Verrekijkers 21

December 2012 # 4 − jaargang VI − www.verrekijkers.org

Verrekijkers jouw focus op de wereld!

Over duurzaamheid Think global, Act local De transitiebeweging in actie

De echte verandering begint bij Act4Change

Inhoudstafel

Inhoudstafel 3 Voorwoord: Let’s be creative

Hoofdredactie

4 Dossier: ‘Klimaat is hét thema van de toekomst’

Laurie Gadeyne

8 Organisatie in de kijker: De echte verandering begint bij Act4Change 10 campus zuid: Tweede editie van “Campus Zuid” in Antwerpen 11 Fotoreportage: Een rendez-vous met bio?

14 Stem van de Student: Antwerpse studenten over duurzaamheid 16 Debat: ’t stad moet veranderen 18 De wereld anders bekeken: Russische studente doorbreekt stereotypen over haar land 21 interview: ‘Eet elke dag met vrienden’ 23 Dossier: Duurzame landbouw als antwoord op wereldwijde crisis 26 Dossier: Think global, Act local 28 Cultuur: ‘Nu is er oorlog om olie, later om water’ 32 Cultuuragenda: uit met Verrekijkers 35 Recept: Zeewier… een bron van vitaminen!

2

Verrekijkers

Redactie Margot Cassiers, Lore Claes, Jasmine Coppens, Fien Hiel, Charlotte Lievens, Eliane Maes, Bruno Morez, Dries Rombouts, Katerina Rossolovich, Lubumbe Van De Velde, Janus Verrelst, Annelies Vertommen

Lay-out Wouter Moons, Lore Motten

Werkten mee Christophe Luts, Hanne Nieberding, Ana Tiberiu, Caffe Vita, Lieve Blancquaert

Verantwoordelijke uitgever Janus Verrelst Prinsstraat 13 - 2000 Antwerpen

Met de steun van

Voorwoord

Tekst: Laurie Gadeyne

Let’s be creative Een ezel stoot zich geen twee keer aan dezelfde steen, denk je. Niet zo voor de wereldleiders op de afgelopen klimaattop in Doha. Na de drie vorige edities, liep ook deze top af op een sisser. Elke keer roepen wetenschappers en opiniemakers harder. Maar politieke leiders kijken de andere kant op, en landen als Canada en Rusland verkennen driftig verder de ijszee op zoek naar olie of nieuwe vaarroutes.

Wie denkt dat het toch geen vaartje loopt met de klimaatverandering, houdt zichzelf een illusie voor. ‘Klimaat is hét thema dat in alle toekomstscenario's overduidelijk naar voor komt. Alle vooruitgang die gemaakt kan worden, kan teniet gedaan worden door klimaatverandering’, vertelt Bogdan Vanden Berghe van 11.11.11. op p. 4. Het klimaat eist nu al elk jaar 300.000 slachtoffers. Dat maakt de mislukking van de klimaattop in Doha bijna misdadig.

Het is natuurlijk heel makkelijk om af te geven op politici, terwijl we zelf in de auto sjezen naar de bakker een kilometer verderop (binnenkort perfect mogelijk in de binnenstad! #DeWever). Wanneer we toch maar de goedkope Zuid-Afrikaanse appeltjes kopen in plaats van de duurdere Haspengouwse Jonagolds. Ondanks alle doemscenario’s over de klimaatveranderingen, staan we niet op de barricades. Waarom kunnen we niet even kwaad zijn als het gaat over onze planeet dan wanneer het gaat over onze portemonnee?

Pascal Cools van Flanders DC, de Vlaamse organisatie voor ondernemingscreativiteit, zei het al in De Standaard: ‘Alles verandert voortdurend. Het klimaat, de economie, maar ook hoe we met elkaar samenleven. Die veranderingen vragen om creativiteit en nieuwe ideeën, want qua productiviteit zitten we aan ons plafond. Creativiteit wordt een must.’

In deze Verrekijkers lees je allerlei creatieve verhalen.

Over inventieve Boechoutenaars die samen iets aan de klimaatverandering doen, hoe klein ook (p. 26). Over boeren die hun producten direct verkopen aan mensen uit de buurt om hun uurloon van vier euro op te krikken (p. 23).

Over “Low Impact Man” Steven Vromman die zich voornam zijn ecologische voetafdruk zo klein mogelijk te houden, met eenvoudige tips voor studenten (p. 21). Over hippe en gezellige ecorestaurantjes in Antwerpen (p. 11). En meer!

Ik hoop dat al die verrassende verhalen je inspireren en dat je in het nieuwe jaar weer grenzen verlegt. Laat creativiteit je motto zijn in 2013!

Verrekijkers

3

Dossier

Tekst: Margot Cassiers — Foto's: Christophe Luts

‘Klimaat is hét thema van de toekomst’ Bogdan Vanden Berghe over ontwikkelingsssamenwerking (deel 2 van 4)

H

oe zal ontwikkelingssamenwerking de komende jaren evolueren? Die vraag is te interessant om in één artikel te beantwoorden. Om die reden laat Verrekijkers vier nummers op rij een deskundige aan het woord.

Voor het tweede interview uit de reeks sprak Verrekijkers met Bogdan Vanden Berghe. De Algemeen Secretaris van 11.11.11 werd de afgelopen jaren het gezicht van ontwikkelingssamenwerking in Vlaanderen. Wanneer we met Vanden Berghe afspreken, komt hij net van de VRT-gebouwen in Brussel. ’s Ochtends raakte bekend dat de federale overheid flink zal snoeien in het budget voor ontwikkelingssamenwerking.

Vanden Berghe: Er werd gezegd dat alle uitgaven waarvoor op 11 oktober 2012 geen beslissing was genomen, geschrapt zullen worden. Dat heeft ook betrekking op de bilaterale programma’s. Bepaalde projecten van ngo’s in landen als Syrië, Senegal en Congo worden stopgezet. Zo ook voor de multilaterale bijdragen aan bijvoorbeeld het Wereldvoedselprogramma, ook in een aantal erg arme landen. Over de hele lijn wordt alles stopgezet dat niet beslist werd voor half oktober.

Volgens onze berekeningen gaat het daarbij om 30 procent van het budget voor ontwikkelingssamenwerking, of 420 miljoen euro.

Als je dat incalculeert, zullen we in 2012 eindigen op 0,43 à 0,44 procent van het totale federale budget, in plaats van de 0,53% die we voorzien hadden.

Zullen de gevolgen daarvan meteen voelbaar zijn ter plaatse?

Vanden Berghe: Absoluut. Alle projecten die ik net heb opgenoemd, de ngo’s, de bilaterale en de multilaterale donoren, zijn projecten

4

Verrekijkers

die lopen. In de vorige besparingsronde is het al voorgevallen dat een lopend project van 11.11.11 werd stopgezet en dat we alles zelf moesten financieren. Bijvoorbeeld bij de ondersteuning van de verkiezingen in Congo. Gelukkig hebben we een stuk reserve om dat soort zaken op te vangen, maar voor veel andere ngo’s zal dat echt een probleem vormen. Die ngo’s zijn trouwens nog het minst van onze zorgen: voor de mensen ter plaatse zal plots alle hulp worden stopgezet en dat is echt dramatisch.

Helaas zie je ook hier weer dat de economische crisis, die niet veroorzaakt is door het Zuiden, wordt afgerekend aan de arme staten. Dat vind ik nog steeds onrechtvaardig en wraakroepend.

Ik denk dat een regering, of dat nu op nationaal of op Europees niveau is, altijd een blik op het buitenland moet richten. Internationale solidariteit hoort daar fundamenteel bij. Je helemaal terugtrekken en bezuinigen op datgene waarmee je op korte termijn weinig stemmen verliest, is kortzichtig en maakt van jezelf niet meteen een aantrekkelijke speler op wereldniveau.

In het eerste interview van d e ze r e e k s ze i j o u r n a l i s t e Olivia Rutazibwa het volgende: “Ontwikkelingshulp is een machtsinstrument van het Westen.” Zij stelt dat het Westen, door geld te geven aan het Zuiden een afhankelijkheidsrelatie creëert en politieke ruimte inneemt van de lokale

‘Alle vooruitgang kan teniet gedaan worden door klimaatverandering.’ » Bogdan Vanden Berghe Ook in Nederland werd beslist om het budget voor ontwikkelingssamenwerking met een miljard te verkleinen. Hoe ziet de toekomst eruit voor de financiële steun aan het Zuiden?

De financiële stromen staan onder druk door de economische crisis.

macht. Ze voegde daaraan toe dat ngo’s zouden moeten inzien dat zij dit systeem mee in stand houden.

Wat vindt u van die uitspraak?

Vanden Berghe: Ik vind die ongenuanceerd, al zit er een kern van waarheid in. Je kan nooit alle ngo’s en alle landen op één hoop gooien.

Dossier

Maar ik zie goed genoeg dat een aantal regeringen eerder verantwoording afleggen aan hun donoren, dan aan hun eigen bevolking.

Omgekeerd steunt 11.11.11 groepen in het Zuiden die net hun regering ter verantwoording roepen.

Ontwikkelingssamenwerking is politiek. De Chinezen zeggen heel duidelijk: “wij willen grondstoffen en in ruil krijg je hulp�. Dat is niet het voorbeeldmodel, maar je moet ook niet doen alsof ons ontwikkelingsbeleid neutraal is. Waarom blijven landen aanwezig in een aantal ontwikkelingslanden? Om een stukje hun belangen te vrijwaren.

Ik vind wel dat je best een aantal waarden mag verdedigen. We hebben allemaal samen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens getekend. Je mag in je beleid dus wel streven naar een zo goed mogelijke eerbiediging daarvan.

Dat geldt bij mensenrechten omdat die universeel zijn. Omgekeerd moeten wij geen economische voorwaarden opleggen. Een land moet zelf zijn economisch-sociaal beleid bepalen. Het alternatief werkt gewoon niet, je zal dat op termijn wel zien in Griekenland. De soevereiniteit van een volk moet centraal staan.

I n N e d e r l a n d we r d L i l i a n e Ploumen als nieuwe minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking aangesteld. Die twee bevoegdheden werden samengevoegd omdat men redeneerde dat ontwikkelingssamenwerking meer een kwestie van handel is in de huidige geglobaliseerde samenleving. U bepleitte zelf al vaker om ontwikkelingssamenwerking als een interdisciplinaire zaak te zien. Is dit een eerste stap naar een nieuwe manier van ontwikkelingssamenwerking?

Vanden Berghe: Wij hebben altijd gepleit, en zullen dat ook blijven doen, om ontwikkelingssamenwerking niet te beperken tot het geven van ontwikkelingshulp. We hadden het daarnet

Verrekijkers

5

Dossier

over die percentages en bedragen, maar iedereen die met ontwikkelingssamenwerking bezig is, weet dat we er met hulp alleen niet komen.

Pas op, hulp is heel belangrijk. Maar daarnaast zijn er misschien nog veel belangrijkere terreinen, zoals handel. Het handelsbeleid kan een land echt maken of kraken, kijk maar naar Haïti. Daar besliste men op een bepaald moment om de exportsubsidies voor Amerikaanse rijst toe te laten. Doordat Amerikaanse boeren zodanig financieel gesteund worden, kunnen ze hun rijst aan een lage prijs verkopen. Haïtiaanse boeren, die geen subsidies krijgen, kunnen hun rijst niet zo goedkoop verkopen en kunnen dus niet concurreren met de Amerikaanse boeren.

Het gevolg is dat de interne voedselmarkt in Haïti is ingezakt en heel veel boeren verloren hun inkomens.

Haïtiaanse rijst is er nu duurder dan Amerikaanse en heel de economie is ontwricht. Dat soort zaken kan je niet oplossen met hulp, daar moet je de handelsverhoudingen voor aanpassen. Handel is echt cruciaal.

Is het dan goed om een minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking aan te stellen? Daar heb ik mijn twijfels over. Het is belangrijk dat de minister van Ontwikkelingssamenwerking de belangen van het Zuiden verdedigt. Dat moet zuiver en helder zijn.

Hij of zij moet daarbij ook wegen op het handelsbeleid in functie van het Zuiden. Bijvoorbeeld in het geval van Haïti, zou de minister van ontwikkelingssamenwerking van de VS tegen de minister van handel moeten zeggen: ‘Stop met die subsidies, want je maakt Haïti kapot.’

Als dat gebeurt in Nederland, zal ik juichen. Door de volgorde van de titels vrees ik er echter voor. Het zou een heel slechte zaak zijn als dat kleine stukje Zuiden dat in een regering zit, wordt geïnstrumentaliseerd voor de handelsbelangen van Nederland. Dat zou echt helemaal de verkeerde richting zijn.

6

Verrekijkers

Tekst: Margot Cassiers — Foto's: Christophe Luts

Is een bepaalde vorm van coördinatie nodig op gebied van ontwikkelingshulp?

Vanden Berghe: De Verklaring van Parijs gaat ervan uit dat iedereen alles op dezelfde manier doet en dat we alles moeten coördineren.

Zo werkt dat natuurlijk niet en ik denk ook dat een ngo in haar werking nog altijd heel erg verschilt van een bilaterale samenwerking.

Wij steunen bijvoorbeeld mensen die opkomen voor mensenrechten, die dat soms met hun eigen leven bekopen. Ik zie niet hoe wij die strijd

‘Met hulp alleen komen we er niet.’ » Bogdan Vanden Berghe samen kunnen voeren met een bilaterale donor die moet samenwerken met de staat waar onze mensen vaak tegen vechten.

Ik geloof niet in één grote blauwdruk rond ontwikkelingssamenwerking.

Ik vind wél dat ngo’s beter kunnen samenwerken rond een aantal dingen. Als je in hetzelfde land én rond hetzelfde onderwerp werkt, lijkt het mij logisch dat je de dingen samen probeert aan te pakken.

11.11.11 is de koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging dus wij werken ook wel samen. Zo hebben we in Haïti met alle 19 ngo’s een gezamenlijk programma geschreven. Samen ingediend, samen middelen voor gekregen en we voeren het samen uit in Haïti. Dat is goed voor Haïti en voor de ngo’s die maar één keer een administratief dossier moeten indienen.

Is ontwikkelingshulp een voorbijgestreefd begrip?

Vanden Berghe: Ik weet dat het bon ton is om dat te zeggen, maar ik ben

het daar niet mee eens. Er zullen altijd een hoop mensen uit de boot vallen die hulp nodig hebben. Hier in België zijn er om die reden ook OCMW’s. Op globaal niveau moet er ook zo’n systeem zijn. Je zal altijd een stuk geld nodig hebben dat uitsluitend gebruikt wordt voor het geven van hulp.

Eén van mijn dierbare collega’s, Gorik Ooms zei me eens: ‘Als onze kinderen naar het onderwijs gaan, dan noemen we dat normaal en daar betalen we belastingen voor. Als mensen in het Zuiden naar school gaan, dan noemen we dat hulp.’ Ik vind dat hij dat juist zegt. We noemen het hulp, maar het is eigenlijk solidariteit voor universele basisrechten.

Sommige zaken veranderen wel en ook de solidariteit zal zich moeten aanpassen. We stellen nu vast dat de meeste armen in middeninkomenslanden leven en niet meer in de laagste inkomenslanden. Als middeninkomenslanden sterk genoeg worden, denk ik dat het belangrijk is dat ze interne solidariteitsmechanismen krijgen. Op die manier worden ze onafhankelijk van hulp van buitenaf, en gaan ze zelf belastingen innen om voor hun eigen armen te zorgen. Jammer genoeg staan ze zo ver nog niet.

Veel van de recente acties van 11.11.11, zoals het filmpje met Bart Cannaerts, zijn volledig gericht op klimaat. Waarom?

Vanden Berghe: Klimaat is hét thema dat in alle toekomstscenario’s overduidelijk naar voor komt. Alle vooruitgang die gemaakt kan worden door een goede ontwikkeling, kan teniet gedaan worden door klimaatsverandering. Dus een analyse maken als ontwikkelingsorganisatie zonder die klimaatproblematiek erbij te betrekken, is eigenlijk een foute analyse. We besloten daarom de daad bij het woord te voegen en die boodschap via onze campagnes naar het brede publiek te brengen.

Dossier

Tekst: Margot Cassiers — Foto's: Christophe Luts

De veranderingen zijn nu al bezig in het Zuiden. Er zijn dagelijks overstromingen en droogtes, waardoor de oogsten mislukken. In gebieden waar mensen voor 80% afhankelijk zijn van landbouw, is dat dramatisch. Het klimaat eist 300.000 slachtoffers per jaar: dat is enorm veel en daar willen wij wel even kwaad over zijn. Zeker omdat we merken dat het klimaatverhaal een beetje dood is.

De klimaatonderhandelingen zoals ze nu lopen, zitten eigenlijk allemaal vast. Eén van de grote knelpunten is net het Zuiden. Ontwikkelingslanden vragen in de onderhandelingen extra middelen om klimaatproblemen op te lossen die zij niet veroorzaakt hebben maar heel acuut ondervinden.

Correctie In het twintigste nummer van Verrekijkers, in het interview met Olivia Rutazibwa, werd met volgende woorden naar een opiniestuk van Bogdan Vanden Berghe in De Tijd verwezen: ‘Het gebrek aan een grote, sturende mogendheid is één van de huidige bedreigingen voor het creëren van een welomlijnd ontwikkelingsbeleid.’ Hieronder hoopt Vanden Berghe dat citaat te corrigeren.

‘Als ik spreek over één organisatie die wereldwijd de leiding neemt, is het veeleer om de grote structurele systeemcrises aan te pakken. Dat gaat dan over klimaat, over het financieel beleid, thema's waar echt wel een stukje regulering voor nodig is. Op een aantal continenten gebeurt dat wel, maar er ontbreekt een wereldwijd beleid. Ik heb het niet over hulp, ik heb het over de grote globale problemen waar we in deze tijd voor staan.’

Wie is Bogdan Vanden Berghe?

• Geboren in 1971 • Licentiaat in de internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen met een thesis over de Golfoorlog.

• Begon zijn loopbaan als leraar aardrijkskunde en zedenleer.

• Werkte op de studiedienst van Broederlijk Delen, waar hij zich focuste op schuldverlichting van ontwikkelingslanden, algemeen ontwikkelingsbeleid, Tobintaks, Bezette Palestijnse Gebieden en Centraal-Afrika.

• Werkte mee aan een internationaal netwerk van academici dat de basis legde voor de huidige Belgische wet rond de Tobintaks (taks op financiële transacties om o.m. de volatiliteit van financiële markten af te remmen, nvdr.)

• Stond van 2002 tot 2005 aan het hoofd van de campagnedienst van 11.11.11.

• Had de leiding bij de campagnes rond globalisering (2002), water (2003 en 2004), Millenniumdoelstellingen (2005) en de internationale campagne "Make Poverty History".

• Werd in 2005 de Algemeen Secretaris van de koepel van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging 11.11.11.

Verrekijkers

7

Organisatie in de kijker

Tekst: Dries Rombouts — Foto's: Act4Change

De echte verandering begint bij Act4Change Debatweekend over duurzaamheid al aan derde editie toe

D

e kracht van verandering’, de bekende campagneslogan van de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen in Vlaanderen, zou een vrije vertaling kunnen zijn van Act4Change, de vereniging die een jaar geleden de eerste Masterclass voor Duurzame Ontwikkeling organiseerde. Wie moet geeuwen bij het lezen van “duurzame ontwikkeling”, heeft ongelijk. In oktober vond al de derde Masterclass plaats, onder steeds grotere belangstelling. Wat is het recept voor dit succes?

De Masterclass is een debatweekend voor jongeren tussen 18 en 35 jaar die duurzaamheid belangrijk vinden in hun leven. Deelnemers kiezen een bepaald onderwerp waarover ze in verschillende sessies debatteren onder leiding van nationaal en internationaal befaamde experts. Op de laatste Masterclass kon je onder andere in gesprek gaan met Luc Cortebeeck (voorzitter ACV Vlaanderen), Anna Keenan (campagnemedewerkster voor Greenpeace International) en Natalia Léal (coördinator van de World Fair Trade Organisation).

8

Verrekijkers

Wie is Act4Change?

Act4Change werd opgericht in 2011 door een groepje sociaal geëngageerde vrienden die hun strepen al hadden verdiend bij organisaties als Oxfam.

Ze gooiden hun kennis en connecties samen en organiseerden in augustus 2011 de eerste Masterclass voor Duurzame Ontwikkeling. In 2012 ging Act4Change met veel ambitie verder. Naast de Masterclasses was er nu ook Coffee with the Future, een debatavond in beperkte groep met een expert.

De Coffee with the Future-avonden vinden geregeld plaats op verschillende locaties in Vlaanderen.

Intussen is Act4Change stilaan een behoorlijk uit de kluiten gewassen vrijwilligersorganisatie. Wat brengt de toekomst? Medeoprichter Pieter-Jan Van de Velde: ‘We hebben vele ideeën om onze werking uit te breiden. Eén daarvan is een intensief weekprogramma, naar het voorbeeld van de University on Youth and Development in Spanje en Latijns-Amerika. Maar eerst moeten we kijken of we er wel de capaciteit voor hebben. We groeien snel en zitten momenteel op een scharniermoment. Om onze initiatieven te blijven ondersteunen, moeten we voldoende vrijwilligers aantrekken. Maar we geloven erin en gaan voluit voor een nieuw jaar Act4Change.’

Er zijn natuurlijk al heel wat workshops, debatten en congressen over duurzaamheid. Wat maakt de Masterclass zo anders? Pieter-Jan Van de Velde, een van de oprichters van Act4Change, vertelt: ‘We voelden dat er nood was aan een intensief programma om bepaalde onderwerpen uit te diepen. Een debatavond is vaak te kort om echt in te zoomen op een thema, zeker als je met

een groot publiek in gesprek wilt gaan. Voor de Masterclass laten we bewust slechts een zestigtal deelnemers toe zodat de verschillende sessies zeer interactief blijven. De ongedwongen sfeer laat ook een maximale input van de deelnemers toe. Naar mijn weten, is dit een uniek recept in België.’

Maar nadenken over de toekomst

Tekst: Dries Rombouts — Foto's: Act4Change

dossier

is niet voldoende. Er moet ook actie ondernomen worden om de stap naar een duurzame toekomst te zetten. Groeien er concrete initiatieven uit deze Masterclass? Van de Velde: ‘Ja. Na de vorige editie kwamen bijvoorbeeld enkele deelnemers samen om Rank my City op te richten, een initiatief dat gemeenten in Vlaanderen moet beoordelen op hun duurzaamheid. Maar we willen de deelnemers zeker niet dwingen om initiatieven te organiseren. Sinds de vorige Masterclass organiseren we, op algemene vraag, steeds een “open spaces-moment”. De deelnemers kunnen dan zelf eigen initiatieven voorstellen.’

Masterclass zonder grenzen Voor de laatste Masterclass in Antwerpen werkte Act4Change samen met haar Nederlandse evenknie Young&Fair. Bijna de helft van de deelnemers kwam dan ook niet

‘Dit is een uniek recept in België’ » Act4Change toevallig uit Nederland. Dat zorgde voor een boeiende mix, vond ook Nederlander Jelle Hordijk (20): ‘Wat me vooral is bijgebleven is de diversiteit aan mensen en de verschillen tussen de Vlaamse en Nederlandse deelnemers. Dat zorgde soms voor verwarrende maar leuke momenten!’

Jelle is lid van het Nederlandse Morgen, een netwerk dat in heel Nederland studentenorganisaties verenigt voor een duurzame toekomst. Waarom kwam Jelle naar Antwerpen? ‘Het leek mij dé gelegenheid om mijn kennis over duurzaamheid te verbreden. Maar vooral om me te laten inspireren door geweldige mensen die met dezelfde initiatieven bezig zijn.’

Wil je er graag bij zijn?

Voor de volgende Masterclass in het voorjaar van 2013 neemt Young&Fair het voortouw. Voor het eerst vindt de Masterclass dan plaats in Nederland. Zowel Belgische als Nederlandse jongeren kunnen deelnemen. Meer informatie vind je op act4change.be en youngandfair.nl

Verrekijkers

9

campus zuid

Foto & Tekst: Janus Verrelst

Tweede editie van “Campus Zuid” in Antwerpen

USOS en IDeE voeren campagne over landproblematiek Een campagneweek over het Zuiden, voor en door studenten, dat is in het kort het idee achter “Campus Zuid”.

Voor de tweede editie slaan de studenten van USOS (Universiteit Antwerpen) en IDeE (Thomas More) de handen in elkaar. Begin maart brengen zij een gevarieerd programma over landproblematiek in het Zuiden.

Wat heeft landproblematiek in het Zuiden met ons te maken?

Door ons eigen landbouwmodel komt land in het Zuiden steeds meer onder druk te staan. Onze industriële aanpak put onze landbouwgrond snel uit. Daarbij komt de stijgende vraag naar biobrandstoffen, en een grotere vraag naar consumptie van voedingsproducten in het algemeen.

Hierdoor trekken staten en bedrijven naar het Zuiden, waar ze vruchtbaar land kopen of huren, vaak tegen een oneerlijke prijs. Ze doen dat onder meer in landen als Congo, waar er een grote lokale behoefte aan voedsel is. Bovendien komen ze met grote industriële monocultuurplantages die schadelijk zijn voor het milieu en de grond meteen uitputten.

Hetzelfde fenomeen zien we bij de ontginning van grondstoffen. Bedrijven trekken naar gebieden waar het goedkoop en eenvoudig is om aan mijnbouw te doen, vaak met sociale onvrede en verregaande milieuschade als gevolg.

10

Verrekijkers

Hoe vertaalt zich dat in het programma van Campus Zuid?

Ten eerste neemt 11.11.11 het woord.

Als koepel van de Vlaamse NoordZuidbeweging zijn zij het beste geplaatst om uit te leggen waarover het gaat. Zij komen overigens niet met een doemverhaal. Via hun partners in het Zuiden, waaronder actiegroepen die alternatieven aanreiken, komen zij ook met oplossingen.

Verder laat de ngo Catapa twee Peruanen aan het woord: een milieutechnoloog en een vertegenwoordiger van een lokale actiegroep. Zij leggen uit hoe mijnbouw een rem op hun ontwikkeling betekent, en hoe ze zich daartegen verzetten. Ook Vera Dua bezoekt Campus Zuid. Zij komt als onderzoekster bij het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling in Gent vertellen over mondiale landbouw en de voedselcrisis.

Tot slot trakteren USOS en IDeE de studenten op een gezellig avondje fair trade.

De insteek hier is niet het traditionele chocolade- of koffieverhaal, maar eerlijke textiel, een vaak onderbelicht aspect van fair trade. Via een debat, een ruilbeurs en een receptie willen de organisatoren eerlijke kledij positief in de kijker zetten. Het past overigens helemaal binnen het fashion imago van Antwerpen!

Wie organiseert Campus Zuid?

Campus Zuid bestaat al meer dan tien jaar in Franstalig België, waar zes universitaire ngo’s het voortouw nemen. Sinds vorig jaar bestaat er ook een Vlaams luik.

Voor Antwerpen zijn USOS en IDeE de trekkers. USOS staat voor de Universitaire Stichting voor Ontwikkelingssamenwerking.

Deze vzw krijgt van Universiteit Antwerpen de opdracht om studenten te prikkelen en te vormen over het Zuiden. IDeE is een werkgroep aan Thomas More (voorheen Lessius) die engagement bij studenten aanmoedigt.

Ontdek Campus Zuid van 4 tot en met 7 maart op jouw campus, of nu al op www.campuszuid.wordpress.com of www.facebook.com/ campuspleinsud

fotoreportage

Foto's & Tekst: Katerina Rossolovich

Een rendez-vous met bio? adresjes voor milieuvriendelijk culinair genot.

Eten Vol Leven

Minderbroedersrui 52 maandag tot vrijdag van 9u tot 17u, zaterdag van 9u tot 15u Smoothies, shakes en veganistische gerechten ‘Toen ik en mijn vrouw terug uit Argentinië kwamen, wilden we iets doen waar we echt in geloofden.

Zo is Eten Vol Leven ontstaan. Alle seizoensproducten komen bijna direct van de lokale boer. Het verschil in kwaliteit is echt opvallend! We koken hier ook rauw en niet op een hoge temperatuur. Zo blijven vitaminen en gezonde stoffen beter bewaard.’

Alles wordt hier zelf gemaakt, ook brood, krakers en zoetigheden. Ook met allergieën van gasten houden ze rekening. www.etenvolleven.be

Verrekijkers

11

Soepmie

Oranjestraat 94 maandag tot vrijdag van 11u tot 17u Soepen Hier is het motto biologisch, vegetarisch en vers. Bij Soepmie kan je terecht voor soep met een broodje, of je bestelt het van thuis uit.

‘Ik maak mijn soepen zo biologisch mogelijk. Omdat ik het gewoon lekkerder vind en omdat de ecologische impact ervan kleiner is. Alle leveringen gebeuren met de bakfiets. Ik lees veel kookboeken en houd ervan nieuwe recepten uit te proberen. Ik houd persoonlijk meer van rode soepen – tomatensoep, wortelsoep – maar bij mij vind je van alles.’

Soepmie is een prachtige optie voor studenten die niet op kot kunnen of willen koken. Je kunt een halve liter soep mee naar huis nemen. Gedaan met de honger! www.soepmie.be

12

Verrekijkers

Sjalot & Schanul

Oude Beurs 12 van 17u tot 22u, gesloten op dinsdag en woensdag Ingewikkelde vegetarische gerechten Dit is een gezellig restaurant, vlak bij de Grote Markt. Het best kom je hier ’s avonds warm eten. Ze gebruiken de allerverste producten en bewijzen dat vegetarisch eten ook heerlijk kan zijn. Je kunt hier vragen om gewone gerechten vegetarisch klaar te maken. Let op: het is geen cafÊ, dus niet bedoeld om snel iets te eten en verder te gaan. In dit restaurant hoef je je niet te haasten, maar kan je rustig van je eten genieten. www.sjalotenschanul.be

Verrekijkers

13

Stem van de student

Tekst & foto's: Eliane Maes

Antwerpse studenten over duurzaamheid

H

oe staan Antwerpse studenten tegenover duurzaamheid? En wat doen ze om hun ecologische voetafdruk te verkleinen? We vroegen het aan drie studenten van Universiteit Antwerpen.

Inneke,

eerste jaar Sociologie Wat versta jij onder duurzaamheid?

Iets dat lang meegaat, iets dat kwaliteitsvol is.

Wat doe jij in je dagelijks leven om je verbruik te verkleinen?

Ik ben geen echte vegetariër, maar ik heb ooit in een documentaire gezien dat rundsvlees echt belastend is voor het milieu. Daarom eet ik minder rundsvlees.

Als jij het voor het zeggen had in Antwerpen, wat zou je dan veranderen op vlak van duurzaamheid?

Ik zit op kot en ik vind het schandalig dat niemand sorteert. In de zak van de restafval gaat alles in. Ik vind dat echt niet kunnen dus er zou zeker iets moeten veranderen qua afvalbeleid. Ik zou het ook veel meer promoten. Het is niet meer van deze tijd dat je alles in één zak smijt.

Als wij duurzamer zouden leven in het Westen, zouden we het Zuiden dan helpen?

Ik vul mijn flesjes water ook opnieuw.

Ik probeer in de winkel ook te kijken naar wat ik koop, zodat ik niet te veel koop. Ik wil niets weggooien want ik kan echt niet tegen verspilling.

Ik denk het wel. Ik weet niet juist hoe maar ik denk dat het ergens wel iets zal uitmaken.

Heb jij al ooit van ecologische restaurants gehoord? Ben jij al in een duurzame winkel binnengestapt?

Saena,

Ik heb nog nooit gehoord van ecologische restaurants. Ik heb al wel iets gekocht in de wereldwinkel. Ik denk dat deze winkels echt belangrijk zijn, maar ik denk dat ze nooit echt populair gaan worden. De meeste mensen zullen altijd in de grote winkels blijven kopen. Ook

14

met de crisis zijn mensen meer geneigd naar Albert Hein te gaan dan een duurder product te kopen van Oxfam.

Verrekijkers

eerste jaar Sociologie Wat versta jij onder duurzaamheid?

Als ik denk aan duurzaamheid dan denk ik aan iets dat moet meekunnen op lange termijn. Het heeft ook iets met milieu te maken.

Wat doe jij in je dagelijks leven om je verbruik te verkleinen?

Als ik iets wil kopen, vraag ik me altijd af of ik dit echt nodig heb.

Duurzamer leven moet diepgaander zijn dan enkel maar biologische producten te kopen. Dat vindt ik te oppervlakkig. Duurzamer leven is eerder een mentaliteitsverandering.

Het is een verandering in koopgedrag. We zitten vandaag met een massaconsumptie, iedereen koop en koopt maar. We gooien enorm veel weg.

Heb jij al ooit van ecologische restaurants gehoord? Ben jij al in een duurzame winkel binnengestapt?

Ik heb nog nooit van ecologische restaurants gehoord. Ik heb al wel eens in de Oxfam winkel binnengestapt. Ik zou dit anderen ook aanmoedigen omdat het echt duurzaam is. Als je het vergelijkt met ontwikkelingshulp, is kopen in de wereldwinkel meer structureel en heeft het meer effect. Het brengt voor het Zuiden ook economisch iets op.

Duurzame producten kunnen ook concurreren met andere producten.

Ze staan gewoon naast elkaar in de supermarkt. Ze zijn meestal wel iets duurder, maar ze hebben wel het uithangbord “duurzaam” te zijn.

Stem van de student

Tekst & foto's: Eliane Maes

Inneke

Saena

Ferre

Als jij het voor het zeggen had in Antwerpen, wat zou je dan veranderen op vlak van duurzaamheid?

Het begint al op school. Studenten moeten goed onderwezen worden over de negatieve effecten van vervuiling, overconsumptie, enzovoort., Dan kan je als stad meer bereiken op het vlak van duurzaamheid en verdraagzaamheid.

Als wij duurzamer zouden leven in het Westen, zouden we het Zuiden dan kunnen helpen?

Als we het Zuiden helpen, is het alsof wij het beter hebben en voor hen gaan zorgen. Dat is niet erg duurzaam. We moeten de focus niet bij de andere leggen, “we doen dit of dat voor hen”. Het doel is niet om anderen te helpen, maar om duurzaam te zijn en onszelf en onze kinderen te helpen.

Ferre,

Master Communicatiewetenschappen Wat versta jij onder duurzaamheid?

Duurzaamheid is volgens mij dat je producten kan hergebruiken op lange termijn. Dat je dus niet op korte termijn denkt.

Wat doe jij in je dagelijks leven om je verbruik te verkleinen?

Ik fiets veel en probeer zo weinig mogelijk met de auto te rijden.

Ik heb ook geen auto, dat gaat dus nogal makkelijk. Sorteren vind ik ook belangrijk. Als ik studeer, doe ik een warmere trui aan in plaats van de verwarming hoger te zetten. Los daarvan verbruiken we nog steeds veel, spijtig genoeg.

Heb jij al ooit van ecologische restaurants gehoord?

Ben jij al in een duurzame winkel binnengestapt?

Ik heb al eens iets in een Oxfamwinkel gekocht. Ik zou het andere mensen ook aanraden, omdat het ecologisch is. Het is begrijpelijk dat mensen de producten van Oxfam te duur vinden. Maar het is natuurlijk de hogere zaak die telt.

Als jij het voor het zeggen had in Antwerpen, wat zou je dan veranderen op vlak van duurzaamheid?

Dat is een goede vraag. Ik weet dat NV-A vooral hamert op een betere verkeerstroom in de binnenstad. Ik ben daar niet zo’n harde voorstander van. Ik ben vooral fan van het openbaar vervoer. Antwerpen kan hier ook een voorbeeldfunctie in hebben. Het is toch de grootste stad van Vlaanderen?

Ik zou ook het onderhoud van parken en groen verbeteren. In Parijs bijvoorbeeld, heb je een aantal kleine parkjes die echt afgezonderd zijn van druk verkeer en waar het heel rustig is. Zij verspreiden de parken en open plekken in hun stad beter. Antwerpen kan hier nog veel van leren.

Als wij duurzamer zouden leven in het Westen, zouden we het Zuiden dan helpen?

Het is misschien egoïstisch, maar volgens mij moet je het op zich niet doen voor het Zuiden. Je moet eerder denken aan wat de gevolgen zijn voor iedereen. Het is waar dat ons verbruik zeer belangrijk is voor het Zuiden. Wij zijn met onze voetafdruk de oorzaak van hun problemen.

Ik denk dat je duurzamer moet leven voor jezelf. Dat je de problematiek van onze weggooimaatschappij zelf moet inzien. We doen nu soms dingen voor het Zuiden zonder dat we het grote plaatje snappen. Zolang we dat niet snappen, zal er niet veel veranderen.

We moeten eerst ons hand in eigen boezem steken en dan het groter plaatje proberen te zien. We moeten ook denken aan de toekomstige generaties, niet enkel dan onszelf.

Verrekijkers

15

DEBAT

Tekst: Lore Claes — Foto: Lore Motten

’t st a d moet veranderen 't S tad is van iedereen , een welbekende leuze, maar hoe staat het eigenlijk met onze stad? We vergeten even de politiek en bekijken het boek Mensen maken de stad. Dirk Holemans, coördinator van de denktank Oikos, bestudeert hierin met een twintigtal onderzoekers en academici hoe we onze steden beter kunnen maken. Tijdens een boeklezing in boekhandel de Groene Waterman kwamen twee co-auteurs, Eric Rombaut en Stijn Oosterlynck, hun bijdrage kracht bijzetten. Een relaas over een hoopvol sociaal-ecologisch stadsmodel voor de toekomst.

Het kelderzaaltje van de Groene Waterman is nog niet halfvol, maar dat verhindert de sprekers niet om gepassioneerd van wal te steken. ‘Het bevolkingsaantal in de steden is de laatste vijftien jaar aan een wederopmars bezig. Antwerpen verwacht de komende tien jaar zo'n 50 000 nieuwe

speelde. ‘Zo bleek dat steden met een lage dichtheid, bijvoorbeeld Noord-Amerikaanse steden, een heel hoog energieverbruik hebben. Ze zijn opgebouwd volgens een soort stratennetwerk waarin alle huizen omringd zijn door een tuin, zogenaamde tuinwijken. Als je

‘We weten vandaag niet meer goed wat onze samenleving is: wie er deel van uitmaakt of hoe we ons samenleven moeten organiseren’ » Stijn Oosterlynck inwoners.’ Kortom: de stad groeit!

Moderator Dirk Holemans ziet deze groei als een kans om de stad te herstructureren op een duurzame manier.

Tuinwijken en olievlekken Bioloog en docent ecologie en duurzame stedenbouw Eric Rombaut neemt als eerste het woord. Hij bracht het energieverbruik van verschillende steden in de wereld in kaart. Al snel werd duidelijk dat densiteit een belangrijke rol

16 16

Verrekijkers Verrekijkers

dat vergelijkt met steden in Europa en Zuidoost-Azië, is de densiteit hier fors hoger, maar het energieverbruik veel lager. Deze steden hebben zich uitgebreid als een olievlek, die concentrisch in steeds grotere cirkels uitdeint.’

Eric Rombaut verduidelijkt zijn problematische conclusie aan het publiek. ‘De goedbedoelde tuinstad, met een lage densiteit, veel huisjes en groen, zorgt voor moeilijk openbaar vervoer en een hoog energieverbruik. De concentrische stad

daarentegen neemt weinig oppervlakte in. Maar mensen zitten ver van het groen, zijn afgesneden van “de buiten” en proberen de verkeerschaos en slechte lucht te ontvluchten. Beide modellen hebben dus sociale en ecologische nadelen.’

Er bleek een “derde weg” nodig: de sterrenstad.

Sterrenstad Steden als Berlijn en Amsterdam pakken het heel anders aan. Ze hebben een eigen model ontwikkeld: de “lobben-of sterrenstad”. ‘Het model voorziet goed openbaar vervoer en lage energiefacturen in stedelijke “lobben”.

Daartussen integreert het blauwe en groene “vingers” om de stad te ventileren met onder andere parken, stadslandbouw en sportinfrastructuur.’ De blauw-groene zones bieden een oplossing voor ecologische problemen als hemelwateropvang en stadshitteproblematiek. Bovendien maakt het model een einde aan sociale problemen als stadsvlucht.

Mensen vinden vlakbij kwaliteiten waardoor ze niet meer moeten verhuizen naar het platteland.

Bestaat de samenleving nog?

Een gedachtenwisseling met het publiek leidt de overgang in naar deel twee van de boeklezing.

Stadssocioloog Stijn Oosterlynck vertelt hoe mensen samenleven in de stad en trekt een lijn met solidariteit. ‘Vandaag weten we niet meer goed wat onze samenleving is: wie er deel van uitmaakt of hoe we ons

Tekst: Lore Claes — Foto: Lore Motten

samenleven moeten organiseren’, vindt Oosterlynck. De redenen zijn enkele fundamentele maatschappelijke veranderingen in onze samenleving: ecologische verandering, sociaal-ruimtelijke en demografische verandering, een vergrotende kloof tussen arm en rijk, demografische verandering, een migratieprobleem, enzovoort.

De centrale vraag die Oosterlynck zich dan ook stelt is: ‘hoe leven mensen samen?’ Het antwoord vindt hij in solidariteit. ‘Vanuit lotsverbondenheid zijn we bereid een aantal dingen te delen met elkaar.’ Met dit gegeven gaat Oosterlynck op zoek naar hoe je solidariteit en lotsverbondenheid creëert onder mensen.

Hij vindt vier verschillende methoden die hij uitvoerig behandelt in het boek.

De stadssocioloog besluit met een specifiek model voor moeilijke delen in de stad. ‘Voor plaatsen waar mensen weinig delen met elkaar en waar er weinig lotsverbondenheid is. Het enige wat bewoners er delen is dat ze dezelfde ruimte gemeen hebben.’

Plekken, straten of buurten waar de andere mechanismen om solidariteit te genereren niet goed werken. Bijgevolg zijn laagdrempelige manieren nodig om toch een soort lotsverbondenheid te creëren.

Oosterlynck grijpt de gedeelde verantwoordelijkheid voor die ruimte aan. ‘Mensen hoeven elkaars huis niet plat te lopen, noch dezelfde waarden en normen te delen, zelfs geen zelfde belangen te hebben.’

Volgens Oosterlynck is dit model de oplossing voor een stad waarin

DEBAT

veel maatschappelijke veranderingen plaatsgrijpen.

In de zaal wordt nog druk nagepalaverd met de sprekers. Blauwgroene vingers en solidariteit zijn alvast twee concepten die heel wat mogelijkheden bieden voor een groeiende stad. Nu nog een politiek draagvlak vinden en we zijn vertrokken… een suggestie voor onze toekomstige stadsleider?

Nu in de boekhandel: ‘Mensen maken de stad, bouwstenen voor een sociaalecologische toekomst’. Dirk Holemans (red.) Uitgeverij epo.

WIN

Wil je dit prachtige boek over de stad van de toekomst winnen? Simpel, surf naar www.verrekijkers.org en beantwoord daar volgende vraag.

Welk stadsmodel is volgens bioloog Eric Rombaut het sociaal-ecologsich model van de toekomst? a. de tuinwijk b. de lobbenstad c. de concentrische stad

Verrekijkers

17

De wereld anders bekeken

Tekst: Katerina Rossolovich

Russische studente doorbreekt stereotypen over haar land

J 1

a, ik ben Russisch. Ja, dat is ver weg van hier. Nee, ik houd niet zo van wodka. Nee, ik woon niet in Siberië. In Rusland heerst geen communisme meer, ondertussen toch al 21 jaar? Ja, ik heb het ook soms koud. Nee, ik rijd geen beren omver op onze slechte wegen. Ik ben ze zo beu, al die stereotypen! Ziehier mijn poging om daar verandering in te brengen.

‘Het is echt heel koud in Rusland.’

3

Klopt, al is dat niet overal het geval.

In de meeste steden sneeuwt het tamelijk vaak. De temperaturen dalen met gemak tot diep onder het vriespunt. Om je even bang te maken: in het verre oosten van Rusland ligt er een dorpje Oimjakon, waar de gemiddelde temperatuur tijdens januari ongeveer -54,1 graden is!

Maar dat is echt een uitzondering. En ja, voor mij is dat ook enorm koud.

In het Europese deel van Rusland is het warmer. De temperatuur tijdens januari en februari is daar ongeveer -8 graden, maar dat wordt tijdens de zomer weer goedgemaakt met temperaturen tot +30 graden. En vergeet het Zuiden ook niet! De warmste stad luistert naar de naam Sochi. Sochi kijkt uit op de Zwarte Zee en was de belangrijkste badplaats tijdens de Sovjet-Unie. Wie hier op vakantie gaat, genieten van een gematigd subtropisch klimaat! En ook van de Olympische winterspelen in 2014.

2

‘Iedereen drinkt wodka.’

Wodka wordt normaal gesproken in kleine hoeveelheden bij maaltijden

18

Verrekijkers

gedronken, als aperitief of digestief.

In het uitgaansleven is het populair als cocktail, meestal in combinatie met fruitsap. Mensen met voldoende geld kiezen voor dranken met een hogere status, zoals whisky of cognac. Voor armere mensen is wodka echter de enige optie. Vaak produceren ze zelf hun wodka, samogon genoemd, wat overigens de moeite waard is om eens te proeven. Maar Rusland is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie niet het meest drinkende land ter wereld! Het moet Moldavië, Tsjechië en Hongarije laten voorgaan.

‘De arme meisjes van Pussy Riot werden ten onrechte veroordeeld.’

Iedereen in Europa kent tegenwoordig deze feministische punk-band.

Velen zien in hun veroordeling een schending van de vrijheid van meningsuiting. Persoonlijk vind ik dat hun actie te ver gaat. Ik raad je aan op Youtube Pussy Riot has Orgy in museum and has sex with chicken in a supermarket te bekijken. Zo zie je dat ze al meerdere daden van extreem rebels gedrag op hun conto hebben staan. Ik beschouw ze dan ook meer als daders dan als slachtoffers en ik schaam me voor deze landgenoten van mij. Hoe zou je zelf zijn?

Stel dat enkele Belgen zich aan zulk provocerend gedrag zouden wagen. Ik vermoed dat je daar niet bepaald positief op zou reageren!

4

‘Rusland is de Sovjet Unie, maar met een nieuwe naam.’

Dat is een lastige. Deze periode is al lang voorbij. We hebben geen communistische propaganda op

De wereld anders bekeken

Tekst: Katerina Rossolovich

meteen 10 miljoen euro, terwijl de prijs van dezelfde weg in Europa rond 3,6 miljoen is. Slechts een derde van dat geld gaat naar de eigenlijke bouw van de wegen, de rest is voor de ambtenaren. Verder vertikken wegenbouwers het goed en duurzaam te bouwen. Ze willen liever aan oude wegen werken, dan er nieuwe te bouwen. Als gevolg daarvan zijn Russen verplicht om met grote auto’s en jeeps te rijden.

Anders is het gewoon niet mogelijk om naar het platteland te gaan.

Het beste is natuurlijk dat je Rusland zélf leert kennen. En als je het echte Rusland wilt ontdekken, moet je niet enkel naar Sint-Petersburg of Moskou, maar bezoek je best ook het platteland.

Ben je dat van plan? Of wil je gewoon meer weten? Ik sta klaar voor alle soorten vragen! katerina.ross@mail.ru

school en theoretisch gezien zijn we een liberaal en democratisch land. Maar in de praktijk zien de zaken er een beetje anders uit. Nog te vaak wordt een loopje genomen met de mensenrechten. De vrijheid van pers wordt aan banden gelegd, hetzelfde geldt voor de vrijheid van meningsuiting. Tegelijkertijd hebben we vrijheid van ondernemen, gratis hoger onderwijs en lagere belastingen. Maar het erfgoed van de Sovjet-Unie was en blijft nog steeds een van de bepalende factoren in de Russische samenleving. Al verandert momenteel de publieke opinie. Jongeren zijn geen fans meer van de Sovjet-Unie en willen dat Rusland meer op Europa lijkt.

5

‘Borsch en pelmeni zijn de enige typische Russische gerechten.’

De typische Russische soep is niet Borsch (rode bietensoep), maar sjtsji, die van witte of zure kool en vlees wordt gemaakt. Het is een beetje zuur van smaak en gaat heel goed samen met verschillende soorten pastei. Bijvoorbeeld, pastei

met ui en ei of pastei met gehakt.

Vroeger kookte men in Rusland alleen in de oven. Het eten werd dus niet gebakken, maar gekookt, gestoofd, of gesudderd. Daarom hebben we veel soepen, pappen en stoofgerechten. Aardappelen werden pas in 18de eeuw naar Rusland gebracht door Peter de Grote. Dat betekent dat alle typische gerechten van voor die tijd werden gemaakt met graan en groenten.

Sinds de val van de Sovjet-Unie ontstonden veel eetcafe’s en restaurants met internationale keuken. Het aantal groeit nog steeds, al hebben we er toch minder dan in Antwerpen. Zo is de laatste jaren sushi heel gewoon en wijd verspreid. Veel mensen bestellen het van thuis uit, of eten het als business lunch.

6

‘De wegen in Rusland zijn enorm slecht.’

Helaas is dat geen stereotype maar bittere waarheid. Waarom is het zo? Deze vraag staat in de top van Google.ru. Ten eerste is er de corruptie. Eén kilometer autosnelweg met 4 rijstroken kost Rusland al

Katerina Rossolovich Wie? Derdejaarsstudente aan de Universiteit Sint-Petersburg, faculteit Taal- en Letterkunde, uitwisselingsstudente aan de UA voor een semester.

Waar? Geboren en getogen in SintPetersburg, culturele hoofdstad van Rusland.

Missie? Antwerpen leren kennen als mijn eigen stad.

Droom? World citizen worden.

Mening over Rusland? een land met een ongelooflijk rijke geschiedenis, maar met een onduidelijke toekomst.

Verrekijkers

19

interview

Tekst: Lubumbe Van de Velde — Foto: Lieve Blancquaert

‘Eet elke dag D

e tijd dringt om onze levensstijl te veranderen. Wat houdt dat in? En hoe kunnen wij daar als student toe bijdragen? We geven het woord aan “Low Impact Man”, Steven Vromman.

Wat houdt een low impact levensstijl in?

Dit betekent dat we rekening houden met het feit dat er maar één planeet is en dat we daar onze verantwoordelijkheid voor opnemen.

Bijvoorbeeld zuinig omgaan met water en energie, afval zoveel mogelijk beperken en streven naar een goed afvalbeleid. Low impact wil niet zeggen no impact. Het is een streven naar evenwicht tussen jezelf en jouw omgeving. De grote verandering kwam er in mei 2008. Ik heb toen de beslissing genomen om bewuster te gaan leven. Zo probeer ik de beste keuze te maken over voedsel, verplaatsing en verschillende andere aankopen zoals kleding, energie, materiaal enzovoort.

Hoe begin je eraan?

Om te beginnen heb ik mijn ecologische voetafdruk gemeten. Er zijn verschillende tools te vinden op het internet. Aan de hand daarvan kan je zien wat jouw impact is op de planeet. Met die informatie kan je verschillende keuzes maken om je levensstijl te veranderen.Vervolgens heb ik kleine aanpassingen gemaakt.

Zo heb ik mijn verbruik van elektriciteit en verwarming maandelijks opgevolgd om het systematisch te verminderen. Ik heb mijn lampen vervangen door zuinige LED verlichting, en ging na welke toestellen in het huis noodzakelijk waren. Je moet weten wat je noden zijn en niet wat je noden zouden moeten zijn. Je moet afstappen van noden die gecreëerd zijn door reclame. We kopen zoveel dingen die we niet nodig heb-

20

Verrekijkers

ben. We hebben bijvoorbeeld onze microgolfoven en waterkoker weggedaan. We verwarmen water op het gasvuur om dan onze thee in een thermos te bewaren.Je moet in het begin experimenteren en jezelf afvragen: ‘Hoever kan ik gaan en wat heb ik in feite nodig?’ Je moet jezelf organiseren, dat is zo bij elke vorm van verandering. Je moet uit het vertrouwde geraken om nieuwe dingen te ontdekken. Het is moeilijk in het begin, maar ik ben op zoek gegaan naar alternatieven zoals kraantjeswater drinken en minder vlees eten.

Waar heeft Low Impact Man het moeilijk mee?

Ik merk dat sociale druk het moeilijkste is. Hoe ik het aanpak? Ik probeer niet met het vingertje te wijzen, ik doe het gewoon. Ik probeer mij ook niet aan te trekken van wat mensen zeggen. Vaak overdrijven we toch. Het is bijvoorbeeld bewezen dat het veelvuldig gebruik van shampoos, zeep en parfums niet goed is voor ons en een van de oorzaken is van allergieën.

We moeten als samenleving inzien wat er echt toe doet, dat is de enige manier om te veranderen. We moeten verder gaan dan de huidige status quo. Een aantal stappen zijn onontbeerlijk: overstappen naar groene stroom en minder verspillen. Ik hoop dat onze mentaliteit verandert omdat alles zo duur wordt. Uiteindelijk zijn er zoveel voordelen bij het aanpassen van onze levensstijl. Het is gezonder en het bevrijdt ons van stress omdat we minder afhankelijk worden van al het materiële in onze omgeving.

Hoe beïnvloedt onze levensstijl het Zuiden?

Onze manier van leven heeft een grote impact op het Zuiden.

Vruchtbare landbouwgrond in het Zuiden wordt gebruikt om te voldoen aan onze vraag naar luxegoederen, hoewel het gebruikt zou moeten worden voor de plaatselijke voedselvoorziening. Het Zuiden moet de kans krijgen om zich te ontwikkelen.

Dat is al een reden om onze impact te verminderen. De gevolgen van klimaatverandering worden gedragen door zij die het minst uitstoten.

Hebt u tips voor studenten om hun bijdrage te leveren?

Meer en meer studenten verplaatsen zich met de auto in plaats van met het openbaar vervoer. Dat is zeker geen positieve evolutie. Het zorgt voor meer files en minder parkeerplaatsen. Indien er geen andere oplossing blijkt te zijn, stel ik voor dat de studenten zich in de mate van het mogelijke samen verplaatsen.

Samen eten lijkt mij ook een geweldig idee voor studenten. Je kan met een rotatie systeem werken waardoor elke student maar één keer in de week moet koken en voor de rest van de week aan tafel kan schuiven bij anderen. Dat zou energie besparen en ervoor zorgen dat studenten gevarieerder eten.

U bent verkozen tot gemeenteraadslid voor Groen, wat betekent dit voor jullie programma?

Als gemeenteraadslid van Groen kan ik vooral meegeven dat ons pro-

met vrienden’  Low Impact Man, Steven Vromman

gramma streeft naar aanpassingen in de samenleving, kleine aanpassingen, die op lange termijn zorgen voor grote verandering.

Zo hebben we de gemeente gevraagd om te werken met gerecycleerd papier en om vegetarische broodjes op te nemen in haar catering. We willen het openbaar vervoer beter afstemmen zodat meer mensen hiervan gebruik maken.

Onze samenleving is veel te veel op prestatie gericht. We moeten steeds meer kunnen en dat zorgt voor veel stress. We grijpen vaak naar minder gezonde alternatieven en naar snelle oplossingen die nefast zijn voor ons welzijn en onze planeet.

21

organisatie in de kijker

22

Verrekijkers

Tekst: Eliane Maes — Foto's: Julia M. Free

Dossier

Tekst: Bruno Morez — Foto: Ana Tiberiu

Duurzame landbouw als antwoord op wereldwijde crisis

L

andbouw in de 21ste eeuw zal duurzaam zijn, of niet zijn.

Zoveel is duidelijk. Maar wat betekent dat precies? Hoever staan we daarin en vooral, hoever moeten we nog?

Vergeet de Maya's en het einde van de wereld in 2012. Want volgend jaar, in 2013, staat ons volgens de Verenigde Naties een echt probleem te wachten: een wereldwijde voedselcrisis.

De mondiale graanreserves staan op hun laagste punt sinds 1974, het gevolg van extreme droogtes en mislukte oogsten in de Verenigde Staten en Oekraïne. De meeste wetenschappers zijn het eens dat deze problemen te wijten zijn aan de klimaatverandering. Landbouw is een van de grote verantwoordelijken voor de opwarming van de aarde. Ze neemt namelijk 30 procent van de wereldwijde methaanuitstoot voor haar rekening, en methaan is als broeikasgas 21 keer krachtiger dan CO2. Tegelijk zijn het de boeren die als eerste de gevolgen voelen van die klimatologische verandering.

Het antwoord op al die boerenellende heet duurzame landbouw.

Daarover lijkt iedereen, van de kleine groentenkweker tot een multinational of de Europese Unie, het roerend eens te zijn.

Duurzame drievuldigheid Duurzame landbouw steunt op drie pijlers: 'People', 'Planet' en 'Profit'.

Het sociale, ecologische en economische aspect van landbouw zijn idealiter in evenwicht. Werkgelegenheid in de lokale gemeenschap gaat hand in hand met respect voor het milieu.

Dat klinkt eenvoudig. Alleen, ‘hét ideale landbouwmodel bestaat niet’, zegt Peter Van Bossuyt, medewerker van de Boerenbond. ‘Afhankelijk van

Kesteloot: ‘Biodiversiteit en de mestproblematiek zijn in heel Europa bekende uitdagingen. Minder zichtbaar is dat de toekomst van onze landbouw, zeker die van familiebedrijven, op de helling staat. Kijk naar de gemiddelde leeftijd van Vlaamse landbouwers en je weet genoeg.’

‘Ik begin om 2 uur 's nachts en ik verdien 4 euro per uur.

Dat gaat toch niet?’ » Jan Jacobs, veeboer

tijd en ruimte zijn er verschillende ideale modellen mogelijk.’

Ook Thierry Kesteloot, campagneverantwoordelijke voedselsoevereniteit bij Oxfam-Solidariteit, gelooft niet dat een ideaal landbouwmodel bestaat.

‘Maar’, merkt hij op, ‘landbouw is meer dan alleen voedsel produceren, het is ook grondbeheer, tewerkstelling, begaan zijn met ecologie en dierenwelzijn.’

Minder boeren Hun geografische ligging maakt ontwikkelingslanden gevoeliger voor klimaatverandering dan het rijke Westen. En politieke instabiliteit of een falende overheid zorgen ervoor dat er in deze landen van een doortastend landbouwbeleid soms geen sprake is. Maar ook onze Vlaamse landbouw heeft nog een lange weg af te leggen voor ze zichzelf duurzaam mag noemen.

Die toekomst is de grote bekommernis van bioboer Patrick Robeyns uit Schoten: ‘De laatste 5 jaar zijn er 9000 landbouwbedrijven gestopt. Dat is inclusief toeleveranciers, mechaniekers, zaad- en meststoffenhandelaars.

Dat zijn duizenden verloren arbeidsplaatsen waar je niks over hoort.’

Vier euro per uur Jan Jacobs, de overbuur van Patrick Robeyns, kweekt vleeskoeien. ‘Ik ben mijn boerenactiviteit aan het afbouwen omdat ze verlieslatend is. Mijn werkdag begint om 2 u 's nachts en ik verdien 4 euro per uur. Dat gaat toch niet? Als er als boer zo weinig te verdienen valt, mogen mijn kinderen mijn bedrijf niet overnemen.’

Uit cijfers van de Vlaamse Overheid blijkt dat het aantal landbouwbedrijven tussen 2000 en 2010 gedaald is van 40.949 naar 28.331. Hierbij gingen 15.491 arbeidsplaatsen verloren.

Verrekijkers

23

Dossier

Het grote probleem volgens Robeyns en Jacobs is dat iedereen in het landbouwproces geld verdient, met uitzondering van de boeren. Jacobs kreeg tien jaar geleden 4 euro per kilo vlees. ‘Vandaag krijg ik 4,5 euro per kilo, maar de kosten voor voeder zijn verdubbeld, net zoals de pacht, de energieprijzen, de prijzen voor mechaniekers en machines. Dat is niet houdbaar.’

Patrick Robeyns geeft een ander voorbeeld: ‘Als een melkveehouder met zijn melk naar de melkerij gaat, krijgt hij 25 cent per liter. Als de klant die melk koopt voor één euro per liter smaakt ze naar niks meer, want ze is gesteriliseerd. De enige die uiteindelijk tevreden is, is de melkerij want de boer heeft te weinig gekregen en de klant drinkt smakeloze melk.’

Tekst: Bruno Morez — Foto: Caffe Vita

Vlees van hier?

Ook in het Zuiden kampt men met tewerkstellingsproblemen in de landbouw. Maar de oorzaken van de problemen daar zijn in de eerste plaats een demografische explosie, hoge werkloosheid bij jongeren en een productie die zich teveel richt op export voor onder andere de Europese veeteelt.

Thierry Kesteloot legt uit: ‘Europa importeert erg veel soja uit ontwikkelingslanden om onze beesten te voederen. Het is onrechtstreekse en soms ook rechtstreekse landroof die ons veeteeltsysteem in stand houdt.

Terwijl die veeteelt ook een sterke ecologische voetafdruk heeft.’

To boldly GGO...

Een vaste waarde bij de discussie over de toekomst van ons landbouwsysteem zijn genetisch gemodificeerde organismes (GGO's). Een gewas dat beter bestand is tegen droogte is interessant in tijden dat het klimaat labieler wordt.

Cijfers van het Nederlandse onder-

‘Landbouw is meer dan alleen maar voedsel produceren.’ » Thierry Kesteloot, Oxfam

zoeksbureau Profundo tonen aan dat de veevoederindustrie verantwoordelijk is voor 57 procent van de werelwijde vraag naar soja. In ZuidAmerika concurreren grote multinationals zoals Cargill, die het gewas kweken op gigantische schaal, de kleine boeren uit de markt. En het is uiteindelijk Jan Jacobs die veel geld betaalt voor deze soja om zijn koeien te voederen.

GGO's zijn aanvaard in veevoeders en de Amerikaanse voedselindustrie, maar de Europese consument is minder enthousiast. Die is ervan overtuigd dat GGO's in voeding een gezondheidsrisico inhouden. De wetenschap is er nog niet uit. Dat blijkt uit de recente controverse rond een Franse studie. Daarin stond dat

Wat er overblijft na het ontbossen van regenwoud: ecologisch weinig waardevolle megaplantages.

24

Verrekijkers

Dossier

Tekst: Bruno Morez

ratten ziek werden na het eten van GGO-maïs, alleen was lang niet iedereen het eens met de methodologie van de onderzoekers.

Maar de mogelijke effecten van GGO's op het leefmilieu en het menselijk organisme zijn slechts één kant van zaak. De implicaties voor de boer die op gemodificeerde gewassen overschakelt, zijn minstens even belangrijk.

David en Goliath Volgens Peter Van Bossuyt zit het probleem vooral bij de patenten. Een GGO-gewas is namelijk intellectueel eigendom van de fabrikant. Het is voor een boer verboden een deel van de oogst bij te houden om volgend jaar opnieuw te planten of om het door te verkopen als zaaigoed. Anders gaat de zaadfabrikant failliet. 'Die regeling is voor ons een heel groot discussiepunt. Als Boerenbond zijn we eerder voorstander van kwekersrechten (deze geven de boer onder andere het recht met het zaad nieuwe kruisingen te ontwikkelen, nvdr.).'

kosten evenveel als Jonagolds uit het Hageland. En ze zien er altijd even fris uit. En dus past de consument zijn koopgedrag niet aan en blijft ZuidAfrika appels exporteren. Volgens Thierry Kesteloot is de oorzaak van dit mechanisme dat ‘in ons economisch model slechts een deel van de kosten worden opgenomen in de prijs.’

Wat bijvoorbeeld met de ecologische impact van het transport? In de context van voedselproductie heeft men het dan vaak over voedselkilometers.

Het idee lijkt eenvoudig: van hoe verder het product komt, hoe groter de impact, maar zo eenvoudig is het

» Peter Van Bossuyt, Boerenbond helaas niet. Zijn boontjes uit Kenia, manueel geoogst en gekweekt zonder extra meststoffen 'vervuilender' dan Belgische boontjes, die stevig bemest zijn en mechanisch geoogst?

Daarom pleiten Kesteloot en Oxfam ervoor om álle functies van landbouw te verrekenen in de prijs.

‘Bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit, tewerkstelling, voedselzekerheid, lokale voedselvoorziening: het zijn allemaal baten die nu niet in de prijs zitten. Dat moet anders.’

Bovendien is GGO-zaaigoed niet goedkoop. Thierry Kesteloot: ‘Het probleem is dat men in het Zuiden niet de middelen heeft om GGO's te kopen. Ze bieden dan ook weinig voordeel voor de boeren daar.’

Alle dure woorden en slogans over “sustainable futures” ten spijt is er dus nog heel wat werk aan de winkel. Volgens Peter Van Bossuyt moeten we meer lokaal denken én produceren: ‘We kijken te weinig naar onze eigen omgeving. In Vlaanderen zijn er ook sojaproducenten. Waarom importeren we dan soja uit Zuid-Amerika?’

Ondertussen staat de consument te twijfelen in de winkel. Die ZuidAfrikaanse appels die er 10.000 kilometer transport op hebben zitten,

Ondanks de gigantische uitdagingen is hij voorzichtig positief: ‘Er is een sterk debat gaande rond voeding en landbouw. Dat debat wordt door de verschillende voedselcrissisen en de klimaatcrisis nog eens versterkt. En men merkt dat er andere oplossingen nodig zijn. Dat je andere actoren nodig hebt die met alternatieven naar voren komen.’

‘We moeten meer lokaal denken én produceren.’

Want die intellectuele eigendomsrechten leiden ook tot wantoestanden. Zo kocht de Amerikaanse boer Vernon Bowman op de particuliere markt zaaigoed zonder te weten dat het gecontamineerd was met GGOzaad van Monsanto. Het bedrijf liet zijn veld controleren en sleepte hem voor de rechter. Die veroordeelde de boer in september 2011 tot een boete van 84.000 dollar.

Keniaanse boontjes

ten. Noem het protectionisme of een sterk beleid maar men moet de mogelijkheid hebben om regionale voedselsystemen te organiseren, via subsidies, taxaties, onderzoek en normering.’

Lokaal consumeren

Kesteloot vindt dat de overheid harder moet ingrijpen: ‘We mogen niet alles aan vrije markt overla-

Korte Keten Een tastbaar alternatief op de traditionele landbouw is de “korte keten”: de consument koopt zijn producten rechtstreeks bij de boer. Op zich is die gang van zaken niet nieuw, maar nu landbouwers steeds minder verdienen binnen het traditionele productieproces, komt het concept opnieuw in de belangstelling.

Patrick Robeyns heeft samen met zijn buurman, die melkboer is, zo'n initiatief opgestart. Hij heeft een melkautomaat staan. Het ziet er een beetje uit als als iets waar normaal cola uitkomt, maar dan wit en met een koe op. In een kleine koelruimte binnenin wordt de melk mechanisch omgeroerd.

‘Mensen uit de buurt kunnen met de automaat verse melk uit hun eigen gemeente kopen, 1 euro voor 1 liter.

Mijn buurman krijgt 50 eurocent per liter, en wij krijgen de andere 50 cent. Er zijn geen tussenschakels, dus kan hij met minder koeien meer verdienen. Als mensen producten uit de buurt kopen, kan de boer blijven bestaan.’

Verrekijkers

25

Dossier

Tekst: Fien Hiel — Foto: Fien Hiel en Evert Eeckhout

Think global, Act local De transitiebeweging in actie

D

e transitiebeweging is bezig aan een gestage opmars in Vlaanderen. Nog niet bekend bij het grote publiek, maar al wel beoefend in verschillende dorpen en steden. Verrekijkers interviewde Paul Coertjens, een van de enthousiaste foundingfathers van de transitiebeweging Boechout-Vremde. Hij vertelt een verhaal vol ideeën en ontluikende initiatieven.

Wat is een transitiebeweging precies?

Als we rondkijken, valt het op hoe afhankelijk wij zijn van olie. Er wordt gesproken over de opwarming van de aarde, over CO²-uitstoot, enzovoort. Daarnaast wordt het moeilijker om aan olie te geraken. De energie die we nodig hebben om olie op te pompen is veel groter dan het rendement. Toch is alles wat we hier gebruiken en verbruiken bijna compleet afhankelijk van die olie-industrie. Voedsel bijvoorbeeld is voor 90 procent olieafhankelijk. De transitiebeweging wilt hoe langer hoe meer olieonafhankelijk worden.

Hoe is de transitiebeweging Boechout-Vremde ontstaan?

26

Verrekijkers

De eerste transitiebewegingen of transition towns zijn ontstaan in Engeland.

Het gaat hier om een kleine groep gemotiveerde personen die binnen een gemeenschap samenkomen om iets te doen aan de klimaatverandering. De transitiebeweging BoechoutVremde zijn ook gewoon een paar mensen die elkaar ontmoet hebben, die de handen in elkaar hebben geslagen en die iets willen doen. Dat gaat gepaard met vallen en opstaan.

Over wat voor projecten en activiteiten gaat het dan?

Enerzijds gaat het om informerende activiteiten. We organiseerden bijvoorbeeld een filmavond. We draaiden The Economics of Happiness, een film die zich toespitst op meer

lokale economie als antwoord op de globalisering. Een honderdtal mensen daagden op.

Anderzijds bekijken we hoe we energie kunnen besparen. We zijn bij een paar mensen thuis geweest om te zien hoe zij, zonder veel inspanningen, energie kunnen besparen. We hielden ook een veggie-barbecue in de gemeenschapstuin in Vremde met de groenten die daar groeien. En verder zijn we onlangs ook met een auto-delen groep gestart, zodat er minder auto’s in omloop zijn.

We proberen ook om naast de zogenaamde “samentuin” in Vremde, nog een andere samentuin op te starten in Boechout. We hebben een stuk grond op het oog waar we met een veertigtal mensen willen tuinieren. We willen op de open plekjes in Boechout en Vremde meer voedsel produceren. Daarvoor namen we contact op met het gemeentebestuur.

Zij reageerden alvast positief en willen met ons verder in gesprek gaan.

Tekst: Fien Hiel — Foto: Fien Hiel en Evert Eeckhout

De transitiebeweging is oorspronkelijk ontstaan in Engeland. Haar doel is om de lokale gemeenschap voor te bereiden op een toekomst met minder olie, terwijl ze tegelijkertijd een antwoord wilt bieden op de problematiek van klimaatverandering. Doorgaans slaan een aantal mensen binnen een gemeenschap de handen in elkaar. Lokaal, in een stad of dorp, zoeken ze naar oplossingen om het piekolieprobleem op te vangen en de gevolgen van klimaatverandering te temperen.

Meer info: www.transitie.be en www.boechoutvremde.transitie.be.

We doen veel rond voedsel omdat dat een gemakkelijke toegangspoort is voor mensen, om hen zelf lokaal te laten ondernemen. Daar gaan geen grote kosten of inspanningen mee gepaard zoals bijvoorbeeld bij het isoleren van je huis.

De transitiebeweging legt zich toe op lokale economie. Maar als we kijken naar de klimaatverandering dan spelen grote bedrijven daar een grote rol in, hoe gaat de transitiebeweging daar mee om?

wijde beweging, er zijn zo’n 1000 erkende initiatieven en misschien ondertussen al veel meer.

Grotere bedrijven zullen altijd nodig zijn. Ik kan mijn computer bijvoorbeeld niet lokaal produceren. Bij een transitiebeweging gaat het er vooral om dat de gemeenschap meer geaard is in haar omgeving. Er zijn bijvoorbeeld veel toestellen en levensproducten die ik gewoon aan mijn buren kan vragen, maar waarvoor ik nu naar de supermarkt loop.

Boechout-Vremde is een heel landelijke gemeente waar veel voedsel wordt geproduceerd, maar je kunt geen enkele tomaat van bij ons in de winkel kopen. Het zou goed zijn als voedsel lokaal gekocht wordt zodat de boer meer voor zijn waar krijgt.

Wat zijn volgens u de sterktes van de transitiebeweging?

Er zijn actiegroepen die met hun eisen bij de overheid aankloppen. Wij voegen meteen de daad bij het woord. Dat is voor mij het sterke punt. Bovendien is een transitiebeweging heel toegankelijk. Je moet niet gestudeerd hebben, geen zware filosofie aanhangen of iets over milieu, politiek of economie ken-

‘Je moet geen zware filosofie aanhangen of iets over milieu, politiek of economie kennen om mee te doen: Het moet vooral plezant blijven.’ » Paul Coertjens

Dossier

weging vooral veel geoefend wordt.

Nu is het nog een beetje spelen. Ik kan mij inbeelden dat naarmate de wereld evolueert, op vlak van economie, voedsel en milieu, heel het systeem wel eens zou kunnen crashen. Als je dan met een paar mensen al geoefend hebt en je hebt al een klein netwerk, dan is de basis gelegd om die crash te kunnen opvangen. Kijk bijvoorbeeld naar wat er in Genk gebeurt, of wat er ondertussen allemaal in Detroit broeit. Daar ontstaan ganse gemeenschappen die zelf aan landbouw doen op braakliggende industrieterreinen. Zij zijn opgebouwd vanuit die transitiebeweging.

Ten slotte, hoe wilt u de beweging zien evolueren?

Bij de transitiebeweging is niemand baas, wat een van haar sterktes is. De beweging is van onderuit opgebouwd, een grassroots movement. En dat moet zo blijven. Maar er mogen altijd meer mensen bijkomen. Het is een netwerk dat stilletjesaan groeit. Als het groeit, dan kan het zich verspreiden in de maatschappij. Op dit moment is er nog niet veel van te zien, maar ik denk dat het netwerk ondertussen toch al groot wordt.

5 Tips om je ecologische voetafdruk te verkleinen Koop verse, onbewerkte groenten en fruit in plaats van diep-gevroren producten Koop seizoensgroenten en fruit

De transitiebeweging gaat over globaal denken en lokaal handelen. Door vooral de gemeenschap sterker te maken, denk ik dat je lokaal al veel kunt teweegbrengen. Dat wilt niet zeggen dat wij op een eiland zitten. Wij staan in verbinding met de omgeving, met de transitiebewegingen rond ons en met die van heel de wereld. Want de transitiebeweging is een wereld-

nen om mee te doen. Zo kunnen zowel ouderen als jongeren hun steentje bijdragen. Iedereen doet wat hij of zij het liefste doet. Daar gaat het ook om: het moet vooral plezant blijven.

Waarom zijn transitiebewegingen belangrijk volgens u?

Verkies voedsel uit eigen regio Verkies af en toe (bijvoorbeeld tweemaal per week) een vegetarische maaltijd boven vlees Gebruik zo veel mogelijk restjes op

Ik denk dat er binnen de transitiebe-

Verrekijkers

27

Cultuur

Tekst: Annelies Vantomme — Foto's: Kristof Persyn

‘Nu is er oorlog om olie, later om water’

O

ver vijftig jaar is de Dode Zee écht dood. Dat zette Kristof Persyn, theatermaker uit het Kortrijkse, aan om het theaterstuk Live! At the dead sea te maken. Hij noemt het zelf een campagne om het probleem in de spotlights te zetten. Aan de hand van eigen volksverhalen wil hij de Dode Zee opnieuw bezielen.

Hoe zit het project Live! At the dead sea precies in elkaar?

Voor mij gaat het creëren van theater altijd samen met het creëren van een fotoreportage. Ook voor dit project heb ik zowel een theaterstuk als een reeks foto’s gemaakt. De basis van dit project legde ik al in Egypte. Tijdens een reis langs de Nijl verzamelde ik volksverhalen over de dood. In Egypte hebben de mensen nog een band met het bovennatuurlijke en mytho-

28

Verrekijkers

logische. De Egyptenaren kennen de goden en godinnen nog die voor de komst van de Islam aanbeden werden.

Net zoals de Nijl is de Jordaan een Bijbelse rivier. Het is namelijk het ankerpunt van de drie grote monotheïstische religies: de islam, het jodendom en het christendom. Het grote verschil met Egypte is dat er in Jordanië geen volksmythologie bestaat. Toch wilde ik graag, net zoals bij de Nijl, iets met volksverhalen

doen. In de geest van de Arabische revolutie leek het me dan ook gepast om nieuwe mythes te creëren.

Toen ik naar de Jordaan reisde, kwam ik al snel tot de ontdekking dat de Jordaan aan het opdrogen is. Omdat dat me zo raakte, besliste ik dat ik een soort campagne wou maken om het probleem onder de aandacht te brengen.

Op het moment van je verblijf in Jordanië brak de Arabische Revolutie uit. Heeft dat je manier van werken beïnvloed?

Ja, absoluut. Er was niet enkel een revolte in de Arabische wereld, er

Tekst: Annelies Vantomme — Foto's: Kristof Persyn

was er ook één in mezelf. Ik ging naar Jordanië omdat ik iets wou doen dat boven mezelf uitstijgt. Vroeger maakte ik kunst rond persoonlijke thema’s zoals liefde, dood of erotiek.

Maar omdat ik echt begaan ben met ecologie, wou ik dit keer een globaal thema aansnijden. Ik wou iets doen dat van binnen naar buiten komt.

De revolutie die ik voelde in mezelf kreeg al snel een weerspiegeling in de Arabische wereld.

En waarom dan precies de Jordaan? Wat voor betekenis heeft die rivier voor jou?

Ik ben naar de plaats aan de Jordaan gegaan waar Jezus is gedoopt. Toen ik daar stond, was dat voor mij ook een doop. Het was een keerpunt in mijn leven. Het was zo hard om te zien hoe een rivier die door drie religies als heilig wordt beschouwd door mensenhanden kapot is gemaakt.

De opdroging van de Jordaan is helemaal geen natuurlijk proces. Israël slaat het water van de Jordaan in reservoirs op, waardoor de rivier opdroogt. Omdat de Jordaan de hoofdader van de Dode Zee is, droogt die zee ook op. Dat besef had een enorme impact op mij en dat wou ik communiceren.

om kritiek te leveren op een andere maatschappij? Ik vind het net heel belangrijk om de dingen in een groter referentiekader te zien. De hele situatie is eerder een metafoor voor een globale problematiek. Wat zegt dat over onze tijd als de heilige rivier opdroogt? Wat zegt dat over onze globale civilisatie? Dat zijn de vragen die deze ecologische problemen bij me oproepen.

Je zegt dat de opdroging van de Jordaan een metafoor is voor een grotere problematiek. In welke zin bedoel je dat dan concreet?

We zijn onze planeet helemaal aan het uitputten. Het is duidelijk dat we de aarde en de natuur niet meer aanbidden. Vroeger was het goddelijke één met de natuur. In het MiddenOosten was dat ook het geval. Voor de komst van het monotheïsme aanbad men verschillende goden en godinnen, die door de maan, de zon en de bomen belichaamd werden.

Ook in Egypte werd het me heel duidelijk dat de civilisatie ten koste gaat van de mythologie. Toen ik tijdens mijn reis in Egypte verhalen verzamelde, kenden de mensen in de steden die verhalen niet meer.

De band met de Nijl was verdwenen. Dat was niet zo voor de kleinere

‘Ik wil mijn kunstenaarschap in dienst stellen van ecologische problemen. Anders voel ik me machteloos.’ » Kristof Persyn Is het vooral de ecologische en politieke problematiek die je boeit of is de opdroging van de Jordaan en de Dode Zee eerder een metafoor voor de ontheiliging van de maatschappij?

Ik ben me zeker bewust van de politiek, maar in mijn projecten wil ik het daar niet over hebben. Wie ben ik

dorpen diep in Egypte. Voor die dorpen is de Nijl een God en dat is ook nodig. Ze moeten in harmonie met de rivier leven, want hun bestaan is er van afhankelijk.

Live! At the dead sea wil de mythologie weer onder de aandacht brengen. In de geest van de revolutie wou ik niet de mythen van de Bijbel,

cultuur

maar nieuwe verhalen vertellen. We zaten namelijk in een nieuwe tijd, waar nieuwe kunst kon en mocht ontstaan. Toen bedacht ik dat ik de natuur opnieuw wou bezielen met nieuwe goden en nieuwe mythologische helden.

Je uiteindelijke project gaat niet over de Jordaan, maar over de Dode Zee. Hoe komt het dat je focus verschoven is?

Het oorspronkelijke idee is niet verwezenlijkt omdat je helemaal niet tot aan de Jordaan kan gaan. Het is nu een militair gebied. Niet alleen het feit dat de Jordaan een modderstroompje was schokte me, maar ook dat er aan beide zijden van die rivier soldaten staan. Dus ik kwam er snel achter dat ik niet zo gemakkelijk langs de Jordaan kon reizen. Ik had eenvoudigweg geen toelating om daar te zijn. Toen heb ik mijn aandacht verschoven naar de Dode Zee. Uiteindelijk ging het nog steeds om hetzelfde probleem: De Jordaan is de hoofdader van de Dode Zee en als die opdroogt, wacht de Dode Zee hetzelfde lot.

Was de Dode Zee voor jou dan nog een krachtiger symbool dan de Jordaan?

De Dode Zee is een icoon. Deze Zee komt in de Bijbel, de Tora en de Koran voor. Iedereen kent de Dode Zee, zeker vanwege het mysterie dat je op het water drijft. Als ik vertel dat de Dode Zee opdroogt, dan raakt ons dat. Enkel en alleen al het woord: een zee die dood is, die dood gaat. Ik zie de Dode Zee als de baarmoeder van onze aarde. Als het water van de baarmoeder van de aarde opdroogt, is er wel iets heel ernstigs aan de hand.

Het was heel opvallend dat de lokale bevolking niet zo vaak bij het probleem stilstaat, alhoewel ze er de concrete gevolgen zeker van dragen. Het water is daar voor de ganse bevolking gerantsoeneerd. Per week mogen ze maar een aantal liter water

Verrekijkers

29

cultuur

Tekst: Annelies Vantomme — Foto's: Kristof Persyn

Kristof Persyn is internationaal actief als visueel kunstenaar, theatermaker en dramaturg. De grond van zijn werk is de "Art-Campaign". In documentair theater, foto-exposities, sociale media en straatinterventies creëert Kristof Persyn een poëtische vorm van activisme. Meest recent was hij in Arabië, op een vrouwenrechten-festival in Jordanië. Ook maakte hij projecten over de natuurmythologie langs de Nijl en werkte hij met acteur en voorvechter van mensenrechten, Shady El Dali, in Cairo samen. Recent sloot Kristof Persyn zich aan bij het Berlijnse kunstenaarscollectief Kom.Post dat op verschillende Belgische theaterfestivals te gast is.

Volg zijn werk op www.kristofpersyn.blogspot.com

verbruiken. Zo moeten ze constant nadenken over hoeveel ze wassen, hoeveel ze zich douchen... Dat heeft ook heel absurde gevolgen. Omdat de Jordaanvallei vroeger zo vruchtbaar was, heb je er veel landbouw.

Nu wordt er vanuit een bron aan de grens met Saudië water aangevoerd om de boeren in de Jordaanvallei van water te voorzien. Om de landbouw in stand te houden, komt er water van een heel andere kant, dwars door de woestijn.

Om dit project te maken werkte je samen met de vrouwenactiviste Lana Nasser. Hoe heb je de problematiek van de Dode Zee in verband gebracht met de rechten voor de vrouw?

Zoals ik al zei stond het hele project in geest van de Arabische revolutie.

Ik had de fantasie dat er uit de Dode Zee een soort opstand van geesten, goden of djinns kwam. Het was toen ook net de periode van de vulkaanuitbarsting in Ijsland. Ik zag die vulkaan als de natuur die haar woede uitspuwt. Zoiets wilde ik doen met de Dode Zee. Ik wilde een reeks foto’s maken van verschillende goden en geesten die uit de Dode Zee komen. Dat zou geïnspireerd zijn op volksverhalen.

Op het moment dat ik daarmee wilde beginnen, ontmoette ik Lana Nasser. Zij was net bezig met een theatervoostelling over haar positie als vrouw binnen de Arabische wereld. Nadat ik dat stuk gezien had, wilde ik haar als model voor de verschillende godinnen. Ik wilde

30

Verrekijkers

dat zij de belichaming werd van de Dode Zee. Die zee moest opnieuw bezield worden.

Was de aandacht voor godinnen dan een soort kritiek op het monotheïsme?

Ja, ik wilde me toespitsen op godinnen die geïnspireerd waren op preislamitische mythologieën. Wat was er voor dat monotheïsme?

Met de komst van de islam worden de godinnen niet meer aanbeden. Ik stelde me ook de vraag bij het monotheïsme in het algemeen.

Die religies stellen één God centraal en die God is altijd een man.

Waarom heeft een God überhaupt een geslacht? Natuurlijk is dat een enorm taboe in een Arabisch land, maar het is wel interessant.

Lana Nasser is gedurende het hele theaterstuk zwanger. Op het einde van het stuk baart ze een steen. Ik kan me voorstellen dat een dergelijke scène redelijk wat controverse teweeg kan brengen.

Hoe werd daarop gereageerd?

Lana Nasser is de personificatie van de Dode Zee. Dat zij op het einde van het stuk een steen ter wereld brengt, is natuurlijk een heel krachtig symbool. Uiteraard is het niet evident om een dergelijke scène op het theater te brengen. Op het moment dat zij die steen baarde, reageerde het publiek soms erg emotioneel. Het drong echt tot hen door dat water uitgeput kan raken. Het baren van de steen was een metafoor voor de angst die bij de jongere generatie leeft: kunnen

zij nog kinderen op die wereld zonder water zetten? Zullen zij hun leven lang kunnen drinken?

Vind je het belangrijk om mensen te sensibiliseren?

Ja, heel erg. Ik herinner me dat mijn vader ten tijde van de Golfoorlog zei: ‘Nu is er oorlog om olie, in de toekomst is er oorlog om water’. Wel, die oorlog om water speelt zich al heel lang af. Al het water dat in Jordanië gebruikt wordt, kan niet vernieuwd worden. Er is geen herbronning. Ik wil als kunstenaar iets doen waarbij de mensen echt iets voelen. We kunnen feiten vertellen, maar het moet je raken. Kunst is daartoe in staat.

Ben je van plan om je project naar België te brengen?

De foto’s stelde ik al in Brussel tentoon. Met het theaterstuk zou ik heel graag naar België komen. Het theaterstuk is ook een “work in progress”.

Het zou fijn zijn om het nog verder te ontwikkelen.

De Dode Zee • De Dode Zee is een meer tussen Israël en Jordanië.

• Elk jaar neemt de Dode Zee 1 meter in hoeveelheid af, wat betekent dat de Dode Zee over 50 jaar verdwenen zal zijn.

• Dit is geen ecologisch probleem, aangezien de hoofdader van deze zee, de Jordaan, ook droog ligt.

Dat komt omdat het water van de Jordaan voor irrigatie in reservoirs opgeslagen wordt.

• Europa wil dit probleem oplossen door water vanuit de Rode Zee naar de Dode zee aan te voeren: een dure oplossing én een nefaste oplossing op gebied van ecologie.

De samenstelling van de Rode Zee is helemaal anders dan die van de Dode Zee, waardoor verschillende soorten koraal zullen verdwijnen.

Tekst: Annelies Vantomme — Foto's: Kristof Persyn

cultuur

Verrekijkers

31

Cultuuragenda

Tekst: Jasmine Coppens

uit met Ver

een selectie uit het

Festival Kerst op Linkeroever Wanneer: van 1 december tot 12 januari Waar: Linkeroever 1, 2050 Antwerpen

December… ’t Is donker, ’t is koud.

Wacht je al vol ongeduld op de eerste zonnestraaltjes van de lente?

Bezoek dan eens linkeroever: je zal je er in de eindejaarsperiode zeker niet vervelen. Verschillende Linkeroeverse verenigingen organiseren kerstfeesten, -markten, en -concerten. Op 12 januari kan je de handen komen verwarmen op de grote kerstboomverbranding!

Lezingen Het brood breken: Nota's voor een politieke theologie van migratie Wanneer: 17 december, 19u tot 20u30 Waar: Universiteit Antwerpen (Hof van Liere), Prinsstraat 13, 2000 Antwerpen Inkom: Gratis

32

Verrekijkers

Daniel Izuzquiza is een Spaanse jezuïet die de economische, sociale, culturele en politieke rechten van migranten en asielzoekers bekijkt door de bril van de eucharistieviering. In Madrid leidt hij een centrum dat zich inzet voor migranten en asielzoekers. Hij geeft deze Engelstalige lezing naar aanleiding van de Internationale Dag van de Migrant.

Extra info: www.ucsia.org

Zuidcafé: Bolivia en Latijns-Amerika Wanneer: 18 december, 20u30 Waar: De Roma, Turnhoutsebaan 286, 2140 Borgerhout Inkom: 4 euro

Hoe brengt Bolivia duurzame ontwikkeling in de praktijk? De evoluties in dit Latijns-Amerikaanse land zijn ongemeen boeiend, zowel op politiek als op sociaaleconomisch vlak. Het Zuidcafé plaatst ze in de ruimere context van het continent. De Roma nodigt je uit voor een Mo*-debat met Walter Lotens en Alma De Walsche.

Extra info: www.deroma.be

Film La vie d'une autre Wanneer: 8 januari, 14u30 / 20u15 Waar: Cultuurcentrum De Kern, Kern 18, 2610 Wilrijk Inkom: 6 euro (vvk: 5 euro)

Marie, 40 jaar, wordt op een dag wakker en is er heilig van overtuigd dat ze 25 is. In haar ogen staat ze aan het begin van een liefdesrelatie die in realiteit op haar einde loopt.

Marie heeft vier dagen om de man van haar leven terug voor haar te winnen. Met Juliette Binoche.

Extra info: www.ccdekern.be

The Lady Wanneer: 9 januari, 14u Waar: De Roma, Turnhoutsebaan 286, 2140 Borgerhout Inkom: 4 euro

De film brengt de prodemocratische leider en Nobelprijswinnaar Aung San Suu Kyi in beeld. Zij offerde haar geluk en dat van haar familie op voor een hoger doel in haar strijd tegen een gevaarlijk, vijandig

Cultuuragenda

Tekst: Jasmine Coppens

rrekijkers

t Antwerpse aanbod

en onderdrukkend militair regime.

Als gevolg van haar geweldloze strijd woonde ze meer dan 10 jaar onder huisarrest in Birma.

men. Het publiek zit op kussens in een labyrint tussen de spelers en beleeft zo het sprookje van dichtbij.

Extra info: www.deroma.be

Extra info: www.hetpaleis.be

Muziek Petra Somlai – De Weense fantasie Wanneer: 16 december, 15u Waar: AMUZ, Kammenstraat 81, 2000 Antwerpen Inkom: van 5 tot 20 euro

De jonge Hongaarse pianiste Petra Somlai is een ster in wording. Sinds haar schitterende overwinning op het concours van het Musica Antiqua festival Brugge in 2010, rijgt dit klavierwonder de lofbetuigingen en topengagementen aan elkaar. Internationaal muziekcentrum AMUZ laat dit opmerkelijke talent los op fantasiestukken van Bach, Mozart, Beethoven, M o s c h e l e s, M e n d e l s s o h n e n Hummel. In de barokke en klassieke muziek waren vrij gecomponeerde fantasieën populaire werken voor klavier.

Extra info: www.amuz.be/concerten/ petra-somlai

Spring Awakening

Phantom Limb

Wanneer: 21 en 22 december, 20u30 en 23 december, 15u Waar: Fakkelteater Zwarte Zaal, Reyndersstraat 7, 2000 Antwerpen Inkom: 15 euro (kortingen mogelijk)

Wanneer: 7 januari, 20u30 Waar Arenberg – Kleine Zaal, Arenbergstraat 28, 2000 Antwerpen Inkom: 10 euro en 8 euro (-26j)

Spring Awakening is een Amerikaanse musical uit 2006, gebaseerd op een toneelstuk van Frank Wedekind, geschreven in 1891.

Het verhaal speelt zich af in het Duitsland van de late 19de eeuw.

Het gaat over jongeren die zichzelf en hun seksualiteit ontdekken in een omgeving waarin ze allesbehalve vrij zijn.

Intrigerende hedendaagse countrysoul van deze groep uit Bristol met ongebruikelijke bandnaam. Marc Ford, ex-Black Crowes, is de producer van hun tweede album ‘The Pines’.

Zangeres Yolanda Quartey heeft een indrukwekkende stem. Ze toerde in 2008 met Massive Attack en was ook achtergrondzangeres voor onder meer Adele en Dizzee Rascalma.

Extra info: www.fakkelteater.be

Extra info: www.arenbergschouwburg.be

Prinses Turandot Wanneer: van 5 tot 30 januari Waar: HETPALEIS, Theaterplein 1, 2000 Antwerpen Inkom:€5 euro (-18j) en 10 euro (+18j)

Prinses Turandot is een boeiende eerste kennismaking met de klassieke, vocale muziek. Het is een voorstelling waarin oosterse en westerse elementen samenko-

Verrekijkers

33

www.verrekijkers.org Tekst: Janus Verrelst & Dieter Wijffels

Dossier

Verrekijkers

— Foto: Daan Neels

jouw focus op de wereld!

... is steeds opzoek naar enthousiaste studenten!

Wij zoeken: Redacteurs, journalisten,

een webmaster Ben je helemaal into online communicatie? Hou je je graag bezig met websites en sociale media?

En wil je je graag inzetten voor een tof en jong vrijwilligersproject? Mail dan als de bliksem naar info@verrekijkers.org.Vermeld even waarom je wil meewerken en of je al enige ervaring hebt met webcommunicatie.

Verrekijkers heeft sinds oktober een splinternieuwe website.Om hem op en top te onderhouden, zoeken we een geëngageerde vrijwilliger. Je zal artikels uploaden op de website, artikels delen op de website van partners (o.a. Kif Kif), onze facebook opvolgen en onderhouden. Kortom, zorgen dat onze online communicatie dynamisch blijft!

Meer info: www.verrekijkers.org – www.facebook.com/verrekijkers

fotografen & illustratoren

neem contact op via info@verrekijkers.org ... of neem een steunabonnement!

4 Verrekijkers per jaar in jouw bus = slechts 7 euro Contacteer ons eerst via mail info@verrekijkers.org.

Vermeld je naam en je adres.

Stort pas daarna 7 euro op ons rekeningnummer: 001-6750531-86 met in de vermelding je naam en je adres.

34

Verrekijkers

Recept

Tekst: Charlotte Lievens

Zeewier…

een bron van vitaminen!

H

et is goed voor het milieu om vegetariër te zijn. 18 procent van de broeikasgas sen , verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde, komt van vee.

Klimaatfilms als An Inconvenient Truth en Meat the Truth hadden het er al over. Je moet echter oppassen wanneer je vlees uit je dagelijks dieet bant. Vlees bevat namelijk veel voedingsstoffen, waaronder mineralen, proteïnen en vitaminen.

Ingrediënten • 1 tot ½ kop water • 1 kop geweekte en gesneden wakame (zeewier) • 2 koppen gesneden komkommer • sojasaus • appel-honingazijn of dergelijke • vers geraspte gember • geroosterde sesamzaadjes

‘What to do?’ Veel mensen weten niet dat zeewier een goede basis vormt voor een gezonde vegetarische levensstijl. Het is namelijk rijk aan mineralen, vitaminen en sporenelementen die noodzakelijk zijn voor een goede groei en stofwisseling. Enkele voorbeelden van zeewieren: arame, dulce, hiziki, kombu en wakame. Je kan deze vinden in een bio-winkel. Elk soort heeft andere voedingsstoffen, maar ze zijn allemaal smakelijk en gezond en je kan er heerlijke recepten mee maken.

Doe het water in de pan en breng het aan de kook. Voeg de wakame toe en laat 1 à 2 minuten sudderen. Laat de wakame uitlekken en afkoelen.

Als de wakame stevig is van structuur, laat hem dan 3 tot 5 minuten koken. Doe de gesneden komkommer in een kom, voeg de wakame toe en meng. Maak de saus door een beetje sojasaus, azijn en vers geraspte gember te mengen. Giet de

saus over de wakame-komkommersalade en serveer met de geroosterde sesamzaadjes.

Je kan dit recept ook op basis van andere groenten en zeewier klaarmaken zoals een dulce-wortelsalade.

Uit: Aveline Kushi’s macrobiotische keuken, Aveline Kushi en Alex Jack, Uitgeverij Genmai Rotterdam

Verrekijkers

35

Advertentie

Exclusief aanbod:

10 jaar MO* = € 10 korting!

Beste lezer, MO* bestaat in december 10 jaar. Dat zal gevierd worden met een speciale 100ste editie en met een groot verjaardagsfeest. Naar aanleiding van de festiviteiten hebben we voor u ook een uitzonderlijke abonnementsaanbieding uitgewerkt. Als u geïnteresseerd bent om uw kennis over de wereld blijvend te verdiepen, is dit een uitstekend moment om een abonnement te nemen op MO*.

MO* verschijnt 10 maal per jaar en is hét referentiemagazine voor wie zich interesseert en engageert in mondiale thema’s. MO* graaft dieper dan de faits divers en brengt achtergrondverhalen, onderzoeksdossiers, reportages ter plaatse en gesprekken met mensen die ertoe doen. Zo weet u wat er in de wereld gebeurt en vooral, waarom.

VERJAARDAGSKORTING VAN € 10!

Wanneer u voor 31 december 2012 via deze actie een jaarabonnement op MO* bestelt, dan krijgt u een verjaardagskorting van maar liefst € 10. U betaalt dan € 25 in plaats van € 35 voor 10 nummers boordevol mondiale informatie die u elders niet leest.

+ GRATIS BOEK ALS WELKOMSTGESCHENK!

OB53441

Bovendien krijgt u bovenop de korting van € 10 ook nog volledig gratis een boeiend boek als welkomstgeschenk. Met dank aan boekhandels De Groene Waterman, De Zondvloed, De Reyghere en Malpertuis kunt u kiezen tussen deze twee boeken: • Koorddansen in de Kaukasus van Olaf Koens, een journalistieke ontdekkingstocht langs Europa’s verste buitengrens; een van de meest krankzinnige gebieden ter wereld.

• Open stad van Teju Cole, een beklemmende roman over identiteit, ras, vrijheid, verlies, isolatie en overgave; een intelligent debuut, geschreven in kristalhelder, ritmisch proza dat de lezer nog lang zal bijblijven.

De redactie hoopt u als nieuwe abonnee te mogen verwelkomen. Gie Goris, John Vandaele, Alma De Walsche, Olivia Rutazibwa, Samira Bendadi, Tine Danckaers en Kristof Clerix staan garant voor betrokken en betrouwbare journalistiek. Zij kijken uit naar uw reactie en wensen u alvast veel leesplezier.

• Stuur de ingevulde bon in een niet-gefrankeerde omslag op naar MO*, Abonnementenservice, DA 852-264-9, 8800 Roeselare.

• Fax de bon naar het gratis nummer 0800 17 778.

• Surf naar http://promotie. abonnementen.be en vermeld uw persoonlijke voordeelcode: 34A12YDD 36 Verrekijkers

Antwoordbon

Ja

ik bestel een jaarabonnement op MO* , en ontvang 10 nummers voor maar € 25, een korting van € 10.

INVULLEN IN HOOFDLETTERS A.U.B.

Naam: Voornaam: Adres: Nr.: Postcode: Plaats: Tel.: E-mail: Stuur me een overschrijving voor de betaling van € 25 (= 10 nummers).

Ik kies als welkomstgeschenk: Koorddansen in de Kaukasus OF Open stad Datum:

-

-

Handtekening:

Aanbod geldig tot 31/12/2012 voor nieuwe abonnees in België.

Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch in het kader van hun abonnement.

Bus:

12YDD

Hoe reageren?

✁