Atrakcje Turystyczne województwa pomorskiego by UNIGRAF

Wojewรณdztwo pomorskie

Województwo pomorskie

Pomeranian Voivodeship • Woiwodschaft Pommern

6 Nad Małym i Wielkim Morzem By the Little and Large Sea • Über der kleinen und großen See

8 Kraina w kratę Checkland • Kariertes Land

80 Kaszuby

Kashubia • Kaschubei

112 Bory Tucholskie i Zabory Bory Tucholskie and Zabory • Tuchelder Heide

138 Kociewie

Kociewie • Kociewie

152 Relikty przeszłości

Relicts of the past • Relikte der Vergangenheit

162 Żuławy Gdańskie

Żuławy Gdańskie • Żuławy Gdańskie

178

Województwo pomorskie pomorskie voivodeship • pommersche woiwodschaft (pommerellen)

ie ma drugiej krainy w Polsce Północnej tak bardzo urokliwej, jak województwo pomorskie, położone nad tymi częściami Bałtyku, które Kaszubi zwą Wielkim i Małym Morzem. Różnorodne, często unikalne typy krajobrazu, zarówno nadmorskiego, jak i pojeziernego, pozostawiają w pamięci niezapomniane wrażenia. Uroki krajobrazu nadmorskiego podkreślają wędrujące wydmy na obszarze Słowińskiego Parku Narodowego, uznane za światowy rezerwat biosfery. Nadmorskie panoramy podziwiać można z latarni morskich, z których najbardziej znana jest rozewska. Malowniczość pojezierzy kreśloną różnymi odcieniami zieleni i błękitu podkreślają lasy porastające morenowe wzniesienia, przeglądające się w rozdzielających je głębokich jeziorach o krystalicznie czystej wodzie. Południe województwa zajmują zwarte Bory Tucholskie, pokrywające obniżające się w kierunku południowym piaszczyste sandry. Ziemia pomorska to naturalne siedlisko Kaszubów, rdzennych gospodarzy tych terenów, uparcie tkwiących w swej Modrej Krainie pomimo różnych zawieruch dziejowych. Najwięcej zabytków budownictwa ludowego zgromadzono w muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach Kiszewskich i skansenie Słowińców w Klukach. Przedmioty codziennego użytku i inne zabytki ruchome ukazują kulturę Kaszubów w muzeach w Gdańsku Oliwie, Bytowie i w Kartuzach. Południowo-zachodni skraj województwa zamieszkują Borowiacy i Zaboracy, których ziemie stanowią etniczny podregion Kaszub na pograniczu z Krajną. Za centrum ziemi zaborskiej przyjmuje się Brusy. Zabytki kultury materialnej Zaboraków zgromadzono w Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Chojnicach. Ważnym ośrodkiem jest miejscowość Wiele, gdzie koniecznie trzeba odwiedzić Muzeum Ziemi Zaborskiej im. Leonarda Brzezińskiego. Na północ od Zaboraków mieszkają Gochowie, traktowani jako odłam zachodnich Kaszubów. Dziedzictwo kulturowe tej ziemi przedstawione jest w salach zamkowych Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie. Nieco inna jest historia Słowińców (uważanych za zachodni odłam Kaszubów), których kultura materialna prezentowana jest w skansenie w Klukach. Najważniejszą imprezą folklorystyczną, odbywającą się corocznie w muzeum w Klukach na początku maja, jest Czarne Wesele, które ukazuje gromadne kopanie torfu, kończące się dawniej wspólną biesiadą. Takie zajęcia odbywały się jeszcze po drugiej wojnie światowej na całych prawie Kaszubach. Kolejnym regionem historyczno-etnograficznym jest Kociewie. Stolicą regionu jest Starogard Gdański, gdzie materialne obiekty tej kultury prezentowane są w miejscowym muzeum. Zabytkowe chaty kociewskie można zwiedzić w takich miejscowościach, jak Borzechowo, Czarna Woda i Piaseczno. Inną spuściznę kulturalną prezentują Żuławy Wiślane i Dolina Kwidzyńska. Są to pozostałości po tajemniczych mennonitach – członkach protestanckiego odłamu anabaptystów. Zwani przez miejscowych Olendrami, pozostawili po sobie nie tylko urządzenia i systemy przeciwpowodziowe i melioracyjne (kanały, obwałowania, wiatraki), ale też niespotykane gdzie indziej drewniane domy podcieniowie. Charakterystyczny dla tego wyznania drewniany kościół zachował się w Niedźwiedzicy. Znacznie więcej pozostało mennonickich cmentarzy. Największy znajduje się w Stogach koło Malborka.

here is no other region in northern Poland that would be so charming as the Pomorskie Voivodeship, situated on those parts of the Baltic Sea which the Kashubians call the Big Sea and the Small Sea. The charm of this seaside landscape is highlighted by the shifting dunes in the territory of Słowiński Park Narodowy (the Slovinski National Park), recognized as a world biosphere reserve. The seaside panoramas can be admired from the lighthouses, the best-known of which is the Rozewie Lighthouse. The picturesqueness of the lakelands drawn with various shades of green and blue is highlighted by the forests growing on morainic hills, examining their reflection in deep crystal clear lakes which separate them. The south of the voivodeship is occupied by the dense Tuchola Forest, covering the sandar lowering southward. The Pomeranian land is the home of the Kashubians, indigenous farmers of this land who have insisted on staying in their Cornflower Blue Land in spite of various turmoils of history. The greatest number of folk architecture monuments have been gathered in Kaszubski Park Etnograficzny (the Kashubian Ethnographical Park) in Wdzydze Kiszewskie and the Slovincians open-air museum in Kluki. The objects of daily use and other movable monuments present the Kashubian culture in the museums in Gdańsk Oliwa, Bytów and Kartuzy. The south-western

8 Województwo Pomorskie

edge of the voivodeship is inhabited by Borowiacy (Boroviaks) and Zaboracy whose lands constitute an ethnic subregion of the Kashubia in the borderland with Krajna. The centre of the Zabory Land is Brusy. The monuments of material culture of Zaboracy have been gathered in Muzeum Historyczno-Etnograficzne (the History and Ethnography Museum) in Chojnice. An important place is the village of Wiele where one should absolutely visit Muzeum Ziemi Zaborskiej im. Leonarda Brzezińskiego (the Leonard Brzeziński Museum of the Zabory Land). To the north of the Zabory Land there live Gochowie who are treated as a group of the western Kashubians. The cultural heritage of this land is presented in the castle rooms of Muzeum Zachodniokaszubskie (the Western-Kashubian Museum) in Bytów. The material culture of Słowińcy (the Slovincians), considered to be a western faction of the Kashubians, is presented in an open-air museum in Kluki. The most important folklore event taking place in the museum in Kluki at the beginning of May is the Black Wedding during which collective turf digging ended with a feast is demonstrated. Such jobs were performed as late as after the Second World War in almost all the territory of Kashubia. Another historical and ethnographic region is Kociewie. The region’s capital city is Starogard Gdański where the material elements of this culture are presented in the local museum. Historic cottages of Kociewie can be seen in such places as Borzechowo, Czarna Woda and Piaseczno. A different type of cultural heritage is presented by Żuławy Wiślane and the Kwidzyn Valley. They are the remnants of the mysterious mennonites – members of a Protestant faction of anabaptists. Locally called Olendrzy, they left behind not only flood control and drainage devices and systems (drains, levees, windmills), but also arcaded houses and cemeteries which are rare in other regions.

s gibt in Nordpolen kein anderes so anmutsvolles Land, wie die Woiwodschaft Pommern (Pommerellen) an den Ostseegewässern, die von Kaschuben als Groß- und Kleinmeer bezeichnet werden. Die Reize der Seeküstenlandschaft werden dank Wanderdünen in den Grenzen des Nationalparks Słowino, anerkannt als Weltnaturschutzgebiet der Biosphäre, betonnt. Die Küstenpanoramen kann man von Leuchttürmen aus bewundern, von denen der Leuchtturm Rozewie am bekanntesten ist. Die malerischen Landschaften der Seenplatten mit verschiedenen Tönen des Grünen und des Blauen werden mit auf Moränenanhöhen wachsenden Wäldern, die sich im kristallreinen Wasser der sie trennenden tiefen Rinnenseen spiegeln, ergänzt. Im Süden der Woiwodschaft liegen die Urwälder Tuchola (Tucheler Heide), welche die sich in der südlichen Richtung senkenden sandigen Sander bewachsen. Im Land Pommerellen gibt es natürliche Wohnsitze der Kaschuben, bodenständiger Wirte dieser Gebiete, die hier in ihrem Kornblumenblauen Land trotz allen Gewittern der Geschichte ausharren. Die meisten historischen Volksbaukunstobjekte hat man in dem Kaschubischen Ethnographischen Park in Wdzydze Kiszewskie und im Freilichtmuseum der Slowinzen in Kluki gesammelt. Die Gegenstände des täglichen Gebrauchs und andere historische mobile Objekte präsentieren uns in Museen Gdańsk-Oliwa, Bytów und Kartuzy die Kultur der Kaschuben. Am südwestlichen Woiwodschaftsrande wohnen Borowiacy und Zaboracy, deren Land eine ethnische Subregion der Kaschubei im Grenzgebiet an das Land Krajna darstellt. Für das Zentrum des ZaborskiLandes wird die Ortschaft Brusy gehalten. Die historischen Objekte der materiellen Kultur des Volkes Zaboracy sind im Historisch-Ethnographischen Museum Chojnice gesammelt. Ein wichtiges Kulturzentrum des Zaborski-Landes ist die Ortschaft Wiele, wo wir unbedingt das Leonard Brzeziński-Museum des Zaborski-Landes besuchen sollen. Nördlich von Zaboracy wohnen die Gochen (Gochowie), betrachtet als eine Abstammung der westlichen Kaschuben. Die Kulturerbschaft des Landes wird in Schlosssälen des Westkaschubischen Museums Bytów vorgestellt. Etwas anders ist die Geschichte der Slowinzen, gehalten für die westliche Abstammung der Kaschuben, gestaltet worden, deren materielle Kultur im Freilichtmuseum Kluki präsentiert wird. Die wichtigste Folkloreveranstaltung, die alljährlich Anfang Mai im Museum Kluki stattfindet, ist die sogenannte „Schwarze Hochzeit“, die Torf-Schaufeln in Gruppen zeigt und in den alten Zeiten mit einem gemeinsamen Festmahl endete. Solche Beschäftigungen fanden noch kurz nach dem 2. Weltkriege fast in der ganzen Kaschubei statt. Die nächste historisch-ethnographische Region ist Kociewie. Die Hauptstadt der Re¬gion ist Starogard Gdański, wo die materiellen Objekte dieser Kultur im hiesigen Museum vorgestellt werden. Historische KociewieBauernhütten kann man in solchen Ortschaften, wie Borzechowo, Czarna Woda bzw. in Piaseczno besichtigen. Eine andere Kulturerbschaft wird in den Ländern: Marschland Weichsel und Tal Kwidzyn präsentiert. Es handelt sich in dem Fall um Überbleibsel der geheimnisvollen Mennoniten, Mitglieder der protestantischen Abzweigung der Anabaptisten. Genannt durch die Hiesigen „Olender“ haben sie nicht nur Hochwasserschutzsysteme und Meliorationseinrichtungen (Kanäle, Dämme, Windmühlen), aber auch Holzwohnhäuser mit Vorlauben hintergelassen, die in anderen Regionen nicht zu treffen sind.

Województwo Pomorskie 9

Nad Małym i Wielkim Morzem ON THE SMALL AND BIG SE A • Am Klein- und GroSSmeer

odcinane przez morskie fale zbocza kęp często opadają stromym klifem do nadmorskich plaż; najbardziej malownicze podlegają ochronie jako rezerwaty krajobrazowe „Przylądek Rozewie” na Kępie Swarzewskiej i „Kępa Redłowska” w Gdyni. Na 34 kilometry w głąb Bałtyku wcina się Mierzeja Helska, zwana przez rybaków Helską Kosą. Znajdujące się na końcu mierzei miasto Hel obecnie jest portem rybackim, jachtowym i wojennym oraz wczasowiskiem z szerokimi plażami. Turystów przyciągają tu także fokarium oraz Muzeum Obrony Wybrzeża. Uroki środowiska przyrodniczego chroni Nadmorski Park Krajobrazowy rozciągający się wzdłuż Bałtyku od miejscowości Białogóra na Wybrzeżu Słowińskim do Helu, obejmujący również wody wewnętrzne i brzeg Zatoki Puckiej aż po Rewę. Oddzielona półwyspem od Bałtyku Zatoka Pucka składa się z dwóch części, które rozdziela podłużna Rybitwia Mielizna zwana Ryfem Mew. Wody Zatoki Puckiej to raj dla amatorów żeglarstwa czy windsurfingu. Obok jachtów harcerskiej floty morskiej z Pucka śmigają pomeranki – tradycyjne łodzie żaglowe rybaków kaszubskich, wypływające z przystani półwyspu. W Gdyni przy Nabrzeżu Pomorskim cumują statki muzea: niszczyciel ORP „Błyskawica” i fregata „Dar Pomorza”, stąd również wypływają statki wycieczkowe na zwiedzanie gdyńskiego portu i basenów stoczniowych. Warto zajrzeć tu do Muzeum Oceanograficznego i Akwarium Morskiego z okazami ichtiofauny całego świata. Sopot to miasto festiwali – przypomina o tym Opera Leśna z amfiteatrem na 4200 miejsc. Powodzeniem turystów cieszy się spacerowe molo. W Gdańsku podziwiać można perły architektury gotyckiej i gdańskiego renesansu, zabytkowe kamieniczki, a także największą na świecie gotycką świątynię ceglaną – Bazylikę Mariacką. Znajdziemy tu też perełkę renesansowych fortyfikacji na skalę europejską: twierdzę „Wisłoujście”. Z przystani pasażerskiej nad Motławą odpływają statki wycieczkowe na Westerplatte. Trasa rejsu prowadzi przez baseny stoczni Gdańskiej, Remontowej i dalej, wzdłuż nabrzeży portowych Martwej Wisły. W barokowym kościele w Stegnie odbywają się latem festiwale muzyki organowej. Pod sufitem zawisło niecodzienne wotum z 1872 roku – trzymetrowy model statku – dar miejscowego szypra w podzięce za uratowanie życia. Warto zajrzeć do Mechowa, które słynie z jaskini wypłukanej w zwałach piasków i żwirów polodowcowych, spojonych węglanem wapnia, a także do Rzucewa, gdzie znajduje się potężny neogotycki zamek. Warto obejrzeć również latarnie morskie, które znajdują się m.in. w Rozewiu, Helu czy Krynicy Morskiej. W Sztutowie zachowano budynki obozu koncentracyjnego Stutthof – miejsca kaźni 65 000 więźniów. Bardzo urokliwe i charakterystyczne dla Żuław są domy o drewnianej konstrukcji szkieletowej z podcieniami frontowymi; wiele z nich to prawdziwe dzieła sztuki. Najbardziej znanymi obiektami budownictwa żuławskiego są domy podcieniowe w miejscowości Trutnowy. Unikatowe zabytki turyści podziwiają także w Drewnicy i Żuławkach, gdzie licznie występują zagrody typu holenderskiego i domy podcieniowe z XVIII–XIX wieku. Tutaj też zobaczyć można wiatrak typu koźlak zbudowany w 1718 roku. Stolicą Żuław Wielkich – części Żuław Wiślanych – jest Nowy Dwór Gdański, gdzie można obejrzeć zabytki techniki – wysoką na 30 m, żelbetową wieżę ciśnień z 1908 r. i most zwodzony z 1936 r.

illocks undermined by the sea waves often slope as steep cliffs to the beaches; the most picturesque ones are protected as landscape reserves (“Cape Rozewie” in Kępa Swarzewska [the Hillock of Swarzewo] and “Kępa Redłowska” [the Hillock of Redłowo] in Gdynia). The Hel Peninsula, called Helska Kosa (the Hel Spit) by fishermen, cuts 34 km into the Baltic Sea. The town of Hel located at the end of the peninsula is currently a fishing and yacht port, as well as a naval base and a holiday resort with wide beaches. The tourists are also attracted by the seal acquarium and the Coastal Defense Museum. The attractions of the natural environment are protected in Nadmorski Park Krajobrazowy (the Coastal Landscape Park) stretching along the Baltic Sea from Białogóra in the Słowińskie Shoreland to Hel, including also inland waters and the shore of the Puck Bay, to as far as Rewa. The Puck Bay separated from the Baltic Sea with a peninsula comprises two parts which are separated by the elongated Rybitwia Mielizna (Seagull Shoal), also known as Ryf Mew (Seagull Sandbank). The Puck Bay is a paradise for sailing and windsurfing enthusiasts. Apart from scouting sea-fleet sailboats Puck is the starting point for pomeranki- traditional sailing boats of Kashubian fishermen which set sail from the peninsula’s harbour. Nabrzeże Pomorskie (the Pomerania Quay) in Gdynia is the place where museum ships are moored: the destroyer ORP “Błyskawica” (“Lightning”) and the frigate “Dar Pomorza” (“Gift of Pomerania”); this is also where trip boats taking visitors to the port of Gdynia and the shipyard basins set sail. It is worth visiting here Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie (the Oceanographic Museum and Sea Aquarium) with specimens

10 Nad Małym i Wielkim Morzem

of the world’s ichthyofauna. Sopot is the city of festivals which is reminded to us by Opera Leśna (the Forest Opera) which can hold 4,200 people. Very popular among tourists is the Sopot pier. In Gdańsk one can admire the jewels of the Gothic and Renaissance architecture, historic tenement houses and the world’s largest Gothic brick temple, Bazylika Mariacka (Saint Mary’s Basilica). This is also where one can find the jewel of Renaissance fortifications on a European scale – the “Wisłoujście” (Vistula Mouth) Fortress. The passenger port on the Motława River is the place where boat trips to Westerplatte start. The voyage route goes through the basins of Gdańska Stocznia Remontowa (Gdańsk Shiprepair Yard) and further along the port quays of the Dead Vistula River. In the Baroque church in Stegna summer festivals of organ music are held. On the ceiling there hangs an unusual votive offering dated 1872 – a three-meter-long ship model which was a gift of a local skipper to thank for saving his life. It is worth visiting Mechowo which is famous for its cave hollowed out in banks of sand and postglacial gravel cemented with calcium carbonate, and Rzucewo where a huge neo-Gothic castle is located. Moreover, one should see the lighthouses located, among others, in Rozewie, Hel or Krynica Morska. In Sztutowo buildings of the Stutthof concentration camp, the place of torture for 65,000 prisoners, have survived till the present day. Extremely charming and typical of Żuławy are frame wooden houses with front arcades; many of them are real masterpieces. The best-known examples of the architecture of Żuławy are arcaded houses in Trutnowy. Unique monuments can be also admired in Drewnica and Żuławki where there are numerous Dutch farmsteads and arcaded houses dating back to the 18th-19th centuries. This is also where one can see a post mill built in 1718. The capital of Żuławy Wielkie (the part of Żuwały Wiślane) is Nowy Dwór Gdański, where one can see technical monuments - a 30-metre-high water tower dating back to 1908 made of reinforced concrete and a drawbridge dated 1936.

ie mit Meereswellen unterwaschenen Werderabhänge fallen in Form steiler Kliffe bis zu Seeküstenstränden ab. Ihre schönsten malerischen Fragmente sind dem Landschaftsschutz als Landschaftsschutzgebiete: „Kap Rozewie“ auf dem Werder Kępa Swarzewska und auf dem Werder „Kępa Redłowska“ in Gdynia unterworfen. 34 km tief schneidet sich ins Ostseewasser die Nehrung Hela ein, genannt durch die hiesigen Fischer „Sense Hel“. Die am Ende der Nehrung liegende Stadt Hel (Hela) ist ein Fischer-, Jacht- und Kriegshafen sowie ein Urlaubsort mit breiten Stränden. Touristen werden hierher vom Robbenzentrum und Küstenverteidigungsmuseum angelockt. Die hiesige anmutige Natur wird in den Grenzen des Küstenlandschaftsparks geschützt, der sich das Ostseeufer entlang im Abschnitt von der Ortschaft Białogóra im Słowiński-Küstenland bis Hel erstreckt. Der Park umfasst auch Innengewässer und Ufer der Putziger Wiek bis Rewa. Die von der Ostsee mit der Halbinsel abgetrennte Putziger Wiek besteht aus zwei Teilen, die mit der Längssandbank „Rybitwia Mielizna“ („Seeschwalbensandbank“), genannt auch „Möwenriff“ abgetrennt werden. Das Gewässer der Putziger Wiek ist ein Paradies für Liebhaber der Segel- oder Windsurfingsportarten. Neben Jachten der Pfadfinderseeflotte aus Puck fahren hier oft die „Pommeranken“, traditionelle Segelboote der kaschubischen Fischer, die aus den Anlegeplätzen der Halbinsel ausfahren. Am Pommerschen Kai sind die Museumsschiffe festgemacht: Zerstörer „Błyskawica“ („Blitz“) der Polnischen Kriegsmarine und Fregatte „Dar Pomorza“ („Spende Pommerns“). Von hier aus fahren auch Ausflugsschiffe zur Besichtigung des Hafens Gdynia und der hiesigen Werfbecken aus. Es lohnt sich das Museum der Ozeankunde und Seeaquarium mit Fischfaunaschaustücken aus der ganzen Welt zu besuchen. Sopot (Zoppot) ist eine Festspielstadt – daran erinnert Waldopernhaus mit ihrem Amphitheater mit 4200 Plätzen. Bei den Touristen ist besonders die Spaziermole beliebt. In Gdańsk (Danzig) kann man die schönsten Perlen der gotischen Architektur und die im Stil der Danziger Renaissance, die historischen Miethäuser sowie den größten gotischen Ziegelsteintempel in der Welt – Marienhallenbasilika bewundern. Vom Passagieranlegeplatz an der Mottlau aus fahren die Ausflugsschiffe Richtung Westerplatte. Die Strecke führt durch Becken der Danziger Werft sowie der Reparaturwerft und weiter die Hafenkaie der Toten Weichsel entlang. In der Barockkirche in Stegna, teils mit Fachwerkkonstruktion, finden im Sommer Orgelmusikfestivals statt. Unter der Kirchendecke hängt in dieser Kirche ein ungewöhnlicher Votivgegenstand aus 1872 – ein drei Meter langes Schiffmodell, Gabe eines hiesigen Schippers als sein Dank für Lebensrettung. Es lohnt sich das Dorf Mechowo, das durch eine Höhle ausgeschwommen in Sand- und Gletscherkiesbergen, die mit Kalziumkarbonat verbunden sind, berühmt ist, sowie Rzucewo, wo sich eine riesige neugotische Burg befindet, zu besuchen. Unbedingt sollen wir auch die berühmten Leuchttürme u.a. in Rozewie, Hel oder Krynica Morska sehen. In Sztutowo (Stutthof) wurden Gebäude des ehemaligen Konzentrationslagers, Hinrichtungs- und Marterstelle von 65000 Häftlingen, erhalten. Sehr anmutig und charakteristisch für das Marschland sind Fachwerkholzwohnhäuser mit Vorlauben – viele von ihnen stellen echte Baukunstmeisterwerke dar. Zu den bekanntesten Objekten der Marschland-Baukunst gehören die Vorlaubenwohnhäuser in der Ortschaft Trutnowy. Einzigartige historische Objekte der alten Holzbaukunst können die Touristen im Marschland Weichsel in solchen Ortschaften, wie Drewnica und Żuławki bewundern, wo zahlreiche Bauernhöfe im holländischen Baustil sowie Wohnhäuser mit Vorlauben aus dem 18.-19. Jahrhundert stehen. Hier kann man sich auch eine Windmühle aus 1718, Typ Ziegenbock, ansehen. Die Hauptstadt des Großen Marschlandesals Teil des Marschlandes Weichsel – ist Nowy Dwór Gdański, eine Stadt, wo historische Technikobjekte: ein 30 m hoher Wasserstahlbetonturm aus 1908 und eine Zugbrücke aus dem Jahr 1936 zu bewundern sind.

Nad Małym i Wielkim Morzem 11

Port we Władysławowie – jeden z najważniejszych portów rybackich na Bałtyku • Sea Port in Władysławowo – one of the most important fishing ports of the Baltic Sea • Hafen in Władysławowo – einer der wichtigsten Fischereihäfen an der Ostsee

12 Nad Małym i Wielkim Morzem

Bałtyk w zimowej szacie

• The Baltic Sea in the light of winter • Ostsee im Wintermantel

Władysławowo o wschodzie słońca

• Władysławowo at sunrise • Wladyslawowo bei Sonnenaufgang

Nad Małym i Wielkim Morzem 13

Z wiatrem w żagle...

• Sailing with the wind... • Mit dem Wind in den Segeln…

Panorama Władysławowa z lotu ptaka

• Aerial view on the panorama of Władysławowo • Vogelperspektive des Panorama von Władysławowo

14 Nad Małym i Wielkim Morzem

Władysławowo – port o zmierzchu

• Władysławowo – the port at twilight • Wladyslawowo – Hafen in der Dämmerung

Nad Małym i Wielkim Morzem 15

Latarnia morska Rozewie – najstarsza tego typu budowla na polskim wybrzeżu; siedziba Muzeum Latarni Morskich

• The Rozewie lighthouse – the oldest building of this type on the Polish coast; the centre of the Light Housing Museum • Rozewie Leuchtturm - das älteste Gebäude dieser Art an der polnischen Küste; das Museum der Leuchttürme

16 Nad Małym i Wielkim Morzem

Jastrzębia Góra – nadmorski pejzaż

• Jastrzębia Góra – the landscape over the sea • Jastrzębia Góra – Landschaft am Meer

Jastrzębia Góra – „Gwiazda Północy”, obelisk ustawiony w najdalej wysuniętym na północ miejscu w Polsce • Jastrzębia Góra – ‘North Star’, obelisk located at the northernmost tip of Poland

• Jastrzębia Góra – „Stern des Nordens”, der Obelisk im nördlichsten Punkt in Polen

Nad Małym i Wielkim Morzem 17

Plaża w Krynicy Morskiej • Beach in Krynica Morska • Strand in Krynica Morska

Krynickie wydmy

• Dunes in Krynica Morska • Krynica Dünen

18 Nad Małym i Wielkim Morzem

Krynica Morska – latarnia morska

• Krynica Morska – lighthouse • Krynica Morska – Leuchtturm

Nad Małym i Wielkim Morzem 19

Hel, Muzeum Rybołówstwa

• Museum of Fishing in Hel • Hel, Museum der Fischerei • Хель, Музей рыболовства

Port morski Hel – baza dla floty rybackiej i żeglugi turystycznej

• The Port of Hel – the base of the fishing fleet and nautical tourism • Seehafen Hel – die Basis der Fischereiflotte und Kreuzfahrt

Helska plaża

• Beach in Hel • Hel Strand

20 Nad Małym i Wielkim Morzem

Cypel Półwyspu Helskiego z lotu ptaka

• Aerial view on the tip of Hel Peninsula • Landzunge von Hel Halbinsel aus der Vogelschau

Cypel helski – nad brzegiem morza

• Hel Peninsula – on the seashore • Hel Landzunge – direkt am Meer

Nad Małym i Wielkim Morzem 21

Hel – Muzeum Rybołówstwa mieszczące się w najstarszym zachowanym budynku w mieście, XV-wiecznym gotyckim kościele poewangelickim św. Piotra i Pawła

• Hel – the Museum of Fishery located at the oldest building in the city, a 15th century gothic evangelic church of St. Peter and Paul • Hel – Museum für Fischerei, das sich in den ältesten beibehaltenen Gebäude in der Stadt, gotischen Kirche St. Peter und Paul des fünfzehnten Jahrhunderts befindet

22 Nad Małym i Wielkim Morzem

Hel – Fokarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego

• Hel – Seal Sanctuary of the Marine Station of the Institute of Oceanography, University of Gdańsk • Hel – Robbengehege der Marine Station des Instituts für Ozeanographie an der Universität von Gdansk

Nad Małym i Wielkim Morzem 23

Hel – latarnia morska

• Hel – the lighthouse • Hel – Leuchtturm

24 Nad Małym i Wielkim Morzem

Hel – Muzeum Obrony Wybrzeża

• Hel – the Museum of Coastal Defence • Hel – Museum für Küstenschutz

Hel – Muzeum Obrony Wybrzeża, umocnienia wojskowe z czasów II wojny światowej

• Hel – the Museum of Coastal Defence, military reinforcement during World War II • Hel – Museum für Küstenschutz, militärische Befestigungen aus dem Zweiten Weltkrieg

Hel – Muzeum Obrony Wybrzeża, stanowisko artyleryjskie baterii Schleswig-Holstein, jedno z największych stanowisk artyleryjskich świata

• Hel – the Museum of Coastal Defence, artillery position of the battery Schleswig-Holstein, one of the world’s largest artillery positions • Hel – Museum für Küstenschutz, die Position der Artillerie-Batterie Schleswig-Holstein, einer der größten Artilleriestellungen der Welt

Mechowo – groty, jedyna tego typu osobliwość geologiczna w Polsce i Europie Północnej • Mechowo – caves, the only geological singularity of this type in Poland and Northern Europe • Mechowo – Höhlen, nur solche geologische Eigenart in Polen und Nordeuropa

Nad Małym i Wielkim Morzem 27

Zatoka Pucka

• Bay of Puck • Bucht von Puck

28 Nad Małym i Wielkim Morzem

Puck – Rynek

• Puck – market place • Puck – Markt

Puck – port jachtowy

• Puck – Yacht • Port Puck – Yachthafen

Puck – ratusz

• Puck – city hall • Puck – Rathaus

Nad Małym i Wielkim Morzem 29

Żarnowiec – późnogotycki kościół pw. Zwiastowania Pana z końca XIII wieku

• Żarnowiec – the Annunciation of the Lord Church, late gothic church from the end of the 18th century • Żarnowiec – spätgotische Kirche der Verkündigung des Herrn aus Ende des dreizehnten Jahrhunderts

30 Nad Małym i Wielkim Morzem

Krokowa – neogotycki kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1850 r.

• Krokowa – St. Catherine of Alexandria Church, neo-gothic church built in 1850 • Krokowa – neugotische Kirche der heiligen Katharina von Alexandria aus dem Jahr 1850

Krokowa – zamek, dawna siedziba rodu von Krockow, jednego z najstarszych szlacheckich rodów pomorskich • Krokowa – castle, the former residence of the von Krockow family - one of the oldest Pomeranian noble lines • Krokowa – das Schloss, der ehemalige Sitz der Familie von Krockow, einer der ältesten pommerschen Adelsfamilien

32 Nad Małym i Wielkim Morzem

Rzucewo – neogotycki pałac rodu von Bellow z 1845 r.

• Rzucewo – neo-gothic palace of von Bellow family, built in 1845 • Rzucewo – das neugotische Schloss des Hauses von Below von 1845

Nad Małym i Wielkim Morzem 33

Gdynia – Klif Orłowski

• Gdynia – the Orłowo Cliff • Gdynia – Orłowski Kliff

Gdynia Orłowo – molo

• Gdynia Orłowo – the pier • Gdynia-Orłowo – Mole

Gdynia – żaglowce przy Skwerze Kościuszki

• Gdynia – sailing ships near Kościuszko Square • Gdynia – Segeln an Kosciuszkoplatz

Gdynia – stylizowany statek wycieczkowy

• Gdynia – stylised cruise ship • Gdynia – stilisiertes Kreuzfahrtschiff

Nad Małym i Wielkim Morzem 35

Gdynia – „Dar Pomorza”, jeden z najpiękniejszych zachowanych żaglowców na świecie, obecnie statek muzeum

• Gdynia – ‘Dar Pomorza’ (the Gift of Pomerania), one of the most beautiful preserved sailing ships in the world, nowadays – a museum ship • Gdynia – “Dar Pomorza”, eines der schönsten konservierten Segelschiffe der Welt, heute ein Museumsschiff

36 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdynia – marina jachtowa w sąsiedztwie Sea Towers

• Gdynia – yacht marina near Sea Towers • Gdynia – Yachthafen in der Nähe von Sea Towers

Nad Małym i Wielkim Morzem 37

Kontenerowiec w porcie w Gdyni

• A container ship in the Port of Gdynia • Containerschiff im Hafen Gdynia

38 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdynia – port

• Port in Gdynia • Gdynia, Hafen

ORP „Błyskawica” – okręt muzeum zakotwiczony w Porcie Gdynia

• ORP ‘Błyskawica’ – a museum ship anchored in the Port of Gdynia • ORP „Błyskawica” – Schiff Museum verankert im Hafen von Gdynia

Gdynia – fontanna na Skwerze Kościuszki • Gdynia – fountain at the Kościuszko Square • Gdynia – Brunnen am Kosciuszkoplatz

40 Nad Małym i Wielkim Morzem

Nad MaĹ&#x201A;ym i Wielkim Morzem 41

Gdynia – Centrum Nauki EXPERYMENT

• Gdynia – EXPERYMENT Science Centre • Gdynia – Wissenschaftszentrum EXPERYMENT

42 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdynia – Centrum Nauki EXPERYMENT

• Gdynia – EXPERYMENT Science Centre • Gdynia – Wissenschaftszentrum EXPERYMENT

Nad Małym i Wielkim Morzem 43

Gdynia – Muzeum Marynarki Wojennej • Gdynia – the Navy Museum • Gdynia – Museum für Kriegsmarine

Gdyńskie Muzeum Motoryzacji

• The Automotive Museum in Gdynia • Gdynia Motor Museum

Nad Małym i Wielkim Morzem 45

Akwarium Gdyńskie – muzeum Morskiego Instytutu Rybackiego ze statusem ogrodu zoologicznego • Akwarium Gdyńskie – Gdynia Aquarium Sea Fisheries Institute, with the status of a zoological garden • Gdynia Aquarium – Museum des Marin-Fischerinstitutes mit dem Status des Zoo

46 Nad Małym i Wielkim Morzem

Sopot – Zakład Balneologiczny z latarnią morską

• Sopot, the Balneology Centre with a lighthouse • Sopot, Balneologische Anstalt mit Leuchtturm

Hala widowiskowo-sportowa Ergo Arena znajdująca się na granicy Sopotu i Gdańska

• Ergo Arena – a multi-purpose indoor hall located at the border of Sopot and Gdańsk • Sporthalle Ergo Arena an der Grenze zwischen Sopot und Danzig

48 Nad Małym i Wielkim Morzem

Sopot – najdłuższe drewniane molo w Europie

• Sopot – the longest wooden pier in Europe • Sopot – die längste hölzerne Mole in Europa

Nad Małym i Wielkim Morzem 49

Sopockie molo nocą

• The Sopot Pier by night • Sopot Mole in der Nacht

Nad MaĹ&#x201A;ym i Wielkim Morzem 51

Sopot – fontanna na Placu Zdrojowym

• Sopot – fountain in Plac Zdrojowy Square • Sopot – Brunnen auf dem Spa-Platz

Sopot – Krzywy Domek przy ulicy Monte Cassino, tzw. Monciaku

• Sopot – Krzywy Domek (Crooked Little House) at Monte Cassino Street, the so-called Moniak • Sopot – Krummes Häuschen bei Monte Cassino Straße, die so genannte Moniak

Sopot – neogotycki kościół pw. św. Jerzego • Sopot – neo-gothic church of St. Jerzy • Sopot – die neugotische St. Jerzy Kirche

Nad Małym i Wielkim Morzem 53

Sopot - Plac Zdrojowy

• Sopot – Plac Zdrojowy Square • Sopot – Spa-Platz

Nad MaĹ&#x201A;ym i Wielkim Morzem 55

Stadion Energa Gdańsk – multifunkcjonalny obiekt sportowy

• Energa Gdańsk Stadium – a multifunctional sports facility • Stadion Energa Gdańsk – multifunktionaler Sportgegenstand

56 Nad Małym i Wielkim Morzem

Wielka Zbrojownia – najokazalszy świecki budynek manierystycznej zabudowy Gdańska • Great Armoury – the most impressive secular Mannerist building in Gdańsk • Wielka Zbrojownia – najokazalszy świecki budynek manierystycznej zabudowy Gdańska

Gdańsk – Zielona Brama (brama wodna), jedna z bram Głównego Miasta

• Gdańsk – the Green Gate (a watergate), one of the main city gates • Danzig – Grünes Tor (Wassertor), eines der Tore der Hauptstadt

Nad Małym i Wielkim Morzem 57

58 Nad MaĹ&#x201A;ym i Wielkim Morzem

Gdańsk – widok z wieży kościoła Mariackiego

• Gdańsk – the view from St. Mary’s Church • Gdańsk – Blick vom Turm der Marienkirche

Zabytkowa zabudowa Starego Miasta w Gdańsku

• Historical buildings of the Old Town in Gdańsk • Das historische Gebäude der Altstadt von Danzig

Nad Małym i Wielkim Morzem 59

Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, potocznie zwana Koroną Miasta Gdańska • St. Mary’s Church, commonly called the Crown of Gdańsk • Basilika der Himmelfahrt der Heiligen Jungfrau, umgangssprachlich als die Krone der Stadt Danzig genannt

60 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdańsk Oliwa – organy w katedrze oliwskiej; ich niepowtarzalny prospekt zaliczany jest do największych na świecie • Gdańsk-Oliwa – church organs in the Oliwa Cathederal; one of the largest and most impressive organs in the world Danzig-Oliwa – Orgel in der Kathedrale; ihrer einzigartiger Prospekt ist einer der größten in der Welt

Gdańsk Oliwa – bazylika archikatedralna • Gdańsk-Oliwa – archcathedral basilica • Danzig-Oliwa – Kathedrale-Basilika

Wnętrze oliwskiej bazyliki • Interior of the basilica • Das Innere der Oliwa Basilika

Nad Małym i Wielkim Morzem 61

Gdańsk – fontanna Neptuna przed wejściem do Dworu Artusa

• Gdańsk – Neptune’s Fountain placed in front of Artus Court • Danzig – Neptun-Brunnen, der vor dem Eingang zum Artushof steht

62 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdańsk – Wieża Więzienna i Katownia, siedziba Muzeum Bursztynu

Gdański ratusz

• City Hall in Gdańsk • Danzig Rathaus

• Gdańsk – Prison Tower and Torture Chamber, the head office of the Amber Museum • Danzig – Stockturm und Folterkammer, der Sitz des Bernsteinmuseum

Gdańsk – Jarmark św. Dominika

• St. Dominic’s Fair in Gdańsk • Gdańsk, St. Dominik-Jahrmarkt

Gdańsk – Złota Kamienica przy Drodze Królewskiej na Głównym Mieście

• Gdańsk – The Golden Tenement House at Długi Targ Street in the Main Town • Danzig – Speymannhaus bei der Königsstraße in der Innenstadt

Nad Małym i Wielkim Morzem 63

Pomnik Poległych Stoczniowców 1970 w Gdańsku

• The Monument to the fallen Shipyard Workers 1970 in Gdańsk • Denkmal der 1970 in Gdańsk gefallenen Werftarbeiter

Ulica Mariacka – jedna z najpiękniejszych gdańskich ulic

• Mariacka Street – one of the most beautiful streets in Gdańsk • Frauengasse – einer der schönsten Straßen von Danzig

64 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdańsk – zabytkowe spichlerze nad Motławą, siedziba Narodowego Muzeum Morskiego • Gdańsk – historic granaries on the bank of Motława, the head office of the National Maritime Museum • Danzig – alte Speicher über Mottlau, Sitz des Nationalsee-Museum

Gdańsk – Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina

• Gdańsk – the Polish Baltic Frédéric Chopin Philharmonic • Danzig – Baltische Philharmonie namens Frederic Chopin

Nad Małym i Wielkim Morzem 65

Gdańsk – marina usytuowana na wprost XV-wiecznego Żurawia Gdańskiego, najstarszego zachowanego dźwigu portowego w Europie

• Gdańsk – a marina in front of the 15th century Żuraw Crane in Gdańsk, the oldest preserved port crane in Europe • Danzig – Marina gegenüber den Krantor aus fünfzehntem Jahrhundert situiert, das älteste bewahrte Hafenkran in Europa

Gdańsk – Wyspa Spichrzów

Gdańsk – nad Motławą

• Gdańsk – on the bank of Motława • Danzig – an der Mottlau

• Gdańsk – the Granary Island • Danzig – Speicherinsel

68 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdańsk – zabytkowe bramy miejskie, tzw. Baszty Stągiewne

• Gdańsk – historical city gates, the so-called Baszty Stągiewne (Stągiewna Bastions) • Danzig – alte Stadttore, so genannte Milchkannentore

Gdańsk, port

• Port in Gdańsk • Gdańsk, Hafen

Gdańsk – nabrzeża Motławy: po lewej Długie Pobrzeże ze Starym Żurawiem, po prawej nabrzeże Wyspy Spichrzów

• Gdańsk – Motława River bank: Long Embankment (Długie Pobrzeże) with the Old Żuraw Crane on the left, the Granary Island bank on the right • Danzig Hafen Danzig – das Ufer der Mottlau: links Lange Küste mit dem Alten Kran, auf der rechten Ufer der Speicherinsel

Gdańsk, późnogotycki kościół Świętej Trójcy

• Gdańsk – late gothic Holy Trinity Church • Danzig – eine spätgotische Kirche der Heiligen Dreifaltigkeit

Gdańsk – Kaplica Królewska, barokowa kaplica katolicka na Głównym Mieście

• Gdańsk – the Royal Chapel, baroque Catholic chapel in the Main City • Danzig – königliche Kapelle, katholische Barock Kapelle in der Hauptstadt

Gdańsk – budynek dworca kolejowego • Gdańsk – the building of the railway station • Danzig – Bahnhofsgebäude

Gdańsk – Europejskie Centrum Solidarności

• Gdańsk – European Solidarity Centre • Danzig – Europäisches Zentrum der Solidarność

Nad Małym i Wielkim Morzem 73

Gdańsk – ekspozycja w Muzeum Bursztynu

• Gdańsk – exhibition at the Amber Museum • Danzig – Exposition im Bernsteinmuseum

74 Nad Małym i Wielkim Morzem

Gdańsk – Katownia i Wieża Więzienna, siedziba Muzeum Bursztynu

• Gdańsk – Torture Chamber and Prison Tower, the head office of the Amber Museum • Danzig – Folterkammer und Gefängnisturm, der Sitz vom Bernsteinmuseum

Gdańsk Oliwa – ogród zoologiczny

• Gdańsk Oliwa – the zoological garden • Gdańsk Oliwa – Zoo

Nad MaĹ&#x201A;ym i Wielkim Morzem 77

Gdańsk – Muzeum Techniki i Przemysłu NOT w Warszawie – Oddział Zabytkowa Kuźnia Wodna w Oliwie

• Gdańsk – Museum of Technology in Warsaw – Historical Water Smithy in Oliwa, the department of the museum in Gdańsk • Danzig – Technisches und Industrielles Museum NOT in Warschau – Abteilung für historische Wasser Hufschmiede in Oliwa

78 Nad Małym i Wielkim Morzem

Kąty Rybackie – wystawa w Muzeum Zalewu Wiślanego

• Kąty Rybackie – an exhibition in the Vistula Lagoon Museum • Kąty Rybackie – Ausstellung im Museum des Frisches Haffs

Nad Małym i Wielkim Morzem 79

Sztutowo, Pomnik Walki i Męczeństwa poświęcony pamięci ofiar obozu koncentracyjnego Stutthof • Sztutowo – the Monument of Fight and Martyrdom dedicated to the victims of a concentration camp in Stutthof • Stutthof – Denkmal für Kampf und Martyrium in Erinnerung an die Opfer des Konzentrationslagers Stutthof

Bursztyn – skarb Bałtyku

• Amber – treasure of the Baltic Sea • Bernstein – ein Schatz der Ostsee

Stegna – wnętrze kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa

• Stegna – interior of the Church of the Sacred Heart of Jesus • Stegna – der Innenraum der Kirche des Heiligsten Herzens Jesus

80 Nad Małym i Wielkim Morzem

Stegna – XVII-wieczny kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

• Stegna – a 17th century Church of the Sacred Heart of Jesus • Stegna – Kirche des Heiligsten Herzens Jesus aus dem siebzehnten Jahrhundert

Kraina w kratę THE CHECKERED L AND • K arierte L andschaft

bszar Pobrzeża Koszalińskiego, zwanego też Pobrzeżem Słowińskim, nazywany jest „Krainą w Kratę”, od typowego dla Pomorza budownictwa konstrukcji szkieletowej, tzw. pruskiego muru, w którym przestrzenie pomiędzy drewnianymi belkami wypełnia się gliną zmieszaną z pociętą słomą. Za stolicę Krainy w Kratę przyjmuje się wieś Swołowo, gdzie czas jakby zatrzymał się w połowie XIX wieku – tutaj zachowały się aż 72 takie obiekty. Na potrzeby muzealne zrekonstruowana została Zagroda Albrechta nr 8, typowe siedlisko bogatego rolnika pomorskiego z początku XX wieku. Liczne „kratkowane” chałupy i zagrody znajdują się także w Bruskowie i innych okolicznych miejscowościach. Pobrzeże Koszalińskie przylega do Bałtyku wąskim pasem Wybrzeża Słowińskiego, stanowiącym pod względem turystycznym i przyrodniczym największe bogactwo tego regionu. Na ogromne walory estetyczne tego terenu składają się różne formy krajobrazu nadmorskiego z plażą, wydmą białą i szarą, porastającym wydmy borem sosnowym. Nad nadmorskimi wydmami górują latarnie morskie w Ustce, Czołpinie i Stilo, skąd można podziwiać rozległe panoramy. Najcenniejsze wartości przyrodnicze chroni Słowiński Park Narodowy, uznany za światowy rezerwat biosfery z listy UNESCO. Park kojarzy się przede wszystkim z wędrującymi wydmami na Mierzei Łebskiej, które są dostępne dla turystów idących czerwonym szlakiem pieszym od strony Rąbki i Czołpina. Krajobraz tych terenów uzupełniają zabytkowe dwory i pałace dawnych właścicieli ziemskich. Każdy szanujący się możnowładca polski, a później junkier pruski, stawiał obok własnych włości swoją rezydencję, a wokół niej zakładał park krajobrazowy. Takie zespoły występują prawie w każdej miejscowości. Ustka to nie tylko port i stocznia, ale też nadmorski kurort ze znanym kąpieliskiem. W przyportowych uliczkach zachowały się ryglowe domy rybackie z XVIII i XIX wieku. Do miana „Perły Bałtyku” pretenduje Łeba, nadmorski ośrodek wczasowy i port rybacki. Miejscowością, gdzie przetrwały do dnia dzisiejszego ślady Słowińców, są Kluki. W tutejszym skansenie zgromadzono zagrody z dachami krytymi trzciną, a w nich przedmioty codziennego użytku. W Smołdzinie natomiast znajduje się grodzisko z wałami i fosą, czynne jeszcze w XII wieku. Legendarna siedziba średniowiecznej kasztelanii białogardzkiej znajduje się opodal wsi letniskowej Salino. W Główczycach odnajdziemy zabytki neogotyckie: zespół dworsko-parkowy i kościół z herbami znanych rodów pomorskich. Eklektyczny pałac możemy podziwiać w Damnicy, a barokowy pałac otoczony fosą – w Krokowej. W największym ośrodku miejskim regionu – Słupsku – zobaczyć można perełki architektury gotyckiej, jakimi są pozostałości obwarowań miejskich – bramy Młyńska i Nowa oraz owiana legendami Baszta Czarownic. Warto zatrzymać się także przy monumentalnym ratuszu miejskim z 60-metrową wieżą – najpiękniejszym zabytku neogotyckim na całym Pobrzeżu Koszalińskim. Niepowtarzalny charakter uliczkom Lęborka – miasta o architekturze gotyckiej i neogotyckiej – nadają eklektyczne i secesyjne kamienice. Wejherowo zaś znane jest z jednej z najstarszych w Polsce Kalwarii Męki Pańskiej, ufundowanej przez ród Wejherów.

obrzeże Koszalińskie (the Koszalin Shoreland), also called Pobrzeże Słowińskie (the Słowińskie Shoreland), is also known as “the Checkered Land”, which comes from a typical Pomeranian frame structure technology, namely the so-called timber framing, where spaces between wooden beams are filled with clay mixed with chopped straw. The capital of the Checkered Land is said to be the village of Swołowo, where time seems to have stopped in the middle of the 19th century – as many as 72 checkered structures are located here. For museum purposes Albrecht’s Croft no. 8, which is a classical household of a wealthy Pomeranian farmer from the beginning of the 20th century, was reconstructed. Numerous “checkered” cottages and crofts are also located in Bruskowo and other surrounding towns. The Koszalin Shoreland adjoins the Baltic Sea through a narrow strip of Wybrzeże Słowińskie (the Słowińskie Coast), which is the greatest treasure of this region from the point of view of tourism and natural environment. The enormous aesthetic qualities of this area include different forms of seaside landscape with a beach, and white and grey dunes, covered with pine forest. Lighthouses in Ustka, Czołpino and Stilo, from where one may enjoy wide panoramas, overlook seaside dunes. The most valuable natural resources are

82 Kraina w kratę

protected in Słowiński Park Narodowy (the Slovinski National Park), recognised as a UNESCO world biosphere reserve. The park is mostly famous for shifting dunes at Mierzeja Łebska (the Łebsko Spit), available for tourists following the red walking track from Rąbka and Czołpino. The landscape of these areas is complemented by historic estates and palaces of former landlords. Every respected Polish magnate, and later every Prussian Junker, built his own residence next to his real estate and surrounded it with a landscape park. Such complexes may be admired in almost every town. Ustka is not only a port and a shipyard, but also a seaside resort offering a bathing area. In the port-adjacent streets half-timbered fishermen houses dating back to the 18th and 19th centuries have survived. Łeba, a seaside tourist resort and a fishing port, aspires to be “the Jewel of the Baltic Sea”. A track of Slovincians may be still found in Kluki. The local open-air ethnographic museum presents crofts covered with cane roofs, equipped with objects of daily use. In Smołdzino, on the other hand, there is a settlement with embankments and a moat, in service as late as in the 12th century. Nearby the summer village of Salino there is the legendary seat of the medieval castellany of Białogarda. In Główczyce one may find neo-Gothic monuments: a manor and park complex as well as a church with the coats of arms of famous Pomeranian families. An eclectic palace can be admired in Damnica, and a moated Baroque palace can be found in Krokowa. In the biggest city of the region, Słupsk, one can see the jewels of Gothic architecture, such as the remains of city fortifications- Młyńska (Mill) and Nowa (New) gates as well as the legendary Baszta Czarownic (the Witches’ Tower). It is also worth stopping at the monumental city hall with a 60-meter-high tower, being the most beautiful neo-Gothic historic monument in the entire Koszalin Shoreland. The unique atmosphere in the streets of Lębork, which represents the Gothic and neo-Gothic architecture, is created by the eclectic and Art Nouveau tenement houses. Wejherowo, on the other hand, is famous for one of the oldest Polish Calvaries, founded by the Wejher family.

as Uferland Koszalin (Köslin), genannt auch Słowiński-Uferland (Uferland der Slowinzen), wird auch als „Karierte Landschaft“ bezeichnet und der Name stammt von der für Pommerellen typischen Fachwerkbaukunst, sog. „preußische Mauer“, bei der die Räume zwischen Holzbalken mit Lehm, gemischt mit geschnittenem Stroh, ausgefüllt werden. Für die Hauptstadt des Karierten Landes wird das Dorf Swołowo gehalten, wo die Zeit aus der Hälfte des 19. Jahrhunderts stehen geblieben ist: hier sind nämlich 72 Objekte dieser Art erhalten geblieben. Für Museumsbedürfnisse (Abteilung des Museums für Pommerellen in Słupsk) wurde hier der Albrecht-Bauernhof Nr. 8, eine typische Bebauung eines rechen Bauers in Pommerellen aus dem Anfang des 20. Jahrhunderts rekonstruiert. Zahlreiche „karierte“ Bauernhäuser und -höfe befinden sich auch in Bruskowo sowie in anderen Ortschaften in dieser Umgebung. Das Uferland Koszalin liegt der Ostsee mit seinem engen Streifen des Słowiński-Küstenlandes an, das im touristischen und naturwissenschaftlichen Sinne den größten Reichtum dieser Region darstellt. Über große ästhetische Vorteile dieser Gebiete entscheiden verschiedene Formen der Küstenlandschaft mit Stränden, weißen und grauen Dünen und Kieferwäldern, die diese Dünen bewachsen. Die Küstendünen werden von den Leuchttürmen in Ustka, Czołpin und Stilo überragt, von welchen aus weite Panoramen zu bewundern sind. Die wertvollsten Naturschätze werden im Słowiński-Nationalpark geschützt. Der Park ist vor allem durch seine Wanderdünen auf der Nehrung Łeba bekannt, die von den Touristen, die auf der roten Fußwanderungsroute von der Seite der Ortschaften Rąbka und Czołpin wandern, erreicht werden. Die Landschaft dieser Gegend wird mit historischen Höfen und Palästen ehemaliger Landgutbesitzer in Pommerellen ergänzt. Jeder wichtige polnische Machthaber und später jeder preußische Junker baute neben eigenen Landgütern seine Resi¬denz und legte meistens rings um diese einen Landschaftspark an. Komplexe dieser Art sind in fast jeder Ortschaft zu treffen. Ustka bedeutet nicht nur Hafen und Werft, aber vor allem ein Ostseeküstenkurort mit einem bekannten Bad. In den Gassen neben dem Ustka-Hafen sind Fischerfachwerkwohnhäu¬ser aus dem 18. und 19. Jahrhundert erhalten geblieben. Den Titel einer Ostseeperle soll auch Łeba bekommen, ein Küstenurlaubszentrum und Fischerhafen. Kluki ist eine Ortschaft, wo bis auf den heutigen Tag die Spuren der Slowinzen überstanden haben. In dem hiesigen Freilichtmuseum hat man Bauernhöfe mit Wohnhäusern, bedeckt mit Schilf und in den Wohnungen Gegenstände des täglichen Gebrauchs gesammelt. In Smołdzino befindet sich eine Siedlung mit Wassergraben, das noch im 12. Jh. bewohnt war. Der legendäre Sitz der ehemaligen mittelalterlichen Kastellanei Białogard befindet sich in der Nähe des Sommerferiendorfs Salino. In Główczyce sind dagegen neugotische Sehenswürdigkeiten: Hof- und Parkkomplex sowie eine Kirche mit Wappen der bekannten Familien aus Pommern zu sehen. Ein eklektischer Palast kann man in Damnica und ein Palast mit Wassergraben aus der Barockzeit in Krokowa bewundern. Im größten städtischen Zentrum der Region – Słupsk (Stolp) – kann man Perlen der gotischen Architektur sehen, nämlich Überbleibsel der städtischen Befestigungen: das Mühlen- und Neutor sowie die mit Legenden verbundene Hexenbastei. Es lohnt sich auch das monumentale Stadtrathaus mit seinem 60 m hohen Turm - das schönste historische Neugotikobjekt im Uferland Koszalin zu sehen. Einen unwiederholbaren Charakter verleihen Lębork - eine Stadt mit der gotischen und neugotischen Architektur - eklektische und Se¬zessionswohnhäuser. Die Stadt Wejherowo ist durch eine der ältesten Kalvarien der Christi-Leidensgeschichte in Polen, gestiftet vom Wejher-Geschlecht, bekannt.

Kraina w kratę 83

Damnica – pałac, jeden z najpiękniejszych zabytkowych obiektów w powiecie słupskim • Damnica – palace, one of the most beautiful historical objects in the Słupsk Poviat • Damnica – Palast, einer der schönsten historischen Gebäude in den Landkreis Słupsk

Rowy – XIX-wieczny kościół neoromański

• Rowy – a 19th century neo-romanesque church • Rowy – neo-romantische Kirche aus dem neunzehnten Jahrhundert

84 Kraina w kratę

Rowy i jezioro Gardno z lotu ptaka

• Rowy and Lake Gardno from a bird’s eye view • Rowe und Garder See aus der Vogelperspektive

Wybrzeże Słowińskie – ruchome wydmy

• Słowiński Coast – the moving dunes • Słowińskie Küste - Wanderdünen

Osetnik (dawne Stilo) – Latarnia Morska Stilo

• Osetnik (earlier: Stilo) – the Stilo Lighthouse • Osetnik (ehemalige Stilo) – Leuchtturm Stilo

Czołpino – zabytkowa latarnia morska • Czołpino – historical lighthouse • Czołpino – historischer Leuchtturm

Kompleks niemieckich bunkrów Baterii Blűchera z lat 30. ubiegłego wieku w pobliżu Ustki

• The bunker complex of the German Battery Blűcher of the 1930s near Ustka • Der Komplex der alten deutschen Bunkern Batterie Blücher aus den 30er Jahren des letzten Jahrhunderts in der Nähe von Ustka

86 Kraina w kratę

Ustka – marina

• Ustka – the marina • Ustka – Wasserwanderstützpunkt

Ustka – port morski

Ustka – sea port • Ustka – Hafen

Ustecka plaża

• Beach in Ustka • Ustka, Strand

Ustka – nowoczesny most obrotowy

• Ustka – a modern swing bridge • Ustka – moderne Drehbrücke

Pomnik syrenki w Ustce

• Mermaid monument in Ustka • Meerjungfrau-Denkmal in Stolpmünde

Ustka – zabytkowa latarnia morska, dawna stacja pilotów

• Ustka – historical lighthouse, a former pilot station • Ustka – historischer Leuchtturm, die ehemalige Pilotenstation

Łeba – zabytkowy dom zdrojowy, obecnie luksusowy hotel

• Łeba – historical spa house, nowadays a luxurious hotel • Leba – das historische Kurhaus, heute ein Luxushotel

Łeba – ruchome wydmy w Słowińskim Parku Narodowym

• Łeba – the moving dunes in the Słowiński National Park • Leba – Wanderdünen in Slowinski Nationalpark

Łeba – plaża

• Beach in Łeba • Łeba, Strand

Sea Park w Sarbsku. Park makiet zwierząt morskich

• Sea Park in Sarbsk. The park of sea animal models • Sea Park in Sarbske. Park der Meerestiermodelle

92 Kraina w kratę

Sea Park w Sarbsku. Największe w Polsce fokarium

• Sea Park in Sarbsk. The largest seal center in Poland • Sea Park in Sarbske. Das größte Robbenzentrum in Polen

Oceanarium Prehistoryczne 3D – świat podwodnych gadów żyjących miliony lat temu. • 3D Prehistorical Oceanarium – the world of underwater reptiles which used to live millions of years ago • Prähistorisches Ozeanarium 3D - die Welt der urgeschichtlichen Wasserreptilien

Jezioro Łebsko

• Łebsko Lake • Łebsko-See

Martwe drzewa zasypane przez wędrujące wydmy

• Lifeless trees covered by the moving dunes • Toter Baum begraben durch Wanderdünen

Wydmy w Słowińskim Parku Narodowym

• Dunes in the Słowiński National Park • Dünen im Słowiński-Nationalpark

Rezerwat „Mierzeja” Słowińskiego Parku Narodowego

• The “Mierzeja” Reserve in the Słowiński National Park • Naturschutzgebiet „Nehrung” im Słowiński-Nationalpark

Kraina w kratę 97

Swołowo – zagroda Albrechta w Muzeum Kultury Ludowej Pomorza • Swołowo – Albrecht’s farmsteads in The Museum of Pomeranian Folk Culture • Swołowo – Gehöft von im Museum für Volkskultur von Pommern

98 Kraina w kratę

Skansen Wsi Słowińskiej w Klukach

• Open-air museum of the Slovinian Village in Kluki • Freilichtmuseum des Dorfes der Slowinzen in Kluki

Zabytkowy cmentarz w Klukach

• Historic cemetery in Kluki • Historischer Friedhof in Kluki

Kraina w kratę 99

Dolina Charlotty

• Charlotta Valley • Charlotte-Tal

Słupsk – Baszta Czarownic, XV-wieczna budowla będąca niegdyś elementem murów obronnych miasta, obecnie siedziba Bałtyckiej Galerii Sztuki Współczesnej

• Słupsk – the Witches’ Tower, a 15th century building which used to be an element of the city fortification, nowadays the head office of the Baltic Gallery of Modern Art • Slupsk – Hexenturm, Gebäude aus dem fünfzehnten Jahrhundert, das einst Teil der Stadtmauer war, jetzt Sitz der Galerie für Zeitgenössische Kunst vom Ostsee

Słupsk, Brama Młyńska

• Słupsk, the Mill Gate • Słupsk, Mühlentor

100 Kraina w kratę

Słupsk – Nowa Brama, siedziba Galerii Sztuki Współczesnej Nowa Brama

• Słupsk – New Gate, the head office of the New Gate Gallery of Modern Art • Slupsk - Neues Tor, der Sitz der Galerie für Zeitgenössische Kunst, Neues Tor

Słupsk, kościół pw. św. Jacka

• Słupsk, St. Jack’s Church • Słupsk, St.-Hyazinth-Kirche

Słupsk – neogotycki ratusz, siedziba Urzędu Miasta

• Słupsk – neo-gothic city hall, headquarters of the Municipal Council • Slupsk – das neugotische Rathaus, der Sitz der Stadt

Kraina w kratę 101

Słupsk – eklektyczny gmach Starostwa Powiatowego

• Słupsk – the electric mansion of the District Starosty • Słupsk – eklektisches Gebäude des Bezirksamtes

102 Kraina w kratę

Słupsk, Zamek Książąt Pomorskich

• The Pomeranian Dukes’ Castle in Słupsk • Słupsk, Schloss der Pommerschen Fürsten

Warcino – barokowy pałac, dawna rezydencja Otto von Bismarcka • Warcino – baroque palace, the former residence of Otto von Bismarck • Warcino – Barockschlos, ehemalige Residenz von Otto von Bismarck

104 Kraina w kratę

Warcino – Centrum Edukacji Regionalnej, obiekt utworzony na bazie odrestaurowanej XIX-wiecznej wozowni • Warcino – the Centre of Regional Education, an institution made on the basis of a restored 18th century remise • Warcino – Regionales Bildungszentrum, das Objekt auf der Grundlage eines restaurierten Remise des neunzehnten Jahrhunderts

Warcino – cmentarz rodziny von Bismarck na Wzgórzu Bismarcka, potocznie zwanym Czarcią Górą, dawniej Richtberg

• Warcino – the cemetery of the von Bismarck faimly on the Bismarck Hill, commonly called Czarcia Góra, formerly Richterberg • Warcino – Friedhof von Bismarck auf Bismarck Hügel, umgangssprachlich als der Berg des Teufels genannt, früher Richtbergi

Kraina w kratę 105

Bruskowo Wielkie – kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny • Bruskowo Wielkie – St. Mary’s Church of the Immaculate Conception • Bruskowo Wielkie – Kirche der Unbefleckten Empfängnis der Heiligen Jungrau

Nowęcin – dawny pałac rodu Wejherów

Kościół św. Jakuba w Lęborku

• St. Jacob’s Church in Lębork • St. Jakob-Kirche in Lębork

• Nowęcin – the former palace of the Wejher family • Nowęcin – der ehemalige Palast der Familie Wejher

Lębork, deptak i kamienica przy ulicy Staromiejskiej

• Lębork, the promenade and tenement house at Staromiejska Street • Lębork, Fußgängerzone und ein Wohnhaus in der Staromiejska-Strasse

Gotycka wieża w Lęborku

• Gothic tower in Lębork • Gotikturm in Lęborku

Lębork – deptak, odrestaurowane kamieniczki mieszczańskie z przełomu XIX i XX wieku przy ulicy Staromiejskiej

• Lębork – walkway, restored middle-class tenements at Staromiejska Street, built at the turn of the 19th and 20th century • Lebork – Promenade, Bürgerhäuser aus der Jahrhundertwende bei Staromiejska Straße

Wejherowo – pomnik Jakuba Wejhera, założyciela miasta

• Wejherowo – the monument of Jacob Wejher, the founder of the city • Wejherowo – ein Denkmal für Jakub Wejher, den Gründer der Stadt

Wejherowo – neobarokowy ratusz

• Wejherowo – neo-baroque city hall • Wejherowo – Barockrathaus

Filharmonia Kaszubska - Wejherowskiego Centrum Kultury

• Kaszubian Philharmonic Hall – Culture Centre in Wejherowo • Kaschubische Philharmonie beim Kulturzentrum Wejherowo

Wejherowo – Rynek, w głębi kolegiata

• Wejherowo – the Market Square in the Collegiate Church • Wejherowo – Marktplatz, in den Tiefen Collegiate

Wejherowo – dawny pałac Przebendowskich i Keyserlingków, obecnie siedziba Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej

• Wejherowo – the former palace of Przebendowski and Keyserlingk families, nowadays the head office of the Museum of Kashubian and Pomeranian Literature and Music • Wejherowo – ehemaliger Palast von Przebendowscy und Keyserlings, heute Sitz des Museums für Literatur und kaschubischen-pommerschen Musik

110 Kraina w kratę

Kalwaria Wejherowska – Kaplica Pałacu Piłata

• The Wejherowo Calvary – the Chapel of the Pilate’s Palace • Kalvarienberg von Wejherowo – Kapelle des Palastes von Pilatus

Kraina w kratę 111

Kalwaria Wejherowska – Wzgórze Golgota

• The Wejherowo Calvary – the Golgota Hill • Kalvarienberg von Wejherowo – Hügel von Golgatha

Kalwaria Wejherowska nocą

• Calvary of Wejherowo by night • Kalvarie Wejherowo in der Nacht

112 Kraina w kratę

Cecenowo – XIX-wieczny zespół pałacowo-parkowy

• Cecenowo – a 19th century palace and park complex • Cecenowo – Schloss- und Parkanlage aus dem neunzehnten Jahrhundert

Dworek w Bychowie

• Manor House in Bychowo • Landhaus in Bychów

Kaszuby 113

Kaszuby K A SHUBIA • K A SCHUBEI

a Największy zespół jezior, układających się w nieregularny owal Jezior Raduńskich, występuje w obrębie Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Duży kompleks leśny, rozciągający się od Wejherowa aż po Gdańsk, objęty został ochroną jako Trójmiejski Park Krajobrazowy. Położony w bezpośrednim sąsiedztwie Trójmiasta, jest ważnym miejscem rekreacji mieszkańców tej aglomeracji. Natomiast na Kaszubach Zachodnich najciekawsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym tereny zostały włączone w skład Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”. Tuż poza granicą parku można obejrzeć elektrownię wodną Soszyca, jedną z najstarszych na Pomorzu, szczycącą się dziś już zabytkowymi turbinami oraz żarówkami, które świecą nadal, pomimo upływu całego wieku. Wieżyca to najwyższe wzniesienie Pojezierzy – panorama z trzydziestometrowej wieży widokowej nie ma sobie równych. Wzrok sięga poza wierzchołki okalających go 150-letnich buków rezerwatu krajobrazowego, po Jeziora Raduńskie. W miejscowości Szymbark, rozsławionej w świecie za sprawą unikalnych ekspozycji w Centrum Edukacji i Promocji Regionu, można zobaczyć m.in. najdłuższą deskę świata, Dom Sybiraka, replikę sowieckiego gułagu czy Pociąg Donikąd. Największe zainteresowanie zwiedzających budzi jednak dom „postawiony na głowie”, którego wewnętrzne odchylenia od pionu i poziomu mogą spowodować zaburzenia pracy błędnika. Wiele cennych zabytków budownictwa ludowego przeniesionych zostało do Muzeum – Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich. Jego zaczątkiem – staraniem Teodory i Izydora Gulgowskich – już w 1906 roku była tzw. chata gburska (kaszubskiego gospodarza) z charakterystycznym podcieniem pełnoszczytowym. Wiele zagród gburskich, drobnoszlacheckich i dworskich, przykłady dwóch typów wiatraków – koźlaka i holendra, ale też tartak, kuźnia – wszystko to wraz z wyposażeniem daje obraz dawnego życia codziennego Kaszubów. „Perłą Kaszub” zwane są Kartuzy, obecnie duży ośrodek turystyczny z dawnym zespołem poklasztornym i kolegiatą. Tabor kolejowy z lat międzywojennych i inne pamiątki zobaczyć można w skansenie kolejowym i parowozowni w Kościerzynie, stolicy południowych Kaszub. Najnowsze miasto Pojezierza Kaszubskiego, ale i miejscowość z wielowiekową tradycją, to położone nad Radunią Żukowo, w którym podziwiać można kościół ponorbertański z XIII–XIV w. Bytów to główny ośrodek kultury ludowej zachodnich Kaszubów z zespołem folklorystycznym pieśni i tańca oraz z muzeum etnograficznym, mieszczącym się w dobrze zachowanych wnętrzach pokrzyżackiego zamku. Zabytkiem techniki jest most kolejowy nad potokiem Boruja, z herbami Bytowa, Prus i Pomorza w medalionach wieńczących granitowe filary. Jedną z większych i zarazem najciekawszych rezydencji regionu jest zespół pałacowo-parkowy w Warcinie, rezydencja ostatnich lat życia żelaznego kanclerza – Otto von Bismarcka. Zabytkowe aleje parkowe wiodą na wzniesienie Richtberg z płytami nagrobnymi rodziny. Inną pamiątką po Bismarcku jest ryglowy kościół Chrystusa Króla w Kołczygłowach, w którym zawarł on związek małżeński z Johanną von Puttkamer, przedstawicielką miejscowej arystokracji.

he largest cluster of lakes forming an irregular oval of the Radunia Lakes can be found within the Kashubian Landscape Park. A large forest complex, stretching from Wejherowo up to Gdańsk, is protected as Trójmiejski Park Krajobrazowy (the Tricity Landscape Park). Located in the immediate vicinity of Tricity, it is an important recreation venue for residents of this huge urban area. In the Western Kashubia, on the other hand, the most interesting areas in terms of landscape and environment have been incorporated into Park Krajobrazowy “Dolina Słupi” (the “Słupia Valley” Landscape Park). Just beyond the border of the park there is Soszyca hydroelectric power plant, one of the oldest in Pomerania, which can boast its old turbines and light bulbs that still work despite the passage of a whole century. Wieżyca is the highest hill of the Lakelands – the view from the thirty-meter-high observation tower cannot be compared with anything else. You will be able to admire not only 150-year-old beech trees in the landscape reserve but also the Radunia Lakes. In the village of Szymbark, which became internationally famous thanks to unique exhibitions in Centrum Edukacji i Promocji Regionu (the Centre for Education and Promotion of the Region), one can see the world longest board, Dom Sybiraka (the Siberian Deportee House), a replica of the Soviet gulag and the Train to Nowhere. Nevertheless, it is the “upside down” house that is the most popular with visitors. Its internal deviation from the perpendicular and horizontal can cause labyrinth disorders.

114 Kaszuby

Many valuable monuments of folk architecture have been transferred to the Museum of the Kashubian Ethnographical Park in Wdzydze Kiszewskie. Due to the efforts of Teodora and Izydor Gulgowscy as early as in 1906 the park gained its first exhibit item – a Kashubian farmer`s cottage with a characteristic hipped arcade. Numerous peasant crofts belonging to petty gentry and manors, examples of two types of windmills – post mill and windmill, and a sawmill and a smithy - all of them together with their equipment make us get to know the everyday life of the Kashubians. Kartuzy, nowadays a big tourist centre with a complex of buildings formerly belonging to a monastery and a collegiate church, is known as the Pearl of Kashubia. The interwar rolling stock together with other relics can be seen in the open-air rail museum and engine house in Kościerzyna which is the capital of the southern Kashubia. The youngest town of the Kashubian Lakeland which has a centuries-old tradition is Żukowo situated on the Radunia River where one can admire the post-Norbertine church dating back to the 13th and 14th centuries. Bytów is the hub of folk culture of the western Kashubians with a folk song and dance ensemble and ethnographical museum located in wellpreserved interiors of the Teutonic castle. A railway bridge over the Boruja stream, with the coats of arms of Bytów, Prussia and Pomerania placed in the medallions crowning the granite pillars is a true wonder of technology. One of the biggest and the most interesting residences of the region is a palace and park complex in Warcino which was the residence of the Iron Chancellor, Otto von Bismarck, who spent here the last years of his life. Historic park avenues lead to a fairly steep Richtberg hill with the family tombstones. Another memento connected with Bismarck is the half-timbered Church of Christ the King in Kołczygłowy, in which he married Johanna von Puttkamer, representative of the local aristocracy.

er größte Seenkomplex, der ein irreguläres Oval der Radunia-Seen bildet, befindet sich in den Grenzen des Kaschubischen Landwirtschaftsparks. Der große Waldkomplex, der sich zwischen Wejherowo und Gdańsk erstreckt, wurde als DreistadtLandschaftspark unter Schutz genommen. Er liegt in der direkten Nachbarschaft des Ballungsgebiets von drei Städten: Gdańsk, Gdynia und Sopot und stellt einen wichtigen Rekreationsort für die Einwohner der Dreistadt dar. Die im landschaftlichen und naturwissenschaftlichen Sinne interessanten Gebiete von Westkaschubei wurden dem Landschaftspark „Tal des Flusses Słupia“ angeschlossen. Gleich hinter der Parkgrenze steht auf dem Fluss Słupia in seinem oberen Laufabschnitt das Wasserkraftwerk Soszyca, eines der ältesten Objekte dieser Art in Pommerellen. Seine historischen Turbinen und Glühbirnen funktionieren immer noch trotz Ablaufs des ganzen Jahrhunderts. Wieżyca heißt die höchste Anhöhe der hiesigen Seenplatten und das Panorama, das sich dort von einem 30 m hohen Aussichtsturm ausbreitet, gehört zu den schönsten. Die Sichtweite reicht über die Spitzen der 150 Jahre alten Buchenbäume des Landschaftsschutzgebietes in der Umgebung bis zu den Seen Radunia. In der Ortschaft Szymbark, berühmt durch ihre einzigartigen Ausstellungen, organisiert im Zentrum für Bildung und Promotion der Region, kann man den längsten Brett in der Welt, aus Sibirien gebrachtes Haus eines Sibirien-Einwohners, eine Wiederherstellung des sowjetischen Häftlingslagers, genannt „Gulag“ oder einen Zug „Nirgendwohin“ sehen. Das größte Interesse der Besucher erweckt doch „das Haus, gestellt auf dem Kopf“, dessen innere vertikale und waagerechte Abweichungen zu Funktionsstörungen des menschlichen Labyrinthes beitragen können. Viele wertvolle historische Volksbaukunstdenkmäler sind im Museum des Kaschubischen Ethnographischen Parks in Wdzydze Kiszewskie angebracht. Anfang des Museums bildete schon 1906 auf Veranlassung von Teodora und Izydor Guglowski eine Bauernhütte eines kaschubischen Wirtes mit ihrer charakteristischen Vollgiebelvorlaube. Viele Bauernhöfe der kaschubischen Bauern, der Kleinadelsvertreter und Hofbebauungen, Beispiele zweier Windmühlentype: „Ziegenbock“ und „Holländer“, aber auch Sägewerk und Schmiede geben uns zusammen mit ihrer Ausstattung ein Bild des alltäglichen Lebens von Kaschuben in den alten Zeiten. Im zentralen Teil der Kaschubischen Seenplatte wurde die Stadt angelegt, als „Perle der Kaschubei“ genannt - Kartuzy, heute ein großes touristisches Zentrum. In Kościerzyna, der Hauptstadt der Südkaschubei, kann man Eisenbahnfuhrpark aus den Zwischenkriegsjahren sowie andere Andenken im Eisenbahnfreilichtmuseum und im Lokschuppen besichtigen. Die jüngste Stadt der Kaschubischen Seenplatte, aber gleichzeitig eine Ortschaft mit Jahrhunderten langer Tradition ist Żukowo am Fluss Radunia, wo die ehemalige Kirche der Prämonstratenserinnen aus dem 13.-14. Jh. zu bewundern ist. Die Stadt Bytów ist das Volkskulturhauptzentrum der westlichen Kaschuben; es gibt hier ein Tanz- und Liedervolksensemble sowie ein ethnographisches Museum, organisiert in gut erhaltenen Innenräumen ehemaligen Kreuzritterschlosses. Zu den historischen Technikobjekten gehört auch die Eisenbahnbrücke auf dem Boruja-Bach, auf der in Medaillons, welche die Brückengranitsäulen abschließen, Wappenzeichen von Bytów, Preußen und von Pommerellen zu sehen sind. Eine der größeren und gleichzeitig eine der interessanten Residenzen in der Region ist der Palast- und Parkkomplex in Warcino. Es handelt sich hier um die Residenz der letzten Lebensjahre des Eisernen Kanzlers Otto von Bismarck. Die historischen Parkalleen führen bis zum Richtberg mit Grabplatten der Familie Bismarck. Ein anderes historisches Objekt, das an Bismarck erinnert, ist die Christus der König-Kirche in Kołczygłowy, wo er Johanna von Puttkammer, Vertreterin des hiesigen Adels heiratete.

Kaszuby 115

Pojezierze Kaszubskie – Jezioro Raduńskie Górne

• Kashubian Lake District – Upper Radunia Lake • Kaschubei – Oberer Raduńskie See

116 Kaszuby

Strabienino – XIX-wieczny zespół dworsko-parkowy

• Strabienino – a 19th century manor and park complex • Strabienino – Parkanlage aus dem neunzehnten Jahrhundert

Kaszuby 117

Salino – kościół filialny pw. św. Józefa

• Salino – St. Joseph’s Church • Salino – St. Joseph Filialkirche

Salino – XVIII-wieczny dwór o szlachecki, przykład typowego pomorskiego budownictwa ryglowego • Salino – a 18th century manor, an example of a typical pomeranian half-timbered building • Salino – Herrenhaus aus achtzehntem Jahrhundert Beispiel einer typischen Pommerschen Riegelkonstruktion

Kalwaria Wielewska – stacje drogi krzyżowej

• The Wielewska Calvary – Stations of the Cross • Kalwaria Wielewska – Stationen des Kreuzeswegs

Kaszuby 119

120 Kaszuby

Wiele – Muzeum Ziemi Zaborskiej • Wiele – Museum of the Zaborska Land • Wiele – Museum der Zaborska Erde

Kaszuby 121

Nadole – Skansen Zagroda Gburska i Rybacka

• Nadole – an open-air museum ‘Zagroda Gburska i Rybacka’ • Skansen Gburska Fischereigehöft

122 Kaszuby

Wdzydze Kiszewskie – chałupa gburska w Kaszubskim Parku Etnograficznym • Wdzydze Kiszewskie – ‘gburska’ cottage in the Kashubian Ethnographic Park • Wdzydze Kiszewskie – Hütte in kaschubischen Ethnographischen Park

Wdzydze Kiszewskie – wiatrak „Holender” z Brus w Kaszubskim Parku Etnograficznym • Wdzydze Kiszewskie – windmill ‘Holender’ from Brusy in the Kashubian Ethnographic Park • Wdzydze Kiszewskie – Windmühle „Holender“ von Brusy im kaschubischen Ethnographischen Park

Kaszuby 123

124 Kaszuby

Krzyż Jezior Wdzydzkich

• Cross of the Wdzydze Rivers • Kreuz der Wdzydzkie Seen

Wdzydze Kiszewskie – Kaszubski Park Etnograficzny z lotu ptaka

• Wdzydze Kiszewskie – aerial view on the Kashubian Ethnographic Park • Wdzydze Kiszewskie – Kaschubischer Ethnographischer Park mit einer Vogelperspektive

Kaszuby 125

Kościerzyna – neobarokowy kościół Świętej Trójcy

• Kościerzyna – neo-baroque Holy Trinity Church • Berent – neobarocken Kirche der Heiligen Dreifaltigkeit

126 Kaszuby

Muzeum Kolejnictwa – skansen „Parowozownia Kościerzyna”

• The Railway Museum – an open-air museum ‘Parowozownia Kościerzyna’ • Eisenbahnmuseum – Museum „Parowozownia Kościerzyna”

Kaszuby 127

Będomin – Muzeum Hymnu Narodowego

• Będomin – the Museum of the National Anthem • Będomin – Museum der Nationalhymne

128 Kaszuby

Będomin – dąb Józefa Wybickiego w jesiennej szacie

• Będomin – Józef Wybicki’s oak tree in the light of autumn • Będomin – Eiche von Joseph Wybickiego im Herbst Mantel

Będomin – Muzeum Hymnu Narodowego

• Będomin – the Museum of the National Anthem • Będomin – Museum der Nationalhymne

Kaszuby 129

Starzyński Dwór – spichlerz pocysterski. Pomorski Szlak Cysterski

• Starzyński Dwór – Cistercian granary. The Pomeranian Cistercian Route • Starzynski Dwor – Zisterziensergetreidespeicher. Pommersche Zisterzienser-Route

Starzyno – barokowy kościół pw. św. Michała Archanioła. Pomorski Szlak Cysterski

• Starzyno – a baroque church of St. Michael Archangel. The Pomeranian Cistercian Route • Starzyno – St. Erzengel Michael Barockkirche. Pommersche Zisterzienser-Route

Starzyno – wnętrze kościoła pw. św. Michała Archanioła. Polichromia Sądu Ostatecznego • Starzyno – interior of the church of St. Michael Archangel. Polychrome of the Last Judgement • Starzyno – Innere der St. Erzengel Michael Kirche. Polychrome des Gerichts

130 Kaszuby

Mechowo – ryglowy kościół z 1742 r. Obraz Wniebowzięcia NMP, przed 1640. Pomorski Szlak Cysterski

• Mechowo – a half-timbered church built in 1742. The painting of the Assumption of the Holiest Virgin Mary, before 1640. The Pomeranian Cistercian Route • Mechowo – Werkkirche aus dem Jahre 1742. Das Bild der Himmelfahrt, vor 1640. Pommersche Zisterzienser-Route

Rzucewo – Park Kulturowy Osada Łowców Fok

• Rzucewo – The Seal Hunter Settlement Cultural Park • Rzucewo – Kultur Park Ansiedlung der Robbenlieste

Kaszuby 131

Kartuzy – gotycko-barokowa kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny • Kartuzy – the Assumption of the Holiest Virgin Mary’s Collegiate Church, gothic and baroque church • Kartuzy – gotisch-barocke Himmelfahrt der Jungfrau Maria-Stiftskirche

Kartuzy – wnętrze kolegiaty

• Kartuzy – interior of the collegiate church • Kartuzy – Stiftskirche Interieur

132 Kaszuby

Żukowo – gotycki kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

• Żukowo – the Assumption of the Holiest Virgin Mary’s Church, baroque church • Gotische Himmelfahrt der Jungfrau Maria-Kirche

133

Szymbark – największy na świecie koncertujący fortepian w Centrum Edukacji i Promocji Regionu • Szymbark – the world’s biggest concert piano in the Regional Centre of Education and Promotion • Szymbark – das größte Konzertklavier der Welt im Zentrum für Bildung und Regionalförderung

Szymbark – dom do góry nogami na terenie Centrum Edukacji i Promocji Regionu • Szymbark – upside-down house placed in the Regional Centre of Education and Promotion • Szymbark – Haus auf den Kopf im Zentrum für Bildung und Regionalförderung

134 Kaszuby

Pępowo – muzeum Volkswagena

• Pępowo – the Volkswagen Museum • Pepowo – Volkswagen Museum

Chmielno – Muzeum Ceramiki Kaszubskiej Neclów

• Chmielno – the Museum of Kashubian Pottery of the Necel Family • Chmielno – Museum der kaschubischen Necel Keramik

Kaszuby 135

Bytów – zabudowa śródmieścia z gotycką wieżą dawnego kościoła Świętej Katarzyny, obecnie siedziba oddziału Muzeum Zachodniokaszubskiego • Bytów – the building of the downtown with a gothic tower of the former Church of St. Catherine, nowadays the head office of the department of the West-Kashubian Museum • Stadtzentrum Gebäude mit gotischen Turm der ehemaligen St. Katharina Kirche, heute Sitz der Abteilung des Museums

136 Kaszuby

Bytów – fontanna na Rynku

• Bytów – fountain in the Market Square • Bytów – ein Brunnen auf dem Markt

Bytów – inauguracja wyścigu kolarskiego na placu św. Katarzyny

• Bytów – inauguration of the cycle race at St. Catherine’s Square • Bytów – Radrennen Einweihung auf dem Platz der heiligen Katharina

Kaszuby 137

Jasień – szachulcowy kościółek filialny pw. Bożego Ciała z XVII wieku

• Jasień – a half-timbered Corpus Christi Church of the 17th century • Jasień – Fronleichnam-Fachwerkfilialkirche aus dem siebzehnten Jahrhundert

Bytów – kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Jana Chrzciciela

• Bytów – St. Catherine of Alexandria Church and St. John the Baptist’s Church • Bytów – St. Katharina von Alexandrien und St. Johannes der Täufer Kirche

Bytów – zabytkowy most kolejowy nad rzeką Borują

• Bytów – a historical railway bridge by the Boruja River • Bytów historische Eisenbahnbrücke über den Fluss Boruja

138 Kaszuby

Wieżyca – wieża widokowa

• Wieżyca – observation tower • Wieżyca - Aussichtsturm

Kaszuby 139

Bory i zabory FORES TS AND Z ABORY • WÄLDER UND Z ABORY-L AND

a terenach Równiny Charzykowskiej i Borów Tucholskich rozwinęły się duże kompleksy leśne, w których króluje sosna. W środkowym biegu Wdy powstał Wdzydzki Park Krajobrazowy, którego bogactwem są lasy otaczające liczne jeziora. Na terenie gmin Chojnice i Brusy leży Park Narodowy „Bory Tucholskie”, który swym zasięgiem obejmuje cenne przyrodniczo, krajobrazowo i kulturowo fragmenty największego leśnego kompleksu w Polsce. Dobrze znana wodniakom jest Brda, tocząca swe wody do Wisły poprzez malownicze jeziora i uroczyska leśne. Ten najpiękniejszy i zarazem dobrze zagospodarowany szlak kajakowy w Polsce, z dogodnie rozmieszczonymi na trasie stanicami, gości wielu turystów. Niepowtarzalne są takie budowle wodne, jak zapora w Mylofie czy najdłuższy w Polsce akwedukt w Fojutowie. W położonych na pograniczu Krajny i Zaborów Chojnicach, które Jan Długosz nazwał kluczem i bramą Pomorza, do dziś zachował się zabytkowy układ średniowiecznej zabudowy ze Starym Rynkiem pośrodku. Zachowany jest także dość pokaźny fragment gotyckich murów obronnych z sześcioma basztami i pięciokondygnacyjną Bramą Człuchowską. Doskonałe warunki do wypoczynku nad wodą stwarzają pobliskie Charzykowy, z wieloma ośrodkami wypoczynkowymi nad Jeziorem Charzykowskim. Już w okresie międzywojennym miejscowość stała się modnym ośrodkiem przywodnym – w roku 1922 powstał tutaj pierwszy w Polsce klub żeglarski. Stanice wodne są podstawą uprawiania żeglarstwa nie tylko latem, ale również sportów bojerowych zimą. Stąd zwykle wyruszają na szlak Brdy kajakarze. Najdalej na zachód wysunięty zamek krzyżacki znajduje się w Człuchowie, malowniczo rozłożonym nad jeziorami Rychnowskim, Urzędowym i Małym. Nad miastem góruje prawie 50-metrowa wieża. Natomiast w położonym w sercu Borów Tucholskich Czersku warto odwiedzić kościół neogotycki z cennym, wcześniejszym wyposażeniem. Czersk stanowi dogodny punkt wypadowy do leśnych ustroni; jedynie stąd można wygodnie dojechać do Kręgów Kamiennych w Odrach, gdzie znajduje się cmentarzysko i miejsce kultowe Gotów z okresu od I do III wieku naszej ery. Do miana stolicy Ziemi Zaborskiej pretendują Brusy, pośrodku których wznosi się neoromański, ceglany kościół z podwójną wieżą i półkolistym prezbiterium. Położona nad Jeziorem Wielewskim miejscowość Wiele znana jest ze wspaniałego zabytku sakralnego – kalwarii rozłożonej na wzniesieniach Białej Góry (193 m n.p.m.). Kalwaria liczy 22 kaplice i stacje Męki Pańskiej z początku XX w. i jest znanym na południu Kaszub miejscem odpustowym. Gminna miejscowość Przechlewo ma dwa zabytki sakralne – kościół św. Anny z barokowym wyposażeniem oraz dawny ewangelicki – obecnie Matki Boskiej Częstochowskiej, zbudowany w stylu neogotyckim. Jest to wyrazem typowych dla pogranicza podziałów, gdzie miejscowa ludność kaszubska była wyznania katolickiego, a napływowa niemiecka swe nabożeństwa odprawiała według obrządku ewangelickiego. W Jemielnie zaś odnajdziemy późnobarokowy dwór szlachecki otoczony zabytkowym parkiem z potężnymi lipami i dębami.

n the area of Charzykowska Plain and the Tuchola Forest large forest complexes with pine as the dominant tree have developed. In the middle of the Wda River Wdzydzki Park Krajobrazowy (the Wdzydze Landscape Park) was established the greatest treasure of which are large forest areas surrounding numerous lakes. In the territory of the communes of Chojnice and Brusy there is the Tuchola Forest National Park which covers those part of this largest forest complex in Poland which are valuable in terms of natural environment, the landscape and the culture. Very popular among water sports enthusiasts is the Brda River, flowing through scenic lakes and wild forests to join the Vistula River. This well developed and most beautiful canoe trail in Poland with well organised stops hosts many tourists. Water constructions, such as the dam in Mylof or the longest Polish aqueduct in Fojutowo, are unique. In the town of Chojnice located on the border of Krajna and Zabory, which was called by Jan Długosz the key and the gateway of Pomerania, the historic layout of the medieval buildings with the Old Market Square in the middle has survived till the present day. Moreover, a fairly impressive piece of Gothic defensive walls with six towers and a five-storey Brama Człuchowska (the Człuchów Gate) has survived.

140 Bory i zabory

Perfect conditions for water recreation are provided by the nearby village of Charzykowy, with many resorts by the Charzykowskie Lake. As early as in the interwar period the place became a fashionable water resort. In 1922 the first yacht club in Poland was established here. Riverside hostels are the basis for sailing not only in summer but also in winter for iceboating sports. Canoeists usually set out on the Brda trail here. The most westward Teutonic castle is located in Człuchów, a town picturesquely situated by the Rychnowskie, Urzędowe and Małe Lakes. The town is overlooked by an almost 50-meter-high tower. In Czersk, situated in the heart of the Tuchola Forest, on the other hand, it is worth visiting the neo-Gothic church with valuable furnishings dating back to earlier periods. Czersk is a perfect starting point for walks to forest retreats and only from here you can easily get to the stone circles in Odry where there is a graveyard and the place of worship of the Goths dating back to 1st-3rd centuries A.D. The town of Brusy aspires to become the capital of the Zabory region. In the middle of the town there is a neo-Romanesque brick church with a double steeple and a semi-circular chancel. Located on the Wielewskie Lake, the town of Wiele is famous for its magnificent sacred complex - the Calvary spreading over the hills of Biała Góra (193 m above sea level). In the Calvary there are 22 chapels and Stations of the Cross dating back to the early 20th century, and it is a well-known church-fair location in the south of Kashubia. In the gmina village of Przechlewo there are two religious monuments- Saint Anna’s Church with Baroque furnishings and a former Evangelical church that now operates as the Church of Black Madonna of Częstochowa (neo-Gothic style). This reflects the typical border divisions, where the local Kashubian population was Catholic while German immigrants followed the Evangelical rites. In the village of Jemielno one can find a late-Baroque manor surrounded by an old park with mighty oaks and lindens.

n den Sandergebieten der Flacheben Charzykowy und der Tucheler Urwälder (Tucheler Weide) haben sich große Waldkomplexe entwickelt, wo Kiefernbäume herrschen. Der Landschaftspark Wdzydze entstand im mittleren Laufabschnitt des Flusses Wda und zu seinen Naturschätzen gehören große Waldkomplexe, die zahlreiche hiesige Seen umgeben. Auf dem Gebiet der Gemeinden Chojnice und Brusy liegt der Nationalpark „Tucheler Urwälder“, der mit seinem Gebiet die wichtigsten Landschafts-, Natur- und Kulturfragmente dieses größten Waldkomplexes in Polen umfasst. Bei den Liebhabern der Wassersportarten ist der Fluss Brda, der durch malerische Seen und Forstreviere fließt und in Weichselmündet. Diese schönste und gleichzeitig meist bewirtschaftete Kanuroute in Polen, mit vielen günstig liegenden Bootshäusern unterwegs, hat viele Touristen zu Gast. Zu den einzigartigen hydrotechnischen Sehenswürdigkeiten gehören der Staudamm in Mylof und der längste Aquädukt in Polen in Fojutów. Die im Grenzgebiet der Länder Krajna und Zabory liegende Stadt Chojnice, die Jan Długosz als „Schlüssel und Tor zum Land Pommerellen“ nannte, ist das historische mittelalterliche Bebauungssystem mit dem Altmarktplatz in der Mitte erhalten geblieben. Hier gibt es auch relativ große erhaltene Fragmente der gotischen Verteidigungsmauer mit sechs Basteien und dem Tor Człuchów mit fünf Etagen. Hervorragende Bedingungen für Erholung am Wasser schafft die Ortschaft Charzykowy in der Umgebung mit seiner zahlreichen Erholungszentren am Charzykowy-See. Schon in der Zwischenkriegszeit ist die Ortschaft zu einem modischen Wassersportzentrum geworden- 1922 hat man hier den ersten Segelsportklub in Polen gegründet. Die Bootshäuser sind Basis für Treiben des Segelsports im Sommer, aber auch für Treiben des Eissegelsports im Winter. Von hier aus starten meistens die Kanufahrer auf der Brda-Kanufahrtsroute. Am weitesten nach Westen stehendes Kreuzritterschloss befindet sich in Człuchów. Diese Stadt liegt malerisch an den Seen: Rychnowskie-, Urzędowe- und Małe-See. Die Stadt überragt ein aus der Weite sichtbarer und fast 50 m hoher Achteckturm. Im Herzen der Tucheler Urwälder lohnt es sich Czersk mit der Neugotikkirche mit ihrer wertvollen Ausstattung aus der früheren Zeit zu besuchen. Czersk ist auch ein idealer Ort, von dem man Spaziergänge in die benachbarten Wälder machen kann, nur von hier kann man nach Odry mit den Steinringen kommen, wo sich das Gräberfeld und Kultusstätte der Goten aus dem Zeitraum von 1. bis zum 3. Jahrhundert unserer Zeitrechnung befindet. Die Ortschaft Brusy wird für die Hauptstadt des Landes Zabory gehalten. In der Mitte des Städtchens erhebt sich die neuromanische Ziegelsteinkirche der Allerheiligen mit ihrem Doppelturm und halbrundem Presbyterium. Die am Wiele-See liegende Ortschaft Wiele ist durch ihr herrliches historisches Kirchenobjekt, d. h. Kalvarie, angeordnet auf Anhöhen des Berges Biała Góra (193 m über dem Meeresspiegel) bekannt. Die Kalvarie zählt 22 Christi Leidensgeschichte-Kapellen und -Stationen aus dem Anfang des 20. Jahrhunderts und ist ein in der Südkaschubei bekannter Ort der Ablassfeste. Die Gemeindeortschaft Przechlewo hat zwei kirchliche historische Objekte: St. Anna-Kirche mit Barockausstattung sowie ehemalige evangelische Kirche, heute Muttergottes von Tschenstochau- Kirche, aufgebaut im Neugotikstil. Diese Situation spiegelt die für die Grenzgebiete typischen Aufteilungen der hiesigen Bevölkerung wieder: die hiesige kaschubische Bevölkerung war katholischer Konfession und die deutschen Ansiedler hielten ihre Gottesdienste im evangelischen Ritus ab. In Jemielno am Ufer des Flusses Brda finden wir wiederum den Spätbarockadelshof, der mitten im Park mit riesigen Linden und Eichen steht.

Bory i zabory 141

Odry – rezerwat „Kręgi Kamienne”, największe i najstarsze po angielskim Stonehenge miejsce tego typu w Europie • Odry – ‘Kręgi Kamienne’ reserve, the second biggest and oldest place of this type in Europe, after the English Stonehenge • Die Oder – Reservat „Kręgi Kamienne”, der größte und älteste auf dem englischen Stonehenge Ort seiner Art in Europa

Jezioro Charzykowskie

• Charzykowskie Lake • Charzykowskie See

142 Bory i zabory

Fojutowo – akwedukt, unikatowy zabytek architektury hydrotechnicznej • Fojutowo – acqueduct, a unique historical treasure of the hydrotechnical architecture • Fojutowo – Aquädukt, eine einzigartige Sehenswürdigkeit der hydrotechnischen Architektur

Zapora Mylof

• The Mylof Dam • Mylof Damm

Bory i zabory 143

Chojnice – gotycka Brama Człuchowska • Chojnice – gothic Człuchowska Gate • Konitz – Gotisches Czułowska Tor

Chojnice – Rynek

• Chojnice – the Market Square • Konitz – Markt

144 Bory i zabory

Chojnice – gwiaździste sklepienie bazyliki pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela

• Chojnice – starry ceiling of St. John the Baptist’s Beheading Basilica • Konitz – das Sternengewölbe der Enthauptung des heiligen Johannes der Täufer-Basilika

Bory i zabory 145

Chojnice – bazylika pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela

• Chojnice – St. John the Baptist’s Beheading Basilica • Konitz – Enthauptung des heiligen Johannes der Täufer-Basilika

Czersk – neogotycki kościół pw. św. Marii Magdaleny

• Czersk – neo-gothic Church of St. Mary Magdalene • Czersk – die neugotische St. Maria Magdalena-Kirche

Człuchów z lotu ptaka

• Aerial view on Człuchów • Człuchów von der Vogelperspektive

146 Bory i zabory

Przechlewo – barokowy ryglowy kościół pw. św. Anny

• Przechlewo – a baroque, half-timbered church of St. Anne • Przechlewo – St. Anna-Barock Fachwerkkirche

Brzezie – ryglowy kościół pw. św. Wawrzyńca

• Brzezie – half-timbered Church of St. Wawrzyniec • Brzezie – St. Laurentius-Werkkirche

Bory i zabory 147

Brusy – kościół pw. Wszystkich Świętych

• Brusy – the All Saints’ Church • Brusy – Interieur der Allerheiligen-Kirche

Bory i zabory 149

Brusy – kościół pw. Wszystkich Świętych

• Brusy – the All Saints’ Church • Brusy – Interieur der Allerheiligen-Kirche

150 Bory i zabory

Wysokopienny las sosnowy w Nadleśnictwie Tuchola

• Pine tree high forest in the Tuchola Forestry Management • Hoher Kiefernwald in der Forstamt Tuchola

Bory Tucholskie

• Tuchola Forest • Tuchelder Heide

Bory i zabory 151

Bory Tucholskie

• Tuchola Forest • Tuchelder Heide

152 Bory i zabory

Bory Tucholskie

• Tuchola Fores • Tuchelder Heide

Bory i zabory 153

Kociewie KOCIEWIE • KOCIEWIE

la turystyki w tym regionie największe znaczenie mają dogodne dla wypoczynku jeziora i rzeka Wierzyca, znany szlak kajakowy. Największe wartości przyrodnicze znajdziemy w obszarach chronionego krajobrazu Doliny Wierzycy i jej dopływu Wietcisy, a także w okolicach Gniewu. W miejscowości Wirty koło Zblewa możemy podziwiać najstarszy Leśny Ogród Dendrologiczny w Polsce, który powstał w XIX w. w związku z panującą w Europie modą na sadzenie egzotycznych roślin. Skarby kultury ludowej to m. in. zabytkowe chaty kociewskie, wiatraki, dwory, drewniane kościoły, rozsiane jeszcze gdzieniegdzie po wioskach. Te najcenniejsze zostały przeniesione do Muzeum – Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach. Stolicą Kociewia jest Starogard Gdański, dawny gród na Szlaku Bursztynowym. Warto zwrócić uwagę na ratusz zbudowany na wcześniejszych, gotyckich fundamentach; średniowieczne fundamenty i piwnice mają również kamienice w sercu miasta. Niezwykła budowla, która swoim stylem prezentuje zupełne oderwanie od charakteru miasta-grodu, to Pałac Wiechertów z fasadą zdobioną elementami typowymi dla epoki antyku. Tczew był i jest ważnym węzłem komunikacyjnym na trasie znanego z historii II wojny światowej „korytarza”. Przeprawę przez Wisłę zabezpieczały zabytkowe mosty – kolejowy oraz drogowy. Most drogowy to międzynarodowy zabytek inżynierii budowlanej – w dniu otwarcia był najdłuższym w Europie i jednym z największych na świecie obiektów mostowych. Wybudowany w 1857 r., stał się miejscem, gdzie o godzinie 4.34 (11 minut wcześniej niż padły pierwsze strzały na Westerplatte) rozpoczęła się II Wojna Światowa. Gniew, historyczny gród na szlaku Wisły, został przekazany przez księcia Sambora II Krzyżakom, którzy wznieśli tu potężny zamek gotycki – obecnie odbywają się w nim turnieje Bractwa Rycerskiego, jak również największa po oblężeniu Malborka plenerowa inscenizacja w tej części województwa. Sławę Pelplinowi, znanemu jako osada na Bursztynowym Szlaku z okresu wpływów rzymskich, przyniosły budowle wzniesione przez cystersów. Założenie gimnazjum biskupiego „Collegium Marianum” spowodowało, że Pelplin zyskał w początkach XX w. miano Pomorskich Aten. Najpiękniejszym zabytkiem architektury jest gotycka katedra mariacka z zabytkowym wyposażeniem z różnych epok – poza ołtarzem głównym znajdują się tu aż 22 inne ołtarze manierystyczne, barokowe i rokokowe. Bogactwo kunsztownej sztuki snycerskiej i wystawność wnętrza zachwyci nawet najbardziej wymagającego odbiorcę. Bezcenne skarby zgromadziły Muzeum i Archiwum Diecezjalnie oraz Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego – najcenniejszym z nich jest jeden z 33 zachowanych na świecie egzemplarzy Biblii Gutenberga z lat 1453-1455. Miejscowością o znakomitych walorach turystycznych jest Osiek, położony już w Borach Tucholskich, w którym to zachowały się jeszcze drewniane, podcieniowe chałupy kociewskie z XIX w. O czasach krzyżackich świadczą ruiny zamku krzyżackiego na półwyspie jeziora Kałębie. To największe jezioro regionu, często zwane jest Morzem Kociewskim. Warto odwiedzić też gotycki kościół w Skarszewach, sanktuarium w Trąbkach Wielkich oraz sanktuarium w Piasecznie.

he crucial elements of local tourism are the lakes which provide perfect conditions for recreation and the Wierzyca River which is a well-known canoe trail. The region’s greatest natural values can be found in areas of protected landscape of the Wierzyca Valley and its tributary Wietcisa River, as well as near the town of Gniew. In Wirty, near Zblewo, one can admire the oldest forest dendrological garden in Poland which was established in the 19th century in connection with the trend of planting exotic plants prevailing in Europe. Treasures of folk culture include historic Kocievian huts, windmills, manor houses and wooden churches scattered here and there among villages. The most valuable ones have been moved to the Kashubian Ethnographical Park in Wdzydze. The capital of Kociewie is Starogard Gdański, a former town on the Amber Road. It is worth paying attention to the town hall built on the earlier Gothic foundations; also the tenement houses located in the town centre have medieval foundations and cellars. An unusual building whose style breaks away from the style of the town is the Wiechert Palace with a facade decorated with elements typical for the ancient age. Tczew was and is an important communication junction on the route of the “corridor” known from the history of the Second World War. The Vistula crossing was provided by historic bridges – a railway and a road bridge. The road bridge is an international monument of construction engineering – on the day of its opening it was the longest bridge in Europe and one of the largest bridges in the world. It was built in 1857, and it was the place where at 4.34 am (11 minutes earlier than the first shots were heard at Westerplatte) the Second World War started.

154 Kociewie

Gniew, an important town on the Vistula trail, was handed over by Duke Sambor II to Teutonic Knights who built a huge Gothic castle here – currently, this is where the tournaments of the Brotherhood of the Knights take place, and the largest (apart from the siege of Malbork) outdoor staging in this part of the voivodeship takes place. The town of Pelplin, known as a settlement on the Amber Trail dating back to the Roman period, is famous for its buildings erected by the Cistercians. The establishment of the bishop secondary school “Collegium Marianum” resulted in Pelplin being known in the early 20th century as the Pomeranian Athens. The most beautiful architectural gem is the Gothic Cathedral of Saint Mary with antique furnishings dating back to different eras – apart from the high altar one can find here as many as 22 other manneristic, Baroque and rococo altars. The variety of the elaborate woodcarving art and the splendour of the interior shall be admired even by the most demanding audience. Priceless treasures can be seen in Muzeum i Archiwum Diecezjalne (the Diocesan Museum and Archives) together with Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego (the Seminary Library). The most valuable one is one of the world’s 33 surviving copies of the Gutenberg Bible dating back to 1453-1455. A town offering excellent tourist attractions is Osiek. It is located in the Tuchola Forest, and this is where the Kocievian wooden arcaded cottages dating back to the 19th century have survived. The castle ruins on the peninsula of the Kałębie Lake testify to the presence of the Teutonic Knights. It is the largest lake in the region, often called the Kocievian Sea. It is also worth visiting the Gothic church in Skarszewy, the sanctuary in Trąbki Wielkie and the sanctuary in Piaseczno.

ür die Touristik sind von der größten Bedeutung die für die Erholung günstigen Seen sowie der Fluss Wierzyca, die eine sehr bekannte Kanufahrtroute darstellt. Die größten Naturwerte der Region finden wir in den Grenzen der Landschaftsschutzgebiete im Tal des Flusses Wierzyca und seines Nebenflusses Wietcisa sowie auch in der Umgebung von der Stadt Gniew. In Wirty neben Zblew können wir den ältesten Forstdendrologischen Garten in Polen bewundern, der im 19. Jahrhundert im Zusammenhang mit der in Europa herrschenden Mode auf Anpflanzung von exotischen Pflanzen errichtet wurde. Zu den Volkskulturschätzen werden u. a.: historische Kociewie-Bauernhütten, Windmühlen, Höfe, Holzkirchen, die noch hier und in den hiesigen Dörfern zu treffen sind, angerechnet. Die wertvollsten historischen Objekte dieser Art sind in den Kaschubischen Ethnographischen Park Wdzydze verlagert worden. Die Hauptstadt von Kociewie ist Starogard Gdański, ehemalige Burgsiedlung auf der Bernsteinroute. Es lohnt sich das historische Rathaus, das auf früheren gotischen Fundamenten aufgebaut wurde, zu sehen. Mittelalterliche Fundamente und Kellerräume haben auch Miethäuser im Herzen der Stadt. Ein einzigartiges Gebäude, das mit seinem Still der Stadt völlig nicht angepasst wurde, ist der Palast der Familie Wiecher mit der Fassade, die mit typischen für Antike Elementen geschmückt wurde. Tczew war und ist immer noch ein wichtiger Verkehrsknoten auf der Strecke des aus der Geschichte des 2. Weltkrieges bekannten „Korridors“. Überfahrt über die Weichsel sicherten früher zwei schon historische Brücken: Eisenbahn- und Straßenverkehrsbrücke. Die Straßenbrücke ist ein internationales Denkmal des Bauwesens – am Tag ihrer Eröffnung war sie das längste Objekt in Europa und eins der größten Brückenobjekte auf der Welt. Sie entstand 1857 und wurde ein Ort, wo um 4.34 Uhr (11 Minuten früher als die ersten Schüsse auf Westerplatte) der 2. Weltkrieg begann. Gniew, eine historische Burgsiedlung auf der Weichsel-Route, wurde durch den Fürsten Sambor II dem Deutschritterorden übergeben, der hier später ein riesiges Gotikschloss errichtet hat. Jedes Jahr findet hier die größte nach Eroberung von Malbork Pleinairinszenierung in diesem Teil der Woiwodschaft sowie die Ritterturniere statt. Pelplin, bekannt schon als eine Siedlung auf der Bersteinroute aus der Zeit römischer Einflüsse, wurde dank Bauten berühmt, die von den Zisterziensern aufgebaut worden sind. Die Gründung des Bischofsgymnasiums „Collegium Marianum“ hat dazu beigetragen, dass Pelplin Anfang des 20. Jahrhunderts den Titel „Athen von Pommerellen“ errungen hat. Das schönste historische Architekturdenkmal ist der gotische Mariendom mit historischer Kirchenausstattung aus verschiedenen Epochen, außer dem Hauptaltar gibt es auch 22 andere Altäre im manieristischen, Barock- und im Rokokostil. Der Reichtum der kunstvollen Schnitzerei und des Innenraums begeistert sogar den meist anspruchsvollsten Empfänger. Unschätzbare historische Objekte sind im Diözesanmuseum und -archiv sowie in der Bibliothek des Priesterhochseminars gesammelt worden. Zu den wertvollsten Objekten dieser Art gehört bestimmt eines der 33 in der Welt erhaltenen Exemplare der Gutenberg-Bibel aus den Jahren 1453-1455. Eine Ortschaft von ausgezeichneten Vorteilen im touristischen Sinne ist Osiek in den Tucheler Urwäldern, wo noch Bauernholzhütten mit Laubengängen aus dem 19. Jahrhundert, Typ Kociewie, erhalten geblieben sind. Von der Zeit des Deutschritterordens zeugen die Ruinen eines Kreuzritterschlosses auf der Halbinsel des Kałębie-Sees. Das ist der größte See in der Region, genannt oft „Meer von Kociewie“. Es lohnt sich auch die gotische Kirche in Skarszewy, sowie die Pilgerorte in Trąbki Wielkie und in Piaseczno zu besuchen.

Kociewie 155

Starogard Gdański – kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej

• Starogard Gdański – St. Catherine of Alexandria’s Church • Starogard Gdański – St. Katharina von Alexandria Kirche

156 Kociewie

Starogard Gdański – Baszta Gdańska

• Starogard Gdański – the Gdańsk Tower • Starogard Gdański – Danzig Turm

Starogard Gdański – Baszta Tczewska

• Starogard Gdański – the Tczew Tower • Starogard Gdański – Turm von Tczew

Starogard Gdański – neorenesansowy ratusz staromiejski, siedziba władz miasta

• Starogard Gdański – the neo-renaissance Old City Town Hall, the head office of the city authorities • Starogard Gdański – Neo-Renaissance-Rathaus, der Sitz der Stadt

Kociewie 157

Tczew – plac Hallera

• Tczew – the Haller Square • Tczew – Haller Platz

Tczew – zabytkowy most drogowy, niegdyś najdłuższy most w Europie

• Tczew – historic road bridge, used to be the longest bridge in Europe • Tczew – historische Straßenbrücke, einst die längste Brücke in Europa

158 Kociewie

Tczew – ratusz

• Tczew – the city hall • Tczew – Rathaus

Kociewie 159

160 Kociewie

Pelplin – bazylika katedralna pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

• Pelplin – the Cathedral Basilica of the Assumption of the Holiest Virgin Mary • Pelplin – Kathedrale der Himmelfahrt der Jungfrau Maria-Kirche

Kociewie 161

Ogród dendrologiczny w Wirtach – rośnie tu ponad 450 okazów form iglastych i liściastych oraz liczne gatunki runa leśnego

• Dendrology garden in Wirty – there are more than 450 kinds of coniferous and deciduous trees, as well as various types of groundcover • Dendrologischer Garten in Wirty – hier wachsen mehr als 450 Exemplare von Nadel- und Blattformen nd viele Arten von Krautschicht

Arboretum Wirty – ogród dendrologiczny założony w 1875 r.

• Arboretum Wirty – a dendrology garden founded in 1875 • Arboretum Wirty – Dendrologischer Garten, der 1875 gegründet wurde

162 Kociewie

Owidz – rekonstrukcja XI-wiecznego grodu

• Owidz – reconstruction of an 11th century borough • Owidz – Wiederaufbau der Burganlage aus dem zwölften Jahrhundert

Kociewie 163

Kraina zamków krzyżackich L AND OF TEUTONIC C A S TLES • L AND DER DEUTSCHRIT TERORDENSSCHLÖSSER

yjątkowe wartości krajobrazowe i przyrodnicze ma zalesiona krawędź Powiśla z licznymi rezerwatami florystycznymi. Krajobraz kulturowy tworzą przede wszystkim zamki krzyżackie i liczne, gotyckie kościoły, w większości pamiętające czasy podbojów krzyżackich i świetności zakonu. W Dolinie Kwidzyńskiej spotyka się inny rodzaj budownictwa ludowego, zbliżony w swym wyrazie do żuławskiego. Są to zagrody narożne zbudowane na planie litery „L”, które można odnaleźć m.in. w Barcicach. Po mennonitach pozostały też inne ślady: cmentarze z nagrobkami w postaci stel, będące świadectwem artystycznego kunsztu ich twórców. Niewątpliwie najważniejszym dla Krzyżaków miastem był Malbork, z monumentalnym, wznoszącym się nad Nogatem zamkiem – siedzibą wielkiego mistrza. Największy w Polsce zespół gotyckiego zamku krzyżackiego, jeden z większych w Europie, został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO w 1997 roku. Poza Zamkiem Wysokim z kościołem mariackim i kaplicą grobową wielkich mistrzów, zachwyt budzi arkadowy dziedziniec z krużgankami oraz unikatowy, palmowo sklepiony Wielki Refektarz na rycerskim Zamku Średnim. Całość otoczono murami, basztami, fosą i bramami. Pięknie położony na krawędzi wysoczyzny pojeziernej Kwidzyn nabrał znaczenia za sprawą biskupów pomezańskich, którzy wznieśli tutaj najpierw monumentalny zamek, a następnie połączoną z nim katedrę. Ten wspaniały zespół zabytkowy, nienaruszony przez dziejowe zawieruchy, dotrwał w całej swej okazałości do czasów obecnych. Wspólna dla katedry i zamku jest wysoka na 59 m, masywna wieża dzwonna. Inny gotycki zamek krzyżacki zachował się w malowniczo położonym Sztumie, gdzie do dziś zachowało się skrzydło południowe oraz zachodnie z wieżami więzienną i bramną. O dawnej randze Prabut świadczą gotycka konkatedra z XIV w., dawna kaplica zamkowa z tego samego okresu i resztki murów miejskich z Bramą Kwidzyńską. W miejscowości Waplewo Wielkie warto odwiedzić klasycystyczny pałac rodu Sierakowskich z otaczającym go parkiem angielskim, w którym aż jedenaście drzew objętych jest ochroną pomnikową.

he forested edge of Powiśle with numerous floral reserves is of exceptional value in terms of natural landscape. The cultural landscape is mainly formed by Teutonic castles and numerous Gothic churches, often dating back to the times of Teutonic conquests and the Order’s splendour. In the Kwidzyn Valley you can find a different kind of folk architecture that is similar to the buildings of Żuławy. It includes corner homesteads built on the L-shaped plan which can be found, among others, in Barcice. The cemeteries with tombstones in the form of stelae bearing the testimony to the artistic craftmanship of their creators, is what has remained of the Mennonites. Undoubtedly, Malbork with a monumental castle towering above the Nogat River as the seat of the great master, was the most significant town for the Order of Teutonic Knights. This Poland’s largest complex of Gothic Teutonic castles and one of the largest ones in Europe was entered

164 Kraina zamków krzyżackich

in the UNESCO World Cultural and Natural Heritage List in 1997. Apart from the High Castle with the Saint Mary’s Church and a grave chapel of great masters, the arcaded courtyard with galleries and a unique palm-vaulted Great Refectory of the chivalry Middle Castle arouse admiration among their visitors. Everything was surrounded by walls, towers, by a moat and gates. The town of Kwidzyn, beautifully situated on the edge of the lakeland plateau, grew in importance due to Pomesanian bishops who first built a monumental castle here and a few years later added a cathedral. This wonderful complex of old buildings, unaffected by historical turmoil, has survived in all its glory until today. The cathedral and the castle have a common massive bell tower with a height of 59 metres. Another Gothic castle of the Teutonic Order has survived in the picturesquely located Sztum. The southern and the western wing with the prison and gate towers have survived until this day. The past glory of the town of Prabuty is proved by the Gothic co-cathedral from the 14th century, the former castle chapel from the same period and the remains of the city walls with Brama Kwidzyńska (the Kwidzyn Gate). In the village of Waplewo Wielkie it is worth visiting a classicistic manor house of the Sierakowski family surrounded by an English park in which as many as eleven trees are under protection.

ber einzigartige Landschafts- und Natureigenschaften verfügt der mit Wäldern bewachsene Land von Powiśle mit zahlreichen Pflanzenschutzgebieten. Über Kulturlandschaften dieses Gebietes entscheiden vor allem alte Deutschritterordensschlösser und zahlreiche gotische Kirchen aus der Zeit der Kreuzrittereroberungen und aus der Glanzzeit dieses Ordens überhaupt. Im Tal Kwidzyn ist eine andere Volksbaukunstart zu treffen, die in ihrem Ausdruck der Volksbaukunst im Marschland Weichsel ähnlich ist. Das sind Bauerneckhöfe im Plan des Buchstabes „L“, die u. a. in der Ortschaft Barcice zu besichtigen sind. Die hier früher wohnenden Mennoniten haben auch andere Spuren hintergelassen: es handelt sich in dem Fall um Friedhöfe mit charakteri stischen Grabmälern in Form der Stelen, Zeugnis der Meisterschaft ihrer Baumeister. Bestimmt war Malbork (Marienburg) für den Deutschritterorden die wichtigste Stadt mit ihrem monumentalen Schloss am Fluss Nogat, Sitz des Ordensgroßmeisters. Dieser größte gotische Kreuzritterschlosskomplex in Polen, einer der größten in Europa, das größte Ziegelsteinschloss in der Welt ist 1997 auf die UNESCO-Liste der Weltkultur- und Naturerbschaft eingetragen. Außer dem Großen Schloss mit Marienkirche und Grabkapelle der Ordensgroßmeister erwecken Begeisterung der Besucher der Arkadenhof des Schlosses mit Kreuzgängen sowie das einzigartige Großrefektorium mit Palmengewölbe in dem Rittermittelschloss. Das Ganze ist mit Mauer, Basteien, Graben und Toren umgeben. Kwidzyn, schön am Rande einer Seenplattenhochebene gelegen, gewann an Bedeutung auf Veranlassung der Bischöfe aus Pommerellen, die hier erst ein monumentales Schloss und dann einen mit dem Schloss verbundenen Dom errichtet haben. Dieser herrliche historische Komplex, unangetastet von Stürmen der Geschichte, hat in seinem Glanz bis auf heutigen Tag überstanden. Der 59 m hohe massive Glockenturm ist für den Dom und das Schloss gemeinsam. Ein anderes gotisches Deutschritterordensschloss ist in dem Städtchen Sztum mit südlicher und westlicher Schlossflügel mit dem Gefängnisund dem Torturm erhalten geblieben. Von dem alten Rang von Prabuty zeugen: gotische Kleinkathedrale aus dem 14. Jh., ehemalige Schlosskapelle aus demselben Zeitraum mit einer historisch-ethnographischen Museumsausstellung sowie Reste der Stadtmauer mit dem Tor Kwidzyn. In der Ortschaft Waplewo Wielkie lohnt es sich den klassizistischen Palast mit einem Park im englischen Still, von deren Baumbestand 11 Bäume unter Naturdenkmalschutz stehen, zu besuchen.

Malbork – zamek krzyżacki, jedna z największych twierdz średniowiecznej Europy

• Malbork – the Castle of the Teutonic Order, one of the biggest fortresses of the medieval Europe • Marienburg – germanisches Schloss, eine der größten Festungen der mittelalterlichen Europa

Kraina zamków krzyżackich 165

Człuchów z lotu ptaka

• Aerial view on Człuchów • Człuchów aus der Vogelperspektive

Człuchów – pozostałości gotyckiego zamku krzyżackiego z XIV wieku

• Człuchów – the remains of a gothic castle of the 14th century • Człuchów – die Reste eines gotischen Deutschen Ordens aus dem vierzehnten Jahrhundert

166 Kraina zamków krzyżackich

Bytów – zamek pokrzyżacki z przełomu XIV i XV wieku

• Bytów – castle built at the turn of the 14th and 15th centuries • Bytów – Ordensburg aus der Wende des vierzehnten und fünfzehnten Jahrhunderts

Kraina zamków krzyżackich 167

Waplewo – klasycystyczny pałac Sierakowskich, siedziba Muzeum Tradycji Szlacheckiej • Waplewo – classicist palace of the Sierakowski family, the head office of the Museum of Noble Tradition • Waplewo – klassizistischer Palast von Sierakowscy, das Museum der Adeltradition

Dzierzgoń – gotycki kościół Trójcy Przenajświętszej i Świętej Katarzyny

• Dzierzgoń – gothic Church of the Holiest Trinity and Church of St. Catherine • Dzierzgoń – gotische Kirche der Heiligen Dreifaltigkeit und St. Katharina

168 Kraina zamków krzyżackich

Sztum – gotycki kościół Świętej Anny

• Sztum – gothic Church of St. Anne • Sztum – gotische Kirche von St. Anne

Sztum – XIV-wieczny zamek pokrzyżacki

• Sztum – a 14th century castle • Sztum – germanische Burg aus dem XIV Jahrhundert

Kraina zamków krzyżackich 169

Kwidzyn – zespół katedralno-zamkowy z XIV wieku

• Kwidzyn – a cathedral and palace complex of the 14th century • Kwidzyn – Schlossanlage aus dem neunzehnten Jahrhundert

170 Kraina zamków krzyżackich

Kwidzyn – wnętrze katedry

• Kwidzyn – interior of the cathedral • Kwidzyn – Innere der Kathedrale

Kwidzyn – jedno z zachowanych skrzydeł zamku

• Kwidzyn – one of the remaining wings of the castle • Kwidzyn – einer der bewahrten Flügel des Schlosses

Kraina zamków krzyżackich 171

Gniew – zamek z przełomu XIII i XIV wieku, najpotężniejsza twierdza zakonu krzyżackiego na lewym brzegu Wisły

• Gniew – a castle built at the turn of the 13th and 14th centuries, the strongest fortress of the Teutonic Knights on the left bank of Wisla River • Gniew – eine Burg aus der Wende des dreizehnten und vierzehnten Jahrhunderts, die mächtigste Festung des Deutschen Ordens auf dem linken Ufer der Weichsel

Gniew – turniej rycerski na zamku

• Gniew – knight tournament in the castle • Gniew – Ritter Turnier in der Burg

172 Kraina zamków krzyżackich

Kraina zamków krzyżackich 173

Malbork – wnętrze zamku

• Malbork – interior of the castle • Marienburg – das Innere des Schlosses

Malbork – wpisany na listę UNESCO największy z zachowanych w Europie średniowiecznych zamków

• Malbork – the biggest remaining medieval castle in Europe, inscribed on the UNESCO World Heritage List • Marienburg – auf der UNESCO-Liste die größte aus der in Europa bewahrten mittelalterlichen Burgen

174 Kraina zamków krzyżackich

Kraina zamków krzyżackich 175

Prabuty – miniatura warowni na gruzach dawnego zamku biskupów pomezańskich • Prabuty – the miniature of the fortress on the ruins of the former castle of Pomezanian bishops • Prabuty – Burg-Miniatur auf den Ruinen des ehemaligen Schlosses der Bischöfe

Prabuty – miniatura kościoła, w tle miniatura dawnego zamku biskupów pomezańskich • Prabuty – the miniature of the church with the former castle of Pomezanian bishops in the background • Prabuty – Kirche-Miniatur im Hintergrund Miniatur der alten Burg der Bischöfe

176 Kraina zamków krzyżackich

Prabuty – konkatedra pw. św. Wojciecha

• Prabuty – St. Wojciech’s Co-Cathedral • Prabuty – St. Wojciech-Dom

Prabuty – wnętrze konkatedry pw. św. Wojciecha

• Prabuty – interior of St. Wojciech’s Co-Cathedral • Prabuty – Innere des St. Wojciech-Doms

Kraina zamków krzyżackich 177

Prabuty – zabytkowa fontanna Rolanda • Prabuty – historic fountain of Roland • Prabuty – antiker Roland Brunnen

Prabuty – kaplica pw. Najświętszej Marii Panny, zwana Kościółkiem Polskim

• Prabuty – the Holiest Virgin Mary’s Chapel, called the Polish Church • Prabuty – Jungfrau Maria Kapelle als die polnische Kirche genannt

Prabuty – zabytkowe wodociągi z XVIII wieku

• Prabuty – historical waterpipes of the 18th century • Prabuty – antike Wasserleitungen aus dem achtzehnten Jahrhundert

178 Kraina zamków krzyżackich

Przezmark – pozostałości gotyckiej warowni krzyżackiej z XIV wieku

• Przezmark – remains of the gothic Teutonic fortress of the 14th century • Przezmark – die Reste einer gotischen Burg des Deutschen Ordens aus dem vierzehnten Jahrhundert

Kraina zamków krzyżackich 179

Żuławy Gdańskie ŻUŁ AW Y GDAŃSKIE • DANZIGER WERDER

uławy Gdańskie to niezwykle interesujący obszar geograficzny Polski. Ten nizinny rejon, stanowiący zachodnią część Żuław Wiślanych, cechuje się wieloma atrakcjami, z których chętnie korzystają turyści. Liczne zabytki hydrotechniczne, jak przepompownie i akwedukty, a także kościoły, spichlerze oraz domy podcieniowe sprawiają, że plan zwiedzania jest wyjątkowo bogaty. Godnym polecenia jest Szlak Mennonitów, z całą pewnością jeden z najciekawszych szlaków kulturowych w regionie pomorskim. Na jego trasie, prawie w każdej mijanej wsi, napotkamy gotycki kościół, dom podcieniowy czy też zabytkowe urządzenia hydrotechniczne. Niezwykły krajobraz potęgują rzędy wierzb gęsto rosnących wzdłuż licznych kanałów i rowów melioracyjnych. Mennonici to imigranci z Fryzji i Niderlandów, którzy w wyniku prześladowań religijnych opuścili Holandię i zaczęli szukać nowego miejsca w Europie. Wybór padł m.in. właśnie na Żuławy. Wyjątkowo pracowici, zaczęli przekształcać zalewane wodą depresyjne tereny Żuław w żyzne ziemie. To im zawdzięczamy liczne kanały oraz wały chroniące pola przed zalaniem. Najsłynniejszym zabytkiem Żuław są domy podcieniowe z charakterystycznym wielosłupowym podcieniem od strony frontowej. Ilość słupów zależała najprawdopodobniej od zamożności gospodarza. Najokazalszym domem podcieniowym jest ten z 1720 roku stojący we wsi Trutnowy w gminie Cedry Wielkie. Wsparty na ośmiu słupach z dekoracyjnymi mieczami tworzącymi arkady, jest własnością Elżbiety i Daniela Kuflów, którzy organizują tam liczne wystawy i różnego rodzaju uroczystości. Właściciele chętnie udostępniają obiekt do zwiedzania turystom. Siedzibę w nim ma Stowarzyszenie „Żuławy Gdańskie”, a także Muzeum Wsi Żuławskiej. Jest tam również makieta miniatur historycznego budownictwa żuławskiego. Na uwagę zasługują także inne zabytki. Gotycki kościół z XV wieku w Cedrach Wielkich, barokowy kościół w Kiezmarku- jeden z najbardziej oryginalnych obiektów sakralnych, ruiny gotyckiego kościoła w Wocławach, kościół we Wróblewie, w którego sąsiedztwie znajduje się jedno z pierwszych gospodarstw agroturystycznych, które powstały na terenie Żuław Gdańskich. Nie wypada również ominąć ceglanego dworu klasycystycznego z 1802 roku w Olszynce. Warto wziąć udział w organizowanej co roku na łące w Mokrym Dworze imprezie plenerowej pod nazwą Żuławski Tulipan. Co roku odbywa się tutaj układanie z tulipanów niezwykłych kompozycji. Powstają piękne kwiatowe dzieła, które nawiązują do określonych symboli i postaci. W 2013 roku motywem przewodnim byli bohaterowie kultowych bajek, m.in. Miś Uszatek, Kulfon czy Bolek i Lolek. W Pruszczu Gdańskim pozostałością po przechodzącym tu słynnym bursztynowym szlaku jest Faktoria- nietypowy skansen, historyczna rekonstrukcja osady datowanej mniej więcej na przełom er, pokazująca życie Pomorzan sprzed dwóch tysięcy lat. Faktoria mieści się w bardzo urokliwym miejscu. Tuż obok przebiega jedno z odgałęzień kanału Raduni. Charakterystyczne dla Żuław domy podcieniowe, z których większość to niezwykłe perły architektury tamtych czasów, jak również licznie występujące zagrody holenderskie i pozostałe zabytki sprawiają, że czas tutaj spędzony pozostanie na długo w pamięci.

uławy Gdańskie is an extraordinarily interesting geographical Polish region. This lowland area which is in the western part of Żuławy Wiślane is characterized by a number of attractions eagerly enjoyed by tourists. Numerous hydro-technical monuments such as pumping stations and aqueducts, churches, barns and arcaded houses make a sightseeing itinerary extremely rich. The Mennonite Trail is worth recommendation, and it is certainly one of the most interesting cultural routes in the Pomeranian region. Along the route, in almost every village, you will come across a Gothic church, an arcaded house or antique hydro-technical equipment. The unusual landscape is enhanced by rows of willows growing thickly along the many canals and drainage ditches. The Mennonites were immigrants from Friesland and the Netherlands, who, as a result of religious persecution, left the Netherlands and went looking for a new place in Europe. Their choice was Żuławy. They were extremely hard-working and began to transform the flooded area into fertile lands. It is to them that we owe the numerous canals and embankments protecting the fields from flooding. The most famous monuments of Żuławy are the arcaded houses with characteristic multi post arcades in the front. The number of posts most likely depended on the wealth of the owner. The most impressive one is the arcaded house from 1720 standing in Trutnowy village in the

180 Żuławy Gdańskie

municipality of Cedry Wielkie. The house supported by eight pillars with decorative swords forming arcades is owned by Elżbieta and Daniel Kufel who organize there exhibitions and all kinds of celebrations. The property owners willingly grant tourists access to the house. It is the seat of the Żuławy Gdańskie Association and the Museum of Żuławy Rural Areas. There is also a model of the miniature historic buildings of the Żuławy area. The other attractions are especially noteworthy as well. The Gothic church of the fifteenth century in Cedry Wielkie, the Baroque church in Kiezmark- one of the most unique places of worship, the ruins of the Gothic church in Wocławy, the church in Wróblewo neighboring one of the first tourist farms which were created in the Żuławy Gdanskie area. It is also worthwhile to get past the neoclassical brick mansion from 1802 in Olszynka. One should also take part in the outdoor event called Żuławy Tulip organized every year on a meadow in Mokry Dwór. Every year participants arrange tulips in unusual compositions. They create beautiful floral works that refer to specific symbols and characters. In 2013, the theme were the heroes of the fairy tales, among which were Miś Uszatek, Kulfon or Bolek and Lolek. In Pruszcz Gdański there is Faktoria - remains of the Amber Road passing through the area. It is an unusual open-air museum, a historical reconstruction of the village dated at around the turn of the eras, showing the Pomeranians life from two thousand years ago. Faktoria is located in a very charming area. Right next to it runs one of the arms of the Radunia river. The arcaded houses, characteristic for Żuławy, most of which are unique architectural gems of the time, as well as numerous Dutch farmhouses and other monuments make the time spent here a long-lasting memory.

anziger Werder ist im geographischen Sinne ein äußerst interessantes Gebiet Polens. Dieses Tiefland als westlicher Teil des WeichselWerders kennzeichnet sich durch seine zahlreichen touristischen Attraktionen. Viele historische Objekte aus dem Bereich der Hydrotechnik, wie Schöpfwerke und Wasserleitungsbrücken, darüber hinaus Kirchen, Speicher und Bauernhäuser mit Laubengängen tragen dazu bei, dass hier die Besichtigungspläne für die Touristen äußerst reich werden. Besonders empfehlungswert ist bestimmt die sog. „Route der Mennoniten”, welche zu den interessantesten Kulturrouten in der polnischen pommerschen Region gehört. Auf der Route treffen wir fast in jedem Dorf eine gotische Kirche, Bauernhäuser mit Laubengängen bzw. historische hydrotechnische Einrichtungen. Zu typischen Landschaftsmerkmalen des Landes gehören Reihen von Weiden, welche dicht zahlreiche Kanäle und Bewässerungsgräben entlang wachsen. Die Mennoniten waren Emigranten aus Friesland und Niederlanden, welche wegen religiöser Verfolgungen ihre Heimat verlassen haben, um in Europa neue Wohnorte zu finden. Sie haben zu diesem Zweck eben das hiesige Marschland ausgewählt. Diese außerordentlich fleißigen Leute haben mit der Zeit die hiesigen Weichselüberschwemmungsgebiete zu einem Land mit fruchtbaren Ackerböden umgestaltet. Den Mennoniten verdanken wir in der Region zahlreiche Kanäle und Hochwasserdeiche. Zu den berühmtesten historischen Objekten gehören hier Bauernhäuser mit typischen Mehrsäulenlaubengängen von der Hausvorderseite. Die Anzahl der Laubengangsäulen war höchstwahrscheinlich vom Wohlstand einzelner Wirte abhängig. Das ansehnlichste Laubenganghaus ist das Objekt dieser Art aus dem 1720 Jahr im Dorf Trutnow, Gemeinde Cedry Wielkie. Es hat acht Stützsäulen mit Dekorschwertern, welche Arkaden bilden und ist Eigentum des Ehepaares Elżbieta und Daniel Kufel, welches in seinem Zuhause zahlreiche Ausstellungen und Feierlichkeiten verschiedener Art organisiert. Die Besucher werden dort von den Wirten immer sehr herzlich begrüßt. Seinen Sitz hat in dem Objekt auch der Verein „Danziger Werder” und auch das Museum des Werder-Dorfes. Dort befindet sich eine Attrappe mit Miniaturen historischer Werder-Baukunstbeispiele. Beachtenswert sind auch andere historische Denkmäler des Landes, wie z.B.: gotische Kirche aus dem 15. Jahrhundert in Cedry Wielkie, Barockkirche in Kiezmark – eines der im historischen Sinne interessantesten Kirchenobjekte, Ruinen der gotischen Kirche in Wocławy, Kirche in Wróblewo, in welcher Nachbarschaft sich einer der ersten agrartouristischen Bauernhöfe in den Grenzen des Danziger Werders befindet. Besichtigenswürdig ist auch der klassizistische Ziegelsteinhof aus dem Jahr 1802 in Olszynka. Interessant ist die alljährlich auf der Wiese in Mokry Dwór organisierte Veranstaltung im Freien unter dem Namen „Werder-Tulpe“. Im Rahmen des Kulturfestes werden aus Tulpen verschiedene Blumenkonstruktionen gebaut. Im Endeffekt entstehen Blumenwerke, welche an bestimmte Symbole und Gestalten anknüpfen. 2013 dienten als Leitmotive die Helden der berühmten polnischen Märchen, u.a.: Teddybär, Kulfon bzw. Bolek und Lolek. In Pruszcz Gdański erinnert an die berühmte historische und hier verlaufende Bernsteinroute das eigenartige Freilichtmuseum „Faktoria“. Es handelt sich in dem Fall um eine historische Rekonstruierung einer pommerschen Siedlung aus der Zeit ca. vor zwei tausend Jahren. Das Objekt liegt an einem sehr anmutigen Platz. In direkter Umgebung des Platzes gibt es eine der Abzweigungen des Radunia-Kanals. Wie gesagt sind für das Werder-Land seine Laubengangwohnhäuser typisch. Die meisten von ihnen stellen echte Architekturperlen aus damaliger Zeit dar. Zahlreiche holländische Bauernhöfe und weitere historische Objekte tragen dazu bei, dass die hier verbrachte Zeit lang in einer schönen Erinnerung bleibt.

Żuławy Gdańskie 181

Pruszcz Gdański – Międzynarodowy Bałtycki Park Kulturowy Faktoria

• Pruszcz Gdański – Baltic International Cultural Park Faktoria • Pruszcz Gdański – Internationaler baltischer kultureller Park Faktoria

Pruszcz Gdański – Urząd Miasta

• Pruszcz Gdański – the Municipal Council • Pruszcz Gdański – Stadtamt

182 Żuławy Gdańskie

Pruszcz Gdański – kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

• Pruszcz Gdański – the Church of Rise of Holy Cross • Pruszcz Gdański – Kirche des Heiligen Kreuzes

Pruszcz Gdański – Starostwo Powiatowe

• Pruszcz Gdański – the District Starosty • Pruszcz Gdański – Bezirksamt

Żuławy Gdańskie 183

Pruszcz Gdański – jaz na głównym nurcie rzeki Radunia

• Pruszcz Gdański – a weir on the mainstream of the Radunia River • Pruszcz Gdański – Aland auf dem Hauptstrom des Radunia Flusses

Elektrownia Wodna Kuźnice na Raduni

• Hydroelectric power station Kuźnice on the Radunia River • Wasserkraftwerk Kuznice na Raduni

184 Żuławy Gdańskie

Elektrownia wodna Prędzieszyn na Raduni

• Hydroelectric power station Prędzieszyn on the Radunia River • Ein Wasserkraftwerk Prędzieszyn na Raduni

Żuławy Gdańskie 185

Elektrownia wodna Straszyn na Raduni

• Hydroelectric power station Straszyn on the Radunia River • Ein Wasserkraftwerk Straszyn na Raduni

Cedry Wielkie – kościół pw. św. Aniołów Stróżów

• Cedry Wielkie – Church of the Holy Guardian Angels • Cedry Wielkie – St. Schutzengel-Kirche

186 Żuławy Gdańskie

Krzywe Koło – dawny cmentarz ewangelicki z XVIII wieku

Bystra – rzeka Motława

• Bystra – the Motława River • Bystra – Mottlau Fluss

• Krzywe Koło – the former evangelic cemetery of the 18th century • Krzywe Koło – ein ehemaliger evangelischer Friedhof aus dem achtzehnten Jahrhundert

Wróblewo – XVI-wieczny kościół pw. Wniebowzięcia NMP nad brzegiem Motławy

• Wróblewo – a 16th century Church of the Assumption of the Holiest Virgin Mary on the Motława River bank • Wróblewo – Mariä Himmelfahrt-Kirche aus dem sechzehnten Jahrhundert am Ufer von Motława

Żuławy Gdańskie 187

Trutnowy – jeden z najbardziej okazałych domów podcieniowych na Żuławach, siedziba Stowarzyszenia „Żuławy Gdańskie”

• Trutnowy – one of the most impressive arcaded houses in Żuławy, the head office of the ‘Żuławy Gdańskie’ Association • Trutnowy – eine der beeindruckendsten Häuser mit Bodengang in Żuławy, der Sitz des Vereins “Żuławy Gdańskie”

188 Żuławy Gdańskie

Spływ kajakowy rzeką Motławą w okolicach wsi Lędowo

• Canoe trip down the Motława River near Lędowo village • Kanufahrt durch Mottlau in der Nähe des Landes Ledowo

Suchy Dąb – przydrożna kapliczka

• Dry Oak – a wayside chapel • Suchy Dąb – eine Straßenrand-Kapelle

Żuławy Gdańskie 189

Tekst \ Text \ Text Wacław Nowicki Tłumaczenie \ Translation \ Übersetzung A. Hovhannisyan (EN), Angelika Petka (GER) Korekta \ Proofreading \ Korrektur Agencja Promocyjno-Wydawnicza UNIGRAF Projekt graficzny \ Graphic design \ Zusammensetzung Szymon Karwacki Fotoedycja \ Photo edition \ Photoedition Szymon Karwacki Wydawca \ Publishing house \ Herausgeber Agencja Promocyjno-Wydawnicza UNIGRAF 85-435 Bydgoszcz, ul. Głębinowa 5 tel. 52 321 37 18 info@unigraf.bydgoszcz.pl www.unigraf.bydgoszcz.pl www.facebook.com/wydawnictwounigraf 2019 © Wszelkie prawa zastrzeżone \ All rights reserved \ Alle Rechte vorbehalten

ISBN 978-83-60823-45-3 Foto \ Photos \ Photos Bogdan Groth; Bartek Skwarło; Jakub Kwiatkowski; Artur Teca; Marek Niemczyk; Jan Maziejuk; Tadeusz Wyrwicz; Marcin Lipiński; Krzysztof Kuca; Robert Sokołowski; Marek Angiel (www.gdansk.pl); Artur Socha; Grzegorz Skrzypkowski; Paweł Strykowski; Iwo Dylkiewicz; Marcin Lipiński (Studio A); Leszek Żurek;

190 Żuławy Gdańskie

Bartłomiej Borowczak (www.gdansk.pl); Jerzy Pinkas (www.gdansk.pl); I. Suchenia – Mistral; B. Z. Chojęta; Piotr Storkowski; Henryk Połchowski; Jacek Thiel; Agata Wawrzyk; Michał Kapusta; Wojciech Jung; ks. Krzysztof Stachowski; D. Kępa; Jacek Borkowski; J. P. Dettlaff, C. Gierszewski, P. Rumanowski; Urząd Miejski w Gdańsku; Urząd Miasta w Pucku; Urząd Miasta Sopotu; Urząd Miasta w Wejherowie; Urząd Miasta Kwidzyna; Urząd Gminy w Rzeczenicy; Urząd Miasta Krynica Morska; Urząd Miasta Starogard Gdański; Urząd Miasta w Człuchowie; Urząd Miasta Helu; Urząd Gminy Główczyce; Wdzydzki Park Krajobrazowy; APR-SAS; CEPR w Szymbarku; Galeria Pępowo; Biuro Promocji Gminy Czersk; Promocja Regionu Chojnickiego; Centrum Kultury, Promocji i Sportu we Władysławowie; Nadleśnictwo Tuchola; Grodzisko Owidz; Sheraton Sopot Hotel; Hotel Gdańsk; Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach; Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku; Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach; Fundacja „Europejskie Spotkania” Kaszubskie Centrum Kultury Krokowa; Experyment Gdynia – Tomek Kamiński; Dworek w Bychowie.