Verrekijkers 35 - Dossier Biologie by Verrekijkers Magazine

JOUW FOCUS OP DE WERELD # 35

BIOLOGIE

2016

BESTE LEZER Ik woon en leef in de Antwerpse binnenstad. In de betonnen jungle is natuur soms ver zoek. Zeker wanneer de lokale overheid de vergroening van de stad interpreteert als het plaatsen van groene stoeltjes en het groen verven van de stenen op de Teniersplaats. Reden te meer om de studie van planten en dieren, biologie, nog eens onder te loep te nemen. De journalisten van Verrekijkers benaderen biologie in dit nummer vanuit verschillende invalshoeken. In de donkere kelders van het Atheneum in Antwerpen kweekt Caffungi oesterzwammen op koffiedik uit Antwerpse koffiebars (pagina 24). Op die manier voorziet de kwekerij de stad van duurzaam voedsel. Voor de landbouw zijn planten en dieren van enorm belang. Het reizend collectief Enroot organiseert diners op het domein van de boer om mensen te tonen hoe voedsel geproduceerd wordt (pagina 10). Ook dichter bij huis, in Machelen, op De Zonnekouter, staan planten en dieren centraal in de filosofie van de boerderij (pagina 18). Daar kweken en oogsten de boeren groenten volgens de biodynamische principes die als doel hebben de aarde gezonder te maken. De krantenkoppen liegen er niet om. Het gaat slecht met het milieu. Maar zijn die bedreigde panda’s eigenlijk nuttig voor het ecosysteem? Op pagina 13 legt Verrekijkers uit waarom we deze dieren nodig hebben. Een andere bedreiging voor de natuur in Zuid-Amerika is de mijnbouw (pagina 21). Een groot mijnbouwproject ‘La Colosa’ bedreigt de biodiversiteit. Maar de mens veroorzaakt niet alleen kommer en kwel. Synthetische biologie heeft het potentieel om surreële toepassingen te ontwikkelen zoals lichtgevende planten die grote problemen zouden kunnen oplossen. Hoe kan dat? Blader naar pagina 26 en leer hoe de mens de natuur naar zijn hand zet. Ik wens alle studenten veel succes met de eindexamens. Vergeet niet om je los te rukken van je bureau en een stap in de natuur te zetten. Is dat niet mogelijk? Neem deze editie van Verrekijkers bij de hand en waan jezelf in het groen. Isabelle Gheldolf Hoofdredacteur ad-interim

WIL JE REAGEREN OP EEN ARTIKEL, ADVERTEREN OF GRAAG EEN ABONNEMENT NEMEN (10 EURO VOOR ÉÉN JAARGANG)? STUUR GERUST EEN MAIL NAAR INFO@VERREKIJKERS.ORG.

WWW.VERREKIJKERS.ORG WWW.FACEBOOK.COM/VERREKIJKERS

26 30

13 24

Sí a la vida, no a la Colosa!

Piendras (Columbia)

Sí a la vida, no a la Colosa!

04 07

10 30

VASTE RUBRIEKEN

DOSSIER

04 07 30

10 13 18 21

Wist je dat? Organisatie in de kijker Recept met respect

24 26 28

HOOFDREDACTIE: Lizet Van de Kamp, Isabelle Gheldolf UITGEVER Verrekijkers vzw REDACTIE: Naomi Vandenbroeck, Maaike Cornelissen, Lili Meijer, Flore Debruyne, Arno Van Rensbergen, Anne-Katrien Frans, Bijou van der Borst, Isabelle Gheldolf

EINDREDACTIE: Isabelle Gheldolf, Denise Mol, Lorien Verachtert LAY-OUT: Karen Devroe, Malou De Jonghe, Morgane Rummens FOTOGRAFIE: Lili Meijer BOEKHOUDING: Felix Coppieters

Enroot toont het gezicht achter je eten Tot uitsterven bedreigd Biologisch tot een hogere macht Mijnontginning in Columbia keldert biodiversiteit Van Antwerps koffiedik naar oesterzwam Zet de natuur naar je hand Ode aan de rat

PRESIDENT Charlotte Lievens

MET DE STEUN VAN

Gedrukt op papier met ecolabel

vzw

FEEL GOOD BY FOOD TEKST: FLORE DEBRUYNE VORMGEVING: KAREN DEVROE

WIST JE DAT?

Het cliché klinkt vast en zeker bekend in de oren: je bent wat je eet. Het mantra van Sonja Kimpen klopt wel degelijk. Voedsel geeft ons niet enkel de energie om onze dag mee door te komen, met een beetje achtergrondinformatie is het ook mogelijk om die vervelende kater te verslaan of die vermoeiende menstruatiepijn van je af te schudden! Ontdek hieronder een paar simpele en verrassende voorbeelden van feel good food.

KAMILLE Matricaria chamomilla, of in de volksmond simpelweg kamille, werd reeds in de oudheid geprezen om zijn vele medicinale werkingen. Toen al ontdekte men dat deze plant helpt bij keelpijn, mondslijmvliesaandoeningen, slecht helende wonden en menstruatiepijn. De helende werking van deze plant bij deze aandoeningen werd bevestigd door hedendaagse wetenschappers. Maar de wonderen van dit klein plantje stoppen hier niet bij. Kamille kalmeert het zenuwstelsel en helpt zo met het opwekken van slaap. Een tasje kamillethee voor het slapen, is dus zeker geen slecht idee! Ook wanneer je last hebt van hoofdpijn, migraine, misselijkheid, verkoudheid of griep kun je bij deze plant ten rade komen. BROCCOLI Een ijzersterke tip om preventief energiegebrek, bleek gelaat of haaruitval tegen te gaan, is het eten van broccoli. De groente zit namelijk net zoals verscheidene vleessoorten vol met ijzer. Dit mineraal zorgt ervoor dat de rode bloedcellen zuurstof vanuit je longen naar andere lichaamscellen kunnen brengen. Broccoli is één van de gezondste groente die je op je bord kunt hebben. Onderzoek heeft aangetoond dat de groente de omvang van tumoren zou verkleinen en zou helpen bij het voorkomen van tumoren. Bovendien versterkt broccoli het immuunsysteem en houdt het de bloedvaten gezond.

CITROEN Dé perfecte manier om je dag mee te starten is met een glaasje lauw water met het sap van een halve versgeperste citroen. Het is best wel wat wennen aan de smaak, maar het geeft je instant energie. Een glas citroen in de ochtend verbetert namelijk de spijsvertering. Het lauwe water zorgt er trouwens voor dat je spijsvertering het niet zo hard te verduren heeft. Vergeet dit wel niet met een rietje naar binnen te slurpen, want anders zou het zuur je tanden kunnen aantasten. Citroen bevat net zoals alle citrusvruchten een bom aan vitamine C, dit houdt onze weerstand in stand. Bovendien heeft citroen ook een reinigend effect op je lichaam. Het zal je huid helpen met het reduceren van onder andere acne en rimpels. De kalium die in de citroen zit voorkomt aderverkalking. Is er nog een reden nodig om ’s ochtends die citroen uit te persen in je glas?

BANAAN Heb je een kater? Het eten van een banaan kan je helpen deze vlugger kwijt te raken. Dit is dankzij het kalium en vitamine B6 die erin zitten. Bovendien helpt kalium een te hoge bloeddruk te voorkomen. De vitamine B6 helpt, naast het verslaan van een kater, ook voor een vlotte samenwerking tussen zenuwen en spieren. De natuurlijke suikers die de banaan bevat, zorgen dan weer voor een flinke energieboost. Dat maakt het fruit ideaal om te eten voor een stevige work-out. Net als cacaobonen, bevat een banaan ook het aminozuur tryptofaan, een aminozuur dat je alleen uit voeding kunt halen en dat de aanmaak van serotine bevordert. Serotine is een neurotransmitter dat je stemming verbetert en zorgt dat je beter kan slapen. Als je nog eens een dipje hebt, grijp dan naar een banaan!

5 WIST JE DAT?

WORTELEN We weten natuurlijk allemaal dat wortelen goed zijn voor de ogen. Dit is dankzij het hoge gehalte aan bètacaroteen, dat je lichaam omzet in vitamine A. Een tekort aan dit vitamine kan zich resulteren in nachtblindheid, omdat je ogen zich niet meer goed kunnen aanpassen in de duisternis. In een wortel zijn trouwens ook de vitamines B1, B2 en C terug te vinden, deze combinatie zorgt ervoor dat wonden beter genezen. Een tip voor iedereen die wat probeert af te slanken: als je op rauwe wortelen snackt, komen er detoxerende stoffen vrij dat je metabolisme stimuleren. Wil je twee vliegen in één klap vangen? Dop die rauwe wortel dan in wat humus. Humus, dat gemaakt is van kikkererwten, geeft je sneller het gevoel dat je vol zit en zorgt dus zo dat de snackneiging sneller daalt.

JOURNALIST? FOTOGRAAF? VORMGEVER? ILLUSTRATOR? EINDREDACTEUR?

ORGANISATIE IN DE KIJKER

GEÏNTERESSEERD? Wij zijn op zoek naar vormgevers, illustrators, journalisten, eindredacteurs en fotografen. Ben jij creatief, nieuwsgierig, innovatief of heel erg gemotiveerd? Waag dan je kans en vervoeg je bij ons team!

Iedereen die geïnteresseerd is, kan ons contacteren via Facebook, info@verrekijkers.org

ORGANISATIE IN DE KIJKER

KROMKOMMER: MISVORMD, MAAR NET ZO LEKKER TEKST: LILI MEIJER VORMGEVING: KAREN DEVROE Geef toe, als je in de supermarkt groenten koopt, kies je voor de mooiste exemplaren. Een tomaat die wat bleek is uitgeslagen of een courgette met een paar vlekjes erop, laat je al snel links liggen. Supermarkten spelen daar gretig op in en nemen eveneens deel aan dit selectieproces. Veel groenten krijgen op die manier geen kans om opgegeten te worden, omdat ze simpelweg te klein, te flets van kleur of een vreemde vorm hebben. Toch zijn die tweebenige wortels, hartvormige tomaatjes en kromme komkommers net zo lekker! Van alle groenten die geproduceerd worden in de Europese Unie, wordt maar liefst vijf tot tien procent weggegooid op basis van het uiterlijk. Concreet komt dit neer op een verspilling van drie tot zes miljoen ton per jaar! Aanvankelijk stonden de voorschriften van de EU het niet toe om misvormde groenten te verkopen. In 2009 heeft de Unie dit aangepast, maar in de praktijk is er helaas niet veel veranderd. Een aantal studenten kwam hiertegen in opstand en startte het bedrijf Kromkommer op. Met dit initiatief proberen ze de afgekeurde groenten te redden door er

soep van te maken. Het uiterlijk telt dan immers toch niet en de smaak is niet te onderscheiden van perfect gevormde groente. Inmiddels heeft Kromkommer vijf verschillende smaken, namelijk courgettesoep, bietensoep, wortelsoep en twee verschillende tomatensoepen. Tot begin deze maand waren ze enkel verkrijgbaar in de gespecialiseerde duurzame Nederlandse winkels, maar nu heeft een grote Nederlandse supermarktketen, Jumbo genaamd, de soepen eveneens in de schappen geplaatst. Kromkommer is er dus helemaal klaar voor om de rest van Nederland en daarna Europa te veroveren! â&#x20AC;˘

ORGANISATIE IN DE KIJKER

DOSSIER: BIOLOGIE Alles wat leeft en de natuur is biologie. In de voorziening van voedsel voor de mens zijn levende wezens essentieel. De bedreigingen van bepaalde diersoorten en planten wijzen op de slechte toestand van hun leefgebied. Biodiversiteit is essentieel en zorgt voor schoon water, vruchtbare grond en stabiel klimaat. Wetenschappers werken met levende materie om een oplossingen te vinden voor problemen. Ontdek de verschillende aspecten van biologie in dit dossier!

DOSSIER: BIOLOGIE

ENROOT TOONT HET GEZICHT ACHTER JE ETEN TEKST: ISABELLE GHELDOLF VORMGEVING: KAREN DEVROE

In het Verenigd Koninkrijk organiseert reizend gezelschap ‘Enroot’ diner’s met lokale producten op boerderijen. Op de gastenlijst staan niet enkel omwonenden, maar ook de boeren zelf. Door landbouwers en gasten samen te laten tafelen, hoopt Enroot het gesprek over voedselproductie heropenen. “Ik wil de dictatuur van grote voedselbedrijven breken door de verhalen van lokale, kleinschalige boerderijen te delen.”

MEER DAN EEN POP-UP RESTAURANT Enroot is een creatief gezelschap dat mensen terug dichter bij de producent van hun voedsel wil brengen. Dat doen ze door diner’s te organiseren op het domein van de boer met lokale producten. Op die manier zien mensen wat boeren kweken en ontdekken ze persoonlijk de moeilijkheden die ze ervaren. En root telt zeven leden met uiteenlopende achtergronden van kunst tot journalistiek.

“Het project is meer dan een pop-up restaurant op een boerderij. En Root start een unieke dialoog tussen de boeren en consumenten. De ene boerderij kweekt groenten, de andere houdt dieren. Er zijn veel verschillende visies op wat gegeten moet worden en hoe dat geproduceerd moet worden. En Root brengt die nuances naar voren. Ons team documenteert heel het gebeuren. De tekst, foto’s en video’s worden

gedeeld op ons online dagboek,” legt Devonn uit.

DUURZAME RELATIES ONTWIKKELEN Met de financiele steun van 126 mensen hebben Devonn en Angus in de zomer van 2015 meer dan tien evenementen georganiseerd in Edinburgh, Wales, Shrewsbury en Gloucestershire. “We hebben 20.000 dollar ingezameld op Kickstarter. Iedereen was erg opgewonden over het project.” Op elke boerderij spendeert het team twee weken om het tentenkamp op te stellen. Ze verzamelen ingrediënten voor het vijfgangenmenu en zetten workshops op poten. Drie avonden op een rij delen buurtbewoners een maaltijd en leren elkaar beter kennen. Ze ontdekken wat er allemaal gebeurt met hun eten voordat het op hun bord belandt. “We willen verzekeren dat de band die ontstaat tijdens de etentjes, blijft bestaan nadat we vertrokken zijn. Dat doen we enerzijds door de producten van de boer in een goed daglicht te zetten en anderzijds door een relatie met de boer te creeëren in de workshops.” De deelnemers kunnen in een losse sfeer de boerderij verkennen en kennis maken met de producten. Na het evenement keren de gasten vaak terug naar het erf om rechtstreeks van de boeren melk, vlees of groenten te kopen. Door op lokaal niveau boeren in contact te brengen met consumenten hoopt Enroot hen

11 DOSSIER: BIOLOGIE

Terwijl Devonn groenten snijdt in de geïmproviseerde keuken in een grote scoutstent uit 1940, steekt Angus het kampvuur aan. Op de smeulende kolen zal hij later op de avond het vlees garen van varkens die enkele kilometers verderop geleefd hebben. DeVonn Francis (23) en Angus James (23) zetten een diner op touw voor dertig mensen uit de omgeving op het erf van de zuivelboederij Cockbun Farm Dairy, die gelegen is op 20 minuten van Edinburgh in het mistige Schotland. Op zich is het niets bijzonders maar de gasten schuiven aan tafel samen met de eigenaars van de boerderij.

“Enroot brengt mensen passief kennis bij over. voedselproductie.” zegt Devonn Francis, één. van de twee oprichters van het collectief.

een positief toekomstperspectief te bieden.

KLEINSCHALIGE BOERDERIJEN EEN STEM GEVEN Landbouw ligt de oprichters nauw aan het hart. Angus groeide op op een zuivelboerderij in Schotland die begin 2000 fait ging door de val van de zuivelmarkt in het Verenigd Koninkrijk. Sindsdien komt hij op voor de belangen van kleinschalige boeren. Devonn hielp van kleins af aan in het restaurant van zijn vader in Virginia in de Verenigde Staten. Hij ervaarde ook de druk van grote bedrijven. Enroot geeft actief kleinschalige boeren een stem.

“Ik wil een complex beeld schetsen van wat voedselproductie omvat in 2016. Er heerst nog een erg stereotyp beeld van landbouw dat mensen afschrikt. Maar op alle boerderijen waar wij geweest zijn doet iedereen iets uniek. Sommige focussen uitsluitend op champignons, bijenteelt of fermentatie. Andere worden door vrouwen geleid.” Het collectief werkt bewust op lokaal en kleinschalig niveau. “Wat voedsel kweken zo interessant maakt is dat het op elke plek anders is. Elke boer heeft een andere productiemethode en visie op voeding. Om die reden is Enroot een reizend project. Het brengt al die verschillende perspectieven samen.” Het eten is enkel een vehikel voor het grotere doel achter Enroot, namelijk

verhalen delen.

“Ik ben gepassioneerd door verhalen van de boeren te delen. Enroot breekt het monoloog van de huidige voedselproductie. Er zijn nu minder dan 50 grote bedrijven die bepalen hoe en wat er geproduceerd wordt.” Op dit moment zijn Devonn en Angus bezig met een boek te schrijven over hun ervaringen van afgelopen zomer. “We willen een nieuwe landbouwgeschiedenis schrijven die beter reflecteert wat er in de wereld gebeurt.” ACHTERHAALDE CLICHÉS Er staan nieuwe Enroot evenementen op het programma.“We zitten in een transitieperiode. Enroot is van project naar bedrijf geëvolueerd. Angus is bezig met cursussen in het VK te organiseren. Ik ben een netwerk aan het uitbouwen in de VS.” De creatieve geesten achter Enroot doen een frisse wind waaien door het stoffige imago van de landbouw. Een samenspel van kookkunst, woord, beeld en sociale interactie verkleint de afstand tussen consument en producent. Ze doorbreken de achterhaalde clichés van de landbouw. In de hoop dat mensen terug bij de boer zullen aankloppen voor een bussel wortelen. MEER OVER ENROOT? www.enrootcollective.com

TOT UITSTERVEN GEDOEMD Het nut van dieren voor ons ecosysteem

TEKST: BIJOU VAN DER BORST VORMGEVING: MORGANE RUMMENS, KAREN DEVROE Dankzij de mens sterven planten en dieren op dit moment minstens honderd keer sneller uit, stelt de International Union for Conservation of Nature. Eén op de vier zoogdieren dreigt van onze planeet te verdwijnen. Zonde, maar wij, ook wel de grote overlevers genoemd, hebben al die dieren niet nodig. Of toch wel?

BETER KWIJT DAN RIJK?

IJsbeer De ijsbeer glijdend door een wit-

DOSSIER: BIOLOGIE

te bevroren wereld. Dit beeld verschijnt regelmatig op televisie wanneer milieuorganisaties ons wijzen op de effecten van klimaatverandering. IJsberen zijn een prioriteit van het Wereld Natuur Fonds (WWF) en staan op de International Union for Conservation of Nature (IUCN) Red List. Opwarming van de aarde brengt het dier in gevaar. Maar een wereld zonder ijsberen is mogelijk. Voor de mensheid vervullen ze geen concrete taak. Toch bijten organisaties zich vast in het beschermen van het dier. De ijsbeer is een icoon dat men wil beschermen. Dit komt omdat het dier bovenaan de voedselketen staat. Het is een indicator voor de staat van zijn leefgebied.

Panda

‘De reuzenpanda is gedoemd om uit te sterven. Eigen schuld dikke bult. Moet je maar geen trage bamboevreter zijn die zelden zin heeft in seks en die eigenlijk een vleeseter hoort te zijn.’ Dit is kort samengevat wat BBCpresentator Chris Packham zei

over de luie beer. Is de panda ten onrechte het boegbeeld van het WWF? Zeker niet volgens Joachim Mergeay, doctor in de Biologie aan de KU Leuven. In De Morgen complimenteert hij de panda zelfs voor zijn aanpassingsvermogen. Als enige groot zoogdier in Azië is de reuzenpanda aangepast aan het verteren van bamboescheuten en het overleven in die omgeving. Hij sterft niet uit omdat hij traag is maar omdat mensen zijn leefgebied ruïneren. Het beschermen van de panda heeft nut mits je zijn leefgebied beschermt. Alleen nieuwe panda’s kweken om de soort te behouden kost een fortuin en brengt weinig op. Een goed leefgebied voor panda’s is dat ook voor andere soorten.

Olifant

De komende jaren dreigt één vijfde van alle Afrikaanse olifanten slachtoffer te worden van stroperij en illegale handel. Op de IUCN Red List staat het dier dan ook als kwetsbaar genoteerd. De grote dieren lijken niet veel nuttigs met hun tijd te doen, behalve rondtrekken. Toch heeft het dier wel degelijk een job. Biologen noemen de olifant de tuinman van de tropen. Hij

meeste hoop ligt bij de bevolking van Madagaskar, volgens Christoph Schwitzer, schrijver van het onderzoek ‘Averting Lemur Extinctions amid Madagscar’s Political Crisis’ . Samenwerkingen tussen lokale gemeenschappen, niet-gouvernementele organisaties en onderzoekers kan de bescherming van bedreigde primaten verbeteren.

foto: Morgane Rummens

Noordelijke wezelmaki Het meest bedreigde dier

ter wereld is de noordelijke wezelmaki. Volgens de Red List leven er nog maar 19 van op aarde. De dieren leven in een klein onbeschermd gebied in het noorden van Madagaskar. Door de boskap zijn ze in gevaar. De politieke crisis op het eiland, aanhoudende armoede en een slechte voedselsituatie verergeren de illegale houtkap. Wanneer dit niet verandert, krijgt de noordelijke wezelmaki het moeilijk. Men probeert het dier nog te redden. Fokprogramma’s worden overwogen, hoewel het moelijk is om de dieren in gevangenschap te houden. De

15 DOSSIER: BIOLOGIE

helpt met het verspreiden van zaden. In ons klimaat vervult de wind meestal deze taak, maar in de tropen werkt dat anders. De wind kan sommige plaatsen niet bereiken door dichte begroeiing. Planteneters zoals olifanten helpen het verplaatsen door planten te eten en ze vervolgens op een andere plaats uit te poepen. De olifantenmaag dient als transportmiddel, zo stellen de onderzoekers in het blad Biotropica.

SUPERHELDEN:

Gieren Sinds kort staat de gier ook

op de rode lijst. In 2004 werd de vogel nog met het laagste dreigingsniveau aangeduid. Sinds 2015 is het dier ernstig bedreigd. Stropers in Afrika willen de roofvogels uitroeien, in de hoop dat parkwachters hen minder makkelijk opsporen. De aanwezigheid van grote groepen gieren wordt gebruikt als indicatie voor stropersactiviteit. Gieren spelen een belangrijke rol bij het opruimen van kadavers. De terugloop in het aantal gieren kan grote gevolgen hebben voor de menselijke gezondheid. Door het verdwijnen van de gier krijgen zwerfhonden de kans om zich uit te breiden. Dat brengt ziektes met zich mee. Dit gebeurde

bijvoorbeeld al in India, waar een schrikbarende toename in het aantal gevallen van hondsdolheid direct te herleiden is tot de gierensterfte, meldt IUCN.

Zeeotter ‘Het leven van de zeeotter is

DOSSIER: BIOLOGIE

Microbiele organismen

Niet de meest gezellige huisdieren, maar wel de meest essentiële voor het ecosysteem. De organismes zijn te klein om met het blote oog te zien, net zoals bacteriën, algen en schimmels. Ja echt, wij zouden uitsterven zonder deze kleine, vieze dingen. Micro-organismen zijn nuttig: ze sluiten kringlopen en helpen ons bij de afvalverwerking, ze zijn in dienst bij ons. In fabrieken helpen ze bij het maken van bier, wasmiddel enzymen en insuline. Maar we moeten ze wel in toom houden, want ze veroorzaken ziekte en bederf. De alles beheersende rol van de micro-organismen blijkt uit de voedselcyclus van de mens. Zonder de organismen zouden we geen voedsel kunnen verbouwen. Landbouwgewassen groeien niet als de aarde waarin zij staan geplant niet ‘bewoond’ werd door enorme aantallen bodembacteriën en andere micro-organismen.

meer bedreigd dan dat van de Afrikaanse olifant en de ijsbeer. Het dier is in de media niet populair als uitstervend dier, maar zijn invloed op het ecosysteem is van groot belang. De otter is één van de zogenaamde keystone species, omdat ze een vaste taak vervullen in het ecosysteem. Zonder deze dieren geraakt de natuur in hun omgeving ontregeld. Het nut van de zeeotter is een bekend voorbeeld, omdat het dier eerder bijna was uitgestorven. Dit gebeurde in Monterey Bay, Californië, waar kolonisten de kusten plunderen. Na verloop van tijd was er geen otter meer te bekennen in het gebied. Met drastische gevolgen, want zij aten de grote hoeveelheid zee-egels op. Door het gebrek aan otters breidde de zee-egel populatie ongestoord uit. De zeeegels aten alle kelp (zeewier) op. Door gebrek aan kelp liep ook het aantal kustvissen en gewervelde dieren terug. Met als gevolg dat er voor grotere roofdieren ook geen eten meer was. Jagen op zeeotters is bijgevolg sinds 1911 verboden. Tot geluk van de bewoners van Monterey Bay dook in 1938 een nieuwe groep zeeotters op.

peren en aardbeien, maar ook geen bladgroenten, komkommers, pompoenen, avocado’s en vele andere soorten groenten en fruit. Ze zorgen voor de bestuiving van bloemen en planten. Een belangrijke functie op onze aardbol dus. Maar er is slecht nieuws: veertig procent van de bijen en vlinders is met uitsterven bedreigd, blijkt uit een rapport van het Intergouvernementele Platform voor Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten (IPBES) in februari dit jaar. Op het moment is het onwaarschijnlijk dat bijen echt uitsterven, maar het dalende aantal bestuivers brengt problemen met zich mee. Vooral voor de landbouwsector, daar is driekwart van productie afhankelijk van van deze insecten. Op termijn kunnen we moeilijker aan fruit, groenten, noten en plantaardige olie komen. Ook koffie en chocolade worden duurder. Om hun bloemen toch te laten bestuiven moeten boeren bijenkolonies inhuren, maar dit kost geld.

Toch schuiven natuurorganisaties, zoals het WWF, dieren naar voren als boegbeeld. Tegenstanders roepen daarom dat projecten van het WWF geen zin hebben, omdat de panda geen functie heeft voor flora en fauna. Puur economisch is de panda inderdaad geen ideaal voorbeeld, maar het WWF focust zich juist op het behoud van zijn leefomgeving. Wie die schattige dieren beschermt, vermindert de boskap. Iets dat ook belangrijk is voor de gezondheid van de mensheid. Hetzelfde geldt voor de ijsbeer. Door dit dier te redden, dringen we ook de effecten van de klimaatverandering terug. De mediagenieke dieren treden dus op als boegbeeld. Ze zijn een middel om een aarde met zoveel mogelijk biodiversiteit te bereiken.•

17 DOSSIER: BIOLOGIE

Bijen en hommels Zonder deze dieren geen appels,

WILLEN WE DE PANDA REDDEN? Het ene dier lijkt belangrijker dan het ander, maar hier zijn biologen het niet mee eens. Elk dier is een onderdeel van het ecosysteem en vervult zijn eigen taak. Hiërarchie aanbrengen kan niet omdat elke schakel die uit het systeem ontbreekt, zorgt voor een verstoring. Elke diersoort is een radertje in het geheel.

DOSSIER: BIOLOGIE

BIOLOGISCH TOT EEN HOGERE MACHT TEKST: LILI MEIJER ILLUSTRATIE & VORMGEVING: MALOU DE JONGHE “Het is prachtig! Ik sta er nu recht voor, u zou het moeten zien”, zegt Katrien tegen mij aan de telefoon. “Het kalfje springt vrolijk rond op zijn eerste dag buiten de stal. Vogels en insecten leven lustig in de omringende bomen en struiken.” In de biologisch-dynamische landbouw en veeteelt draagt iedereen bij om de aarde gezonder te maken.

Deze visie is ontstaan in de jaren ’20 van de vorige eeuw als reactie op de uitvinding van kunstmest. Verschillende boeren kwamen in opstand en weigerden mee te gaan in de nieuwe trend. Rudolf Steiner stelde toentertijd de beginselen van de biologisch-dynamische levenswijze samen. Hij is ook de grondlegger van de antroposofie. In deze spirituele filosofie stelt Steiner dat de menselijke geest verschillende incarnaties beleeft om tot een hogere evolutiegraad te komen. Net zoals de rups die een metamorfose doormaakt in de cocon en zich uiteindelijk ontpopt tot vlinder. Volgens Steiner speelt de kosmos een belangrijke rol, want de planeten maken deze evolutie ook mee. Hij ziet de aarde

als een levend wezen waarvoor gezorgd moet worden. Sinds de industriële revolutie is de bodem in verval geraakt door uitputting en vervuiling van de grond. Alles wat op die bodem geteeld wordt, is daarom niet van optimale kwaliteit. Na elke teeltcyclus geraakt de grond meer en meer in verval. Als oplossing verrees de biologisch-dynamische boerderij: een zelfvoorzienend microklimaat. Het is de taak van de boer om de grond en alles wat erin en erop leeft, te ondersteunen om ze haar vitaliteit terug te geven. Katrien’s collega-boeren plantten bijvoorbeeld bomen en struiken op het landgoed. Daarin leven vogels en insecten die de gewassen verzorgen door schadelijke beestjes uit te schakelen. Deze methode zorgt voor maximale vruchtbaarheid en een gezonde, levendige bodem.

DE BOER DENKT AAN ALLES Een boer houdt zich aan de normen en restricties die het Demeterkeurmerk voorschrijft. Demeter geeft aan wat men moet doen, maar vooral wat men niet moet doen in de landbouw en veeteelt. De belangrijkste normen van het

keurmerk zijn dat er geen kunstmatige stoffen, zoals kunstmest en pesticiden, op het land gebruikt mogen worden. Wat veel mensen niet weten, is dat dit laatste wel toegestaan is in de biologische landbouw, ook al is het in zeer beperkte mate. Het Demeterkeurmerk is daarop dus een verdere aanvulling.

Ook moet de integriteit van het vee bewaard worden. Wat dus ‘biologisch correct’ wordt gezien, zoals bijvoorbeeld een kip de ruimte van een zes centimeter lange stok te geven, is niet voldoende om het Demeterkeurmerk te krijgen. Ook mogen in de biodynamische boerderij de kalfjes bij de moeder blijven en zaagt de boer de koehoorns niet af zolang de koe in leven is. De boer kweekt het veevoer zelf. Wanneer dit niet mogelijk is, kunnen biodynamische boerderijen er voor kiezen om samen te werken. De Zonnekouter haalt geen veevoer uit eigen oogst, maar maakt deel uit van een coöperatie die het graan levert. Op die manier krijgen ze de kringloop rond. Overschotten vermijden en volledig zelfvoorzienend zijn. Daar streeft de boerderij naar.

19 DOSSIER: BIOLOGIE

Bodem, gewassen, vee en mensen werken nauw samen. Daar draait het om op de biologisch-dynamische boerderij ‘De Zonnekouter’ in Machelen. Deze landbouwfilosofie berust op het idee dat je een kringloop creëert op een boerderij om uiteindelijke zelfvoorzienend te worden. Daarnaast is het belangrijk om de natuur haar beloop te laten gaan en als boer zo weinig mogelijk in te grijpen.

DOSSIER: BIOLOGIE

Demeter legt strenge regels met betrekking tot verwerking op. De biologisch-dynamische boer gebruikt geen verpakkingsmateriaal en voegt geen kunstmatige stoffen toe aan de producten om hun smaak te verbeteren of langer te conserveren. Het eindproduct moet teruggegeven worden aan de grond, dieren en de mensen. Idealiter verkoopt een biologisch-dynamische boerderij zijn producten aan de regionale bewoners. De lokale bewoners in Machelen nemen een abonnement op de producten van de Zonnekouter. De biologisch-dynamische boeren bepalen vervolgens welke gewassen ze zullen telen. Op die manier bieden ze een uitgebreid gamma aan, produceren ze niet dubbel en vermijden ze overschotten. DE INVLOED VAN KOSMISCHE KRACHTEN De biologisch-dynamische boerderij legt zich toe op het genezen van de verziekte aarde. Volgens Steiner staat de bodem in verband met de kosmos, maar door de jarenlange uitputting van de grond is die band met de kosmos verzwakt. De kosmische krachten bevorderen de groei van de gewassen, daarom is het belangrijk om die band te versterken. De boer herstelt de bodem door preparaten in de grond te steken. Dat zijn speciaal bewerkte mest, kiezel of bepaalde kruiden. Katrien van de Zonnekouter vult koehoorns met

kiezels en mest en begraaft ze om opgeladen te worden door zomer– en winterkrachten uit de kosmos. “We groeven vorige week de koehoorns uit, dynamiseerden het preparaat in water en verspreidde het over het land. Als ik op het land sta, voel ik een tinteling door me heen gaan. De grond en de gewassen stralen meer kracht uit, je kan dat voelen.” De werking van de preparaten schuilt achter de combinatie van twee elementen: “De koehoorns en de mest symboliseren het dierlijke. Ik begraaf de hoorn in de plantaardige grond. Het dierlijke en plantaardige dynamiseert en dat stimuleert kosmische krachten.” Katrien legt uit dat een boer niet verplicht is om preparaten gebruiken: “Het past bij je of niet.”

Of de kwaliteit van de landbouwproducten stijgt, is niet wetenschappelijk bewezen. Een mythe is dat biovoeding meer voedingsstoffen bevat. Hoelang je groenten en fruit bewaard, beïnvloedt het aantal voedingstoffen meer. Bio-dynamische voeding is in ieder geval duurzamer en diervriendelijker dan conventionele of biologische producten. Op de Zonnekouter bruist de boerderij van het leven. De boeren brengen voedsel terug dichter bij de consument. Zeg nu eerlijk, groenten die je hebt zien groeien op het veld met kosmische krachten, dat is toch de moeite waard om te proeven? •

Mijnontginning in Colombia doet biodiversiteit kelderen

LA COLOSA TEKST: FLORE DEBRUYNE ILLUSTRATIE & VORMGEVING: KAREN DEVROE

Zondag 28 juli 2013. Inwoners uit het stadje Piendras in Colombia organiseren een referendum. Ze willen vermijden dat het Zuid-Afrikaanse bedrijf AngloGold Ashanti (AGA) in 2019 haar grootschalige mijnbouwactiviteit start in de regio. Om één gram goud te ontginnen, verplaatst de mijnbouw drie ton grond en gebruikt ze cyanide om het goud uit de rotsen te krijgen. Het giftig goedje veroorzaakt irritatie aan de luchtwegen en misselijkheid bij mensen. Bij blootstelling aan de Columbiaanse fauna en flora zijn de gevolgen rampzalig.

99% van de stemgerechtigde inwoners stemden tegen de aanwezigheid van het bedrijf op hun territorium. De resultaten van het referendum zijn wettelijk bindend binnen de Colombiaanse grondwet. Deze lokale beslissing werd teniet gedaan: de overheid vaardigde een decreet uit dat lokale overheden verbiedt om mijnbouwprojecten op hun grondgebied uit te sluiten. DE GROOTSTE GOUDMIJN IN DE NOORDELIJKE ANDES Het mijnbouwproject ‘La Colosa’

zal één van de grootste openpit mijnen ter wereld zijn. Eerst spreekt het bedrijf van de bouw van een mijnbouwdistrict van 60.000 hectare, maar daarna onthult AGA dat dit project een onderdeel zal zijn van zes andere mijnbouwexploitaties die zullen uitgevoerd worden in het district. La Colosa zal 200.000 hectare omvatten, wat overeenkomt met 300.000 voetbalvelden. Openpit mijnbouw wordt gebruikt op plekken waar goudpartikels niet met het blote oog te zien zijn. De techniek schrijft voor om de oppervlakte uit te graven. Er ontstaat een gigantische put. Om één gram goud te ontginnen, moet er drie ton grond verplaatst worden. Om de goudpartikels in deze rotsachtige materialen te onttrekken, gebruikt men cyanide. Deze chemische substantie trekt goudpartikels aan, net zoals een magneet metalen aantrekt. GIFTIG VOOR MENS EN DIER De goudontginning gebruikt artificieel geproduceerde cyanide. Het goedje is hypertoxisch en vormt een dodelijke bedreiging voor mens en milieu. Om één kilo goud te onttrekken, heeft men

21 DOSSIER: BIOLOGIE

AngloGold Ashanti wil goud ontginnen in Colombia. Het beruchte bedrijf lokt veel protest uit bij de Colombianen. De lokale bevolking stemt massaal tegen de uitbreiding van de mijnbouwactiviteit tijdens een referendum, maar de overheid en het bedrijf legt de beslissing naast zich neer. Het gebruik van cyanide baart de Colombianen vooral zorgen. Als het giftig goedje in contact komt met mens, dier en natuuur, kan dat tot desastreuze taferelen leiden.

140 tot 160 kilogram cyanide nodig. Dat is een enorme hoeveelheid. Bij het inademen van slechts 50 milligram cyanide-waterstofdamp kunnen er fatale gevolgen zijn. Bij langdurige blootstelling aan cyanide krijgen mensen last van hoofdpijn, geïrriteerde ogen en luchtwegen, verliezen ze hun appetijt en voelen ze zich zwak, misselijk, duizelig. Wanneer dieren en planten in aanraking komen met de stof, via bijvoorbeeld vervuild water, sterven ze onmiddellijk. Cyanide tast de fauna en flora aan en veroorzaakt de verdwijning van talrijke soorten. Het giftig goedje is echter niet de enige bedreiging voor de Colombiaanse biodiversiteit. In Colombia ligt 50% van ‘s werelds Páramos, een belangrijk tropisch ecosysteem. Het land heeft ecosystemen op elk hoogteniveau, wat ervoor zorgt dat Colombia de één na grootste biodiversiteit van de wereld heeft. Dat ecosysteem is de dupe van deze industrie, want 50 hectare van de Páramos valt binnen het district van het La Colosa-project. De Páramos is niet alleen de thuis van duizenden dieren plantensoorten, het herbergt ook een grote hoeveelheid water die de vruchtbaarheid van de lager gelegen gebieden garandeert. Dat bezorgt de bewoners kopzorgen, want de ontginning van goud slurpt enorm veel water op. Elk ontginningsproces heeft miljoenen liters water per dag nodig. Dat gebruik is onverantwoord wanneer de beschikbaarheid van zoet water schaarser wordt. De lokale bevolking heeft elke druppel water nodig om hun landbouwactiviteiten te kunnen beoefenen. TWEE HANDEN OP ÉÉN BUIK De Colombiaanse regering luistert niet naar de hulpkreten van zijn bevolking. Op de plaatsen waar mijnbouwactiviteiten mogen georganiseerd worden, woont 80% van de bevolking en ligt het belangrijke ecosysteem Páramos. De overheid vroeg niet aan de lokale bevolking of ze hun grondgebied willen zien

GIFTIG WATER

Piendras (Columbia)

Sí a la vida, no a la Colosa!

GIFTIGE CYANIDE

veranderen in een mijnbouwgebied. President Santos meent dat de opbrengst van de mijnbouw dient om de sociale onrust in Colombia de kop in te drukken. Maar het belangrijkste wat de mijnbouw zal bereiken is de vernietiging van de lokale economie, plus de verdrijving van landbouwgrond en ecosystemen die water en leven garanderen, volgens de lokale bevolking en NGO’s zoals Catapa.

Sí a la vida, no a la Colosa!

200.000 HECTARE Sí a la vida, no a la Colosa!

MINDER WATER GEEN LANDBOUW

ECOSYSTEEM KAPOT

AGA probeert de situatie te verzachten met het principe: corporate social responsibility. Dat betekent dat wie directe steun ontvangt van het bedrijf, verwacht wordt dat ook zij het bedrijf steunen. Het principe wordt niet bij iedereen laaiend enthousiast ontvangen. Wanneer mensen zich durven verzetten tegen AGA’s plannen, worden ze beschuldigd wegens het niet akkoord gaan met politieke beslissingen. Hun lot wordt soms bezegeld met ontvoering of moord. Men kan juridisch niet bewijzen dat het bedrijf verantwoordelijk is voor deze criminele activiteiten. AGA werd in 2011 uitgeroepen tot ‘het meest onverantwoorde bedrijf van de wereld’ door Greenpeace.

STEUN DE LOKALE BEVOLKING De strijd is nog niet verloren. Het is belangrijk dat de organisatiecapaciteiten van de lokale bevolking versterkt worden en dat men samenwerkt om te vermijden dat de regering hen verwijt van guerrilla. Ze zoeken ook naar economische alternatieven voor de mijnbouw zoals landbouw, koffieteelt. Op die manier verbeteren de levensomstandigheden van de Colombianen, maar niet ten koste van de natuur. Samenwerking met internationale partnerschappen zal de schendingen van de mensenrechten zichtbaar maken en versterkt de stem van de gemeenschap. De allerbelangrijkste die jij en ik kunnen ondernemen? Spread the word! Het welzijn van toekomstige generaties hangt immers af van acties en het bewustzijn van de huidige generatie. •

23 DOSSIER: BIOLOGIE

99% TEGEN MIJN

VAN ANTWERPS KOFFIEDIK NAAR OESTERZWAM TEKST: ARNO VAN RENSBERGEN ILLUSTRATIE & VORMGEVING: MORGANE RUMMENS

DOSSIER: BIOLOGIE

Elke dag worden in de hele wereld 2 biljoen kopjes koffie gedronken. Jaarlijks produceren we meer dan 8 triljoen ton koffie. Dit is echter niet zonder nadelen. Enorme gebieden worden ontbost, en het afval van de verwerking van koffiebonen verontreinigt in veel gevallen de lokale rivieren en ecosystemen. Maar is dit betoog dan één en al tragedie? Een lokaal initiatief bewijst dat de koffieproductie ook positieve gevolgen kan hebben. Caffungi vond een manier uit koffiedik oesterzwammen te kweken, een klein biologisch wonder. Geïntrigeerd ging Verrekijkers een kijkje nemen. EEN DUURZAAM TWEEDE LEVEN De meeste mensen, ondergetekende incluis, gooien na het zetten van een een potje koffie de doorweekte filters met koffieresten gewoon weg. De Antwerpse paddenstoelenkwekerij Caffungi weet hier juist raad mee. Zij halen het koffiedik op in lokale horecagelegenheden, en gebruiken leegstaande kelders en vochtige ruimtes om een soort grondstof te creëren waar oesterzwammen in kunnen groeien.

Hoe verloopt de kweek van zwammen uit koffiedik dan precies? “De koffieresten worden allereerst gemengd met water, en gaan vervolgens in grote ijzeren bakken richting het laboratorium. Hier worden sporen van enzymen van zwammen geïntroduceerd, zodat deze überhaupt kunnen groeien. Tenslotte wordt deze mix naar de incubatieruimte gebracht, waar het een drietal weken blijft liggen. In het begin heeft de melange nog een zwarte kleur, maar na twee à drie weken ziet het spierwit,” vertelt Stefaan, terwijl hij de deur van de incubatieruimte opent. Een vreemde geur van stro en koffie walmt naar buiten. Op de vraag of dit het einde van het proces is, schudt hij trots het hoofd. “Eén deel gaat naar de kits die verkocht worden, met het andere deel maken we gezonde en vegetarische burgers en falafels. Die verkopen we dan weer op verschillende events.”

“Wij halen onze koffieresten op bij de talrijke koffiebars die Antwerpen telt, gebruik makend van een grote bakfiets. De koffiehuizen liggen niet al te ver van onze werkplaats, zodat het duurzaam blijft en we natuurlijk niet te ver hoeven fietsen.” Legt Stefaan Cortebeeck, Bio-Ingenieur van opleiding en Distribution Manager bij Caffungi uit, terwijl we in de kelders staan van het Koninklijk Atheneum Antwerpen, het impo- “DE TOEKOMST VAN VOEDSEL LIGT IN ZELFKWEEK” sante maar door roet geblakerde gebouw op de Rooseveltplaats. Caffungi’s idee komt in een peri-

ode waar we de massaproductie van voedsel voorbijgestreefd zijn. We willen weten wat op ons bord beland, waar het vandaan komt en hoe het geproduceerd is. Smaak en uitzicht blijven belangrijk, maar ook de kwaliteit en ecologische verantwoordelijkheid wegen door bij de moderne consument. “Het idee ontstond door naar een lezing te gaan in Nederland waar we leerden dat er veel koffie verspild wordt. Tegelijk is de hedendaagse stedelijke samenleving op vlak van voeding niet echt zelfvoorzienend te noemen, en vooral heel verspillend. Koffieresten trekken veel organismen aan, maar vaak niet diegenen die hoogwaardige voeding opleveren. Juist omdat koffie zo’n rijke voedingsbodem is, is het mogelijk via bepaalde biologische processen hier hoogwaardige voeding mee te creëren.” Zegt Stefaan. “In onze huidige maatschappij komen de eiwitten vooral van vlees en andere dierlijke producten. Dit vlees komt vaak van ver en wordt gekweekt met weinig respect voor de dieren. We geloven dat de toekomst van voedsel in de zelfkweek ligt. Koffie is nu eenmaal voorhanden, ondanks de verschillende nadelige effecten van de industrie. Het is nu aan ons om die op een zo optimaal mogelijke manier te hergebruiken, en een nieuw leven te geven.” Het blijft, als het van de ondernemers afhangt, niet alleen bij het eten van de oesterzwammen. “Onze missie is om op een duurzame manier voeding te voorzien in steden. Anderzijds is het de bedoeling om met de paddenstoelen meerdere dingen te gaan doen. We zijn volop alternatieven aan het bekijken, de mogelijkheden in de toekomst zijn eindeloos!”

Of dit initiatief van Caffungi anderen zal inspireren tot soortgelijke acties valt nog af te wachten. Het zet alvast een stap naar een meer verantwoordelijk en biologisch gebruik van het geliefde ‘zwarte goud’. •

DOSSIER: BIOLOGIE

deel 1

deel 2

ZET DE NATUUR NAAR JE HAND! TEKST: MAAIKE CORNELISSEN BEELD: ANNIE SPRATT VORMGEVING: MORGANE RUMMENS

DOSSIER: BIOLOGIE

Lichtgevende bomen langs de weg? Fluorescerende kippeneieren? Stadsduiven die biologische zeep verspreiden in plaats van duivenpoep? Synthetische biologie kan de gekste toepassingen ontwikkelen. Op dit moment staat de discipline in haar kinderschoenen. Wat de wetenschappers vooral interesseert is het potentieel van deze techniek. Hoe zal ‘synbio’ hen helpen de grote wereldproblemen aan te pakken? Wetenschappers sleutelen aan de levende cellen van micro-organismen om ze te laten doen wat zij willen. Het lijkt net een science-fiction film. Synthetische biologie of ‘synbio’ is het vakgebied waarin wetenschappers genetisch materiaal van mensen, planten of dieren als bouwstenen gebruiken om nieuwe biologische systemen te ontwerpen. De grote problemen rondom klimaat, gezondheid, energie en watertekort kunnen tot het verleden behoren als deze discipline verder ontwikkelt in de toekomst. STAND VAN ZAKEN De verwachtingen op het gebied van synthetische biologie zijn hooggespannen. Wat dacht je van genetisch omgebouwde algen die ons schone energie leveren? Of medicijnen geproduceerd door kunstmatige bacteriën? Wetenschappers doen hier onderzoek naar en dat heeft al tot veelbe-

lovende resultaten geleid.

“SYNTHETISCHE BIOLOGIE HEEFT VEEL POTENTIEEL” De wetenschappers van het Californische bedrijf Amyris, financieel gesteund door het Bill & Melinda Gates fonds, ontwikkelden een micro-organisme voor de productie van artemisinezuur. Het zuur kan via een chemische reactie omgezet worden in de stof die de malariaparasiet bestrijdt. Op dit moment varieert de plantaardige productie van artemisinine van jaar tot jaar. Dit levert een onvoorspelbare productie van artemisinine op, waardoor het medicijn met de plantaardige grondstof niet altijd beschikbaar is tegen een redelijke prijs. Synthetische biologie kan hier verandering in brengen en een consiste toevoer van de grondstof artemisinine waarborgen.

“AMERIKAANS BEDRIJF ONTWIKKELT LICHTGEVEND PLANTJE”

Vuurvliegjes, glimwormen en diepzeehengelvissen geven licht in de natuur. Het Amerikaanse bedrijf Bioglow zocht in 2013 uit hoe lichtgevende bacteriën uit de zee kunnen worden geïmplementeerd in de bladgroenkorrels van planten. Hier is het lichtgevende plantje Starlight Avatar uit voortgekomen. Momenteel geeft het plantje nog niet zoveel licht, maar Bioglow hoopt dit te verbeteren zodat planten in de toekomst meer licht gaan geven en op lange termijn elektrisch licht kunnen vervangen. Stel je voor dat we lantaarnpalen langs de weg in de toekomst kunnen vervangen door lichtgevende bomen!

Ook kippeneieren ontsnappen niet aan de handen van de wetenschappers. Op dit moment broeden kippen eieren uit met vrouwelijke en mannelijke kuikentjes. Maar de haantjes zijn nutteloos voor de industrie, omdat ze geen eieren leggen en het vlees van vleesrassen goedkoper is. Ze worden meteen na de geboorte gedood. Door de eieren met haantjes een groene fluorescerende kleur te geven door een gen uit de kwal Aequorea Victoria te koppelen aan het mannelijke geslachtschromosoom kunnen boeren een onderscheid maken tussen eieren. Op die manier kan de boer voorkomen dat mannelijke embryo’s worden uitgebroed en hoeven ze niet gedood te worden.

WAT IS HET VERSCHIL MET GENETISCHE MANIPULATIE? Genetische manipulatie heeft raakvlakken met synthetische biologie, maar het is toch anders. Bij genetische manipulatie worden bestaande biologische systemen aangepast. De genen vormen de bouwstenen van het DNA. Ze worden gemodificeerd in een vroeg stadium van het leven van een organisme. Dat houdt in dat handige eigenschappen van het ene organisme worden geïmplementeerd in de DNA-structuur van het andere organisme. Knip- en plakwerk dus. Als het organisme groeit, vermenigvuldigt het aangepaste DNA zich en ontwikkelt het organisme zich op een manier die gunstig is voor de mens. Een voordeel van de genetische manipulatie van gewassen is bijvoorbeeld een verhoogde voedselproductie. Planten worden resistent gemaakt tegen droogte en kunnen ongedierte weghouden. Synthetische biologie gaat nog een stap verder dan genetische manipulatie. Wetenschappers bouwen compleet nieuwe biologische systemen door stukjes DNA zelf

te beschrijven. Ze proberen stukjes DNA als het ware softwarematig te programmeren met verschillende functies. Vervolgens plakken ze die aan elkaar en proberen ze die in te bouwen in organismen. De wetenschappers ontwerpen zo organismen die precies doen wat de mens wilt.

KRITISCHE BLIK Over de meeste toepassingen van synthetische biologie is het laatste woord nog niet gesproken. Voor sommigen is het de vraag of ze ooit werkelijkheid worden, maar dit geeft wel de richting aan waarin de wetenschap synthetische biologie wil toepassen.

De ethische kwesties zijn moeilijke vraagstukken. Is het bijvoorbeeld rechtvaardig om synthetische biologie te gebruiken voor het produceren van malariamedicijnen, terwijl boeren in ontwikkelingslanden leven van de plantaardige productie van artemisinine? Wat betekent het voor de maatschappij als mensen langer leven? Wat voor invloed heeft kunstmatig licht van planten op de dieren in de natuur? In hoeverre mogen we ingrijpen in het leven? En kan je patent aanvragen op een nieuw organisme?

“ETHISCHE KWESTIES ZIJN MOEILIJKE VRAAGSTUKKEN”

Ook vraagt men zich af of we de eventuele gevolgen wel overzien. Twee soorten risico’s die synthetische biologie met zich meebrengt zijn ‘biosafety’ en ‘biosecurity’. ‘Biosafety’ hangt samen met ongelukken die kunnen gebeuren en de mogelijke negatieve consequenties ervan. Een zichzelf replicerend organisme dat bedoeld of onbedoeld buiten het laboratorium raakt, kan schade toebrengen aan het milieu. ‘Biosecurity’ verwijst naar het gebruik van synthetische biologie voor kwaadaardige doeleinden, zoals het ontwikkelen van wapens. Om dit te voorkomen zijn internationale regelgeving en strenge veiligsheidsvoorschriften nodig. Omdat synthetische biologie een vrij recent vakgebied is, zijn er op veel vragen nog geen antwoorden. Wel staan de toepassingen van synthetische biologie steeds vaker in de schijnwerpers. De toekomst zal echter uitwijzen hoe het vakgebied zich verder ontwikkelt. •

27 DOSSIER: BIOLOGIE

Verder experimenteren wetenschappers met het aanpassen van het DNA van de mens om langer te kunnen leven. Telomeren, kleine structuren aan het uiteinde van chromosomen, verslijten naarmate je ouder wordt en worden niet meer hersteld. Dat draagt bij aan het verouderingsproces. Synthetische moleculen kunnen de telomerase activiteit verhogen en gaan op die manier ouderdom tegen. Het Amerikaanse berdrijf Sierra Sciences houdt zich hiermee bezig. Hun slogan: ‘Cure Ageing or Die Trying’.

ODE AAN DE RAT TEKST: BIJOU VAN DER BORST ILLUSTRATIE & VORMGEVING: MALOU DE JONGHE

DOSSIER: BIOLOGIE

Ratten. Waar doen deze grijze dikke muisachtige je aan denken? Lange staarten, schilferige haren, besmettelijke ziektes en wroeten in vuilnisbelten? In tegenstelling tot hun familieknaagdieren roepen ze weinig warme gevoelens op. Toch verdient de rat een geweldige lofzang.

Voor ons doorstaan ratten testen met giftige, verslavende stoffen en geneesmiddelen. Een rat ondergaat het zodat wij veilige middelen kunnen ontdekken. Sinds 1900 is de rat het favoriete proefdier en zijn er veel levensreddende uitvindingen gedaan. Als het gaat om suikerziekte, transplantaties en hart- en vaatzieken weten we meer met behulp van de dieren. Hoe gaat zo’n onderzoek? Dat beschrijft Maarten ‘t Hart uitvoerig in zijn boek: voor wetenschappers is de rat een klein zakje met enzymen van 200 gram waaraan men iets toevoegt of waaruit men iets verwijdert waarna men resultaat beziet. Liever zouden onderzoekers hiervoor een reageerbuis gebruiken, maar in een rat blijven de enzymen beter op temperatuur. Ze bevriezen of verhitten de rat, ze brengen de rat onder hoge druk of lage druk, ze onthoofden de rat of ze verdrinken de rat. De bevindingen zijn vaak van levensbelang. Zonder het knaagdier is belangrijk medisch onderzoek onmogelijk.

Buiten laboratoria maken ze het leven van de mens gemakkelijker. In Afrika werkt de Belgische non-profit organisatie Apopo met ratten om tuberculose op te sporen. De dieren zijn geschikt door hun goede reukvermogen. “Seraphina heeft veel levens gered”, straalt Fidelis John terwijl hij de rat ter grote van konijn over zijn armen laat lopen. De tuberculose kan alleen bestreden worden wanneer men het snel ontdekt. Om het op te sporen loopt de rat in een

bak met verschillende monsters. Wanneer een monster de tuberculose bacterie bevat, schraapt hij enkele keren over stuk. Bij elke ontdekking krijgt de rat een hapje als beloning. Laboranten kunnen per dag gemiddeld vijfentwintig monsters testen. Een rat controleert er honderd in twintig minuten.

De organisatie Apopo redt ook levens in Afrika. De oprichter Bart Weentjes leerde ratten landmijnen opsporen. Landmijnen zijn een barrière voor de ontwikkeling. Men kan het land niet gebruiken dus zal stil blijven liggen. Om de mijnen te vinden loopt een begeleider met de rat aan een riempje over het land. Weer zoals bij het andere project ruikt de rat het stofje dat hij moet zoeken en krabt met zijn pootjes over de grond. Vervolgens klimt het beestje tegen de benen van zijn begeleider voor een beloning. Op manier werden al complete gebieden in Mozambique ontruimd.

Door de unieke kwaliteiten van de rat en is het moeilijk om dit dier niet te koesteren. Sinds een aantal jaren is de rat een ook een populair huisdier. Hij is veel vriendelijker dan huismuizen, hamsters of cavia’s volgens bioloog Maarten ‘t Hart. Aaien en knuffelen vindt hij heerlijk. Zo zit je nooit alleen op de bank. Dit zeer ondergewaardeerde beestje verdient meer erkenning. •

29 DOSSIER: BIOLOGIE

De rat is een koning en een zeer succesvol dier. Hij is het meest wijdverspreide zoogdier op deze planeet. Op bijna elk deel van de wereld is hij gevestigd. Alleen Antarctica wist hij niet te bereiken. Bewoners van dit continent mogen verdrietig zijn dat de rat niet in hun buurt kwam wonen. Het grijze dier is voor ons van levensbelang, omdat veel wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan met ratten als proefdieren. Dagelijks vergelijken onderzoekers de mens met deze dieren. Ze zijn zeer geschikt voor gedragsonderzoek, omdat hun hersenen groter zijn dan die van hamsters of muizen en qua opbouw lijken op die van ons. Daarnaast kan je de slimmeriken snel handelingen aanleren. Dat zijn niet de enige redenen dat het dier de uitverkorene is voor onze wetenschappelijke onderzoeken. Hun weerzinwekkendheid zou volgens bioloog en schrijver Maarten ‘t Hart een reden zijn dat ze worden ingezet als wetenschappelijk object. Al tussen 1660 en 1670 deden Hooke en Boyle proeven met ratten. Er is een afbeelding van hun werk waarop een pomp is afgebeeld waarmee ze lucht uit een glazen cilinder pompen. In de cilinder zit een zwarte rat opgesloten die

rechtop tegen de wand van het glas staat. Het commentaar bij de prent luidt: “Het gedrag van de rat wordt onderzocht terwijl de lucht langzaam uit de cilinder wordt gepompt.” Wie kijkt naar het plaatje van de luchtpomp met de stervende zwarte rat in de cilinder moet wel vaststellen dat het een gruwelijke proef is. “De rat is een ondier, met de rat is alles geoorloofd. Wie een ondier doodt is niet schuldig”, schrijft hij in zijn boek Ratten.

RECEPT MET RESPECT

HOT ENERGY DRINK je niet alledaagse oppepper

TEKST: FLORE DEBRUYNE BEELD: LORI YATES VORMGEVING: KAREN DEVROE

Examenperiodes betekenen voor velen onder ons niets anders dan de boeken terug proberen te vinden tussen stapels Nalu, Red Bull en koffietassen. De nood aan instant energie loopt hoog op tijdens zware dagen, en steeds hetzelfde drankje drinken, kan behoorlijk vervelen. Gelukkig heeft Verrekijkers aan de hardwerkende en vermoeide student gedacht! INGREDIËNTEN (VOOR 1 TAS) Goed voor de stoelgang, de huid, het immuunsysteem én die energieboost waar we zo naar hunkeren: • ½ limoen • mespuntje cayennepeper • handjevol munt Zorgt voor de regulatie van je bloedsuikerspiegel en is een antioxidant: • mespuntje kaneel

Brengt een zoete toets naar boven, maar heeft ook andere kwaliteiten zoals zijn werking tegen infecties: • 1 tl honing BEREIDING

• Kook 2,5 dl water. • Pers een halve limoen boven een tas uit. • Giet het kokend water in de tas. • Voeg vervolgens de cayennepeper, kaneel en honing toe en roer met een lepeltje. • Leg nu ook de munt in de tas en laat het 3 min. trekken. • Genieten maar!

RECEPT MET RESPECT