Special Neanderthalers

Van de makers van Archeologie Magazine

www.archeologieonline.nl

SPECIAL

NEANDERTHALERS in Lanaken

Ontdek ARCHEOLOGIE MAGAZINE 1E JAAR SLECHTS

€19,95 De special die u nu in handen heeft, is gemaakt door het team van Archeologie Magazine. Smaakt dit naar meer?

Profiteer dan nu van de speciale introductieaanbieding: 1 jaar Archeologie Magazine voor slechts € 19,95.

Ja, ik neem een jaarabonnement (6 nrs) op Archeologie Magazine. Ik profiteer van de introductieaanbieding en betaal het 1e jaar slechts € 19,95.

Mijn gegevens naam ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� adres ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� postcode .................................... plaats ����������������������������������������������������������������������������������������� e-mail ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Ik machtig Virtùmedia hierbij om de abonnementsbijdrage van mijn rekening af te schrijven (alleen in Nederland).

VOORWOORD

Beste lezer,

L

anaken kent een rijke geschiedenis. De roemrijke periode van de heren van Pietersheim en de Merode komt weer tot leven in de gerestaureerde Waterburcht Pietersheim. De bloei van het graafschap Rekem uit zich nog altijd in het Mooiste dorp van Vlaanderen, Oud-Rekem.

Dat zijn slechts enkele voorbeelden van ons zichtbare, rijke erfgoed.

Wat er onder de grond zit, zien we niet. Hier, in de omgeving van de Maasvallei is de bodem rijk aan archeologie. Dat kan ook niet anders: de aanwezigheid van water zorgt voor een vrijwel constante bewoning in onze gebieden. Van héél lang geleden tot nu.

Net omwille van dat verborgen karakter van archeologie, zijn we bijzonder trots op onze Neanderthalersite. Een site met een van de oudste bewoningssporen in Vlaanderen: als gemeente vonden we dat we dit aan de mensen moesten tonen. Ook al zijn de vondsten “weg” – zo gaat dat met archeologische opgravingen – toch zijn we er in geslaagd om een mooi verhaal te vertellen. Om de bezoekers te laten kennis maken met het leven van de Neanderthalers, maar evenzeer met de klimaatevolutie en de fauna en flora.

We zijn dan ook bijzonder trots dat onze site het schopte tot een van de drie laureaten van de eerste Onroerenderfgoedprijs in Vlaanderen. We hopen dat we met deze site niet alleen de kennis over en interesse voor de Neanderthalers kunnen helpen verspreiden, maar ook dat we het draagvlak voor archeologie in het algemeen helpen vergroten.

Met deze bijlage hopen we uw nieuwsgierigheid voor onze Neanderthalersite aan te wakkeren en we kijken er ook naar uit u in Lanaken te mogen ontmoeten.

IBAN-rekeningnummer ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� datum ..............................................................handtekening ������������������������������������������������������ Ik kies voor een acceptgiro (administratiekosten € 1,-)

Stuur deze bon in een envelop naar: Archeologie Magazine, Antwoordnummer 7086, 3700 TB Zeist, Nederland (Vanuit Nederland kan dit zonder postzegel.)

Een abonnement wordt aangegaan voor de opgegeven periode en wordt daarna automatisch voortgezet voor onbepaalde tijd. Binnen de eerste abonnementstermijn kan het abonnement alleen tegen het einde van de overeen­gekomen abonnementstermijn worden beëindigd, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.

WWW.ARCHEOLOGIEONLINE.NL

FACEBOOK.COM/ARCHEOLOGIEONLINE

Veel leesplezier!

Astrid Puts Schepen voor Erfgoed

INHOUD NEANDERTHALERS IN LANAKEN

4

SPECIAL

8

11 In deze special 4 Inleiding In Lanaken (B) kwamen de laatste decennia archeologische resten aan het licht van verschillende Neanderthalerjachtkampen en open vuursteengroeven. Deze vondsten behoren tot de oudste sporen van menselijke bewoning in deze regio. In deze special staan we stil bij wat we over de Neanderthalers via archeologisch onderzoek aan de weet zijn gekomen en de wijze waarop deze unieke resultaten ter plekke zichtbaar zijn gemaakt.

8 Veldwezelt-Hezerwater De site Veldwezelt-Hezerwater is de belevenis van een prehistorische vindplaats en brengt je oog in oog met de plaats van de mens binnen de landschappelijke en klimatologische evolutie tijdens

de laatste 200.000 jaar. Het landschap van de site geeft door dat er nauwelijks sporen van ‘hedendaagse’ menselijke bewoning te vinden zijn, een goede indruk van het landschap in midden­ paleolithische tijd en daarmee de leefomstandigheden van de ­Neanderthaler.

11 Lanaken Lanaken is de ideale uitvalsbasis voor je verblijf in Limburg, op minder dan 30 autominuten van topsteden als Maastricht, Luik en Hasselt. Maar ook Lanaken zelf heeft heel wat moois te bieden.

Wat dacht je van Oud- Rekem, het mooiste dorp van Vlaanderen en de Waterburcht? En in de omgeving kan je mooie fiets- en wandeltochten maken in de maas­ vallei of in Nationaal Park Hoge Kempen.

Colofon UITGAVE VZW Toerisme Lanaken in samenwerking met Archeologie Magazine www.archeologieonline.nl www.visitlanaken.be REDACTIE Lou Lichtenberg, hoofdredacteur Archeologie Magazine Ineke Gheraerdts, eindredactie Archeologie Magazine BIJDRAGEN VAN ONDER MEER: Astrid Puts, Lou Lichtenberg, Bart Vanmontfort, Marjorie Heemskerk, Myriam Arits VZW Toerisme Lanaken, Dienst Erfgoed gemeente Lanaken, KULeuven ACCOUNTMANAGEMENT Klaartje Grol kgrol@virtumedia.nl VORMGEVING Twinmedia BV, Simon van Kessel DRUK Veldhuis Media B.V. , Raalte VZW TOERISME Neerharenweg 12 3620 Lanaken www.visitlanaken.be www.facebook.com/visitlanaken https://twitter.com/visitlanaken NEANDERTHALERSITE IN VELDWEZELT Neanderthalerweg z/n 3620 Veldwezelt www.visitlanaken.be/neanderthaler

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

3

NEANDERTHALERS IN LANAKEN INLEIDING

Tekst: Lou Lichtenberg Foto’s: Eenheid Prehistorische Archeologie KU Leuven en Gallo-Romeins Museum Tongeren

Oudste bewoningssporen nader geduid SPECIAL

Neanderthalers in Lanaken

In Lanaken (B) kwamen de laatste decennia archeologische resten aan het licht van verschillende Neanderthalerjachtkampen en open vuursteengroeven. Deze vondsten behoren tot de oudste sporen van menselijke bewoning in deze regio. In deze special staan we stil bij wat we over de Neanderthalers via archeologisch onderzoek aan de weet zijn gekomen en de wijze waarop deze unieke resultaten ter plekke zichtbaar zijn gemaakt. van de geschiedenis. Van dit waardevolle verleden zijn hier talrijke sporen achtergebleven die getuigen over ijstijden, Neanderthalers, de eerste landbouwers, Romeinen, maar evenzeer over oorlogen, veldslagen en belegeringen. Van de oudste sporen zien we mooie voorbeelden in een site als de groeve van Maastricht-Belvédère - eerder besproken in nummer 2-2016 van dit magazine -, maar ook in de site van Veldwezelt-Hezerwater, waarop we hier nu nader ingaan.

Opgravingen

W

De opgraving van de Veldwezelt-Hezerwater-site. Aan het onderzoek werkten tientallen studenten uit binnen- en buitenland mee.

Coverfoto Special: Detail van de toegangspoort van de site Veldwezelt-Hezerwater.

De site werd vormgegeven door Kinkorn BV te Tilburg, in samenwerking met het Belgische architectenbureau Team Van Meer. De poort wordt gevormd door horizontale spijlen, die de stratigrafische opeenvolging verbeelden van ‘lagen’ die op de site te bezichtigen zijn. Van onder naar boven zijn tussen de ‘lagen’ objecten aangebracht die als het ware een tijdlijn vormen. De gekozen objecten refereren aan enkele referentiegebeurtenissen uit de menselijke geschiedenis.

4

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

e bevinden ons hier in het gebied van de gemeenten Lanaken (B), Riemst (B) en Maastricht (NL). De nabijgelegen, zuidnoord gerichte rivier de Maas, bepaalde samen met zijn bijriviertjes al langer en in sterkere mate het landschap van deze streek.

Dit alles resulteerde in een uniek landschap dat ook een belangrijke rol speelde in de loop

In Veldwezelt, een deelgemeente van Lanaken en gelegen in het dal van de inmiddels verdwenen beek Hezerwater aan de rand van een oud Maasterras, kwamen deze prehistorische sporen aan het licht. Zij werden eveneens in een leemgroeve van een steenfabriek aangetroffen. Deze site omvat niet alleen het dal en de opeenvolgende linkeroevers van het Hezerwater, maar strekt zich ook uit over de gehele westelijke rug, die hoger in het landschap gelegen is. Op de plaats van de site werd in de jaren 1990 leem ontgonnen voor de baksteenindustrie. Zo’n ontginning resulteert doorgaans in metersdiepe groeves en vormde daarom de ideale context voor archeologisch onderzoek op grotere diepte.

Voordat dergelijk onderzoek op systematische wijze plaatsvond waren verschillende personen op vrijwillige basis daar al op zoek

naar objecten – waaronder door de mens gemaakte ‘artefacten’ - die op basis van hun context en hun aard in de tijd kunnen worden gesitueerd. Na de vondst van enkele artefacten die geassocieerd waren met bodems uit de laatste tussenijstijd, werd besloten tot uitgebreider prehistorisch onderzoek. Dat onderzoek werd gecoördineerd door prof. dr.

Pierre Vermeersch van de KU Leuven en uitgevoerd onder de veldwerkleiding van achtereenvolgens Bart Vanmontfort, Shawn Bubel en Patrick Bringmans eveneens van deze universiteit. De opgravingen op de site vonden plaats in zes campagnes in de jaren 1998 tot 2003, waarbij een dertigtal verschillende vindplaatsen met archeologische vondsten ontdekt en opgegraven werden. De locaties in het dal en op de linkeroevers werden daarbij grotendeels opgegraven en zijn thans dus niet meer in situ aanwezig. De westelijke rug - die tot aan het Albertkanaal doorloopt - werd niet opgegraven en is nog intact bewaard tot aan de rand van het Albertkanaal.

Vondsten Deze onderzoeken leverden belangrijke informatie op over de evolutie van het klimaat en het landschap. Daarnaast werden archeologische resten gevonden van drie verschillende jachtkampen van Neanderthalers en twee openlucht extractieplaatsen van vuursteen (plaatsen waar vuursteen werd gewonnen of verwerkt). De vindplaatsen dateren uit het middenpaleolithicum (van circa 300.000 tot 40.000 jaar geleden).

Binnen eenzelfde stratigrafische context werden op basis van het archeologisch onderzoek vijf bewoningsmomenten van de Neanderthaler vastgesteld. De oudste vindplaatsen (ook wel de ‘Lower Sites’ genaamd)

bevinden zich onder het complex van paleobodems uit het laatste interglaciaal en werden daardoor gedateerd op het einde van de voorlaatste ijstijd. Met een dergelijke ouderdom worden deze vindplaatsen gerekend onder de oudste sporen van aanwezigheid van de Neanderthaler. De jongere vindplaatsen werden gedateerd op ongeveer 85.000 resp. 58.000 en 50.000 jaar oud en hierin werden naast stenen werktuigen ook nog botmateriaal van een typisch glaciale fauna gevonden. Dat materiaal bestaat uit botten en kiezen van paard, wolharige neushoorn, rendier, bizon en mammoet, maar er werden ook botten van de holenleeuw en de holenhyena aangetroffen. De opgravingsvondsten zijn ondergebracht in een depot van de Leuvense universiteit, met uitzondering van bijzondere exemplaren, die vanwege hun museale kwaliteit in permanente bruikleen zijn van het Gallo-Romeins Museum in Tongeren (zie kader).

Naast de vijf vindplaatsen werden in Veldwezelt-Hezerwater nog 25 ex situ plaatsen blootgelegd, verspoelde plaatsen die niet meer zoveel kunnen vertellen over het leven van de Neanderthaler in de Hezerwatervallei. Maar ze tonen volgens de onderzoekers wel aan dat deze strook in de vallei van het Hezerwater vrij intensief bewoond moet zijn geweest.

De vondsten maakten ook duidelijk dat de Neanderthaler in deze contreien niet enkel aanwezig was in de meest warme tijdvakken, maar ook in wat koelere fasen. De site werd ook bewoond gedurende een periode van de laatste ijstijd waarin het klimaat vrij gunstig was. Dat bewijzen de resten van de das, de mol en de kikker die ook op deze site opgegraven werden. De Neanderthaler liep in

Zicht op de opgravingen. Er werd g ­ ewerkt in een dambordpatroon, waardoor zowel noord-zuid als oost-west elke twee meter een profiel werd vrij gelegd dat verder bestudeerd kon worden.

Op de plaats van de site werd in de jaren 1990 leem ontgonnen voor de baksteen­ industrie. Zo’n ontginning resulteert doorgaans in metersdiepe groeves en vormde daarom de ideale context voor archeologisch onderzoek op grotere diepte.

De vondsten bij deze opgraving betreffen vooral archeologische resten van drie verschillende jachtkampen van Neanderthalers en twee openlucht extractieplaatsen van vuursteen.

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

5

WAT ZIJN NEANDERTHALERS?

SPECIAL

Al een half miljoen jaar geleden hebben hier mensen geleefd. Ze behoorden tot de soort Homo heidelbergensis. Omstreeks 150.000 jaar geleden verschenen hier kleine groepjes Neanderthalers, Homo neanderthalensis. Hun naam is ontleend aan het Neanderthal bij Düsseldorf (D), waar in een steengroeve in 1856 opvallende beenderen werden blootgelegd. Ze bleken afkomstig van een uitgestorven mensensoort die zo’n 150.000 tot 30.000 jaar geleden verspreid over Europa en het Midden-Oosten leefden. Ze verdwijnen rond 40.000/30.000 jaar geleden, enkele duizenden jaren na de intrede van onze soort de Homo sapiens in Europa.

Het ontstaan van deze anatomisch moderne mens zelf is in Afrika te situeren omstreeks 200.000 jaar geleden. Al zijn de Neanderthalers in de stamboom van de mens onze meest nabije tak, toch zijn zij niet onze directe voorouders. Immers, ten tijde van de Neanderthaler activiteiten in Veldwezelt was de anatomisch moderne mens al aanwezig in Afrika.

Wel is uit paleo-genetisch onderzoek de laatste tijd geleidelijk duidelijker geworden dat op het moment waarop onze soort vanuit Afrika binnentrok in Europa, er vermengingen ontstaan tussen onze soort en een betrekkelijk kleine overblijvende populatie Neanderthalers.

De meest opvallende kenmerken van de Neanderthaler, waarin hij verschilt van de anatomisch moderne mens, zijn het lage voorhoofd, de opvallende wenkbrauwboog, de grote neusopening, een naar voren stekend gelaat, de afwezigheid van een kin, de aanwezigheid van een gat

Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel, De Galerij van de Mens – Onze evolutie, ons lichaam. (FOTO: KBIN, KOEN BROOS)

tussen de achterste kies en de opgaande tak van de onderkaak en de langgerekte schedel met een bolvormig achterhoofd.

Het skelet van de Neanderthaler is ook iets kleiner dan de anatomisch moderne mens, maar hij was zwaarder en sterker gebouwd. Desondanks was de Neanderthaler, die minstens nog een vroegere ijstijd overleefde, uitgestorven al ver voor het einde van de laatste ijstijd rond 11.500.

onze streken rond in de meest ‘warme’ fasen van een ijstijd, maar toch was hij ook in de koelere fasen van de tussenijstijd aanwezig.

Hij ging vrijwel dagelijks op jacht naar grote zoogdieren, die in kuddes door het landschap trokken. Die dieren waren enkel maar in de fasen met een steppeklimaat aanwezig, dus wanneer het relatief koel was, maar niet echt koud.

Meer duiding Om deze interessante opgravingen en vondsten nog beter te kunnen duiden spreken we hierover nader met de experts prof. dr.

Philip Van Peer en dr. Bart Vanmontfort van de Eenheid Prehistorische Archeologie verbonden aan de KU Leuven. ‘Onze onderzoeksgroep’, zo licht Philip Van Peer toe, ‘is steeds geïnteresseerd geweest in de Maasvallei. Vooral omdat het een heel intensief bewoningsgebied geweest is van Neanderthalergroepen. Dit gebied, net ten noorden van de kalksteen in die vallei, bestaat uit een

6

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

Kies van een mammoet van 54.000 tot 45.000 jaar oud.

Boordschrabber met kartelrand van 250.000 tot 38.000 jaar oud die gebruikt werd om dierenhuiden of andere objecten mee te bewerken.

Het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen te Brussel toont in de zaal ‘Galerij van de Mens’ allerlei fossielen en 3D-reconstructies van de evolutie van de mens en zijn lichaam. Het geheel vormt een fascinerend overzicht van onze 24 gekende voorlopers, die alle gedurende miljoenen jaren uitgestorven zijn.

Meer info: www.naturalsciences.be

oud reliëf dat opgebouwd is uit oude Maasbeddingen, de trapsgewijs in het landschap gelegen Maasterrassen waarop de wind bij tijd en wijle pakketten löss afzette. In de periodes waarin het klimaat gunstig was konden zich op die pakketten vegetatie ontwikkelen. Dergelijke begroeide, hoger gelegen secundaire valleitjes in de omgeving van een waterstroming boden een aantrekkelijke beschutting en tevens voldoende fauna voor het benodigde voedsel. Daar kwam nog bij dat daar een hele goede kwaliteit vuursteen voor het oprapen ligt in het grind van de oude Maasbeddingen. Naast water is grondstof altijd bepalend voor de keuze van een leefgebied’.

‘Die twee factoren zijn inderdaad ook in Veldwezelt aangetroffen’, bevestigt Bart Vanmontfort, die als werkleider deelnam aan de opgravingen aldaar. ‘Een grindbed aan de rand van een riviervalleitje waar in geulen vuursteen aan de oppervlakte komt en water aanwezig is. Hier vonden we op

plaatsen resten van vuursteenknollen, die ter plaatse verzameld, getest en omgevormd werden tot werktuigen. De Neanderthalers kwamen hier meerdere malen op dezelfde plek om in het grindbed van het Hezerwater en het achterliggende rivierterras naar vuursteen te zoeken. Dit wordt duidelijk geïllustreerd door de vele geteste kernen die gevonden zijn’.

Dat het hier Neanderthalers betreft wordt uitsluitend afgeleid uit de gevonden artefacten zelf, in combinatie met de aangenomen ouderdom van de lagen waarin die werden aangetroffen. Niet uit fossiele resten van Neanderthalers, want die werden hier namelijk niet gevonden. Maar: ‘de Neanderthalers vormen de enige mensensoort waarvan we weten dat die hier op dat moment aanwezig was’, stelt Vanmontfort. ‘De werktuigen die hier zijn aangetroffen passen ook precies binnen het spectrum van werktuigen die we van de Neanderthalers kennen’. ‘Bovendien zijn de meeste fossielen van Neanderthalers in grotten gevonden’, voegt Van Peer hieraan toe. ‘Misschien moeten we ook niet verwachten dat ze in open velden tussen werktuigen, afval daarvan en dierenbotten te vinden zijn.

Wellicht werden hun doden en het bijzetten daarvan ook met een zeker ritueel omgeven.

Maar de discussie daarover tussen wetenschappers loopt uiteen en misschien gaan we er te gemakkelijk van uit dat onze eigen ideeën daarover leidend zijn’, relativeert hij.

Ook bij de begrippen ‘jachtkampen’ en ‘nederzettingen’ zijn bij de Neanderthalers vraagtekens te plaatsen, zo waarschuwt Van Peer. ‘De meeste Neanderthalerssporen zowel in grotten als in de openlucht hebben maar weinig méér of andere vondsten opgeleverd dan wat we hier in Veldwezelt-Hezerwater aantroffen. Er zijn nauwelijks Neanderthalersites bekend waar je iets vond waaruit je vormen van een woon- of tentstructuur dan wel grondafbakeningen kunt afleiden zoals die wel in sites van meer recentere tijden te herkennen zijn. Zelfs de vuurplaatsen vormen zelden echte daarvoor geconstrueerde, afgebakende of uitgegraven haarden. Je vindt verspreid door het landschap steeds maar enkele, niet al te dichte

concentraties van steen en been in talrijke variaties. Het is uitermate moeilijk om uit een dergelijk archeologisch patroon een goed en gedetailleerd begrip van de manier van leven van de Neanderthalers te ontwikkelen. Er verschijnen over Neanderthalers met de regelmaat van een klok wetenschappelijke artikelen waarin op bijna anekdotische wijze bepaalde kennisdeeltjes openbaar worden gemaakt. Heden ten dage volgt dat soort kennis, bijvoorbeeld over de vaak voorkomende rode haarkleur, uit de analyse van genetisch materiaal van Neanderthalers.

Daarmee wordt de indruk gewekt dat we deze soort door en door kennen en dat we zonder probleem grote evolutionaire theorieën over de Neanderthaler kunnen ontwerpen. Maar laten we eerst eens proberen een soort middenniveau te bereiken waarop we de levenswijzen van Neanderthaler-groepen over vele tientallen millennia heen zichtbaar maken. Daartoe moeten we, stapsgewijs, de verschillende resultaten van meerdere onderzoeken tezamen brengen en daarin robuustere structuren ontdekken’.

SPECIAL

INLEIDING NEANDERTHALERS IN LANAKEN

De gevonden Levallois-kern van ca. 140.000 jaar oud. Dit is de kern van een vuursteenknol die is overgebleven nadat er een vrij uniforme reeks werktuigen van is afgeslagen.

Fragment van de onderkaak van een paard van 54.000 tot 45.000 jaar oud - een van de vele dierenbotten die deze opgravingen opleverden.

NEANDERTHALERS IN HET GALLO-ROMEINS MUSEUM Het Gallo-Romeins Museum in Tongeren heeft verschillende vondsten van de site Veldwezelt-Hezerwater in zijn vaste collectie opgenomen. Volgens conservator Guido Creemers zijn dit de vondsten die het meest museumwaardig zijn uit de totale verzameling objecten die bij de opgravingen aan het licht kwamen en waarvan het resterende deel zich thans in het depot van de Leuvense universiteit bevindt. Het museum toont tevens levensgrote en heel realistische reconstructies van Neanderthalers. Tot de geëxposeerde silexvondsten behoort onder meer een zogenaamde Levallois-kern van ca. 140.000 jaar oud. Dit is de kern van een vuursteenknol die is overgebleven nadat er een vrij uniforme reeks werktuigen van is afgeslagen volgens de ‘Levallois-techniek’(Levallois verwijst naar de voorstad Levallois-Perret van Parijs, een van de vindplaatsen van dergelijke restanten). Daarnaast een boordschrabber met kartelrand van 250.000 tot 38.000 jaar oud die gebruikt werd om dierenhuiden of

Close-up van een gereconstrueerde ­ eanderthaler in het Gallo-Romeins M N ­ useum te Tongeren. (FOTO: CORAL PRESS)

andere objecten mee te bewerken. Verder een fragment van de onderkaak van een paard van 54.000 tot 45.000 jaar oud - een van de vele dierenbotten die deze opgravingen opleverden. Daartoe behoort ook de kies van een mammoet van een soortgelijke ouderdom.

Een bezoek aan dit museum zou prima kunnen worden gecombineerd met een bezoek aan de site zelf. Er bestaan plannen om dagexcursies met dergelijke gecombineerde bezoeken te organiseren.

Meer info: www.galloromeinsmuseum.be

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

7

NEANDERTHALERS IN LANAKEN SITE VELDWEZELT-HEZERWATER

Veldwezelt-Hezerwater vertelt het verhaal van mens, dier en milieu

8

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

De belevenis van een

prehistorische vindplaats aangelegd. Medio 2015 werd de site voor het publiek officieel geopend.

ALBERTKANA

AL

BELVEDERE

Afdalen in het prehistorisch landschap Met die openstelling werd de site voor de bezoeker gepresenteerd als een plek om zich althans enigermate een beeld te vormen van de omstandigheden in een middenpaleolithisch landschap van het Hezerwaterdal, waar er in de onmiddellijke omgeving nauwelijks sporen van ‘hedendaagse’ menselijke bewoning te vinden zijn. Dit relatief open landschap met enkel bomen op de hellingen van het dal illustreert daarmee de leefomstandigheden van de Neanderthaler. De stilte en rust die de omgeving uitstralen en de ‘verlatenheid’ van het gebied bootsen de indruk van een prehistorische toestand goed na. Het landschap zelf werd daarmee één van de grootste troeven van Veldwezelt-Hezerwater.

Maar ook de site zelf maakt een nieuwe

VELDWEZELT R ATE ERW

MAASTRICHT

HEZ

OP DE SCHANS KESSELT

MAAS

N

a het veldwerk van de archeologen gedurende de jaren 1998-2003 bleef de site open liggen, waardoor de profielen langere tijd beschikbaar bleven voor bijkomende monsternames, observaties en bezoeken van experts. Reeds halverwege de jaren 2000 werd een plan opgesteld om de site permanent open te houden. Dit project had verschillende doelstellingen. De primaire was de site conserveren en vrijwaren voor de toekomst. De tweede, het openstellen voor het grote publiek, en de derde, het voor wetenschappers mogelijk maken dat er verder onderzoek en educatieve rondleidingen kunnen plaatsvinden. Op basis van het internationale belang van de site werd ze in 2007 definitief beschermd als archeologische site. In 2013 kon een begin gemaakt worden met de werkzaamheden om de site te consolideren en voor het publiek toegankelijk te maken. Voorafgaandelijk werden ook op alle delen van de site, waar werken zouden plaatsvinden, opnieuw opgravingen en onderzoeken georganiseerd, om geen archeologische kennis verloren te laten gaan. Vervolgens werden schadelijke begroeiingen verwijderd, profielwanden geconsolideerd en overkapt en werd tevens een bezoekersparcours

JEKER

SPECIAL

Een bezoek aan de site van Veldwezelt-Hezerwater brengt je oog in oog met de plaats van de mens binnen de landschappelijke en klimatologische evolutie tijdens de laatste 200.000 jaar. Aspecten die hierbij centraal staan zijn tijd, klimaat, milieu en mens.

1 KM NOORD

Om inzicht te krijgen in de tijdsdiepte van de site wordt aan elke bezoeker een ‘ijslollystokje’ overhandigd. Het stokje draagt de tekst ‘one man’s trash is another man’s treasure’ (het afval van de ene is de schat van de andere).

Het verwijst naar het afval dat ooit door de mens achtergelaten werd en vandaag voor archeologen, in samenhang met de context waarin het wordt aangetroffen, een essentiële bron van informatie is.

Situeringskaart van de site.

(FOTO: KINKORN BV)

SITE VELDWEZELT-HEZERWATER NEANDERTHALERS IN LANAKEN

beleving van die oude tijden mogelijk en wel allereerst door gebruik te maken van het natuurlijke reliëf om af te dalen. Dat geschiedt door middel van een betonnen looppad dat het hoogteverschil van 7,5 m overbrugt en ontworpen is als een insnijding in het landschap. Al afdalend via het 80 m lange pad met links een tijdslijn en rechts tegemoetkomende diersoorten ervaar je steeds meer het gevoel van afdalen in de tijd en in het landschap.

Beneden in de groeve ontdekt de bezoeker van de site stapsgewijs, door het volgen van het parcours, de verschillende archeologisch en geologisch waardevolle plekken en leemprofielen. Daarbij wordt het verhaal van de Neanderthalers verteld, maar ook andere thema’s komen aan bod zoals het ontstaan en de ontwikkeling van het landschap, de invloed van het klimaat op het landschap, mens, en dier door de tijd heen. Die tocht voert langs drie overkapte wanden waarin profielen zichtbaar zijn en beschermd worden tegen verschillende weersinvloeden. Op die wanden zijn wijzigingen in de verschillende lagen en tijdvakken zichtbaar. Het oudste, laagst gelegen profiel (middelste profielwand) is profiel 1, daarboven ligt profiel 2 en profiel 3 is het dichtst bij de ingang gelegen.

Profielen Profiel 1 laat de samenstelling van verschillende bodemlagen zien, waaruit de vorming van het landschap en klimaatsveranderingen – waaronder de bodemvorming in de tussenijstijd tegenover afzettingen en erosie in de ijstijd – kunnen worden afgeleid. De basis van dit profiel wordt gevormd door verspoelde silten en zanden en verspoeld grint. Deze afzettingen gebeurden door water in een koud milieu, op het einde van de laatste ijstijd. Het grint is afkomstig van een ouder Maasterras dat dichtbij erodeerde. Tussen het verspoelde grint werden de oudste artefacten van de site aangetroffen uit het einde van de voorlaatste ijstijd omstreeks 140.000 jaar geleden Na het bezoek aan dit eerste profiel komt de bezoeker bij een ‘leefvloer’, een plaats waar replica’s van artefacten van zo’n 85.000 jaar geleden zijn ingewerkt in een vloerniveau, min of meer op de plaats waar ze tijdens de

SPECIAL

Tekst: Bart Vanmontfort en Lou Lichtenberg Overige foto’s: Marjorie Heemskerk

Links profiel 1, midden de leefvloer waarin replica’s zijn ‘ingemetseld’ van artefacten uit het begin van de laatste ijstijd zo’n 85.000 jaar geleden, min of meer op de plaats waar ze tijdens de archeologische opgravingen zijn teruggevonden. Rechts profiel 2.

archeologische opgravingen zijn teruggevonden. Met uitzondering van fragmenten houtskool van berk, die wellicht het restant zijn van een haard in de onmiddellijke omgeving, werden hier enkel (vuur)stenen artefacten aangetroffen. Deze werden gevonden verspreid over een diepte van maximaal enkele tientallen cm.

De artefacten zijn het restant van de productie van werktuigen, of van de achtergelaten, afgedankte, werktuigen zelf. Er werden twee zones onderscheiden: een zuidelijke zone met vooral productie afval en een noordelijke met een lagere vondstdichtheid, waar vooral (gebruikte) werktuigen zijn aangetroffen.

Profiel 2 illustreert hoe we de link kunnen leggen tussen wat we in een stratigrafie zien en de evolutie van het klimaat. Het materiaal waaruit deze wand is opgebouwd is deels grint en zand dat door de toenmalige Maas is afgezet (basis van het profiel) en silt of löss dat als fijn stof met de wind is aangevoerd.

Het Maasgrint bevat onder meer silex- of vuursteenkeien waar de Neanderthaler naar op zoek was voor de productie van zijn werktuigen. Het metersdik pakket löss bovenop de terrassen werd hoofdzakelijk afgezet door de wind tijdens ijstijden: stofdeeltjes werden vanuit de droge en kale Noordzeebodem meegewaaid en vielen in deze regio neer. De kleurverschillen in dit pakket wijzen op de verschillende milieus waarin ze zijn ontstaan, variërend van donker roodbruin: de warmste periode van de laatste tussenijstijd, tot enkele lichter oranjebruine verkleuringen:

Layout van de site met aanduiding (nummering) van de stopplaatsen: 1. Toegangspoort, 2.

Tijdslijn, 3. Situeringskaart, 4. Profiel 1 (detail), 5. ‘Leefvloer’, 6. Profiel 2 (detail), 7. Profiel 2 (overzicht), 8. Profiel 1 (overzicht), 9. Profiel 3 (detail), 10. Profiel 3 (overzicht).

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

9

MONUMENTENWACHT

SPECIAL

Meteen vanaf de opening van de site voor het publiek werd de Vlaamse Monumentenwacht archeologie ingeschakeld om de evolutie en toestand van de site permanent te controleren en waar nodig door gepaste beheersmaatregelen te laten volgen. Monumentenwacht zette zich aan deze taak door een eerste toestandsinspectie (nulmeting) uit te voeren.

Vervolgens werd en wordt maandelijks een vervolginspectie (monitoring) uitgevoerd door een interdisciplinair team van monumentenwachters (twee ingenieurs en een archeoloog). In het eerste jaar van deze monitoring werden de bij dergelijke openluchtsites gebruikelijke en verwachte processen van licht verval geconstateerd

door bijvoorbeeld scheurvorming bij uitdroging, begroeiing, dierlijke activiteiten, erosie en de werking van vocht. Tijdens de inspecties werden al kleine werken uitgevoerd en zullen voor zover nodig en mogelijk ook nog nadere beheersmaatregelen worden ondernomen om verdere schade te voorkomen. Nieuwe schade door vandalisme – enkele inkervingen van woorden in de profielwanden dateren van vóór de inrichting van de site - werd niet geconstateerd. Al werden op het terrein bij elke inspectie golfballen gevonden van het naast de site gelegen golfterrein en ook enkele inslagen van golfballen op de profielwanden. Een uitbreiding van het net tussen de golfbaan en de site kan dit

opeenvolgende gematigde fasen van de vroege laatste ijstijd. De vuurstenen artefacten in de leefvloer zijn geassocieerd met een van deze latere fasen van (oranjebruine) bodemvorming, en kunnen aldus gedateerd worden in het begin van de laatste ijstijd, omstreeks 85.000 jaar geleden.

Bij profiel 3 bevinden we ons in de afzettingen uit de laatste ijstijd. Door de complexe klimaatveranderingen tijdens deze laatste ijstijd, is een afwisseling van afzettingen en bodemvorming te zien in het profiel. De kleurverschillen zijn veel minder duidelijk dan bij de vorige profielen. Toch zijn enkele donkerdere banden zichtbaar, deze komen opnieuw overeen met zachtere fasen in de laatste ijstijd waarin lichte verwering/ bodemvorming optrad, afgewisseld met fasen waarin nieuwe pakketten löss afgezet werden.

Op twee niveaus werd hier een concentratie stenen artefacten van Neanderthalers aangetroffen. Deze concentraties kunnen gedateerd worden tussen 60.000 en 50.000 jaar geleden.

Ze bevonden zich toen op de westelijke/ linker rand van de Hezerwater vallei. In deze zone is naast vuurstenen artefacten ook heel

10

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

GERAADPLEEGD:

verder voorkomen. Naast de te verwachten geleidelijke degradatieprocessen heeft de site in deze beginperiode ook te maken gekregen met plots optredende, niet verwachte schade door hevige regenval, waarbij schade aan een profielwand optrad. Om dat in de toekomst te voorkomen zal het drainagesysteem nader bekeken worden. De gemeente Lanaken heeft inmiddels besloten deze monitoring te continueren en bereidt in overleg met betrokkenen een beheersplan voor, waarin ook eventuele andere concrete beheersmaatregelen en de urgentie en frequentie daarvan worden meegewogen.

Meer info: www.monumentenwacht.be

De Neanderthalersite is op zondagen in de Belgische schoolvakanties vrijblijvend opengesteld voor publiek.

Meer informatie: www.visitlanaken.be/ neanderthalersite.

wat dierlijk bot bewaard gebleven, afkomstig van verschillende diersoorten die typisch voorkomen in een open steppemilieu: voornamelijk paard en wolharige neushoorn, maar ook mammoet, steppe bizon, rendier, holenhyena, holenleeuw, poolvos, das en haas. De Neanderthaler jaagde hier wellicht met houten werpsperen op grote kuddedieren zoals paard, rendier en bizon. De archeologische resten die hier werden aangetroffen zijn wellicht het resultaat van een verwerking van de jachtbuit. Ten slotte werd het geheel afgedekt door een tot 5 m dik pakket van door de wind aangebrachte löss.

De archeologen die de opgravingen leidden, stelden hun kennis ter beschikking van de gidsen en hebben hen ook opgeleid in de materie. Verder is het verhaal, dat in principe voor volwassenen bestemd is, ook vertaald naar kinderen. En er is een spel voor kinderen tussen 10 en 14 jaar ontwikkeld.

Op het laagste punt van de groeve met links op de voorgrond profiel 1 en hogerop op de achtergrond profiel 2.

Al afdalend via het 80 m lange tijdpad met links een tijdslijn en rechts tegemoetkomende diersoorten ervaar je steeds meer het gevoel van afdalen in de tijd en in het landschap.

• Bart Vanmontfort, De a­ rcheologische vindplaats Veldwezelt-Hezerwater. Nota’s bij de gidsenopleiding. KU Leuven, Eenheid Prehistorische Archeologie, EPA-­ Rapport 51, Leuven 2014.

• Katelijne Beerten & Nele Goeminne, De monitoring van de Neanderthalersite in Veldwezelt-Hezerwater (prov. L ­ imburg BE). Een samen­werking tussen de gemeente Lanaken en ­Monumentenwacht.

In: Notae Praehistoricae 36/ 2016, p. 23-28.

Lanaken SPECIAL

Groen. Levendig. Bourgondisch. Gastvrij.

Lanaken is de ideale uitvalsbasis voor je verblijf in Limburg, op minder dan 30 autominuten van topsteden als Maastricht, Luik en Hasselt.

Maar ook Lanaken zelf heeft heel wat moois te bieden.

Oud- Rekem, Mooiste dorp van Vlaanderen Oud-Rekem is officieel uitgeroepen tot het ­Mooiste Dorp van Vlaanderen. De historische gebouwen vormen samen een prachtig authentiek dorpje dat je terug brengt naar de 18de eeuw. Het indrukwekkende kasteel d’Aspremont-Lynden, de Museumapotheek, de Museumkerk en en ­Distillerie Senden zijn allen in prachtige staat bewaard. Ook in de sfeervolle horecazaken is het heerlijk verpozen.

Lanaken, fiets- en wandelparadijs Dankzij het gevarieerd en rijk natuuraanbod, is Lanaken het leukst om te verkennen met de fiets of te voet. Via het Limburgse fietsroutenetwerk fiets je van knooppunt naar knooppunt en stippel je gemakkelijk zelf de routes uit. In de prachtige vlakke Maasvallei fiets of wandel je langs de mooiste vergezichten. Domein Pietersheim is één van de toegangspoorten van het Nationaal Park Hoge Kempen en is een vertrekplaatse voor acht bewegwijzerde wandelroutes. Twee wandelingen dragen het keurmerk ‘Premiumroute’, uitgereikt door het ‘Deutches Wanderinstitut’.

De Waterburcht De gerestaureerde 12de eeuwse Waterburcht met weermuren en poorttoren in Domein Pietersheim is de stille getuige van het bewind van de Heren van Pietersheim. Het open depot met unieke archeologische vondsten is een blikvanger. Volg het zwevend looppad langs de verborgen plekjes om op een originele manier de geschiedenis van Pietersheim te ontdekken. Je bezoekt Domein Pietersheim en de Waterburcht helemaal gratis.

MEER INFORMATIE OF CONTACT: Toerisme Lanaken • Kanaalstraat 11 • 3621 Lanaken • 0032 89 72 24 67 • visit@lanaken.be • www.visitlanaken.be

SPECIAL NEANDERTHALERS IN LANAKEN

11