Een gebrek aan vitaliteit en dadendrang kon de jonge August Vermeylen nooit verweten worden. Illustratief voor diens sturm-unddrang is onderstaand fragment uit de eerste jaargang van Van Nu en Straks: ‘Die tijd dien wij meêleven is schikkelijk en schoon. O raadselig ingewikkelde, bonte, aanlokkelende absurditeit, paroxysme, val & oprijzing van rassen & maatschappijen, alles weer omgewoeld, alle begrip opnieuw gepooteld & betwist, ‘k voel heel dat leven door mijn geest kloppen…’

Niets minder dan een radicale en diepgaande omwenteling van alle waarden met de kracht van een vulkaanuitbarsting had hij voor ogen. Vermeylen stond zeker niet alleen in dit streven. Idealisten zonder een strak afgelijnd plan waren het, vaak afkomstig uit de bourgeoisie van Brussel en omgeving. Studenten en kunstenaars die dweepten met Nietzsche, Stirner en Kropotkin, en zichzelf als adepten van het anarchisme bestempelden. Niet het anarchisme van de terreur, maar een aaibare intellectueel-artistieke variant. In zijn nieuwe boek Zwart Licht neemt Eric Min ons mee op een fascinerende reis door dit artistiek-anarchistische milieu van België rond 1900.

Eric Min staat terecht bekend als een vooraanstaand auteur en deskundige op het gebied van de Belgische artistieke wereld uit die tijden en laat met dit werk opnieuw zijn talent als chroniqueur van de Belgische kunstscene zien. Met zijn biografieën over James Ensor, Rik Wouters en Henri Evenepoel en zijn stadsbiografie over Brussel heeft hij zijn expertise op het gebied van de Belgische kunstscene uit die tijd al bewezen. Protagonisten uit het nieuwe boek zoals Reclus en Mesnil kwamen in deze boeken reeds aan bod en het stond dus in de sterren geschreven dat Min zich nog eens zou wagen aan een boek over deze bourgeois-bohèmes. Min onthult in dit boek hoe deze intellectuele anarchisten, zoals Élisée Reclus, Jacques Mesnil, August Vermeylen, en vele anderen, hun libertaire gedachtegoed verspreidden vanuit hun studeerkamers en ateliers. Ze stuurden kunstwerken, pamfletten en tijdschriften de wereld in en richtten communes op terwijl ze wachtten op de revolutie. Ondanks dat ze vaak geassocieerd werden met terreur, kozen de meeste anarchisten voor intellectuele arbeid en waren ze niet geneigd tot gewelddadige acties.

Deze generatie intellectuelen en artiesten die rond 1900 leefde, was getuige van een kantelpunt in de wereldgeschiedenis. Zowel op politiek, economisch en wetenschappelijk vlak als in de beeldende kunst en literatuur was er sprake van een stroomversnelling. Het deed hen dromen van een nieuwe samenleving gebaseerd op gelijkheid, rechtvaardigheid en vrijheid. Ze geloofden stellig dat de revolutie nabij was, niet alleen in steden als Parijs of Moskou, maar ook in België. De idealen die deze anarchisten voorstonden, - vrije liefde, veganisme en ecobewustzijn -, zijn tegenwoordig grotendeels ingeburgerd, wat bewijst dat ze hun tijd vooruit waren. Min laat niet na onder de aandacht te brengen dat zelfs Théo van Rysselberghe en Karel van de Woestijne anarchistische sympathieën koesterden. Verder toont hij de gedrevenheid van de Antwerpse bende van De Kapel en de pioniers die communes stichtten in de groene rand van Brussel. Hij schuwt ook niet de minder fraaie kanten te laten zien van deze beeldenstormers. Vaak blinken ze uit in hoogdravendheid en als er vrouwelijk schoon passeert, worden de egalitaire principes al snel overboord gegooid. Verdienstelijk is ook dat Min aandacht heeft voor de vrouwen binnen de anarchistische beweging zoals Alexandra David-Néel en Clara Koettlitz.

Bij de uiteenzetting van de relatie tussen Jacques Mesnil en August Vermeylen vertrekt Min vooral van het leven van Mesnil. Daar valt wel wat voor te zeggen. Vermeylen zei de anarchistische principes al snel vaarwel en wanneer deze in 1897 besloot in het huwelijk te treden met Gabrielle Brouhon beschouwde Mesnil dat als een verraad aan de anarchistische principes. Mesnil daarentegen heeft zijn ganse leven het zwart licht uitgedragen.

Zwart licht is een rijk geïllustreerd boek dat de lezers meeneemt op een boeiende reis door de anarchistische beweging in België en is een nieuwe toevoeging aan het reeds indrukwekkende oeuvre van Eric Min. Wederom toont hij zijn diepgaande kennis van het intellectuele en artistieke landschap van België aan het einde van de 19e eeuw. Zijn diepgravende onderzoek en begrip van deze levendige periode en zijn complexe web van personages zijn prijzenswaardig en werpen licht op hun levens en verbindingen. Hoogst aanbevelenswaardig. Laat het zwart licht schijnen.

Tom Cools

Eric Min, Zwart licht. Anarchisten in België rond 1900, Uitgeverij Pelckmans, 2023

4 X ERIC MIN

Met Zwart licht is Eric Min niet aan zijn proefstuk toe. Uit diens ondertussen indrukwekkende oeuvre lichten we vier boeken uit.

James Ensor. Een biografie (2008)

In zijn levendige stijl schetst Eric Min het leven van een van onze grootste schilders en diens ademloze epoque. Les XX, Rik Wouters, Nolde en Kandinsky, Léon Spillaert en August Vermeylen passeren allen de revue. In december wordt deze biografie opnieuw uitgegeven.

Rik Wouters. Een biografie (2011)

Puttend uit de memoires en brieven van Nel, vrouw en muze van Rik Wouters, maar met genoeg ruimte voor tegenstemmen zoals deze van Theo Blickx, Jan van Nijlen en Karel van de Woestijne brengt Eric Min het relaas van deze veel te jong gestorven kunstenaar.

De eeuw van Brussel. Biografie van een wereldstad 1850-1914 (2013)

Eric Min leidt ons door het artistieke Brussel van de belle époque. Opmerkelijk veel Franse coryfeeën - Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Hugo en Rodin -vinden hun weg naar onze enige wereldstad. Maar ook Horta, van de Velde, Vermeylen en les XX maken er het mooie weer. Het boek werd in 2014 genomineerd voor de AKO-literatuurprijs.

Gare du Nord. Belgische en Nederlandse kunstenaars in Parijs (2021)

Een eeuw lang voelden kunstenaars uit de Lage Landen zich aangetrokken tot Parijs, het culturele mekka van de wereld. Rops, Van Gogh, Verhaeren, Mondriaan, Masereel en Maigret, allen vonden ze de weg naar de lichtstad.

Tom Cools