JSW 9 - Mei 2014 by Vakbladen JSW & HJK

Nummer 9, jaargang 98, mei 2014

w ww.jsw -o n lin e .n l Jeugd in School en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding

Onderzoekend leren Zomerscholen in Nederland steeds populairder Overgewicht bij kinderen: pak het aan! Wanneer werken complimenten?

colofon JSW Jeugd in School en Wereld Onafhankelijk vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding Jaargang 98, nummer 9/2014 ISSN 0165 – 6260 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Redactieadres JSW Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] (033) 448 34 54 [F] (033) 448 39 99 [E] jsw@thiememeulenhoff.nl [I] www.jsw-online.nl Persberichten naar: jsw@thiememeulenhoff.nl Hoofdredacteur Iris van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactieassistent Nicole van Barneveld-Visser Redactie Tjalling Brouwer (redactievoorzitter), Martin Bootsma, Michelle Clement, Karen van Kooten, Mark van der Pol, Magda van der Wulp Medewerkers Gerard Dümmer, Vincent Klabbers, Marieke Baselmans, Bianca Pannekoek, Joop Stoeldraijer Abonnementenadministratie JSW Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 243 [E] jsw@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: € 67,95 Studentenabonnement: € 36,50 Proefabonnement (3 nummers): € 13,50 Los nummer: € 10,Digitaal nummer: € 6,Digitaal proefabonnement: € 10,Digitaal abonnement: € 39,Extra thuisabonnement: € 50,Combi-abonnement JSW en HJK: € 105,Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonnementen kunnen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnementsjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. Advertenties Recent BV Joop Slor (joop@recent.nl) Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 3308998 Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Foto omslag Vincent van den Hoogen Fotografie Druk Ten Brink – Meppel Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

6 Onderzoekend leren Marieke Peeters en Winnie Meijer Onderzoekend leren is in opkomst en biedt kansen om de onderzoekende houding van leerlingen te stimuleren. Toch blijft het voor leerkrachten lastig om het onderzoeksproces van leerlingen goed te begeleiden. Dit artikel geeft suggesties en voorbeelden van hulpmiddelen die je als leerkracht kunt inzetten wanneer leerlingen onderzoeksvragen gaan opstellen bij onderzoekend leren.

Zomerscholen: steeds populairder

Karin Hoogeveen, Karin Vaessen, Denise Bontje en Brenda Wijninga-van Voorthuizen Een paar duizend leerlingen en honderden leerkrachten werken tijdens de zomervakantie ‘gewoon’ door. Sardes inventariseerde in de zomer van 2013 de aantallen en soorten zomerscholen voor kinderen in de basisschoolleeftijd in Nederland, zoals eerder in 2012 werd gedaan. Zijn er nieuwe varianten ontstaan? Wat is er bekend over de effecten?

Rubrieken Lezersactie 10 www.jsw 16 Uitgelicht 22 Praktijk 25 Schoolweek 30 Open boek 36 Van de stapel 39 Science in de basisschool 44 Gereedschap 46

Inhoudsopgave

Overgewicht bij kinderen: pak het aan! Emma Peters en Nicole Boogers Steeds meer Nederlandse kinderen hebben last van overgewicht. Dit kan zowel fysieke als psychische problemen met zich meebrengen, wat de ontwikkeling van het kind belemmert. Hoe kunnen we deze kinderen het beste helpen?

Voor ieder kind een ontwikkelprofiel

Spier ten Doesschate en Rachel van Vugt Zogeheten conceptscholen geven hun onderwijs op een andere manier vorm dan ‘gangbaar’ is. Hoe verantwoord je je als conceptschool naar de inspectie, je leerlingen en hun ouders? Kijken naar de vaardigheids groei van leerlingen.

Wanneer werken complimenten?

Yvonne van de Ven Bij het leren van nieuwe dingen blijven sommige leerlingen bijna oneindig oefenen. Anderen gooien snel de handdoek in de ring. Voor leerkrachten zijn kinderen zonder doorzettingsvermogen erg frustrerend. Maar dat doorzettingsvermogen wordt beter als kinderen leren hoe het in hun hoofd werkt.

Voordeel voor abonnees 11 Cadeau bij een abonnement 29 Verwacht in JSW 50

JSW 9 mei 2014

OriĂŤntatie op mens en wereld

Onderzoekend leren

Hoe stel je een onderzoeksvraag op? Onderzoekend leren is in opkomst en biedt kansen om de onderzoekende houding van leerlingen te stimuleren. Toch blijft het voor leerkrachten lastig om het onderzoeksproces van leerlingen goed te begeleiden. Dit artikel geeft suggesties en voorbeelden van hulpmiddelen die je als leerkracht kunt inzetten wanneer leerlingen onderzoeksvragen gaan opstellen bij onderzoekend leren. Marieke Peeters is werkzaam als projectmanager van het Wetenschapsknooppunt Radboud Universiteit (WKRU) Nijmegen (www.wkru.nl) Winnie Meijer is projectleider bij Stichting C3 (www.C3.nl) en was voorheen projectmedewerker bij het WKRU

ren Onderzoekend le ieuwsstimuleert de n ekende gierige, onderzo ding en kritische hou van leerlingen 6

JSW 9 mei 2014

nderzoekend leren is een didactiek die de nieuwsgierige, onderzoekende en kritische houding van leerlingen stimuleert. Deze didactiek zetten leerkrachten veelal in bij wetenschap- en technologieonderwijs, maar het biedt ook volop mogelijkheden voor vakoverstijgend onderwijs en de integratie met taal- en rekenlessen. In zeven stappen (Van Graft & Kemmers, 2007)

doorlopen kinderen de onderzoekscyclus. Doordat de leerlingen zelf ervaren hoe het proces van onderzoek doen verloopt, ontwikkelen ze onderzoeksvaardigheden en ontdekken ze hoe (wetenschappelijke) kennis tot stand komt. Vanuit een sociaal-constructivistische visie worden ze uitgedaagd om op een actieve manier antwoorden op onderzoeksvragen te zoeken. Hun eigen onderzoek Vincent van den Hoogen dient als leidraad om actief nieuwe inzichten te verwerven. 21st century skills De 21st century skills, die belangrijk zijn om kinderen op te leiden voor toekomstige beroepen, komen volop tot ontwikkeling binnen deze onderwijsaanpak (zie cursieven in deze alinea). Zo prikkel je de nieuwsgierigheid van kinderen door ze zich te laten verwonderen over de wereld om hen heen en ze daar vragen over te laten stellen. Ook leren kinderen welke vragen geschikt zijn om zelf te onderzoeken, en bij welke vragen zij het antwoord aan experts kunnen vragen of kunnen zoeken in bronnen, zoals boeken of internet. Dit laatste bevordert het ICTgebruik. Samenwerkings-

Zomerscholen in Nederland steeds populairder

‘Anders zou ik thuis maar televisiekijken’ Zomervakantie! De meeste leerkrachten en leerlingen zijn blij om na een druk schooljaar weer tot rust te kunnen komen. Maar niet iedereen. Een paar duizend leerlingen en honderden leerkrachten werken tijdens de zomer ‘gewoon’ door. Sardes inventariseerde in de zomer van 2013 de aantallen en soorten zomerscholen voor kinderen in de basisschoolleeftijd in Nederland, zoals eerder in 2012 werd gedaan. Zijn er nieuwe varianten ontstaan? Wat is er bekend over de effecten? Karin Hoogeveen, Karin Vaessen en Denise Bontje zijn werkzaam bij Sardes waar zij zich onder meer bezighouden met leertijdverlenging en de zomerschool Brenda Wijninga-van Voorthuizen heeft zich in het kader van haar stage en afstudeeronderzoek beziggehouden met zomerscholen

omerscholen worden steeds populairder in Nederland. Het verschijnsel is overgewaaid uit de Verenigde Staten en Engeland waar bleek dat kinderen uit de lagere sociaal-economische milieus in de zomervakantie achteruit gaan in hun vaardigheden (Alexander, Entwisle & Olson, 2007a) en de zomerschool dit kan voorkomen. De vergelijking met Nederland gaat echter niet helemaal op. In ons land zijn de zomervakanties aanzienlijk korter en de verschillen tussen de hogere en lagere milieus zijn veel minder groot. Maar, hoewel het harde bewijs hiervoor nog niet geleverd is, zijn er ook in Nederland voorzichtige aanwijzingen voor een terugval in prestaties na de zomer (Appelhof, 2009; Scheerens, 2013).

Beleid Van 2009 tot 2013 hebben schoolbesturen en gemeenten de mogelijkheid gekregen om ervaring op te doen met onderwijstijdverlenging (OTV) met als doel de rekenen taalprestaties van leerlingen in groep 7 en 8 te verbeteren. Een aantal koos voor zomerscholen. Voor de periode 2012-2015 hebben 37 grote gemeenten extra geld gekregen voor VVE, schakelklassen én zomerscholen. Daarnaast werken Sengül Simsek – Coördinator ook andere gemeenten aan de zomerschool de Vuurvlinder bestrijding van onderwijsachterstanin Den Haag den en zetten daar soms zomer ‘Ik vind de zomerschool een erg scholen voor in. Voor kleine gemeenmooi initiatief. Je helpt kinderen die ten zijn zomerscholen lastiger te het echt nodig hebben en je geeft financieren omdat het een vrij kostze de benodigde extra bagage bare voorziening is. Soms bieden mee, zoals een uitgebreidere woorfondsen of het bedrijfsleven dan uitdenschat én zin in het nieuwe komst. In het onderwijsakkoord schooljaar.’ (2013) wordt vanaf 2015 25 mil-

praktijk

JSW 9 mei 2014

joen euro structureel voor zomerscholen / programma’s uitgetrokken. De Nederlandse situatie In een eerder artikel (Zomerscholen in Nederland; juf mag ik volgend jaar weer?, JSW, april 2012) werd geschreven over de 35 zomerscholen die Nederland telde in de zomer van 2011. Inmiddels, twee jaar later, en zijn er

Sociaal-emotionele ontwikkeling

Overgewicht bij kinderen: pak het aan!

‘Ik wil ooit een spijkerbroek aankunnen’ Steeds meer Nederlandse kinderen hebben last van overgewicht. Dit kan zowel fysieke als psychische problemen met zich meebrengen, wat de ontwikkeling van het kind belemmert. Hoe kunnen we deze kinderen het beste helpen? Emma Peters is freelance journalist Nicole Boogers is werkzaam op OJBS De Lichtstraat als intern begeleider en onderbouwcoördinator en daarnaast adviseur voedingseducatie (www.boogersvoedingseducatie.nl)

r wordt gesproken van overgewicht als iemand te zwaar is en teveel lichaamsvet heeft. Het overgewichtsprobleem wordt bij de Nederlandse kinderen steeds groter: uit onderzoek van het Centraal Bureau Statistiek (CBS) in 2013 blijkt dat één op de acht kinderen tussen de 4 en 12 jaar oud overgewicht heeft. Factoren die een rol spelen bij het ontstaan of voorkomen van overgewicht zijn: voeding, beweging, opvoeding en het voorbeeldgedrag van ouders, psychologische factoren, sociaaleconomische factoren en tot slot erfelijke factoren. Uit de resultaten van de grafiek op pagina 21 van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) is onder andere zichtbaar dat slechts 21 tot 30 procent van de kinderen tussen de 2 en 8 jaar de richtlijn voor fruit haalt. Twee keer per week vis eten haalt maar 9 procent van de 2- tot 3-jarigen, en bij de 4- tot 6-jarigen is dat zelfs nog minder. Duidelijk zichtbaar is dat de inname van ongezonde vetten hoog is en kinderen tussen de 4 en 6 jaar niet de richtlijn van groente halen.

‘Ik wil in een touw kunnen klimmen tijdens de gymles’ Brian, 10 jaar

JSW 9 mei 2014

Gevolgen Als een kind overgewicht heeft, kan dit fysieke en psychische gevolgen met zich meebrengen. Zo kunnen kinderen met overgewicht op fysiek gebied bijvoorbeeld last krijgen van gewrichtsproblemen, diabetes, slaapproblemen, concentratieproblemen en op langere termijn hebben zij zelfs een grotere kans op hart- en vaatziek-

tes en kanker. Op psychisch gebied kan er ook veel gebeuren met het kind. Ze kunnen onzeker worden en een negatief zelfbeeld krijgen of gepest worden door klasgenoten. Bethany Teachman deed in 2003 een Impliciete Associatie Test, waaruit bleek dat proefpersonen mensen met overgewicht in negatieve categorieën plaatsten, zo zouden ze bijvoorbeeld ‘lui’ en ‘slecht’ zijn. Vaak vormen we dus onbewust een negatief beeld over mensen met overgewicht: wees hier dus alert op als leerkracht. Zorgen uitspreken is belangrijk Het is belangrijk dat je zorgen over een kind met overgewicht als leerkracht bespreekt met de ouders en dus niet ontloopt. Veel leerkrachten vinden het lastig om gevoelige onderwerpen met ouders te bespreken, omdat je de ouders dan direct aanspreekt op hun manier van (op) voeden. Als je dit moeilijk vindt, kun je om raad vragen bij de intern begeleider. In overleg met hem of haar kan het kind eventueel ook in het zorgteam besproken worden. Bij het zorgteam kun je indien nodig leerlingen anoniem inbrengen en bespreken hoe je het overgewichtsprobleem het beste bij de ouders kunt aankaarten. Soms zijn de leerling en de thuissituatie al bekend bij het zorgteam. Dan is het zinvol om het gesprek met de ouders samen met de intern begeleider van de school aan te gaan. In het kader op pagina 20 vind je een stappenplan dat je kunt gebruiken ter ondersteuning in het gesprek met de ouders. Rekening houden met overgewicht Niet alle kinderen met overgewicht hebben last van hun gewicht. Betrek kinderen bij de eventuele aanpak. Als overgewicht de ontwikkeling van het kind belemmert, is het belangrijk dat

Evaluatie en verantwoording van conceptscholen

Voor ieder kind een ontwikkelprofiel

Zogeheten conceptscholen geven hun onderwijs op een andere manier vorm dan ‘gangbaar’ is. Hoe verantwoord je je als conceptschool naar de inspectie, je leerlingen en hun ouders? Kijken naar de vaardigheidsgroei van leerlingen. Spier ten Doesschate was tot voor kort trainer/ consultant bij APS Rachel van Vugt is trainer/consultant bij APS

cholen die onderwijs op een andere dan de ‘gangbare’ manier vormgeven, hebben vaak moeite met de wijze waarop de inspectie hun onderwijs beoordeelt. Zogeheten conceptscholen vinden dat er door de nadruk op opbrengstgericht werken geen recht wordt gedaan aan hun toegevoegde waarde. Er is geen sprake van dat ze zich niet willen verantwoorden, en ook niet dat ze rekenen en taal niet heel erg belangrijk vinden. Maar ze willen zich op een andere manier verantwoorden: kijken naar de vaardigheidsgroei van leerlingen, die op een profielkaart vastleggen en daarmee een ontwikkelprofiel voorspellen. Dat gebruiken ze voor verantwoording naar de inspectie, maar ook voor verantwoording naar leerlingen en ouders. In dit artikel worden twee scholen belicht die dat verantwoorden op een bijzondere manier doen. Het gaat hier om de volgende conceptscholen: Het Plein in Rotterdam Bij Het Plein wordt gewerkt volgens het concept Ontwikkelingsgericht Onderwijs (OGO). Het Plein kent een echte Rotterdamse binnenstadpopulatie. Voor meer informatie over de uitgangspunten van de school: www.bshetplein.nl De Klokbeker in Zwolle Bij De Klokbeker wordt gewerkt volgens het concept Natuurlijk Leren. De Klokbeker kent een zeer gemengde populatie. Voor meer informatie over de uitgangspunten van de school: www.klokbeker.nl Beoordeling van de inspectie Het Plein werd in november 2011 het afgelopen schooljaar opgeschrikt doordat de inspectie ze met ‘een zwak’ beoordeelde. Het team had al langer de gedachte: wat hebben we aan al die toetsgegevens? Doen we dat alleen omdat het moet van de inspectie? Het gesprek over het toetsen van kinderen op zoveel momenten was

JSW 9 mei 2014

een terugkerend agendapunt op de teamvergadering: ‘Moeten we dat willen in een school als de onze, als we kinderen in hun brede ontwikkeling willen volgen?’ Maar, nu de inspectie toch meekeek ontstond de houding: als we al die toetsen nu toch afnemen, laten we het dan zo aanpakken dat het past bij onze manier van werken en er zo mee werken dat het meerwaarde voor de kinderen en voor ons heeft! Loes Viset, locatiedirecteur van Het Plein: ‘Nadat de inspectie was geweest en de school als zwak beoordeeld had, heb ik even de gedachte gehad om het erbij te laten. “Moeten we dan toch ons OGO-concept loslaten en weer methodisch gaan werken?” Die gedachte werd opgevolgd door: “We gaan iets doen waardoor de scores hoger worden”. Maar ook dat voelde niet goed voor mijn team en mij. Ten slotte ontstond een meer strijdbare houding waarbinnen we aantonen dat we uit de kinderen halen wat erin zit. De waarden van ons concept zijn ons uitgangspunt, we kijken waar we kansen laten liggen.’ Vanuit die stand ontstond het plan om kinderen met zichzelf te gaan vergelijken en niet met een standaard Nederlands gemiddelde. Ook De Klokbeker had te maken met dreiging van een lage beoordeling door de inspectie. Scholen met vernieuwende concepten merken vaak dat ze leerlingen aantrekken, die extra aandacht nodig hebben. De Klokbeker kan dan ook aantonen dat het aantal leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften op de school, met het verstrijken van de jaren, is toegenomen. Toch heeft de school weinig leerlingen met een rugzak. Hans Veldsink, voormalig directeur van De Klokbeker; momenteel onderwijsadviseur bij Vivente (bestuur van De Klokbeker), redeneert: ‘Rugzakken krijg je op basis van handelingsverlegenheid van leerkrachten. Aangezien wij erg geïnvesteerd hebben in het professionele handelen van onze leerkrachten, hebben wij relatief

Professionalisering

Intrinsieke motivatie: zo zit het in elkaar

Wanneer werken complimenten? Bij het leren van nieuwe dingen blijven sommige leerlingen bijna oneindig oefenen. Anderen gooien snel de handdoek in de ring. Voor leerkrachten zijn kinderen zonder doorzettingsvermogen erg frustrerend. Maar dat doorzettingsvermogen wordt beter als kinderen leren hoe het in hun hoofd werkt. Yvonne van de Ven is eigenaar van het bedrijf BreinWijs en werkt samen met Mindsetworks (yvonne@breinwijs.net)

en wijdverspreid denkbeeld is dat intelligentie is aangeboren. Dat beeld klopt echter niet, de hersenontwikkeling (en dus intelligent gedrag) hangt sterk af van de mate van omgevingsstimulatie en leerkansen. Feuerstein (1993) geeft aan dat een gebrek aan vroege stimulans op het niveau wat aansluit bij het kind (gemedieerde leerervaring) leidt tot verminderde cognitieve ontwikkeling. Dit is echter omkeerbaar en dat betekent dat ook door latere stimulatie de ontwikkeling van de hersenen alsnog kan plaatsvinden. Ook de Nederlandse hersenwetenschapper en neuropsycholoog Jelle Jolles zegt ‘een langzaam groeiende boom kan uiteindelijk de grootste worden’ (Jolles, 2010). Ontwikkeling van intelligentie Bij de geboorte kunnen kinderen bijna niks. Ze moeten nog leren lopen en praten en nog veel meer. Eigenlijk raar dus, als een kind op een

Wat gebeurt er in de hersenen? Een ander woord voor hersencel is ‘neuron’. Bij gebruik van de hersenen (dus onder andere door te oefenen) gaan hersencellen ‘vuren’, dat betekent dat ze signalen aan elkaar doorgeven. Dat gebeurt doordat uitsteeksels aan de cel, dendrieten (ontvangers), een chemisch signaal ontvangen van synapsen (de zenders). Als er een signaal in de synaps is aangekomen, veroorzaakt dat een elektrisch signaal in de cel, dat via de eigen synaps weer doorgegeven wordt aan de dendriet van een andere ontvanger. Leren draait om het groeien van nieuwe dendrieten en dus nieuwe verbindingen in de hersenen. Neuronen die veel vuren, vormen meer verbindingen (dendrieten) en versterken nieuwe verbindingen. Daardoor gaat uitvoeren van cognitieve taken na oefening efficiënter: de taak kost minder tijd, mensen maken minder fouten en de taak vergt minder mentale inspanning. Wat maakt dat neuronen vuren? Experts hebben vastgesteld dat neuronen heel veel vuren terwijl kinderen interacteren met stimulerende objecten en mensen, nieuwe informatie leren, betekenis geven aan de informatie voor henzelf, nieuwe ideeën creëren en dingen met die nieuwe ideeën doen (Cleeves Diamond, 2001).

JSW 9 mei 2014

dag denkt dat het niks kan! Het is ook opmerkelijk dat het ene kind op schaatsen staat en boos wordt omdat het valt, terwijl het andere lachend ‘mama, ik val steeds!’ roept en weer verder krabbelt. Professor Carol Dweck heeft ontdekt dat verschil in motivatie te maken heeft met de manier hoe iemand aankijkt tegen leren (Dweck,

Verwacht in JSW Speciale leerlingen toetsen Waarom zijn de ‘Toetsen speciale leerlingen’ (Cito) ontwikkeld, wat zijn de kenmerken van deze toetsen en welke informatie kun je uit de toetsen halen?

Integraal Kindcentrum

JSW informeert je over de laatste ontwikkelingen in het basisonderwijs en vertaalt deze naar de praktijk. Met iedere maand interessante vakinformatie, praktische tips, prikkelende columns, recensies en kant-en-klare lessen.

Een schoolportret: over het onderwijsconcept, de rol van de schoolleider en over de vraag hoe je met je team vormgeeft aan innovatief, maar vooral ook kwalitatief goed onderwijs.

Aansluiting PO-VO

Niet missen?

Wat kun je kinderen die het basisonderwijs verlaten meegeven naar het voortgezet onderwijs? Lees meer over doorgroeilessen, dingen achterlaten en ruimte maken voor iets nieuws.

Ontvangen jullie JSW wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een thuisabonnement voor slechts € 50,-. Kijk op: www.jsw-online.nl

Gereedschap

In de rubriek Gereedschap bespreekt Joop Stoeldraijer de twee nieuwste uitgaven voor aanvankelijk lezen: Veilig leren lezen Kim (Zwijsen) en Lijn 3 (Malmberg). © Malmberg

Proefabonnement JSW Ook leuk voor thuis! Nummer

Nummer

3, jaargan

2, jaarga

ng 98,

g 98, nov

oktober

2013

ember 201

Nummer 4, jaargan

g 98, december 2013

www .j sw -o n li n e Jeugd .n l w w w.j Vakblad invooSchool en Werel sw d het bas speciaal-o rnl onderw inison wijs, e.dernl ijs en opl Jeugd in eiding School en Wereld Vakblad voo ww w.j sw r het basi sonderw -on speciaal ijs, ond line .nl

3x voor €13,50*

erwijs en opleiding

Jeugd in Schoo l en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding

Abonnement stopt automatisch!

Meer dan

SchRoeokleennen me ou t p saLe r mesevan ste ders lezieSpecial Een go a r onbeg rd ed reigkheen id k twikke in Wer Een effectie

50% korting!

k ve instr len an ou Zoen uctie derbetro voa er je effectie idid eo make ve sa ede re kkenvhe mengwoer Zo krij n g ﬂ je e zich ng scoce Woordent op het ki iesgesp hct oo l en ore schataa leerpr Selectief mu kesn udker tism daces e metnsuc chtdoo en le rbre erbe ken inzicht verwerven hoeften in doorlopende lee rlijnen JSW13_1

192_TDS_

JSW13_128

5_TDS_nr3

kopie.indd

nr2 corr.i

ndd 1

26-09-13

JSW13_1317_TDS_nr4

.indd 1

* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2014

24-10-13 21-11-13 15:26

Meer weten? Ga naar www.jsw-online.nl of bel 088-2265243 50

JSW 9 mei 2014

12:21

11:57