

It is worth mentioning Cecenowo situated in the proglacial valley of the Łeba River. In 1232 it was granted to the Norbertines in Żukowo by Duke of Gdańsk, Świętopełk (Swietopelk). In 1518 it was taken over by the von Massow family which in 1777 sold this property to the von Wejher family for the amount of 22 thousand thalers. Then, as early as in 1795 this family sold Cecenowo, including Dargoleza, but for the amount of 40 thousand thalers to the von Zitzewitz family which stayed here until 1945. The history of this family dates back to early Middle Ages when it was one of the most significant and the richest families in Pomerania. In the Słupsk Land this family was the owner of estates in Biesowice, Bobrowniki, Domaradz, Kotowo, Motarzyno, Sycewice, Warcino and many other estates. One of the outstand-

ing representatives of this family was Jacob von Zitzewitz of Motarzyno, the influential chancellor at the court of Duke Barnim XI and Filip I (Philip I) in the period of Reformation. The basic part of the mansion in Cecenowo which has survived until the present day (unfortunately, in a very poor condition) is the classicizing manor house covered with a mansard roof built in 1812-1814.

It used to be the central point of the axial land arrangement. This harmonious arrangement was considerably disturbed by the mansion extension in the following years of the 19th century with subsequent wings, a tower and farm premises.

To end this review of the oldest mansions preserved, two palaces, non-existent today, should be mentioned. The first one used to be located in Łupawa – it was a beautifully equipped palace built in the 18th century by Ernst von Grumbkow which, as a result of negligence and long-term lack of the owner, vanished from the face of the earth. The reminder of the old times is only the magnificent park which is being gradually restored to its former splendour. The second one is the palace in Karżniczka picturesquely situated on an island. It burnt down in winter 2009 and its remains rather do not give any hope for the palace to be restored.

Kominek w pałacu z Niepoględziu.

Marble fireplace in the palace in Niepoględzie.

Marmorkamin im Niepoględzie.

13

Witraż z herbem von Belowów z pałacu w Górzynie.

Stained-glass window with the coat of arms of the von Below family from the palace in Górzyno.

Glasmalerei mit dem Wappen der Familie von Below aus dem Palast in Górzyn.

Throughout the 19th century the palaces and mansions in the Słupsk Land were built either following the calm and well-balanced Classicistic style or other historic styles. The first group includes, for example, the manor house dating back to the early 19th century in Sierakowo Słupskie, the mansions in Borzęcino dating back to 1832 and in Zajączkowo dating back to 1835, and palaces and mansions from the second half of the 19th century in Podole Wielkie, Strzelinko, Zagórki, Skórzyno and Szczypkowice. In Zaleskie, to the west of Ustka, there is a mansion from the 18th century to which a porch was added on the side of its facade and a wing with neo-Gothic forms and details on its western side. The Gothic style is fully referred to by the palace in Główczyce built in the mid-19th century and extended in the first decade of the following century. The von Below family which owned the estate in Zaleskie was also the owner of the estate in Górzyno.

The palace located here was extended two times in the 19th century, the aim of which was to achieve the monumental form of Reneaissance and Baroque buildings; it is one of the most interesting examples of local mansions referring to historic styles. Its authenticity is 14

Palaces and mansions of the Słupsk Land

also increased by partly preserved interior equipment – fireplaces, stained-glass windows and furniture.

Particular role in history was played by the palace in Warcino on the south-western edge of the Słupsk Poviat - it used to be the residence of Chancellor Otto von Bismarck. He bought this mansion with the money (400 thousand thalers) granted to him by the Prussian parliament for the victory over Austria to which he contributed in 1866. At that time it was an 18thcentury mansion with two half-timbered wings dating back to the forties of the 18th century. “A bit hideous, with shabby and disgusting rooms, thousands of closets and corners, drooping ceilings and distorted floors, so you need to fear for every step you take... but the park is delightful...”. This is how the Chancellor’s wife, Joanna de domo von Puttkamer, described the mansion in Warcino. Therefore, in the seventies of the 19th century, next to the eastern wing, a new building in the neo-Renaissance style was erected. At the end of the 19th century other changes were introduced, so today’s layout comprises the mansion dating back to the 17th century, the eastern wing (19th/20th century) and extremely valuable (due to the remains of the equipment) fireplace and furniture. The mansion is surrounded by a beautifully maintained park and nearby there is a picturesque half-timbered coach house. At first the Chancellor used to stay here temporarily but with age he came here more often, and after his resignation, he moved here for good. After his death the estate was taken over by his direct descendants. The last resident was the 81-year-old countess Sybilla von Bismarck, the widow of Wilhelm, the Chancellor’s son. At the moment of the Soviet troops marching in she committed suicide.

For many postwar decades now Technikum Leśne (the Technical Forester School) has been located here.

Some of the palaces built at the end of the 19th century and the beginning of the following century took more extended forms. One of them is the palace in Damnica. It was built according to the design of the well-known German architect Gustav Knoblauch at the turn of the 19th and 20th century. As an eclectic building it combines elements of various historic styles and, simultaneously, its interior is characterized by elements of the „fin de siecle” era modernity, i.e. Art Nouveau.

Complete interior decoration has been preserved in the mirror room with richly painted plafond depicting al-

legorical figures symbolizing seasons of the year; the hunting room is decorated with paintings presenting the game of the local forests. The chandelier in the hall and stained-glass window at the entrance present highquality workmanship in the Art Nouveau style. A local curiosity is a high palm for which a glazed dome was constructed. The palace is surrounded by a magnificent park. The first owners of this estate (from 1407) were Pomeranian feudalists of the von Stojentin family; from the time of the Thirty Years’ War it was owned by Daniel Hebron coming from Scotland. He was the son of Alexander Hepburn who supported Maria Stuart and who ran away to Pomerania after she was murdered.

From the beginning of the 20th century (1910) Damica was owned by Karl von Gamp who was granted the title of baron von Gamp-Massaunen by Emperor Wilhelm. He was involved in a wide variety of political activities, e.g. he was a member of Reichstag. As an outstanding lawyer he was responsible for the issues of a well-known pharmaceutical company Bayer (the one connected with aspirin). Later on he became connected with this company to a greater extent due to the marriage with Klara, the daughter of the company’s owner.

Ilza, who was born of this marriage, together with her husband Karl Armster were the last owners of Damnica. Karl Armster was an artist – a singer (he performed in musical theatres and the Berlin opera) and an amateur musician. That is why he was acquainted with the artistic environment. His long-standing friend was an outstanding painter Max Pechstein. After Hitler came to power, his artistic activity was recognized as “degenerated” and was persecuted. Pechstein found perfect refuge and an opportunity to create at his friend’s in Damnica, where he stayed for many years.

The palace in Dymnica has been the seat of Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy (the Special School and Educational Centre) for years.

This brief review of selected mansions situated in the Słupsk Poviat confirms not only the complicated history of these lands and their cultural relations with Europe, but also individual tragedies of people living here in the past. The recent years have instilled optimism as the vast majority of the damaged and neglected palaces are waking up back to life. The palaces in Wolinia, Grąbkowo, Poganice, Wielka Wieś, Karżcino and other locations are being renovated; new functions

are allocated to the old palaces, for example, functions of guest houses and rest houses.

The publishers hope that this album shall encourage its readers to visit at least some of the manor houses and palaces surrounded by picturesque gardens with exotic flora and romantic spots of the Słupsk Land.

Stanisław Szpilewski

Literature Source materials: • record sheets from the collections of Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków (the Voivodeship Office for Monument Protection) in Gdańsk, Branch in Słupsk; • historical documentation of the palaces in Wolinia, Cecenowo, Gać and Łupawa from the collections of the Voivodeship Office for Monument Protection in Gdańsk, Branch in Słupsk.

Publications: • Dorota, Siedziba „żelaznego kanclerza”, in: „Spotkania z Zabytkami” no. 8/1996.

• Czarnik Andrzej, Pomorskie plenery Maxa Pechsteina, Słupsk 2003.

• Mamuszka Franciszek, Stankiewicz Jerzy, Zabytki powiatu słupskiego, Poznań 1962.

• Sieber Helmuth, Schlosser und Herrensitze in Pommern, Frankfurt a/Mein, 1954.

• Zamki i rezydencje na Pomorzu, Szczecin 2006.

Palaces and mansions of the Słupsk Land

15

Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung Im Hinblick auf die Geschichte bildet die Gegend um Słupsk einen Bestandteil von Westpommern und im dessen Rahmen teilt die Stadt seine komplizierte Geschichte mit. Seit dem frühen Mittelalter geraten hier aufeinander die dänischen, schwedischen, deutschen und polnischen Einflüsse. Für eine Weile befand sich Słupsk unter der Regierung der Danziger Fürsten. Das westpommersche Fürstentum formte sich im 12. Jh. unter der Herrschaft der örtlichen Dynastie der Greifen. Abhängig vom Zeitalter existierten Wolgaster, Demminer, Stettiner Fürstentümer, und im 14.

Jh. sonderte sich aus der Wolgaster Linie ein Stettiner Fürstentum mit Bogusław V (Bogislaw V) ab. In dieser Zeit beobachteten wir weitere Annährungen von Pommern mit Polen, u.a. durch die Ehe des Fürsten mit der Tochter von Kazimierz Wielki (Kasimir der Große) – Anna. Der Fürst Kazimierz, Sohn aus dieser Ehe, war ein Prätendent zum polnischen Thron. Ein bedeutender Herrscher des vereinten westpommerschen Fürstentums war Bogusław X. Einen besonders tragischen Einfluss auf das weitere Schicksal dieses Landes hatte der dreißigjährige Krieg, deren Verlauf das Fürstentum wirtschaftlich zerstörte und es der Unabhängigkeit beraubte. 1648 wurde kraft des Westfälischen Friedens Pommern-Teilung zugunsten von Schweden und Brandenburg durchgeführt. Die Umgebung von Słupsk fiel den Brandenburgern zu. Nach der Gründung von Preußen (1707) und infolge des Nordischen Krieges befand sich Pommern zusammen mit Szczecin in den Grenzen dieses Landes, und nach der Vereinigung der deutschen Fürstentümer in 1871 bis zum 1945 - in den Grenzen des Reiches, und infolge der Entscheidung der Gewinner des 2. Weltkrieges wurde es zu Polen, dessen Westgrenze sich an der Oder stützte, zugeteilt.

Zusammen mit der politischen Geschichte von Pommern entstanden bestimmte soziale Verhältnisse, es entwickelte sich auch die Wirtschaft. Zu Fürstenzeiten spielten eine besondere Rolle gekrönte Herrscher, sowie um den Hof gesammelte Vertreter der örtlichen Familien, die verschiedenen und wichtigen Staatfunktionen ausübten, und zugleich seine Grundgüter verdop16

Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung

pelten. Zu den berühmtesten gehörten: die Familien von Puttkamer, Kleist, von Bonin, Bellow, Massowow, von Zitzewitz und andere. Seit dem Anfang des 18. Jh. gestaltet sich Pommern politisch und wirtschaftlich wie die übrigen preußischen und dann die deutschen Provinzen. Dann erfolgte eine sukzessive Integration der Wirtschaft durch rechtliche, ökonomische, transportbezogene und kommunikative Beziehungen. Im Zusammenhang mit den Reformen, die nach den napoleonischen Kriegen eingeführt wurden, bildeten in der Landwirtschaft Landgüter das Hauptelement. Und diese Sachlage dauerte bis zum 1. Weltkrieg. Schon in der zweiten Hälfte des 19. Jh. wurde ein erheblicher agrotechnischer Fortschritt beobachtet, zu dem u.a. technische Erfindungen, bessere Organisation, sowie Verwaltung, die Gewinnung der billigen Arbeitskraft, u.a.

Saisonarbeiter aus benachbarten Ortschaften erleichtert hat, beitrugen. Pommern wurde als einen landwirtschaftlichen Hintergrund Basis des Reiches behandelt.

Sozial-landwirtschaftliche Voraussetzungen hatten auch einen wesentlichen Einfluss auf die Raumgestaltung, Gründung von Städten und Dörfern, Entwicklung eines bestimmten Bauwesens und Architektur.

In den Fürstenzeiten rückten seit dem Mittelalter bis zu Neuzeiten in den Vordergrund, außer den Sakralbauten, Schutzbauten, Schlösser von Fürsten und Feudalherren, sowie Stadtfortifikationen samt deren Entstehung. Mit der Zeit begangen die Bauten der Fürsten und Machtherren, ihre Schutzfunktionen zu verlieren und wurden vor allem in Residenzen mit Wohnfunktion umgestaltet. Zusammen mit dem Fortschritt und Entwicklung der Agrarlandwirtschaft entwickelte sich auch der Landesbau, darunter die Wohnsitze der Landgutsbesitzer. Abhängig vom materiellen Status waren es einzelne, nicht große Gebäude des Villentyps, Höfe mit benachbarten Gebäuden und ganze Palast- und Parkkomplexe. In der Nähe platzierten sich in der Regel Vorwerksbebauungen – Inventur-, Lagergebäude und andere, entsprechend der Spezifik und Spezialität des jeweiligen Bauernhofs. Unter ihnen zeichneten sich Objekte verbunden mit der Verarbeitung, z. B. Brenne-

reien aus. Nicht selten beeindruckten die Wirtschaftsgebäude mit ihrer Größe, Rauminhalt und Sorgfalt in der Ausführung, einschließlich den Zierdetailen.

Im Hinblick auf den Stil unterlagen die in Pommern errichteten Residenzen, und andere Bauten dem natürlichen Einfluss der Strömungen und Tendenzen, die im jeweiligen Zeitraum im europäischen Bauwesen herrschten. Äußerem lassen sich unmittelbare Einflüsse von okkupierten Ländern – Brandenburg und Schweden beobachten, die nach dem dreißigjährigen Krieg Pommern eroberten. Eine westliche Baubewegung brachte erst das 18. Jh. mit sich. Ausschlaggebend für europäische Residenzen war damals das französische Muster „entre court et jarden”. Dieses Prinzip der Raumgestaltung beruhte darauf, dass Paläste zwischen dem Hof, der zugleich die Auffahrt bildete, und dem Garten auf der anderen Seite platziert wurden. Die Mehrheit der in dem Zeitraum des 18. Jh. entstandenen pommerschen Paläste und Höfe huldigten diesem Grundsatz. Im Hinblick auf die Gestalt und Dekoration des Palastblocks wurde an den Barock in seiner späteren, nördlichen und dem Klassizismus nahestehender Form, und seit der Wende des 18. und 19 Jh. – an den Klassizismus angeknüpft. Nach vielen Jahren der napoleonischen Kriege brachte das 19. Jh. eine deutliche Baubewegung auf dem Land infolge der o.g. Reformen, und nach dem französisch-preußischen Krieg wegen der wesentlichen Kontribution. Nach der europäischen Tendenz sind es Zeiten des Anknüpfens und Nachahmung der ehemaligen historischen Stile. Beginnend von der Neugotik, die an der Romantiker in der ersten Hälfte des 19. Jh. Geschmack fand, bis auf zur Neurenaissance und Neubarock aus der zweiten Hälfte des 19. und 20 Jh. Den Stilwandlungen unterlag auch die Umgebung des Palasts oder Hofs – wie benachbarte Gebäude, und vor allem aber Parks. In entschiedener Mehrheit treten hier englische, landschaftliche Parks auf, die sich durch freie Anpflanzungen von Baumgruppen charakterisieren und an die natürliche Landschaft abknüpfen.

Das Jahr 1945 änderte das Schicksal der pommerschen Residenzen. Nach dem Durchgang der Front wurden die Grundbesitze durch die sowjetische Armee besetzt. Jegliches materielle Gut, vor allem Einrichtungen, Maschinen, lebendiges Inventar wurden weggebracht, die Paläste verwüstet, und deren Ausstattung in großem Masse zerstört. Langsam kamen auf dieses Land

polnische Ansiedler, die Bauernhöfe wurden durch die staatliche Landwirtschaftsgenossenschaft übernommen, manche Residenzen bekamen andere Geschäftsbereiche, z.B. für Bildung oder Gesundheitsdienst. Neue Besitzer kümmerten sich aus verschiedenen Gründen und mit verschiedenen Folgen um die ehemaligen Residenzen, viele von diesen Bauten sind wegen Mangels an Besitzer zugrunde gegangen, andere von ihnen überstanden bis zu unseren Zeiten wesentlich zerstört, nur einzelne von ihnen im guten Zustand. Systemumwandlungen, Befreiung der menschlichen Aktivität veränderten das Aussehen des pommerschen Dorfes. Neue Besitzer nehmen auf sich die Mühe des Wideraufbauens der vernachlässigten Paläste und Höfe, finden für sie neue Funktionen, und für sich eine neue Lebensweise.

Bis zu unseren Zeiten sind in der Umgebung von Słupsk in den Grenzen dieses Kreises 79 verschiedene Landgutresidenzen erhalten geblieben, darunter 41 aufgrund der Eintragung in die Denkmalliste staatlich geschützt. Im Album präsentieren wir auf Bildern des berühmten Fotografen Jan Maziejuk einige von ihnen.

Obwohl die Herkunft dieser Bauten oft in das Mittelalter greift, stammen sie überwiegend aus dem 19.

Jh., manche aus dem 18 Jh., mit wesentlichen späteren Umbauungen. Die bedeutendste Residenz in Słupsk ist unbestritten Zamek Książąt Pomorskich (Schloss der Pommerschen Herzöge), gebaut in 1507, das eine Schutz- und Wohnfunktion hatte. Sein Auftraggeber war der Fürst Bogislaw X., Fürst Johann Friedrich baute diesen gotischen Schloss in den 70er-Jahren des 16.

Jh. zu einer Renaissanceresidenz um. Zurzeit hat dort das Mittelpommersche Museum seinen Sitz.

Ganz besonders ist auch der Hof in Swochowo, in der Nähe von Słupsk. Er erinnert an die Zeiten, als in den pommerschen Dörfern die Fachwerkhäuser herrschten. Er unterscheidet sich mit seiner Form auch nicht viel von dem wohlhabenden Haus eines reicheren Bauers. Der wurde mit Schilfrohr bedeckt und die Wandfelder zwischen den Balken waren mit Lehm gefüllt. Er entstand 1735, in den Zeiten als der Besitzer Lorentz Rüdiger von Miztlaff war. Mit dem Ende des 19. Jh. zogen die Gutsbesitzer in den neugebauten Palast um, und der Hof wurde als Wohnung für landwirtschaftliche Arbeiter bestimmt. Zu den interessantesten und ältesten Palästen gehört der Palast in Wolinia. Die Gestaltung der Umgebung, insbesondere der Damm Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung

17

und die Grabenreste zeugen von der Existenz einer frühmittelalterlichen Burg, und später eines gotischen Schlosses. Seit 1457 bis 1878 gehörte Wolinia der Familie von Puttkamer. Das Geschlecht mit seinen zahlreichen Abzweigungen stammt laut der Heraldiker von den Swenzonen aus Pommerellen und spielte eine wesentliche Rolle in der Geschichte Pommerns. Es ist an dieser Stelle nennenswert, dass einer der Vertreter dieses Geschlechts – Lorenz der Ehemann von Maryla Wereszczakówna – der Geliebten unseres Dichters Adam Mickiewicz, wurde. Bis 1945 war das Landgut im Besitz der Familie von Braunschweig – nicht wenig bedeutsamem Geschlecht, dessen Nachkommen bis heute wichtige Funktionen in der deutschen Diplomatie ausüben. Der Palast-Garten-Komplex präsentiert eine typische Anordnung „zwischen dem Hof und Garten“, die durch Umbauungen im 19. Jh. und den Bau eines Vorwerks in der Nachbarschaft erheblich gestört wurde. Das Hauptgebäude stammt aus dem 18. Jh., in 1978 wurde ein Turm aufgesetzt, von der östlichen Sei-

18

te entstanden Nebengebäude, und von der westlichen – eine Orangerie. Der Palast in Wolinia ist zurzeit ein Privateigentum, der neue Besitzer führt dort sukzessiv Renovierungsarbeiten durch.

Auch aus der Hälfte des 18. Jh. stammt der im 19. Jh. umgebaute Palast in Barcin, der durch viele Epochen zum Vermögen der Familie von Massow gehörte. Vorübergehend war er auch im Besitz anderer Familien, u.a. der Familie Puttkamer. Der geschlossene Palastblock wird durch ein Mansardendach bedeckt, dessen Form in Frankreich entstanden ist und auf die wir in Słupsk oft treffen. Unter den erhaltenen früheren Palästen interessant ist der Palast in Wytowno, in der Nähe von Ustka, aus dem 17. Jh., der im 20. Jh. ausgebaut wurde. Seit dem 18. Jh. gehörte er der Familie von Bandemer. Nach dem 2. Weltkrieg diente er der Verwaltung der örtlichen staatlichen Landwirtschaftsgenossenschaft, und durch viele Jahre war er ein Ort, wo Kinder der Bergmänner aus Schlesien ihre Sommerferien verbrachten. Seit 1990 ist er ein Privateigentum

Nieistniejący już pałac w Łupawie w latach międzywojennych.

The non-existent palace in Łupawa in the interwar years.

Nicht mehr existierender Palast in Łupawa in der Zwischenkriegszeit.

und zugleich ein negatives Beispiel der Vernachlässigung, die in den Ruinen treibt. Den zerstörten Hof in Gać haben die neuen Besitzer rekonstruiert. Er stammt aus dem 18. Jh. und besitzt charakteristische, auf den Seiten des Gebäudes in Form eines Quadrates ausgesonderte Ecken, Ausluchten genannt. Sie stammen aus den Schloss-Ecktürmen und wurden im 16. Jh. durch polnische Herrenhöfe übernommen, später durch Paläste, bis zum 19. Jh. Bis zur Hälfte des 19. Jh. war Gać im Besitz des pommerschen Geschlechts von Below.

Einer von ihnen war Carl Gustav (1759-1828), der eine militärische Karriere in der russischen Kavallerie anfing, diese dann in der preußischen Armee fortsetzte, und auch bedeutende Auszeichnungen bekam.

Nennenswert ist das sich im Urtal des Flusses Łeba befindende Cecenowo. 1232 bekam es durch Verleihung des Danziger Fürsten Zwentibold der Orden der Norbentinerin aus Żukow. Seit 1518 gelangte es unter die Herrschaft der Familie von Massow, die 1777 diesen Besitz der Familie von Wejher für 22 tausend Taler verkaufte. Diese wurden Cecenowo samt Dargoleza für 40 tausend Taler zugunsten der Familie Zitzewitz los, die hier bis 1945 wohnte. Dieses Geschlecht stammt aus dem frühen Mittealter, es war eins der wichtigsten und reichsten in Pommern. Ihm gehörten in der Umgebung von Słupsk die Güter in Biesowice, Borbowniki, Domaradz, Kotów, Motarzyn, Sycewice, Warcino und viele andere. Einer der berühmten Söhne dieser Familie war Jacob von Zitzewitz aus Motarzyn – einflussreicher Kanzler auf dem Hof des Fürsten Barnim XI. und Filip I. während der Reformation.

Ein bedeutender Teil der Residenz in Cecenowo, der bis heute, jedoch in sehr schlechten Zustand erhalten blieb, ist der klassizistische, mit einem Mansardendach bedeckte und zwischen 1812-1814 gebaute Hof. Er war ein wichtiger Hauptpunkt der räumlichen Achsanordnung. Das harmonische System wurde wesentlich durch den Ausbau der Residenz um weitere Flügel, Turm und Wirtschaftbebauungen in den nächsten Jahren des 19. Jh. gestört.

Zum Schluss der Übersicht der ältesten erhaltenen Residenzen sind zwei schon nicht existierende Residenzen zu erwähnen. Der wunderschön ausgestattete und im 18. Jh. durch Ernest von Grumbkow gebaute Palast in Łupawa ging wegen Vernachlässigungen und dem Fehlen eines Besitzers zugrunde. An die alten Zei-

ten erinnert heute nur der Park, der schrittweise zum alten Glanz wiederherstellt wird. Der zweite ist ein in Karżniczka auf einer Insel malerisch gelegene Palast. Er ist im Winter 2009 verbrannt, und die Ruinen geben keine Hoffnung auf die Rettung des Palasts.

Durch das ganze 20 Jh. huldigte ein Teil der in der Umgebung von Słupsk errichteten Paläste und Höfen einer ruhigen, gewogenen und klassizistischen Form, in den anderen finden wir Nachahmungen der anderen historischen Stile. Zu den ersten können wir u.a. dem den Hof in Sieraków Słupski aus dem Anfang des 19. Jh., Höfe in Borzęcin aus 1832, in Zajączków aus 1835, Paläste und Höfe aus der zweiten Hälfte in Podole Wielkie, Strzelinek, Zagórki, Skórzyn, Szczypkowice zählen. In Zaleskie, westlich von Ustka, befindet sich ein Hof aus dem 18. Jh., zu dem von der Frontfassade eine Veranda, und von der westlichen Seite ein Flügel mit neugotischen Formen und Details hinzugebaut wurde. An die Gotik knüpft der Palast in Główczyce an, der in der Hälfte des 19. Jh. gebaut und in den ersten 10 Jahren des nächsten Jahrhunderts ausgebaut wurde. Die Familie von Below, der Güter in Zaleskie gehörten, besaß auch ein Landgut in Górzyn. Der hier existierende Palast wurde im 19. Jh. zweimal ausgebaut.

Man wollte die monumentale Form der Gebäude im Stil der Renaissance und des Barocks erzielen. Der Palast ist eins der interessantesten Beispiele von örtlichen Residenzen, die an historische Richtungen anknüpfen.

Seine Authentizität erhöht die zum Teil erhaltene Innenausstattung – Kamine, Glasmalereien, Möbel.

Eine besondere Bedeutung in der Geschichte spielt der Palast in Warcino, gelegen an der südwestlichen Grenze des Kreises Słupsk, die Residenz des Kanzlers Otto von Bismarck. Er kaufte dieses Landgut für Geld (400 tausend Taler), das ihm durch die preußische Regierung für den Sieg über Österreich, zu dem er 1866 beitrug, gewährt wurde. Damals war es ein Hof aus dem 17. Jh., mit zwei Riegelflügeln aus den 40er-Jahren dieses Jahrhunderts. „Ein bisschen grässlich, mit zerstörten, furchtbaren Zimmern, tausenden von Kammern und Schlupfwinkeln, hängenden Decken und schiefen Fußböden, so dass man sich vor jedem Schritt fürchten sollte… aber der Park ist wunderschön….“ So sah die Residenz in Warcino die Ehefrau des Kanzlers – Joanna, de domo von Puttkamer. Deswegen wurde in den 70er-Jahren des 19. Jh. neben dem westlichen Flügel ein Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung

19

neues Gebäude im Stil der Neurenaissance errichtet. Am Ende dieses Jahrhunderts erfolgten weitere Änderungen, so dass sich die heutige Anlage aus einem Hof mit einer Herkunft aus dem 17. Jh., dem westlichen Flügel (19/20 Jh.), und was besonders wertvoll ist, Resten der Ausstattung – Kaminen und Möbeln, zusammensetzt.

Das ganze wird durch den wunderschön gehaltenen Park umgeben. In der Nähe platzierte sich ein malerischer Riegel-Wagenschuppen. Anfangs hielt sich hier der Kanzler vorübergehend auf, mit dem Alter immer öfter, und nach seinem Rücktritt in 1890 wurde er hier ansässig. Nach seinem Tod wurde das Gut durch seine Nachkommen übernommen. Seine letzte Bewohnerin war die 81-jährige Gräfin Sybilla von Bismarck, Witwe nach Wilhelm, dem Sohn des Kanzlers. Bei Eintritt der sowjetischen Armee begann sie Selbstmord. Nach dem Krieg hatte hier ihren Sitz die Technische Fachschule für Forstwesen, die bis heute in diesem Gebäude ansässig ist.

Manche Paläste, die am Ende des 19. Jh. und in den Anfängen des nächsten Jahrhunderts errichtet wurden, bekamen immer mehr ausgebaute Formen. Eine

20

Otto von Bismarck w Warcinie w 1895 roku.

Otto von Bismarck in Warcino in 1895.

Otto von Bismarck in Warcino im 1895.

von diesen Realisationen ist der Palast in Damnica. Er wurde nach dem Projekt des berühmten deutschen Architekten Gustav Knoblauch um die Wende des 19/10 Jh. gebaut. Als ein eklektisches Gebäude weist es Elemente verschiedener historischer Stile auf, und zugleich führt es in das Innere Elemente der Moderne „fin de siecle” , also der Sezession ein. Seine komplette Form bewahrte der Spiegelsaal: vielfältig gemalte Spiegeldecke mit der Vorstellung von allegorischen Gestalten, die die Vierjahreszeiten symbolisieren, Jägerzimmer geschmückt mit Gemälden, die Tiere der hiesigen Wälder zeigen. Der Kronleuchter im Flur und die Glasmalerei beim Haupteingang zeigen hochwertige Erzeugnisse im sezessionistischen Stil. Interessant ist hier die Palme, für die eine gläserne Kuppel gebaut wurde. Der Palast wird von einem prächtigen Park umgeben. Die ersten Besitzer dieser Güter waren seit 1407 die pommerschen Feudalherren von Stojenin, seit dem dreißigjährigen Krieg Daniel Hebron, der aus Schottland stammte. Er war Sohn von Aleksander Hepburn, dem Anhänger von Maria Stuart, der nach ihrer Ermordung nach Pommern flüchtete. Seit dem Anfang des 20 Jh.

(1910) war der Eigentümer von Damnica Karl von Gamp, der durch den Kaiser Wilhelm den Titel des Barons von Gamp-Massaunen erhielt. Er führte umfangreiche politische Tätigkeiten, u.a. als Mitglied des Reichstags. Als hervorragender Anwalt befasste er sich mit den Geschäften der bekannten pharmazeutischen Firma Bayer (der Aspirin-Hersteller). Mit diesem Unternehmen verband er sich später durch die Ehe mit Klara – der Tochter des Firmenbesitzers. Die Tochter aus dieser Ehe, Ilza, und ihr Mann, Karl Armster, waren die letzten Besitzer von Damnica. K. Armster war ein Künstler – Sänger (er trat in Musiktheatern und der Berliner Oper auf) und Amateurmaler. Deswegen war ihm das künstlerische Milieu nicht fremd. Sein jahrelanger Freund war der ausgezeichnete Maler Max Pechstein.

Nachdem Hitler zu Macht kam, wurde sein Schaffen als „degeneriert“ anerkannt und bekämpft. Ein ideales Asyl und Möglichkeit der weiteren Schaffung fand der Künstler bei seinem Freund in Damnica, wo er sich viele Jahre aufhielt.

Seit Jahren ist der Palast der Sitz des Sonderzentrums für Bildung und Erziehung.

Die durchgeführte, aus Notwendigkeit gekürzte Übersicht der gewählten Residenzen, die sich im Kreis Słupsk befinden, bestätigt nicht nur die komplizierte Geschichte dieses Landes und seine kulturelle Verbindung mit Europa, sondern auch individuelle Dramen vieler hier von Jahren wohnenden Menschen, sowie den späteren Bewohnern. Die letzten Jahren erfüllen mit Optimismus, zerstörte und vernachlässigte Paläste erwachen zum Leben. Es werden ständig Renovierungsarbeiten in Wolinia, Grąbkowo, Poganice, Wielka Wieś, Karżcino und anderen geführt, alte Paläste bekommen neue Funktionen, wie Pensionen und Erholungsheime.

Die Herausgeber dieser Publikation hoffen, dass das Album zum Besuchen von mindestens manchen der Höfe und Paläste im Kreis Słupsk, die in der malerischen Umgebung von Parks gelegen sind und eine exotische Pflanzenwelt sowie romantische Winkel aufweisen, anregen wird.

Literatur Quellen: • Registerkarten aus den Sammlungen des Woiwodschaftsamtes für Denkmalschutz in Gdańsk, Deleatur in Słupsk; • historische Dokumente der Paläste in Wolinia, Cecenowo, Gać, Łupawa aus den Sammlungen des Woiwodschaftsamtes für Denkmalschutz in Gdańsk, Deleatur in Słupsk.

• • • • •

Publikationen: Cieślik Dorota, Siedziba „żelaznego kanclerza”, in: „Spotkania z Zabytkami” Nr. 8/1996.

Czarnik Andrzej, Pomorskie plenery Maxa Pechsteina, Słupsk 2003.

Mamuszka Franciszek, Stankiewicz Jerzy, Zabytki powiatu słupskiego, Poznań 1962.

Sieber Helmuth, Schlosser und Herrensitze in Pommern, Frankfurt a/Mein, 1954.

Zamki i rezydencje na Pomorzu, Szczecin 2006.

Stanisław Szpilewski

Paläste und Höfe in Słupsk und Umgebung

21

22

Pałac z 1740 roku w Barcinie, rozbudowany ok. połowy XIX wieku, obecnie w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych.

Pomimo późniejszej rozbudowy zachował wiele cech architektury osiemnastowiecznej.

Palace in Barcino, dating back to 1740 and extended in the mid-19th century; currently, managed by the Agricultural Property Agency. Despite its extension it has retained many features of the 18th-century architecture.

Der Palast aus 1740 in Barcin, ausgebaut in der Mitte des 19. Jh., aktuell in Verwaltung der Agentur für Agrarimmobilien.

Trotz des späteren Ausbaus bewahrte er viele wertvolle Eigenschaften der Architektur aus dem 18. Jh.

23

24

Na budynku pałacu w Barcinie zachowało się wiele elementów dekoracji architektonicznej.

Numerous elements of architectural decoration have survived on the building of the palace in Barcino.

An dem Gebäude des Palasts in Barcin sind viele Elemente der architektonischen Dekoration erhalten geblieben.

Walorem dworu z ok. 1832 roku w Borzęcinie, rozbudowanego w 1898 roku, jest jego prostota i skromność, charakteryzujące niejeden z obiektów architektonicznych z początku XIX wieku.

A great value of the mansion in Borzęcino dating back to around 1832, extended in 1898, is its simplicity and plainness, which is characteristic of many buildings dating back to the early 19th century.

Den Vorzug des Hofs um das Jahr 1832 in Borzęcin, ausgebaut im 1898, bildet seine Schlichtheit und Bescheidenheit, die viele architektonischen Objekte aus dem Anfang des 19. Jh. charakterisierten.

27

Pałac w Biesowicach z połowy XIX wieku, rozbudowany w latach 1923-1924.

Palace in Biesowice dating back to the mid-19th century, extended in 1923-1924.

Der Palast in Biesowice aus der Hälfte des 19. Jh., ausgebaut in den Jahren 1923-1924.

29

W pałacu w Biesowicach szczęśliwie dotrwały do naszych czasów resztki wyposażenia, a szczególnie imponuje monumentalna, drewniana klatka schodowa zaprojektowana łącznie z żyrandolami.

Fortunately, remains of the equipment of the palace in Biesowice have survived till the present day; particularly impressive is the monumental wooden staircase designed together with the chandeliers. Moreover, the following buildings have survived...

In dem Palast in Biesowice sind zu unseren Zeiten Reste der Ausstattung erhalten geblieben, besonders beeindruckt das monumentale, hölzerne Treppenhaus, das zusammen mit den Kronleuchtern entworfen wurde. Außerdem ist folgendes erhalten geblieben...

30

Ten ciekawy pałac z lat 1864-1865 w Bobrownikach stanowi obecnie siedzibę firmy zajmującej się uprawą ziemniaków i produkcją frytek na wielką skalę.

This interesting palace from the years 1864-1865 in Bobrowniki is now the seat of a company involved in large scale potato and chip production.

Das interessante Schloss in Bobrowniki aus den Jahren 1864-1865, ist zum Firmensitz eingerichtet worden, wo man sich mit dem Anbau von Kartoffeln und mit der Produktion von Pommes in großem Maßstab beschäftigt.

31

Klasycyzujący dwór w Cecenowie wybudowany w latach 1812-1814, do którego dobudowano w następnych latach XIX stulecia skrzydła i wieżę, nadając mu charakter pałacowej rezydencji.

The classicizing mansion in Cecenowo built in 1812-1814, extended with its wings and a tower later in the 19th century, which made it look like a palace residence.

An den klassischen Hof in Cecenowo, gebaut in den Jahren 1812-1814, wurden in den nächsten Jahren des 19. Jh. Flügel und ein Turm angebaut, die ihm den Charakter einer Palastresidenz verliehen.

33

34

Znaczna rozbudowa pałacu w XIX wieku w Cecenowie świadczyła o rosnącym znaczeniu jego właścicieli.

Szkoda, że stan aktualny budowli nie potwierdza dobrej kondycji obecnego właściciela.

The considerable extension of the palace in Cecenowo in the 19th century proved the increasing significance of its owners.

What a pity that that the current condition of the building does not confirm the good situation of its present owner.

Der wesentliche Ausbau des Palasts im 19. Jh. in Cecenowo zeugte von wachsender Bedeutung seiner Besitzer.

Schade, dass der aktuelle Zustand des Gebäudes die gute Lage des derzeitigen Besitzers nicht bestätigt.

36

Dwór z połowy XIX wieku w Czerwieńcu. Boczne ryzality (występy przed licofasady) są dalekim echem alkierzy, tak charakterystycznych dla polskich dworków.

Mansion in Czerwieniec dating back to the mid-19th century. The side risalits (juts in the facade) are distant traces of corner annexes which are so typical of Polish manor houses.

Der Hof aus der Hälfte des 19 Jh. in Czerwieniec. Seitenrisalite (Vorbau der Fassadenoberfläche) sind weit entfernt von Auslechten, die charakteristisch für polnische Höfe waren.

W pałacu z końca XIX wieku w Damnicy obecnie mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Zachowany i od lat użytkowany obiekt, wymagający niestety też remontu, jest własnością powiatu słupskiego.

The palace in Damnica dating back to the end of the 19th century is where the Special Schooland Educational Centre is located.

This building, which has been used for many years and which should be renovated, is owned by the Słupsk Poviat.

Im Palast aus dem Ende des 19 Jh. in Damnica befindet sich jetzt das Spezielle Schulungs- und Erziehungszentrum. Das erhalten gebliebene und seit Jahren genutzte Objekt, das leider renovierungsbedürftig ist, ist das Eigentum des Kreises Słupsk.

39

Piękna, w pełni zachowana sala lustrzana z plafonem – ocalałe detale bogatego wyposażenia są bez wątpienia wielką atrakcją damnickiego zabytkowego pałacu.

The beautifully preserved mirror room with a plafond (the preserved details of the rich equipment) is undoubtedly a great attraction of the historic palace in Damnica.

Der schöne, vollständig erhalten gebliebene Spiegelsaal mit Plafond – erhaltene Details der reichen Ausstattung sind ohne Zweifel eine große Attraktion des sehenswerten Schlosses in Damnica.

41

42

Inną atrakcją damnickiego pałacu jest wysoka, ponad 100-letnia palma konopna rosnąca pod rozbudowywaną co jakiś czas specjalną kopułą.

Another attraction of the palace in Damnica is the high and over one-hundred-year-old Trachycarpus fortunei growing under a special dome extended from time to time.

Eine andere Attraktion des Schlosses in Damnica ist die hohe, 100-jährige Hanfpalme, die unter der immer wieder ausgebauten Kuppel wächst.

Pałac z drugiej połowy XIX wieku w Duninowie zadziwia czerwienią nieotynkowanych cegieł ścian i bogatą dekoracją ceramiczną.

The palace in Duninowo dating back to the second half of the 19th century amazes its visitors with the red colour of the non-plastered wall bricks and with the rich ceramic decoration.

Der Palast aus der zweiten Hälfte des 19. Jh. in Duninów erstaunt wegen seiner Röte der nicht verputzten Wandziegel und Keramikdekoration.

Dwór z XVIII wieku w Gaci, zniszczony przez wieloletnie zaniedbania, zrekonstruowany przez nowych właścicieli, jest wyjątkowy przez charakterystyczne narożnice, kojarzące się z alkierzami polskich dworków.

The mansion in Gać dating back to the 18th century, damaged due to long-term neglection and restored by its new owners, is unique due to its characteristic corners similar to corner annexes of Polish manor houses.

Der Hof aus dem 18. Jh. in Gacia, zerstört durch langjährige Vernachlässigungen, rekonstruiert durch neue Besitzer, ist außergewöhnlich wegen seinen charakteristischen Ecken, die sich mit Ausfluchten der polnischen Höfe assoziieren.

45

46

Zwarta bryła, wyważone proporcje i zachowana dekoracja pałacu z początku XX wieku w Głuszynie – te dostrzegalne walory obiektu, tylko w niewielkim stopniu przysłaniają jego mizerny stan zachowania.

The solid body, well-balanced proportions and preserved decoration of the palace in Głuszyno dating back to the early 20th century are those noticeable values of the building which only to a small extent veil its poor condition.

Geschlossener Block, gewogene Proportionen und erhaltene Dekoration des Palasts aus dem Anfang des 19. Jh. in Głuszyn – diese bemerkbaren Vorzüge des Objekts, verdecken nur in geringem Maße seinen miserablen Zustand.

48

Cechą charakterystyczną wielu dziewiętnastowiecznych budowli jest nawiązywanie do stylów historycznych.

Pałac w Górzynie z pierwszej połowy XIX wieku i rozbudowany w drugiej połowie XIX wieku jest tego dobrym przykładem.

A characteristic feature of the 19th-century buildings was their referring to historic styles. The palace in Górzyno dating back to the first half of the 19th century, extended in the second half of this century, is a good example of this tendency.

Ein charakteristisches Merkmal von vielen Gebäuden aus dem 19. Jh. ist das Anknüpfen an historische Stile. Ein gutes Beispiel dafür ist der Palast in Górzyn aus der ersten Hälfte des 19. Jh., der in der zweiten Hälfte des 19. Jh. ausgebaut wurde.

50

Pałac z XVIII wieku w Grąbkowie, rozbudowany pod koniec XIX wieku. Należy życzyć każdemu obiektowi takiego zaangażowania w przywracaniu do dawnej świetności, jak to się dzieje w Grąbkowie.

Palace in Grąbkowo from the 18th century, extended in the end of the 19th century. Each building should be wished such involvement in the process of restoring it to its former splendour as it is in the case of Grąbkowo.

Der Palast aus dem 18. Jh. in Grąbkowo, der am Ende des 19. Jh. ausgebaut wurde. Jedem Objekt ist ein solches Engagement in der Wiederherstellung der ehemaligen Pracht zu wünschen, wie im Fall von Grąbkowo.

52

Pochodzący z połowy XIX wieku i rozbudowany w latach 1910-1911 pałac w Główczycach swoją formą przypomina, że dziewiętnastowieczni architekci często nawiązywali do średniowiecznego, gotyckiego budownictwa obronnego.

The form of the palace in Główczyce dating back to the mid-19th century and extended in 1910-1911 reminds us that the 19th-century architects often referred to the medieval and Gothic defensive constructions.

Der aus der Hälfte des 19. Jh. stammende und in den Jahren 1910-1911 ausgebaute Palast in Główczyce erinnert mit seiner Form daran, dass die Architekten aus dem 19. Jh. oft an mittelalterliche, gotische Schutzbauten anknüpften.

Malowniczo położony pałac w Karżniczce z XVIII wieku, rozbudowany w drugiej połowie XIX wieku.

Chyba najwspanialszy na ziemi słupskiej. Niestety, praktycznie już nie istnieje...

The picturesquely situated palace in Karżniczka from the 18th century, extended in the second half of the 19th century.

Probably the most magnificent one in the Słupsk Land. Unfortunately, it hardly exists...

Der in Karżniczka malerisch gelegene Palast aus dem 18. Jh., ausgebaut in der zweiten Hälfte des 19. Jh. Wohl der prachtvollste auf dem Boden von Słupsk. Leider praktisch schon nicht existierend...

55

Wspaniały pałac w Karżniczce zniszczył ogień w 2009 roku. Z dawnego obiektu zostały tylko fragmenty murów i... ich zwierciadlane odbicie w otaczającej go wodzie.

The splendid palace in Karżniczka burnt down in 2009. Only parts of the former palace walls and... their reflection in the surrounding water have survived till the present day.

Der herrliche Palast in Karżniczka wurde durch einen Brand 2009 zerstört.

Aus dem ehemaligen Objekt blieben nur Fragmente der Mauer und... ihr Spiegelbild im Wasser.

56

Nad urozmaiconą, klasycyzującą bryłą pałacu z połowy XIX wieku w Kończewie wznosi się okazała wieża.

The diversified classicizing body of the palace in Kończewo dating back to the mid-19th century is topped with a magnificent tower. Über dem abwechslungsreichen, klassischen Palastblock aus der Hälfte des 19. Jh. in Kończewo erhebt sich ein prachtvoller Turm.

58

Ten zgrabny i harmonijnie zaprojektowany dwór z początków XX wieku znajduje się w Kotowie i jest jeszcze w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych. Aż chciałoby się w nim zamieszkać.

This well-shaped and harmoniously designed mansion dating back to the early 20th century is situated in Kotowo and is managed by the Agricultural Property Agency. One would like to live here.

Dieser wohlgeformte und harmonisch entworfene Hof aus den Anfängen des 20. Jh. befindet sich in Kotowo und ist in Verwaltung der Agentur für Agrarimmobilien. Man mochte darin wohnen.

61

Forma i typ dekoracji pałacu z drugiej połowy XIX wieku w Krzywaniu wskazują wyraźnie na chęć przypomnienia budowli czasów renesansu, a z tyłu rozciąga się malowniczy park w stylu angielskim.

The form and decoration of the palace in Krzywań dating back to the second half of the 19th century clearly indicate that it was to remind of the Renaissance style; at the back there is a picturesque English-style park.

Die Form und der Typ der Palastdekoration aus der zweiten Hälfte des 19. Jh. in Krzywań weist auf die Absicht der Erinnerung an Gebäude aus der Renaissance. Hinten erstreckt sich ein malerischer Park im englischen Stil.

63

64

Klasycystyczny dworek w Kukowie z końca XIX wieku jest przykładem pieczołowitej dbałości o właściwy wygląd i stan zachowania.

The classicistic manor house in Kukowo dating back to the end of the 19th century is an example of great attention to appropriate looks and condition.

Der klassische Hof in Kukowo aus dem Ende den 19 Jh. ist ein Beispiel der gewissenhaften Sorgfalt um ein entsprechendes Aussehen und Erhaltungszustand.

W malowniczo położonym pałacyku z początku XX wieku w Lubuczewie obecnie znajduje się Samodzielny Publiczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej – Oddział Terapii Uzależnienia od Alkoholu. Pod ciekawą, urozmaiconą formą pałacu kryje się jego nowa, szlachetna funkcja.

The picturesquely situated palace in Lubuczewo dating back to the early 20th century is where Samodzielny Publiczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej – Oddział Terapii Uzależnienia od Alkoholu (the Independent Public Psychiatric Health Institution, Alcohol Addiction Treatment Centre) is located.

The interesting and sophisticated form of the palace veils its new and noble function.

Im malerisch gelegenen Palast aus dem Anfang des 20. Jh. in Lubuczewo befindet sich derzeit die Selbständige Öffentliche Psychiatrische Pflegeanstalt, Abteilung für Behandlung der Alkoholsucht. Unter der interessanten, abwechslungsreichen Form des Palasts verbirgt sich seine neue Funktion.

66

68

Pałac w Lubuczewie, pewnie dzięki temu, że od wielu lat ma tego samego użytkownika, z każdej strony prezentuje się jeszcze okazale.

The palace in Lubuczewo, probably due to the fact that it has been used by the same person for many years, looks magnificently from every side.

Der Palast in Lubuczewo, wohl dank dem selben Besitzer seit vielen Jahren, präsentiert sich prachtvoll von jeder Seite.

69

Motarzyno od XIV wieku stanowiło własność znamienitego rodu pomorskiego Zitzewitzów, zachowany w parku pałac z drugiej połowy XIX wieku wraz z licznymi zabudowaniami sąsiedniego folwarku przypomina „dawne, dobre czasy”.

Starting in the 14th century, Motarzyno was owned by a noble Pomeranian family, the Zitzewitz family. The palace dating back to the second half of the 19th century surrounded by a park together with the numerous premises of the neighbouring grange are the reminders of the “old good days”.

Motarzyno befand sich seit dem 14. Jh. im Besitz der berühmten pommerschen Familie von Zitzewitz. Der im Park erhaltene Palast aus der zweiten Hälfte des 19. Jh. samt seinen zahlreichen Bebauungen des benachbarten Vorwerks erinnert an „die guten, alten Zeiten“.

71

72

Jak to dobrze, że pałac z początku XX wieku w Niepoględziu od lat tętni życiem, a wokół rozbrzmiewają dziecięce głosy uczniów mieszczących się w nim obecnie szkół społecznych prowadzonych przez Stowarzyszenie „Speranda”.

How good is it that the palace in Niepoględzie dating back to the early 20th century for years has been teeming with life and that around it one can hear voices of children learning in community schools run by the “Speranda” Association which are located in the palace.

Es ist gut, dass der Palast aus den Anfängen des 20 Jh. in Niepoględzie seit vielen Jahren belebt ist und herum Kinderstimmen der Schüler ertönen, denn hier befindet sich derzeit ein Sozialschulzentren, das durch den Verband „Speranda“ geführt werden.

73

74

Pałac w Niepoględziu zagospodarowany jest od piwnic po strych.

The whole palace in Niepoględzie, from its cellars to the attic, is in use.

Der Palast in Niepoględzie wird vom Keller bis zum Dachboden genutzt.

75

76

Ozdobne drzwi w pałacu w Niepoględziu i tarcza z herbem Puttkamerów – wspaniała snycerska robota.

The decorative door in the palace in Niepoględzie and the coat of arms of the Puttkamer family are examples of excellent woodcarver’s workmanship.

Die Ziertür im Palast in Niepoględzie und das Schild mit dem Wappen der Familie Puttkamer – hervorragende Schnitzerarbeit.

77

Pałac z 1895 roku w Objeździe. Jeszcze czeka na lata prosperity, ale park już się zmienia na lepsze.

Palace in Objazda dating back to 1895. It is still awaiting the years of its prosperity but the park has already started to change for the better.

Der Palast aus dem Jahr 1895 in Objazda, der noch auf seine besseren Zeiten warten muss, aber der Park sieht immer besser aus.

78

Pałac z 1909 roku w Przytocku jako Dom Pomocy Społecznej od lat służy ludziom potrzebującym szczególnej troski.

The palace in Przytocko dating back to 1909 as a welfare facility, for many years, has been used to help people in need of particular care.

Der Palast aus dem Jahr 1909 in Przytocko dient den pflegebedürftigen Menschen seit vielen Jahren als Sozialhilfeheim.

80

82

Pałacyk z 1906 roku w Poganicach mimo trwającego remontu już od lat pełni funkcję pensjonatu i przyjmuje gości, zachęcanych do przybycia serdecznością i gościnnością jego obecnej właścicielki.

Although being renovated, the palace in Poganice dating back to 1906, for many years now, has been functioning as a guesthouse which welcomes people encouraged to stay here with the warmth and hospitality of its current owner.

Trotz der seit Jahren andauernden Renovierung dient der Palast aus dem Jahr 1906 in Poganica als Pension, die alle Gäste mit Herzlichkeit und Gastfreundlichkeit der aktuellen Besitzerin anlockt.

83

Pałac z drugiej połowy XIX wieku w Podolu Wielkim – to przykład harmonijnie zaprojektowanego, niewidocznego tu kompleksu. Pałac otoczony parkiem, zamyka oś kompozycyjną zespołu budynków folwarcznych usytuowanych po obu stronach prowadzącej do niego drogi.

The palace in Podole Wielkie dating back to the second half of the 19th century is an example of a harmoniously designed and invisible complex. The palace surrounded by a park completes the composition of a complex of farm buildings situated on both sides of the road leading to the palace.

Der Palast aus der zweiten Hälfte des 19. Jh. in Podole Wielkie ist ein Beispiel für einen harmonisch entworfenen Komplex, der hier nicht mehr zu sehen ist. Der mit einem Park umgebene Palast schließt die Kompositionsachse des Komplexes von Vorwerkgebäuden, die auf beiden Seiten des dahin führenden Weges platziert sind, ab.

85

Sierakowski dworek z początku XIX wieku swoją skalą i skromną dekoracją przywodzi na pamięć tak charakterystyczne dla polskiej wsi klasycystyczne dworki szlacheckie.

The size and modest decoration of the manor house in Sierakowo dating back to the early 19th century reminds of the classicistic manor houses which are so characteristic of the Polish countryside.

Der Hof in Sieraków aus dem Anfang des 19. Jh. erinnert mit seinem Ausmaß und schlichter Dekoration an die für das polnische Dorf klassizistischen Adelshöfe.

87

88

Pałac z połowy XIX wieku w Skórzynie z powodu charakterystycznego dachu zaliczany jest do tzw. „mansardowej rodziny” i... oczekujących na lepsze czasy.

Due to its characteristic roof, the palace in Skórzyno dating back to the mid-19th century is included in the so-called “mansard family” and... the buildings awaiting better days.

Der Palast aus der Hälfte des 19. Jh. in Skórzyno wird wegen seines charakteristischen Dachs zu der sog. „mansardischen Familie“ gezählt... und er wartet auf bessere Zeiten.

90

Częstym elementem zdobniczym i swoistą wizytówką pałaców były tarcze z herbami właścicieli.

Tu w tympanonie (polu) trójkątnego szczytu zachował się herb von Gottbergów, posiadaczy Starnic od 1773 roku.

A frequent decorative element and characteristic mark of numerous palaces were coats of arms of their owners. Here, in the tympanum of a triangular top the coat of arms of the von Gottberg family, who were the owners of Starnice from 1773, has survived.

Ein häufiges Zierelement und spezifisches Merkmal der Paläste waren Schilder mit den Wappen der Besitzer. Hier im Tympanon (Feld) der dreieckigen Spitze ist ein Wappen der Familie Gottberg, der Besitzer von Sarnice seit 1773, erhalten geblieben.

92

W dworku z drugiej połowy XIX wieku w Strzelinie mieści się obecnie oddział Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego.

Dwa razy do roku ożywia się teren wokół dawnej rezydencji z okazji targów ogrodniczych.

The manor house in Strzelino dating back to the second half of the 19th century is the current location of a branch of Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego (the Pomeranian Agricultural Advisory Centre).

Twice a year the area surrounding the former mansion livens up due to garden trade fairs organized here.

Im Hof aus der zweiten Hälfte des 19. Jh. in Strzelin befindet sich heute die Abteilung des Pommerschen Zentrums für landwirtschaftliche Beratung. Zweimal im Jahr wird das Gelände um die ehemalige Residenz zum Anlass der Gartenmesse wieder lebendig.

94

Zaniedbany dwór z pierwszej połowy XIX wieku w Szczypkowicach. Obudziły się jednak nadzieje, że i ten dwór ocaleje dzięki nowym, młodym i energicznym właścicielom podejmującym remont. Widoczna tablica klubu „Ruchu” – to pamiątka po czasach słusznie minionych.

The neglected mansion in Szczypkowice dating back to the first half of the 19th century. However, hopes have been raised that also this mansion shall survive due to the new young and vigorous owners who have undertaken to renovate it.

The easily noticeable board of the “Ruch” club is a reminder of the bygone times.

Der vernachlässigte Hof aus der ersten Hälfte des 19. Jh. in Szczypkowice. Es wurde jedoch Hoffnung geweckt, dass sich der Hof dank neuen, jungen und energievollen Besitzern, die Renovierungen vornehmen, erhält. Die sichtbare Tafel des Klubs „Ruch“ – ist ein Andenken an vergangene Zeiten.

Pałac z 1664 roku w Warcinie, rozbudowany w 1874 roku i na przełomie XIX i XX wieku. Dawna siedziba kanclerza Prus Otto von Bismarcka. Pałac ten, jak również piękny park ma wspaniałych opiekunów w postaci uczniów i nauczycieli znajdującego się tutaj od wielu lat Zespołu Szkół Leśnych.

Palace in Warcino dating back to 1664, extended in 1874 and at the turn of the 19th and 20th century. The former residence of the Prussia’ Chancellor, Otto von Bismarck. The palace, as well as the beautiful park, is excellently took care of by the students and teacher of the Technical Forester School located here.

Der Palast aus dem Jahr 1664 in Warcino, ausgebaut im 1874 und um die Wende des 19. und 20. Jh. Ehemaliger Sitz des preußischen Kanzlers Otto von Bismarck. Dieser Palast, sowie der wunderschöne Park, haben viele großartige Pfleger in Form von Schülern und Lehrern des sich hier seit mehreren Jahren befindenden Schuldkomplexes für Forstwesen.

96

98

Nauczyciele i uczniowie Zespołu Szkół Leśnych w Warcinie z równym pietyzmem dbają o resztki wyposażenia, jak i pamiątki po poprzednim właścicielu pałacu.

The teachers and students of the Technical Forester School in Warcino with equal reverence take care of the remainders of the palace equipment and keepsakes of its former owner.

Lehrer und Schüler des Schuldkomplexes in Warcino kümmern sich mit größter Sorgfalt um die Reste der Ausstattung, sowie die Andenken nach dem letzten Besitzer.

99

100

Warciński pałac w zimowej scenerii.

Palace in Warcino in wintery scenery.

Schloss Wrcino in der Winterlandschaft.

101

Trwający remont pałacu z połowy XIX wieku w Święcichowie stopniowo przynosi należyty efekt – odnowiona elewacja ładnie prezentuje się na tle zieleni parku.

The ongoing renovation of the palace in Święcichowo dating back to the mid-19th century is gradually starting to bring the appropriate result – the restored facade looks nicely in the background of the green park.

Die immer noch dauerte Renovierung des Palasts aus dem 19. Jh. in Świecichów bringt nach und nach das erwünschte Ergebnis – die erneuerte Fassade präsentiert sich äußerst schön vor dem Hintergrund der Parkgrüne.

103

Pałac z pierwszej połowy XIX wieku w Wielkiej Wsi, rozbudowany w drugiej połowie XIX wieku. Tutaj też remont jeszcze trwa.

Palace in Wielka Wieś dating back to the first half of the 19th century, extended in the second half of the 19th century.

It is still being renovated.

Der Palast aus der ersten Hälfte des 19. Jh. in Wielka Wieś, ausgebaut in der zweiten Hälfte des 19. Jh. Auch hier dauern noch Renovierungsarbeiten an.

104

Jak wskazuje zachowana na kamiennym cokole data 1887, pałac w Wielogłowach wybudowany został w tym roku z inicjatywy właściciela majątku G. Kellermanna. Przebudowywany był w 1910 roku, obecnie znajduje się w zarządzie Agencji Nieruchomości Rolnych.

According to the date of 1887 preserved on the stone pedestal, tha palace in Wielogłowy was built in this year on the initiative of the estate’s owner, G. Kellermann. It was rebuilt in 1910 and, currently, it is managed by the Agricultural Property Agency.

Wie das im Steinsockel erhaltene Datum 1887 angibt, wurde der Palast in Wielkogłowy aus der Initiative des Grundbesitzers G. Kellermann gebaut. Er wurde 1910 umgebaut, derzeit befindet sich er in Verwaltung der Agentur für Agrarimmobilien.

106

108

Masywny korpus pałacu urozmaicają rozłożyste schody i wysoka wieża przy bocznej ścianie.

The extensive stairs and the high side wall tower add variety to the massive body of the palace.

Den massiven Körper des Palasts gestalten breite Treppen und ein hoher Turm an der Seitenwand.

Od strony parku fasadę pałacu z początku XX wieku w Wieszynie urozmaica wykusz z secesyjną dekoracją i imitacją konstrukcji ryglowej.

From the park’s side, variety to the facade of the palace in Wieszyno dating back to the early 20th century is added by a bay window with Art Nouveau decoration and imitation of half-timbered construction.

Die Fassade des Palasts in Wieszyno aus dem Anfang des 20. Jh. gestaltet von der Parkseite ein Erker mit einer Sezessionsdekoration und Imitation des Fachwerkhauses.

110

Szacowna, o bogatej historii, rezydencja dworska z połowy XVIII wieku w Wolinii, rozbudowana w XIX wieku wielokrotnie zmieniała właścicieli, zwłaszcza po wojnie. Ostatni jest tym, który konsekwentnie przywraca jej pierwotny wygląd.

The esteemed mansion in Wolinia dating back to the mid-18th century, which has a rich history and which was extended in the 19th century, had numerous owners, especially after the war. The last of them is the one who is consistently restoring its original appearance.

Die achtenswerte Hofresidenz mit einer reichen Geschichte aus der Hälfte des 18. Jh. in Wolinia, ausgebaut im 19. Jh., hat mehrmals ihre Besitzer gewechselt, besonders nach dem Krieg. Der letzte versucht konsequent ihre ursprüngliche Gestalt wiederherzustellen.

112

Pieczołowicie odrestaurowany pałac w Wolinii wzbudza zainteresowanie miłośników dawnej pomorskiej architektury.

The meticulously renovated palace in Wolinia attracts the lovers of the former Pomeranian architecture.

Der sorgfältig restaurierte Palast in Wolinia weckt das Interesse von Liebhabern der ehemaligen pommerschen Architektur.

115

Pałac w Wolinii dzięki nowemu właścicielowi prezentuje się okazale także wewnątrz.

Thanks to its new owner also the interior of the palace in Wolinia looks magnificently.

Dank dem neuen Besitzer präsentiert sich der Palast in Wolinia auch von Inneren äußerst prachtvoll.

117

Pałac z 1870 roku w Wykosowie. Czy dla niego też nadszedł lepszy czas?

Palace in Wykosowo dating back to 1870. Have better days come for this palace too?

Der Palast aus dem Jahr 1870 in Wykosowo. Sind für ihn auch bessere Zeiten gekommen?

119

120

Pochodzący z drugiej połowy XVIII wieku i rozbudowany w XX wieku pałac w Wytownie przez ostatniego właściciela porzucony został jak niechciane dziecko. Efekty są widoczne. Do środka lepiej nie zaglądać...

The palace in Wytowno dating back to the second half of the 18th century and extended in the 20th century was abandoned like an unwanted child by its last owner. The results of this can be easily noticed. You had better not look inside...

Der aus der zweiten Hälfte des 18. Jh. stammende und im 20. Jh. ausgebaute Palast in Wytowno wurde durch seinen letzen Besitzer im Stich gelassen. Die Ergebnisse sind sichtbar. Ins Innere geht man lieber nicht rein...

122

Pałac z połowy XIX wieku w Zagórkach dziesiątki lat służył miejscowemu PGR-owi, również i dziś dzieli losy mieszkańców tej „popegeerowskiej” wsi.

For decades the palace in Zagórki dating back to the mid-19th century was used as a State Agricultural Farm; today, it still shares the fate of the inhabitants of this post-state-owned farm village.

Der Palast aus der Hälfte des 19. Jh. in Zagórki diente viele Jahre lang der lokalen Staatlichen Landwirtschaftsgenossenschaft, auch heute teilt er die Schicksale der Bewohner dieses Dorfes.

Trzeba było przewrotu ustrojowego, aby dwór w 1835 roku w Zajączkowie odzyskał nie tylko swój dawny wygląd, ale również funkcję mieszkania – rezydencji właściciela żyjącego z uprawy roli.

A revolution in the political system was necessary for the mansion in Zajączkowo dating back to 1835 not only to be restored to its original appearance but also to regain its function of a residence of its owner living by farming.

Ein Umsturz des Systems war nötig, damit der Hof aus dem Jahr 1835 in Zajączków seine ehemalige Form sowie die Wohnungsfunktion erlangte – Residenz eines Besitzers der aus Ackerbau lebt.

125

126

To uroczy dwór z neogotyckimi dodatkami z XVIII wieku w Zaleskich. Kiedy wreszcie i on na nowo zatętni życiem?

This is the charming mansion with neo-Gothic additional elements in Zaleskie from the 18th century.

When shall this mansion finally start teeming with life again?

Ein eindrucksvoller Hof mit neugotischen Elementen aus dem 18. Jh. in Zaleskie. Wann wird dort wieder das Leben erwachen?

127

Czy i tego, dziewiętnastowiecznego, zaniedbanego dworu w Żelkach losy będą szczęśliwe? Nowy dach budzi nadzieję.

Shall the fate of this neglected 19th-century mansion in Żelki also be a happy one? The new roof raises hope for it.

Wird das Schicksal des vernachlässigten Hofs in Żelki aus dem 19. Jh. auch glücklich enden? Das neue Dach gibt Hoffnung.

128

129

130

Dwór z początku XIX wieku w Zimowiskach. Atrakcyjne położenie w pobliżu głównej trasy między Słupskiem a Ustką jest szansą na jego nowe życie.

Mansion in Zimowiska dating back to the early 19th century. Its attractive location near the main route between Słupsk and Ustka is a chance for its new life.

Der Hof aus dem Anfang des 19. Jh. in Zimowiska. Attraktive Lage in der Nähe der Hauptstraße zwischen Słupsk und Ustka bildet eine Chance für sein neues Leben.

Tyle zostało po pałacu z XVIII wieku w Żelazie, rozbudowanym ok. 1850 roku. Czyżby on też był skazany na zagładę?

This is what has survived of the palace in Żelazo from the 18th century, extended around 1850. Is it really doomed to destruction?

Soviel ist aus dem Palast aus dem 18. Jh. in Żelazo, ausgebaut um das Jahr 1850, übrig geblieben. Ist er auch zum Untergang verurteilt?

133

Nowi właściciele dawnej ziemskiej rezydencji z 1833 roku w Żoruchowie podjęli trud uprawy roli i... odnowienia pałacu. I to im się udaje!

The new owners of the former manor house in Żoruchowo dating back to 1833 have taken pains to farm and.... to renovate the palace. And they have succeeded!

Neue Besitzer der ehemaligen Grundresidenz aus dem Jahr 1833 in Żoruchowo nahmen die Mühe des Ackerbaus... und der Renovierung des Palasts auf. Und es gelingt ihnen!

135

Jan Maziejuk, rocznik 1938, pochodzi z Podlasia.

W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku związał się na stałe z Pomorzem. Fotografuje amatorsko i zawodowo od ponad pięćdziesięciu lat. Fotoreporter m. in. „Głosu Koszalińskiego”, „Konfrontacji”, „Zbliżeń”, „Głosu Pomorza”. Zdjęcia publikował w „Nowej Wsi”, Perspektywach”, „Razem”, „Czasie”, „Jantarze”, „Zarzewiu”. Obecnie współpracuje z czasopismami „Moje Miasto”, „Powiat Słupski”, „Naji Gòchë”, „Klimaty Wiejskie”. Wydał publikacje: „Jagodnica – Ludzie, Architektura, Historia” (2004), „Cmentarz unicki w Terebeli” (2006) – obie wspólnie z bratem Henrykiem, oraz „Słupsk – nastroje i klimaty” (2007), „Tak to widziałem” (2008), „Dziecko” (2010) i „Miastko wczoraj i dziś” (2010). Zdjęcia jego autorstwa można znaleźć też w ponad osiemdziesięciu innych publikacjach książkowych i albumowych. Uczestniczył w ponad pięćdziesięciu konkursach fotograficznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia, w ponad czterdziestu zbiorowych wystawach regionalnych, krajowych i międzynarodowych.

Foto: Sławomir Żabicki

Jan Maziejuk, born in 1938, comes from the Podlasie region.

In the 1950s he became permanently connected with Pomerania. He has been an amateur and professional photographer for over fifty years. He is a photojournalist for, among others, “Głos Koszaliński”, “Konfrontacje”, “Zbliżenia” and “Głos Pomorza”.

He has been publishing his photographs in “Nowa Wieś”, “Perspektywy”, “Razem”, “Czas”, “Jantar” and “Zarzewie”. Currently, he cooperates with such magazines as “Moje Miasto”, “Powiat Słupski”, “Naji Gòchë” and “Klimaty Wiejskie”. He has published: “Jagodnica – Ludzie, Architektura, Historia” (2004), “Cmentarz unicki w Terebeli” (2006) – both in cooperation with brother Henryk, and “Słupsk – nastroje i klimaty” (2007), “Tak to widziałem” (2008), “Dziecko” (2010) and “Miastko wczoraj i dziś” (2010). His photos can be also found in more than eighty other books and albums. He has participated in over fifty photography competitions in which he has received numerous prizes and awards, and in over forty collective regional, national and international exhibitions.

Jan Maziejuk, Jahrgang 1938, stammt aus Podlasie [Podlachien] In den 50er-Jahren des vorigen Jahrhunderts verband er sich für immer mit Pommern. Er fotografiert leinenhaft und beruflich seit über fünfzig Jahren. Fotoreporter in den Zeitungen u.a. „Głos Koszaliński“ [Stimme von Koszalin], „Konfrontacja“ [Konfrontation], „Zbliżenia“ [Annährungen], „Głos Pomorza“ [Stimme Pommerns], er veröffentlichte seine Bilder auch in „Nowa Wieś“ [Neuendorf ], „Perspektywy“ [Perspektiven], „Razem“ [Zusammen], „Czas“ [Zeit], „Jantar“ [Pasewark], „Zarzew“.

Zurzeit arbeitet er mit Zeitschriften „Moje Miasto“ [Meine Stadt], „Powiat Słupski“ [Kreis Słupsk], „Naji Gòchë“, „Klimaty Wiejskie“ [Dörfliche Stimmungen] zusammen. Er gab folgende Publikationen heraus: „Jagodnica – Ludzie, Archiketura, Historik“ [Jagodnica – Menschen, Architektur und Geschichte] (2004), „Cmentarz unicki w Terebeli” [Der Unierte Friedhof in Terebela] (2006) – beide Positionen zusammen mit seinem Bruder Henryk, sowie „Słupsk – nastroje i klimaty” [Słupsk – Gefühle und Stimmungen] (2007), „Tak to widziałem” [Ich habe es so gesehen] (2008), „Dziecko” [Kind] (2010) i „Miastko wczoraj i dziś” [Miastko gestern und heute] (2010). Seine Bilder kann man auch in über achtzig anderen Buch- und Albumpublikationen finden. Er nahm an über fünfzig Foto-Wettbewerben, für die er Preise und Auszeichnungen erlangte, sowie an über vierzig regionalen, inländischen und internationalen Gruppenausstellungen teil.

www.unigraf.bydgoszcz.pl

ISBN: 9778-83-60823-41-5