Jsw 98-06 februari 2014

Nummer 6, jaargang 98, februari 2014

w ww.jsw -o n lin e .n l Jeugd in School en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding

Vroege start met Engels!

Effectieve onderwijstijdverlenging Seksuele opvoeding: do’s en don’ts Meer over handelingsgericht werken

colofon JSW Jeugd in School en Wereld Onafhankelijk vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding Jaargang 98, nummer 2/2014 ISSN 0165 – 6260 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2014 Redactieadres JSW Postbus 400 3800 AK Amersfoort [T] (033) 448 34 54 [F] (033) 448 39 99 [E] jsw@thiememeulenhoff.nl [I] www.jsw-online.nl Persberichten naar: jsw@thiememeulenhoff.nl Hoofdredacteur Iris van den Berg Bureau- en webredactie Evelien de Lange Redactie Tjalling Brouwer (redactievoorzitter), Martin Bootsma, Michelle Clement, Karen van Kooten, Mark van der Pol, Magda van der Wulp Medewerkers Gerard Dümmer, Vincent Klabbers, Marieke Baselmans, Bianca Pannekoek, Joop Stoeldraijer Abonnementenadministratie JSW Abonneeservice Postbus 2238 5600 CE Eindhoven [T] 088 2265 243 [E] jsw@mijntijdschrift.com Abonnementsprijzen Regulier abonnement: € 67,95 Studentenabonnement: € 36,50 Proefabonnement (3 nummers): € 13,50 Los nummer: € 10,Digitaal nummer: € 6,Digitaal proefabonnement: € 10,Digitaal abonnement: € 39,Extra thuisabonnement: € 50,Combi-abonnement JSW en HJK: € 105,Alle prijzen zijn incl. BTW en porti binnen Nederland. Woont u in het buitenland? Neem dan contact op met abonnementenbeheer. Abonnementen kunnen op elk gewenst moment ingaan.

Opzeggingen uiterlijk 1 maand voor het aflopen van het abonnements­jaar.

Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd.

Advertenties Recent BV Joop Slor (joop@recent.nl) Ray Aronds (ray@recent.nl) Postbus 17229 1001 JE Amsterdam [T] 020 3308998 Ontwerp lay-out en vormgeving FIZZ reclame + communicatie – Meppel Foto omslag Vincent van den Hoogen Fotografie Druk Ten Brink – Meppel Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

6 Vroege start met Engels Corien van Zweden

Engels leren vanaf groep 1 op de basisschool.

Tien jaar geleden leek het nog een utopie, maar inmiddels zijn al ruim 1000 van de 7000 Nederlandse basisscholen volop bezig met vroeg vreemdetalenonderwijs (vvto). En het aantal scholen dat meedoet, stijgt snel blijkt uit de cijfers van het Europees Platform.

12

Vragen over HGW (2) Simone van Dijk en Noëlle Pameijer

In deze serie van twee worden vragen uit de praktijk over HGW besproken, met zeven uitgangspunten als kapstok. In dit tweede deel komen de laatste drie uitgangspunten aan bod: positieve aspecten, constructieve samenwerking en systematiek.

Rubrieken Lezersactie 10 www.jsw 16 Uitgelicht 22 Praktijk 25 Schoolweek 30 Open boek 36 Van de stapel 39 Science in de basisschool 44 Gereedschap 46

Inhoudsopgave

Alle instructies in het Engels

18

Ankie Mantel

Veel leerkrachten in de onderbouw staan positief tegenover ‘early English’, maar zoeken naar de juiste manier van aanbieden. Moeten de lessen helemaal in het Engels worden gegeven?

32

Effectieve onderwijstijdverlenging Maria Jongsma en Jimke Nicolai

We doen ons best om binnen de mogelijkheden die we hebben leeropbrengsten zo optimaal mogelijk te maken. Dit artikel beschrijft het verlengde schooldagproject Levend Leren dat drie jaar geleden op zes basisscholen in de stad Groningen van start ging.

40

Seksuele opvoeding op school Channah Zwiep

Een kind dat grote fallussen tekent, zijn piemel laat zien, of vraagt hoe homo’s vrijen. Als leerkracht krijg je soms te maken met de seksuele ontwikkeling van kinderen. Hoe geef je als leerkracht en als school vorm aan seksuele opvoeding?

Voordeel voor abonnees 11 Cadeau bij een abonnement 29 Verwacht in JSW 50

JSW 6 februari 2014

5

Taal

Meertaligheid op basisscholen

Vroeg starten met Engels Engels leren vanaf groep 1 op de basisschool. Tien jaar geleden leek het nog een utopie, maar inmiddels zijn al ruim 1000 van de 7000 Nederlandse basisscholen volop bezig met vroeg vreemdetalenonderwijs (vvto). En het aantal scholen dat meedoet, stijgt snel blijkt uit de cijfers van het Europees Platform.

Corien van Zweden is freelance journalist en moeder van twee tto-leerlingen

Steeds meer basisscholen beginnen al in groep 1 met Engels

6

JSW 6 februari 2014

‘J

e geeft jonge kinderen de Engelse taal mee als een mooi cadeau’, vindt basisschooldirecteur Wil Fritz. ‘Het is bijzonder om te zien hoe makkelijk jonge kinderen zich een vreemde taal eigen maken. Het lijkt bijna vanzelf te gaan. Vooral kleuters vinden het geweldig om in aanraking te komen met een nieuwe taal. Apetrots zijn ze op hun eerste woordjes Engels.’

Wil Fritz begon in 2003 op zijn Rotterdamse basisschool als een van de eersten in Nederland te experimenteren met Engels vanaf groep 1. Inmiddels is Fritz directeur van de Edese Schoolvereniging. In samenwerking met de Christelijke Hogeschool Ede heeft hij ook op deze school vroeg Engels ingevoerd. Hij legt uit: ‘Het begint eenvoudig. In de kleutergroepen geven we niet echt les. Het gaat spelenderwijs. We spreken de kinderen gewoon een paar uur per week in het Engels aan. Op die manier is het helemaal niet belastend.’

Op de Edese Schoolvereniging is Engels in alle groepen twee uur per week de voertaal. Iedereen is eraan gewend en het loopt heel soepel, volgens Fritz. Hij zegt: ‘Kinderen zijn flexibel en kunnen probleemloos switchen van de ene taal naar de andere. Het is wel belangrijk om structuur aan te brengen. Er moet een duidelijk onderscheid zijn tussen de tijd waarin Nederlands de voertaal is en de tijd dat er Engels wordt gesproken. Op onze school is het helder: op het moment dat de vakleerkracht binnenkomt, is Engels de voertaal. Onze kinderen beseffen niet eens dat deze juf ook Nederlands kan spreken. Al je geen vakleerkracht hebt, kun je iets anders verzinnen om de overgang te mar-

keren. Bijvoorbeeld: wanneer de juf een bepaalde sjaal om doet, spreekt iedereen Engels. Ik ken ook een school waar Engels de voertaal is, zodra de kinderen door een plastic speelbuis heen zijn gekropen.’

Weerstanden Hoewel de ouders over het algemeen enthousiast zijn over vroeg Engels op de basisschool, zijn er ook tegenstanders. ‘Zeker in het begin was er wel weerstand’, zegt Fritz. ‘Mensen zijn bang dat het Nederlands vanwege alle aandacht voor het Engels in de verdrukking komt.

Inmiddels is aangetoond – ook in het buitenland – dat een vroege kennismaking met een vreemde taal geen negatief effect heeft op de kennis van de moedertaal (o.a. Flipp-onderzoek, 2012). Je stimuleert de taalgevoeligheid bij kinderen. Uit onderzoek blijkt dat juist taalzwakke kleuters er een significant voordeel bij hebben als ze vroeg met Engels in aanraking komen (Van Berkel, 2012). Een ander voordeel is dat allochtone en Nederlandse kinderen als het om het leren van Engels gaat dezelfde positie innemen. Die gelijkwaardigheid geeft zelfvertrouwen.’

Over weerstanden kan ook docent Tine Stegenga van de Christelijke Hogeschool Ede meepraten. Zij is verantwoordelijk voor het keurmerk TalenT dat in samenwerking met de Marnix Academie en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen is ontwikkeld. Het keurmerk wordt ver-

Passend onderwijs

Vragen over handelingsgericht werken (2)

Benut positieve aspecten In dit artikel worden vragen uit de praktijk belicht, met zeven uitgangspunten van HGW als kapstok. Een vorig artikel (JSW, januari 2014) ging over ‘doelgericht werken’, ‘wisselwerking/afstemming’, ‘onderwijsbehoeften’ en ‘de leerkracht doet ertoe’. Dit artikel gaat over de andere drie uitgangspunten van HGW: positieve aspecten, constructieve samenwerking en systematiek.

Simone van Dijk is als trainer, coach en onderwijsadviseur verbonden aan Inschool en OOG onderwijs en jeugd, en als docent aan de post-HBO-opleiding tot Intern Begeleider van de Inschool Academie Noëlle Pameijer is

‘V

raag tien leerkrachten handelingsgericht werken (HGW) te omschrijven en je krijgt tien verschillende antwoorden’, zo stelden we in het eerste gedeelte van deze HGW-serie. Om het geheugen op te frissen herhalen we de definitie die wij hanteren (Pameijer, e.a., 2009): HGW is een werkwijze waarbij het schoolteam werkt volgens zeven uitgangspunten. Het concretiseert passend onderwijs en doeltreffende leerbegeleiding, zodat je beter kunt omgaan met de overeenkomsten en verschillen in je groep. HGW beoogt de kwaliteit van het onderwijs en de begeleiding van alle leerlingen te verbeteren.

als school- en kinderpsycholoog werkzaam in samenwerkingsverband Annie M.G. Schmidt

Positieve aspecten HGW: aandacht voor positieve aspecten beschermt ons tegen een te negatief beeld van een situatie en biedt aanknopingspunten voor de aanpak.

‘Bij HGW mogen we alleen positieve dingen zeggen, hoe zit het dan met stoornissen?’

Dat een leerling ADHD heeft, is dat een bevestiging van dat ‘dit kind inderdaad druk is en dat er dus weinig aan te doen is’ of geeft het je juist houvast om je aanpak beter af te stemmen op wat dit kind nodig heeft om succesvol te leren?

Bij HGW is zo’n label een vertrekpunt. Je betrekt het bij het formuleren van hoge maar reële doelen en onderwijsbehoeften. Een label blijkt echter lang niet altijd nodig, want heel erg druk, impulsief en afleidbaar óf ADHD: de aanpak is in grote lijnen hetzelfde. Dat geldt ook voor ernstige lees-/rekenproblemen of dyslexie/dyscalculie.

Bovendien is dat wat deze leerlingen nodig hebben vaak goed voor meer leerlingen in de groep.

Blijf dus niet te lang hangen in de stoornis of wat het ergste probleem is (de vieze kleren van een leerling, dat ouders weer niet op gesprek zijn gekomen of dat de leerling vaak te laat komt?), maar zoek naar de kansen. Deze zijn hard

12

JSW 6 februari 2014

Human Touch Photo

Taal

Alle instructies in het Engels

Engels als voertaal Veel leerkrachten in de onderbouw staan positief tegenover ‘early English’, maar zoeken naar de juiste manier van aanbieden. Moeten de lessen helemaal in het Engels gegeven worden?

Ankie Mantel is docent Engels op Pabo Haarlem en medewerker van de kenniskring Taaldidactiek van Hogeschool Inholland

De spontaniteit van kinderen bevordert hun spreekdurf

18

JSW 6 februari 2014

O

p steeds meer basisscholen wordt Engels aan jonge kinderen gegeven. Bijna een op de zeven basisscholen geeft nu Engels aan vierjarige kleuters (www.europeesplatform.nl/vvto/ scholen). Het imitatievermogen van jonge kinderen is groot, waardoor de Engelse klanken feilloos worden nagebootst en kinderen zich zonder enige moeite de uitspraak van een native speaker eigen kunnen maken. Door hun spontaniteit zijn kinderen vaak niet bang om fouten te maken, wat de spreekdurf bevordert. Door een nieuwsgierigheid naar klanken en woorden van een taal die anders klinkt, zuigen ze het Engels op.

Veel leerkrachten in de onderbouw van de basisschool staan positief tegenover ‘early English’, maar zoeken nog naar de juiste manier van aanbieden. Een speelse aanpak met taalspelletjes, liedjes en drama-activiteiten rondom thema’s spreekt aan, maar of de lessen helemaal in het Engels gegeven moeten worden, daar zijn veel leerkrachten nog niet over uit. Volgens de opvatting van immersion, oftewel onderdompeling, worden álle instructies in het Engels gegeven, omdat dit het grootste leereffect heeft.

Spelenderwijs Juf Liesbeth en juf Marleen geven hun lessen Engels bij de kleuters helemaal in het Engels.

Juf Liesbeth opent de kringactiviteit: ‘Do you remember the song The Wheels on the bus?’

Zonder aarzelen wordt er massaal ‘yes’ geroepen. De leerkracht reageert: ‘OK, then we’ll sing it’. Meteen zetten 27 kinderen van 4 en 5 jaar oud het lied in en maken draaiende bewegingen met de armen als ze ‘the wheels on the bus go round and round’ zingen en staan ze op en gaan ze weer snel zitten bij de tekst ‘the people on the bus go up and down’. Een vierjarig jongetje dat net op school is, zingt nog niet alles mee maar imiteert vol enthousiasme de bewegingen van de andere kinderen.

Juf Marleen heeft een groot prentenboek met de titel Brown Bear meegenomen. ‘I’ve brought a

book with me today. The story is called Brown Bear, what do you see?’ De leerkracht maakt meteen met de wijsvinger een gebaar vanaf haar oog om de betekenis van ‘zien’ te ondersteunen. Ze toont de binnenkant van de omslag waar alle kleuren staan afgebeeld. Spontaan noemt een aantal kinderen al een kleur. Als de juf de kleuren rustig en met duidelijke articulatie één voor één noemt en aanwijst en telkens even pauzeert, beginnen kinderen al de woorden na te spreken. De klinker in ‘black’ wordt met een echte Engelse klank uitgesproken. Met belangstelling wordt geluisterd naar het verhaal en gekeken naar de platen als de juf in het Engels voorleest. Het woord ’Monkey’ levert wat hilariteit op bij een paar jongetjes. ‘Quiet, please’, maant de juf nadrukkelijk aan met de vinger op de lippen, om het verhaal te vervolgen. Na afloop worden gekleurde kaartjes uit een tas tevoorschijn gehaald. De juf begroet de kleuren met een wat ondeugende uitdrukking op haar gezicht: ‘Hello red!’ Kinderen groeten op dezelfde wijze de andere kleuren. Met name ‘Hello Yellow!’ wordt grappig gevonden. Enige kinderen spreken deze rijmende klanken spontaan nog eens extra uit. Ondertussen krijgt Noortje de goedkeuring om naar het toilet te gaan: ’You can go to the toilet’. De leerkracht vervolgt de les met opdrachten als ‘pick up the blue card’ en ‘raise your card if you hear your colour’, waarbij ze steeds de handelingen zelf voordoet. Als een kind het niet helemaal begrijpt, zegt ze: ‘Noortje may help Lianne to pick up the yellow card’ en als dit met succes is voltooid, prijst ze beide kinderen met ‘good girls’, ‘well done’ en ‘Thank you Noortje, for helping Lianne’.

Onderdompelen Veel leerkrachten twijfelen of de kinderen het Engels wel begrijpen als Engels de voertaal is tijdens de les. De instructies worden dan in het Nederlands gegeven, waarna een Engels liedje

Tussen en na schooltijd werken aan ontwikkeling

Effectieve onderwijstijdverlenging We doen ons best om binnen de mogelijkheden die we hebben leeropbrengsten zo optimaal mogelijk te maken. Dit artikel beschrijft het verlengde schooldagproject Levend Leren dat drie jaar geleden op zes basisscholen in de stad Groningen van start ging.

Maria Jongsma werkt als interim-/projectmanager en onderzoeker in kinderopvang en onderwijs. Sinds 2000 werkt zij samen met partners in Vyvoj (www.vyvoj.nl), een organisatie die staat voor onderzoeken, opleiden en vernieuwen in de kinderopvang Jimke Nicolai ontwerpt en onderzoekt onderwijs voor Bureau voor Levend Leren (www.levendleren.nl).

Dit bureau ondersteunt scholen en organisaties bij de ontwikkeling van zowel het formele als niet-formele leren

32

JSW 6 februari 2014

‘V

ergroten van de leeropbrengst van kinderen die onderpresteren van drie basisscholen uit de groepen 6, 7 en 8 in Groningen en het verbeteren van de overgang van deze kinderen van basisschool naar voortgezet onderwijs, zodanig dat de aanwezige talenten bij de kinderen beter worden benut’. Dat was het doel van het verlengde schooldagproject Levend Leren. In Groningen werd een curriculum ontwikkeld rond achttien thema’s over beroepen. Uitgangspunt daarbij was ‘levend leren’. Het project, waaraan zes scholen deelnemen, laat na drie jaar goede resultaten zien.

Kinderen die hebben meegedaan raken gemotiveerd en krijgen meer zelfvertrouwen. Naast deze subjectieve positieve ervaringen, is ook te zien dat hun leerprestaties vooruitgaan.

Kern van het project Twaalf uur, middagpauze, bijna de helft van de kinderen van de projectgroep gaat naar ‘hun’ Verlengde School Dag (VSD) lokaal.

Ze eten hun broodje, babbelen met de leeftijdgenootjes uit andere groepen, die zo direct ook aan de slag gaan met het thema ‘werken in de bouw’. Vandaag gaan ze verder met het maken van een bekisting voor een betontegel. Er is een bouwbeschrijving en bouwtekening aanwezig en overmorgen wordt er beton gestort. Dat steekt wel nauw: je mag geen fouten maken en moet zorgvuldig meten en aflezen. Alle tegels zullen over twee weken samen een plek krijgen in de schooltuintjes van de school.

Bij alle thema’s die we binnen het verlengde schooldagprogramma uitvoeren zorgen we voor betekenisvolle leeractiviteiten. Het leren

heeft een intrinsieke waarde. Niet alleen voor het kind, maar ook voor de groep waarin dat leren plaatsvindt. Het impliceert dat er aandacht is voor het motief om te leren. Het project biedt de kinderen persoonlijk en de groep als geheel een zinvol perspectief waar ze naartoe kunnen werken.

Ieder kind levert een bijdrage aan het gezamenlijke doel. Om te laten zien hoe we werken geven we een voorbeeld: werken in een restaurant. De kinderen leren binnen dat thema een heus diner te koken.

Van amuse tot dessert. Ze leren een koksmuts op maat te maken. En ook waarom de kok eigenlijk zo’n muts draagt. Er moeten tafels worden gedekt, servetten gevouwen, boodschappen worden gedaan of menukaarten gemaakt en er moet worden gekookt. Bij al die activiteiten komt veel rekenwerk kijken: ingrediënten afwegen en verhoudingen uitrekenen, de maat van je hoofd opmeten, de prijzen van boodschappen en gerechten berekenen. Om de gerechten niet te laten mislukken, moet je de recepten heel goed lezen. Je leert bovendien hoe je hygiënisch werkt in de keuken. We overleggen met de kinderen wie wat gaat doen. Daar spelen persoonlijke voorkeuren en kwaliteiten een rol. De ene leerling wil graag opdienen, de ander kokkerelt liever, en weer anderen zorgen ervoor dat alles er tiptop uitziet! In een ‘vergadering’ bespreken we dat met elkaar.

Ieder kind levert zijn bijdrage om op de laatste bijeenkomst van het thema het restaurant echt te kunnen laten draaien.

Oriëntatie op mens en wereld

Seksuele opvoeding op school

Maak er (g)een punt van!

Een kind dat grote fallussen tekent, zijn piemel laat zien, of vraagt hoe homo’s vrijen. Als leerkracht krijg je soms te maken met de seksuele ontwikkeling van kinderen. Dit vraagt om heel praktische handvatten voor pedagogische begeleiding.

Hoe geef je als leerkracht en als school vorm aan seksuele opvoeding?

Channah Zwiep (www.kind-enzo.nl) is gespecialiseerd in seksuele opvoeding van jonge kinderen. Zij ontwikkelt trainingen en ouderavonden en is als docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam

T

oen ik enkele jaren geleden een ouderavond op de basisschool van mijn dochter bijwoonde, vroeg de leerkracht onze mening over seksuele voorlichting op school. Ruim driekwart van de aanwezige ouders reageerde ontsteld dat hun kind daaraan ‘nog helemaal niet toe was’. Het initiatief van de leerkracht van groep 8 stierf hiermee een zachte dood.

Seksuele voorlichting en vorming – of breder: seksuele opvoeding – ligt op zijn zachtst gezegd gevoelig bij ouders. Dit maakte het tot vorig jaar voor scholen lastig om hieraan vorm te geven. Sinds januari 2013 zijn de thema’s relationele en seksuele vorming echter verplicht opgenomen in het curriculum (kerndoel 38) van basisscholen. Dit ging niet zonder slag of stoot.

Zo leidde het afgelopen najaar nog tot commotie rondom het Schooltv-programma Dokter Corrie (www.schooltv.nl/weekjournaal/3960153/ dokter-corrie), waarbij een collectief van verontruste ouders zelfs een online petitie tegen het programma startte (www.stopdoktercorrie.nl).

Seksuele gezondheid De onrust bij ouders strookt niet met de realiteit.

Kinderen hebben vanaf de geboorte een seksuele ontwikkeling. Zij zijn nieuwsgierig naar seksualiteit in brede zin en verkennen bijvoorbeeld hun eigen lichaam en dat van anderen. Ook ontdekken zij seksualiteit door vragen te stellen en via seksueel getint gedrag. Volwassenen die met kinderen werken, merken regelmatig op dat zij seksualiteit verkennen via spelletjes als ‘jongens zoenen’, elkaars broek naar beneden trekken of ‘wiebelen’ op het klimrek (De Graaf, 2013; Schilperoord, 2010; Zwiep, 2008).

40

JSW 6 februari 2014

De seksuele ontwikkeling is van belang voor later. Kinderen leren zo seksualiteit een plek te geven in hun leven. Met name positieve ervaringen dragen bij aan een seksuele gezondheid.

Dit betekent dat iemand fysiek, mentaal en emotioneel seksualiteit op een prettige manier kan beleven (World Health Organisation, 2002). Hiervoor is het noodzakelijk dat iemand weet hoe zijn lichaam werkt, zijn behoeftes en verlangens kent (en die van een eventuele partner), deze respecteert en op een positieve manier kan genieten van seksualiteit.

Kinderen moeten binnen hun seksuele ontwikkeling kennis en vaardigheden opdoen, zoals leren een eigen mening te vormen en wensen en grenzen te leren herkennen en stellen. De seksuele ontwikkeling maakt deel uit van de sociaal-emotionele ontwikkeling. Kinderen leren het best door gewoon ‘mee te draaien’ in een groep. Volwassenen kunnen kinderen hierbij ondersteunen.

Een seksuele ontwikkeling vraagt dan ook om seksuele opvoeding. Dit is in eerste instantie de taak van ouders. Veel ouders stellen de seksuele opvoeding echter uit (De Graaf, 2013; Zwiep, 2008). Ook de school heeft de verplichting bij te dragen aan de seksuele gezondheid.

Seksuele opvoeding Sinds 2012 is Relationele en Seksuele vorming (R&S) opgenomen in het curriculum van het basisonderwijs in kerndoel 38. Het doel van de

Verwacht in JSW Special: Eigenaarschap

Special

Op steeds meer scholen wordt aan leerlingen de regie gegeven over hoe en wat ze leren en reflecteren leerlingen zelf over hun ontwikkeling. Hoe geef je eigenaarschap in de praktijk vorm?

Continu verbeteren

JSW informeert je over de laatste ontwikkelingen in het basis­onderwijs en vertaalt deze naar de praktijk. Met iedere maand interessante vakinformatie, praktische tips, prikkelende columns, recensies en kant-en-klare lessen.

Basisschool Het Hoge werkt volgens de werkwijze Continu verbeteren van Jay Marino. Het is een positieve visie: alle mensen willen groeien en iets bereiken als ze er zelf over kunnen beslissen.

Werken met groepsplannen

Niet missen?

Welke problemen ondervinden leerkrachten in de praktijk bij het werken met groepsplannen en op welke wijze kan voor die problemen een oplossing worden gevonden?

Ontvangen jullie JSW wel op school, maar mis je het blad vaak? Neem dan een thuisabonnement voor slechts € 50,-.

Kijk op: www.jsw-online.nl

Zuurstofmeting

In deze aflevering van ‘Science in de basisschool’ lees je hoe je kinderen zelf onderzoek kunt laten doen naar de hoeveelheid zuurstof in en om het klaslokaal. © Vincent Klabbers.

Staafdiagram Zuurstof.

Proefabonnement JSW Ook leuk voor thuis!

Nummer

Nummer

3, jaargan

2, jaarga

ng 98,

g 98, nov

oktober

2013

ember 201

3

Nummer 4, jaargan

g 98, december 2013

www .j sw -o n li n e Jeugd .n l w w w.j Vakblad invooSchool en Werel sw d het bas speciaal-o rnl onderw inison wijs, e.dernl ijs en opl Jeugd in eiding School en Wereld Vakblad voo ww w.j sw r het basi sonderw -on speciaal ijs, ond line .nl

3x voor €13,50*

erwijs en opleiding

Jeugd in Schoo l en Wereld Vakblad voor het basisonderwijs, speciaal onderwijs en opleiding

Abonnement stopt automatisch!

Meer dan

SchRoeokleennen me ou t p saLe r mesevan ste ders lezieSpecial Een go a r onbeg rd ed reigkheen id k twikke in Wer Een effectie

50% korting!

k ve instr len an ou Zoen uctie derbetro voa er je effectie idid eo make ve sa ede re kkenvhe mengwoer Zo krij n g fl je e zich ng scoce Woordent op het ki iesgesp hct oo l en ore schataa leerpr Selectief mu kesn udker tism daces e metnsuc chtdoo en le rbre erbe ken inzicht verwerven hoeften in doorlopende lee rlijnen JSW13_1

192_TDS_

JSW13_128

5_TDS_nr3

kopie.indd

nr2 corr.i

ndd 1

1

26-09-13

JSW13_1317_TDS_nr4

.indd 1

* De vermelde abonnementsprijzen zijn geldig t/m augustus 2014

24-10-13 21-11-13 15:26

Meer weten? Ga naar www.jsw-online.nl of bel 088-2265243 50

JSW 6 februari 2014

12:21

11:57