Milieu Dossier:
KlimaatNatte Dweilen Omgevingswet natuur, Aan de slag Van stokpaard- verandering met de slimme en waterverenigt ruimtedroge met positieve jes naar kwantiteit voeten kraan open en milieu gezondheid klimaatoplossingen
Circulaire economie versnellen doe je samen!
September 2019, nr. 4 November 2012, nr. 7
Water
THEMA
Klimaat
Tijdschrift Milieu, september 2019
1
Pappen en nathouden? Twee rechtszaken. Twee keer mooi nieuws. De Klimaatzaak, aangespannen door Urgenda. De zaak rondom Stikstof (PAS) aangespannen door meerdere natuur en milieuorganisaties. Beide gewonnen door voorstanders van bescherming van natuur en milieu. Twee keer vlak achter elkaar is de overheid stevig op de vingers getikt. Het bestaande beleid voor natuur en milieu is volstrekt onvoldoende. We halen onze eigen klimaatdoelstellingen niet. En de aanpak voor stikstof was veel te veel geredeneerd vanuit het adagium: eerst bouwen en groeien en dan lossen we de problemen later wel op. Dat kan dus niet. Wederom is stevig aangetoond dat we in Nederland wel goed zijn in doelstellingen en plannen maken. Maar uitvoeren en implementatie schiet tekort. Als je dan niet serieus monitort en niet serieus evalueert, blijft het pappen en nathouden. En wat zien we als reactie? Gaat alles echt op de schop en pakken we door? Nee. De teneur is toch: vervelend die uitspraak rondom stikstof want nu mogen we niet meer bouwen. En we doen wel 80 miljoen extra aan financiering en dan mag de markt het klimaatprobleem oplossen. Het lijkt er sterk op dat we in Nederland wel duurzaam willen zijn en wat aan het milieu willen doen, mits onze economische groei en manier van leven maar niet negatief wordt beïnvloed. We willen best de uitstoot verminderen, als we maar vol gas mogen blijven rijden. Die teneur zien we ook terug in de voorstellen in het klimaatakkoord. In grote mate technische innovaties die niks doen met ons gedrag en wens om te groeien. Eenvoudige maatregelen als ‘geen 130 km/u meer op de snelwegen, maar we rijden nu 100’ staan er niet in. Alles wordt vermeden wat voor bepaalde doelgroepen met een
stevige economische achterban vervelend is. En wat doen we wel? Inzetten op technische innovaties. Maar dat heeft helemaal geen zin als we die niet koppelen aan duidelijke maatregelen. Niet alleen aan gedrag, maar ook aan sociale innovaties, verboden en nieuwe regels. Keuzes moeten we maken. Technische innovaties op zich zijn volstrekt onvoldoende. Als we daar op inzetten, krijgen we over een tijdje nieuwe rechtszaken. De kans is groot dat die dan opnieuw gewonnen worden, maar wat schieten we daar mee op? Of anders gezegd: de transitie gaat pas echt op gang komen als het ook pijn doet. Ja vervelend, dan zijn we 5 minuten later als je maar 100 km/u mag. So what? De discussie over oplossingen en richtingen vind ik in Nederland veel te mat. De regering komt weg met pappen en nathouden. En daarvoor moeten we niet alleen naar de overheid kijken, maar ook naar ons zelf. Want we doen zelf als milieuprofessionals ook aan mee aan het pappen en nathouden. Keuzes moeten we maken. En dat doet pijn. Maar liever wat pijn dan de spreekwoordelijke zachte heelmeester met de stinkende wonden. Ik sluit graag af met een oproep: Laten we samen het gesprek over echte keuzes veel nadrukkelijker voeren. En laten we samen vanuit het maatschappelijke middenveld een aantal eenvoudige acties omarmen en realiseren. Een mooie gelegenheid om dit te doen, is de eerste editie van ons Grote Klimaat Oplossingen Congres op 3 december in het provinciehuis van Noord-Brabant! Antoine Heideveld, voorzitter V VM
Tijdschrift Milieu, september 2019
3
THEMA
Thema:Klimaat
Weeralarmen in Nederland, verwoestende branden in het Braziliaanse Amazonewoud en in SiberiĂŤ, enorme hageloverlast in de omgeving van Madrid, een veel te warme Noordpool en nog veel meer klimaatperikelen beheersten de afgelopen maanden het nieuws. Vlak voor dit alles presenteerde het kabinet het langverwachte Klimaatakkoord dat wellicht navolging krijgt in Duitsland. Alle reden om in dit nummer klimaat als thema te kiezen! 4
Tijdschrift Milieu, september 2019
3 | Column Antoine Heideveld
16 | Draagvlak voor wonen zonder aardgas
6 | Van stokpaardjes naar slimme oplossingen
Monique Bollen
De VVM-sectie Energie en Klimaat signaleert veel onderbelichte aspecten in het in
18 | Handvatten voor reguleren bodemenergiesystemen
juni gepubliceerde Klimaatakkoord.
Jelle van de Poel en Willem van der Werf
VVM-sectie Energie en Klimaat
8 | Waterstofbel doorgeprikt
21 | Column Leon Jansen
Waterstof wordt ten onrechte door velen beschouwd als dé brandstof van de toekomst. Hans Noordsij en Wim Schermer
11 | Duurzaamheidsgedachten vanuit standplaats Afrika Ebel Smidt
22 | Annemieke van Brunschot: “Omgevingswet verenigt ruimtelijke ordening en milieu”
44 | Kwaliteitsgroen voor een betere gezondheid
Jos Dolstra
voor bewoners de kernwoorden voor de
Schoon, mooi en goed onderhouden zijn vergroening van hun wijk.
24 | Circulaire economie versnellen doe je samen!
Yvonne Vendrig-de Punder
Jacqueline Cramer
14 | Recent van de pers - Wel energietransitie, maar niet te snel
26 | Aan de slag met positieve gezondheid
- Poging om ‘wegkijkers’ te overtuigen
Een nieuwe aanpak bevordert zowel de
- Zelfhulpgids voor klimaathelden in de dop
omgeving. Deze sluit bovendien aan bij de
38 | Tom Bosschaert over Utrecht Community: “Duurzaam in hart en nieren”
nieuwe Omgevingswet.
Sinds kort maakt de VVM deel uit van de
Sjef Staps en Herman van Wietmarschen
Utrecht Community (UCo), de meest duur-
gezondheid als de kwaliteit van de leef-
zame gemeenschap van de stad Utrecht.
29 | Monitoring borgt kwaliteit leefomgeving
Jan de Graaf
Rick Last en Just Verhoeven
40 | 10 tips voor slimme sturing Renske Ybema
32 | Naar een groenere wereld Hans Opschoor
20 | Het Grote Klimaat Oplossingen Congres
42 | Column EU Bas Eickhout
Het congres op dinsdag 3 december in
34 | Reserve-onderdelen printen loont
43 | Jong Talent:
het provinciehuis van Noord-Brabant
Ymkje de Boer
Boudewijn Zweekhorst
de klimaatproblematiek, wellicht de
36 | Stappenplan tegen geluidhinder
46 | VVM Kort
grootste uitdaging waar we voor staan.
Jeroen Kamer
Rachel Heijne
steekt in op tastbare oplossingen voor
Tijdschrift Milieu, september 2019
5
Van stokpaardjes naar slimme oplossingen Onderweg naar het in juni gepubliceerde Klimaatakkoord is er al veel aandacht geweest voor het doorschuiven van de CO2 -heffing voor het bedrijfsleven, rekeningrijden en maatregelen bij de lucht- en scheepvaart. De V VM-sectie Energie en Klimaat signaleert nog meer onderbelichte aspecten. Bovendien doen veel opgenomen maatregelen het elektriciteitsverbruik juist toenemen en daarmee, zolang stroom nog steeds vooral met fossiele energie wordt opgewekt, de broeikasgasemissies.
6
De uitstoot van broeikasgassen kan langs
Daardoor worden belangrijke kansen voor
verwacht men te veel heil van groene
verschillende wegen worden beperkt. Omdat
het nemen van slimme én efficiënte maatre-
stroom, ‘van het gas af’ en elektrisch rijden.
het om een wereldwijde problematiek gaat,
gelen gemist. Grosso modo zet het akkoord te
moeten we over grenzen heen kijken en goed
veel in op maatregelen die het verbruik van
Elektriciteit
in ogenschouw nemen welke maatregelen
elektriciteit op korte termijn doen toenemen
Het Klimaatakkoord hoopt vooral dat de
het meest effectief en kostenefficiënt zijn.
en besteedt het juist te weinig aandacht
kansen op besparing benut worden door
De oplossingen moeten bovendien sociaal
aan besparingsmaatregelen. De onderteke-
het “verleiden” van burgers en bedrijven,
rechtvaardig zijn. Om alle onderhande-
naars richten hun pijlen vooral op techni-
een weinig zekere en ook nauwelijks
lingspartners tevreden te houden, is dit in
sche oplossingen die bovendien niet altijd
uitgewerkte strategie. Qua hernieuwbare
het Klimaatakkoord helaas vaak vergeten.
de meest kostenefficiënte zijn. Bovendien
bronnen richt het akkoord zich met name op
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
gestelde maatregelen zeer kostbaar in
eveneens in de maatregelenlijst. Veel
citeitsproductie moet voornamelijk geleverd
termen van €/bespaarde ton CO2. Als het
gemiste kansen voor open doel dus.
worden door gascentrales; deze zullen
uitgangspunt van kostenneutraliteit niet
een belangrijk deel van de tijd stil liggen,
gehandhaafd kan worden en huishoudens
Consumptiegoederen
terwijl ze op andere momenten juist op vol
hogere lasten krijgen, zal de rechtvaardig-
Een vergeten onderwerp is dat consump-
vermogen moeten draaien. Ook gaat het
heidsvraag terecht gesteld worden.
tiegoederen een grote CO2-impact hebben.
wind en zon-PV. Het restant van de elektri-
Klimaatakkoord ervan uit dat de inzet van
Circulariteit (design en gebruik), maar
biomassa noodzakelijk is. Echter, verbranden
De hoge kosten en de onzekere
van biomassa is niet per definitie klimaat-
uitkomst hangen samen
neutraal en voldoende beschikbaarheid
met twee aanvecht-
van duurzame biomassa is op zijn minst
bare uitgangspunten,
twijfelachtig.
namelijk dat de benodigde energie duur-
ook reductie in aanschaf, verdienen nadrukkelijke
‘Bijkans blind zet akkoord in op opwekking duur zame energie, ‘van het gas af ’ en elektrificatie wagenpark’
aandacht. Stimulering van leaseproducten, ‘long-lasting’ designproducten, kring-
Zolang het grootste deel van de stroom
zaam in Nederland
die op het net beschikbaar is een fossiele
moet worden opge-
oorsprong heeft, hebben de meeste maat-
wekt en dat Nederland
regelen slechts een zeer beperkt, vaak zelfs
versneld van het aardgas
negatief effect. Subsidiëring van elektri-
af moet. Dit leidt tot keuzes
sche auto's is daarom voorlopig weinig
als warmtepompen, warmte-
productief.
netten en onbewezen perspectieven voor
de ambitie om in 2050 volledig circulair te
geothermie als belangrijkste opties om in
zijn. Maar ambities zijn in dit land al vaker
Ook het punt van rechtvaardigheid komt er
de warmtevraag te voorzien. Het zou bij de
niet waargemaakt vanwege het ontbreken
bekaaid af. Met rechtvaardigheid bedoelen
gebouwde omgeving bovendien een goede
van meer dwingende maatregelen en
wij: ‘de vervuiler betaalt’ en ‘de sterkste
zaak zijn om een levenscyclusanalyse te
financieringsmogelijkheden.
schouders dragen de zwaarste lasten’.
maken van bijvoorbeeld de woningvoor-
Benadeelden van windturbines op korte
raad in Nederland. Een groot deel daarvan
Conclusie
afstand van hun woning worden nog wel
is oud en dus aan renovatie toe. Daarbij is
Het Klimaatakkoord kiest voor een te
eens arrogant bejegend. Grondeigenaren die
het van belang om niet alleen te kijken naar
beperkte scope van de oplossingen en is door
turbines op hun land krijgen, worden riant
energiegebruik in woningen, maar naar het
een misplaatst vertrouwen in ‘verleiden’
beloond met publiek geld, maar hun buren
totaalplaatje van grondstoffen- en materi-
veel te vrijblijvend. Het lijkt er verdacht
krijgen geen compensatie voor de waarde-
aalgebruik, transport en afval.
veel op dat er vooral van alle kanten stok-
bieden zeer effectieve CO2-reductiemogelijkheden. Natuurlijk is er op dit gebied
al veel gaande en heeft Nederland
paardjes worden bereden. Centraal staan
daling van hun woning ten gevolge van die turbines.
loopondernemingen op allerlei gebied
Mobiliteit
technologische oplossingen, waarbij bijkans
Het onderdeel Mobiliteit kent meer dan
blind wordt ingezet op het opwekken van
Opmerkelijk is dat nauwelijks over de
honderd gedetailleerde maatregelen om de
duurzame energie in Nederland, ‘van het
grens wordt gekeken. Zonne-akkers in
CO2-uitstoot te verminderen tot een totaal
gas af’ en elektrificatie van het wagenpark.
Zuid-Europa en vooral in noordelijk Afrika
van 7,3 Mton. Bijna bizar is de prioriteit voor
Daarmee worden er heel wat kansen gemist.
zijn in staat om stroom te leveren voor
technologische oplossingen, met name elek-
Kansen zelfs die wellicht op veel meer
minder dan 3 cent/kWh. De elektriciteit kan
trificatie van alle soorten voertuigen. De
draagvlak in de Nederlandse samenleving
naar Europa worden getransporteerd via
factoren snelheid en rijgedrag worden zelfs
kunnen rekenen. Natuurlijk, de klimaatver-
hoogspannings-gelijkstroomkabels met een
niet genoemd en dus ontbreken eenvoudige
andering vereist wereldwijd snel daad-
acceptabel verlies. Vanuit de Sahara naar
maatregelen om zuiniger rijgedrag te bevor-
krachtig optreden. Laten we daarbij echter
Nederland beperkt dat verlies zich tot 15%.
deren. Daarmee wordt een kosteneffectieve
wel het verstand gebruiken en kiezen voor
Dat is een stuk efficiënter dan de zwaar
en snel uitvoerbare emissiereductiemaat-
oplossingen die echt op korte termijn zoden
gesubsidieerde Nederlandse zonneweides en
regel vermeden ten faveure van voor de
aan de dijk zetten en die kostenefficiënt en
windparken op akkerland/natuurgebied.
burger duurdere maatregelen. Wij schatten
rechtvaardig zijn.
in dat 20% brandstof- en CO2-besparing (3
Gebouwde omgeving
Mton) haalbaar is als de overheid rijgedrag
Alphons Rommelse, Hans Blom
Ook voor de gebouwde omgeving had beter
en snelheid weer als potentie erkent. Het
Wietske de Boer, Ernestine Elkenbracht
gekeken kunnen worden naar effectieve,
is zelfs de enige klimaatmaatregel die de
Joop Kleibeuker, Evert du Marchie van
kostenefficiënte en rechtvaardige oplos-
burger - naast meer veiligheid - ook meteen
Voorthuysen, Alfred Mosselaar
singen. Daarnaast zijn veel van de voor-
geld oplevert. Deelautoconcepten ontbreken
Ike van der Putte, Rob Swart, Richard Zwiers
Klimaat
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
7
Waterstofbel doorgeprikt Waterstof wordt door velen beschouwd als dé brandstof van de toekomst. Als alle energie duurzaam wordt opgewekt en er geen fossiele centrales meer zijn, zal dat mogelijk deels het geval zijn. Maar in de lange weg daar naar toe is groene waterstof juist zeer schadelijk voor de transitie. Samen met energie uit wind, zon en
Groter belang
zoveel promotie is voor waterstof. Shell en
biomassa lijkt groene waterstof, geprodu-
Simpelweg kunnen we stellen dat als men
de zijnen willen graag met tankauto’s hun
ceerd met elektriciteit van windmolens of
straks elektrisch rijdt, de tankstations niet
stations blijven bevoorraden. Eenzelfde
zonneparken, een steeds belangrijker loot
meer nodig zijn. Men laadt zijn auto op alle
belang heeft de Gasunie. Ons land wil
aan de duurzame energiestam te worden.
denkbare plaatsen op, waarbij thuis, op het
van het aardgas af en dit betekent dat er
De aandacht gaat met name uit naar initia-
werk of tijdens het winkelen, sporten of
straks overal overbodige buizen liggen.
tieven in de mobiliteit, voor verwarming of
een dagje pretpark de meest voor de hand
Exit Gasunie. Om dat te voorkomen, wil
als ‘ultieme opslagmogelijkheid’. Lange tijd
liggende mogelijkheden zijn. Soms, met
men graag gas, maakt niet uit welk, door de
hadden wij er niets mee totdat wij werden
name bij een lange rit, zal men stoppen bij
buizen blijven sturen.
gehoord bij de Reclame Code Commissie
een snellader langs de snelweg.
Mobiliteit
in een klacht tegen Shell over misleidende
8
reclame rond waterstof. Deze klacht werd
Bij waterstof is tanken uiteraard altijd
Er rijden miljoenen auto’s in Nederland.
toegewezen. Wat we daar hebben opge-
nodig, hetgeen de huidige monopolypo-
Daarvan zijn er zo’n 65.000 volledig elek-
stoken, was voldoende om ons verder in de
sitie van de fossiele brandstofleveranciers
trisch (BEV Battery Electric Vehicle). Ook
materie te verdiepen.
in stand houdt. Dit is de reden waarom er
rijden er in ons land iets van 60 (!) waterstof-
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
Wim Schermer oud politie luchtfotograaf, medeoprichter van iCentre als grootste Apple dealer. Bezorgd om het milieu, rijdt elektrisch en woont in een 0-op-de-meter woning Hans Noordsij, letselschadespecialist en oprichter/mede eigenaar van iLetsel. Fervent promotor van zelf opwekken van elektriciteit en elektrisch rijden.
auto’s. En dat na tientallen jaren ontwikkeling. Die 60 waterstofauto’s zijn volledig aangewezen op een handvol stations, terwijl een BEV letterlijk overal kan laden. Waterstofauto’s zijn daarnaast duurder dan een BEV, presteren minder en verbruiken tot viermaal meer energie per kilometer. Reken maar uit: om 1 kg waterstof te maken en op 700 Bar druk te brengen, is 65 kWh elektriciteit nodig. Op die kilo rijdt een waterstofauto als de Toyota Mirai maximaal 100 km. Worden die 65 kWh in bijvoorbeeld een Tesla Model 3 geladen, dan rijdt deze daarmee bijna 400 km. Voor stads- en lijnbussen is de verkwisting door de omweg via waterstof met bijna een factor zes nog veel groter. Toch heeft OV-bureau Groningen Drenthe recent opdracht gegeven voor de bouw van een waterstoftankstation, de levering van
sche bus op accu’s 1 kilometer op 1 kWh, een
procenten verloren om de waterstof
waterstof en de aanschaf van twintig
bus op groene waterstof heeft voor 1 kilo-
geschikt te maken voor het aardgasnet
waterstofbussen. Een berekening laat zien
meter 5,8 kWh elektriciteit nodig. Per saldo
en op een hogere druk dan aardgas bij de
dat de hoeveelheid CO2 die de verschillende
kun je met dezelfde duurzame energie bijna
mensen thuis te bezorgen. Het nettoren-
bussen uitstoten aanzienlijk verschilt:
zes elektrische bussen laten rijden tegen één
dement komt al met al niet ver boven 50%.
- Waterstofbus groene waterstof indirect
bus op groene waterstof. Al met al leidt de
Daar komt bij dat huishoudens nog nieuwe
3.760 gram
keus voor twintig waterstofbussen tot een
CV-toestellen en kookplaten moeten
- Dieselbus 2.383 gram
volkomen vermijdbare extra uitstoot van
aanschaffen.
- Waterstofbus grijze waterstof 1.000 gram
bijna 6.000 ton CO2, elk jaar weer. Zouden de
- Elektrische bus op grijze stroom 649 gram
provinciebestuurders zich van deze kwalijke
Beter is het om in te zetten op warm-
- Elektrische bus op windstroom 12 gram
gevolgen bewust zijn? Wij vrezen van niet.
tepompen en andere hoogrenderende toepassingen. Zo heeft een lucht-water
De waterstof voor de twintig bussen die
Verwarming
warmtepomp een rendement van 350% en
in 2020 in Groningen en Drenthe gaan
Het gebruik van waterstof voor verwar-
is daarmee al gauw zeven maal rendabeler
rijden, wordt door Shell in het Duitse
dan verwarming met waterstof.
ming zet evenmin zoden aan de dijk.
Rheinland geproduceerd en
Grijze waterstof wordt gemaakt
over 450 km vervoerd naar
uit aardgas en tijdens de
het Shell-tankstation in Groningen, totaal 900 km per retourrit. Alleen al de uitstoot veroorzaakt door het vervoer van de waterstof uit Duitsland is al vijfmaal zo hoog als de
‘Twee geplande elektrolyzers doen alle duurzame Noordzeewind in één klap teniet’
uitstoot veroorzaakt door het gebruik van windmolens voor een elektrische bus. Rijdt een elektri-
Het argument van voorstanders van waterstof is dat oude slecht geïsoleerde
productie gaat al 30% daarvan verloren. Dat
huizen niet met een warmtepomp en de
is nutteloos, dan kun
daarbij behorende lage temperatuurver-
je beter gas blijven
warming verwarmd kunnen worden. Dit
stoken. Groene water-
is deels juist. Maar we hebben nog 30 jaar
stof laat eenzelfde beeld
om de transitie naar duurzame energie te
zien. Ook hier gaat bij
voltooien. In die periode zal vrijwel iedere
de elektrolyse minimaal
woning een keer groot onderhoud krijgen. Dan kan mooi de verduurzaming op dat
30% van de duurzame energie
moment plaatsvinden.
verloren. Dan gaan er nog een aantal
Klimaat
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
9
Opslagbuffer
gezet, heeft vooral te maken met een
stroombehoefte kan transporteren. Dit over
Een veel gehoord argument is dat water-
verkeerd ingeschatte hoeveelheid duur-
3.300 km en met een verlies van slechts 10%.
stof onmisbaar is om verspilling van door
zame elektriciteit door Tennet. Daardoor
zonneparken en windmolens opgewekte
is er tijdelijk teveel stroom en is er de keus
Verdringing
elektriciteit te voorkomen. Regelmatig
om fossiele centrales of de windmolens
Het omzetten van duurzame elektriciteit
zouden windparken en zonneparken
kort stil te zetten. Dat laatste is voor Tennet
in waterstof gebeurt met behulp van een
moeten worden stilgelegd om overbelas-
goedkoper.
elektrolyzer. Iedere kWh die voor dit doel wordt opgesoupeerd, is niet meer beschik-
ting van het elektriciteitsnet te
Batterijen effectiever
voorkomen. Deze verspilling wordt curtailment genoemd en omzetting van duurzaam opgewekte elektriciteit in waterstof maakt stilleggen onnodig.
In totaal is er in ons land nog
Voor stads- en lijnbussen is de verkwisting door de omweg via waterstof enorm’
geen 10% van de energie
kolen- en gascentrales hiervoor harder te laten werken. Bizar. Niettemin zijn er twee
dat percentage omhoog
initiatieven om een 100 en een 250 MW
brengen voordat we gaan
electrolyzer te bouwen in respectievelijk
tot twintig jaar verder en, mocht
is van een overschot aan duur-
van een BEV. Er zit niks anders op dan de
bronnen. Laten we eerst
stof. We zijn dan al gauw tien
dat er helemaal geen sprake
een warmtepomp of het laden van de accu’s
afkomstig uit duurzame
praten over opslag in water-
Wat hier tegen pleit, is
baar voor hoogrenderende toepassingen als
opslag toch nodig zijn, dan is dit
Amsterdam en Rotterdam. Die twee electrolyzers zullen de duurzame stroom van alle windmolens van de Noordzee gebruiken. Het indirecte gevolg is een toename van de
zame energie. ECN, Netbeheer Nederland
tegen die tijd zo goed als zeker eenvoudiger
CO2-uitstoot van rond 1,6 miljoen ton. Alle
en Liander berekenden in het kader van het
en stukken goedkoper om batterijen in te
duurzame opwekking op de Noordzee wordt
Flexnet-project in november 2017 dat er tot
zetten. Dit gebeurt nu al in Australië waar
zo in één klap teniet gedaan.
50% duurzame energie van wind en zon
100 MW Tesla PowerPack batterijen het
zonder problemen kan worden ingepast in
net balanceren. Daarnaast is het haalbaar
Lange weg
het Nederlandse stroomnet. Nederland is
om via nieuwe HVDC-kabels stroom uit
Er wacht ons nog een lange weg om alle
namelijk aangesloten op het steeds groter
zonnige gebieden te importeren. Zo wordt
energie duurzaam op te wekken. Pas als
wordende HVDC (hoog voltage gelijk-
zonne-energie in Portugal nu aangeboden
we daarin slagen en er dus geen fossiele
stroom) net. Dat internationale net zal over-
voor 1,46 eurocent per kWh. Die stroom
centrales meer zijn, kan waterstof mogelijk
schotten en tekorten in Europa razendsnel
kan met HVDC voor totaal 1,50 eurocent bij
perspectief bieden om op te nemen in de
herverdelen en op die manier curtailment
ons in Nederland worden afgeleverd. China
energiemix. Tot het zover is, is groene water-
vrijwel geheel kunnen voorkomen.
bewijst al dat dat prima kan. Samen met
stof zeer schadelijk voor de transitie.
Siemens is in China een HVDC-kabel aangeDat nu soms toch windmolens stil worden
10
Tijdschrift Milieu, september 2019
legd die de helft van de totale Nederlandse
THEMA
Klimaat
Hans Noordsij en Wim Schermer
Foto’s: auteur
Ebel Smidt, lid van VVM-sectie Ethiek en de Dilemmabalie, is internationaal waterexpert en mediator met langdurige projectervaring in Abu Dhabi, Egypte, Mozambique, Nederland, Palestina, Roemenië en Rwanda..
Duurzaamheidsgedachten vanuit standplaats Afrika Mondiale ervaringen met de praktijk en beleidsveranderingen op de weg van klimaatadaptatie en -mitigatie kunnen elkaar alleen maar versterken. Het is daarom nuttig en ethisch verantwoord om ruimte te bieden aan de internationale dimensie van het werkveld. Wat zijn kansen voor de Nederlandse transitiebeweging vanuit internationaal perspectief?
Tijdens Wereldwaterweek in maart 2019, met als thema ‘inclusiveness’, trok cycloon Idai een spoor van verwoesting door Mozambique, Malawi en Zimbabwe. Gaan we met zo’n groot woord echt zeven miljard mensen van voldoende schoon water voorzien? Om nog maar te zwijgen over een duurzaam en klimaatneutraal leven. Liever praktische ethisch-filosofische kaders dan grote woorden?
Poldermodel Vanuit standplaats Afrika kan ik wel eens relativeren en jaloers zijn op potentieel en
Klimaat
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
►
11
Rol Nederland Er zijn grote verschillen tussen de Afrikaanse landen in duurzaamheidsambities. Rwanda ambieert evenals Botswana een voorloperpositie. De samenwerking tussen de twee landen krijgt onder andere vorm in de Gabarone Declaration for Sustainable Development in Africa. Een interessante ontwikkeling van ‘Zuid-Zuid’-samenwerking tussen Costa Rica, wereldleider in duurzaamheid, en Rwanda is in 2019 geformaliseerd rond de introductie van Incentives or Payments for Ecosystem Services. Nederland hielp eind vorige eeuw Costa Rica om dit concept handen en voeten te geven. Toen Deskundigen van het Egyptische Ministerie van Irrigatie en Waterbeheer werken met collega’s van IHE-Delft aan verbeterd waterbeheer in het door de EU gefinancierde watersector moderniseringsproject Water STARS
Costa Rica zich tot midden-inkomenland had ontwikkeld, stopte de Nederlandse bilaterale hulp. Hetzelfde zal in 2021 gebeuren met
tempo van de duurzaamheidstransitie in
steun nodig hebben voor de wederopbouw
ons hulpprogramma in Rwanda. Toch blijft
Nederland. Natuurlijk wil ik de Nederlandse
na de verwoestingen door orkaan Dorian
‘Zuid-Zuid’-samenwerking rond duurzaam-
problemen van slechte bodemkwaliteit,
aangericht.
heidstransities een interessant veld voor
afnemende biodiversiteit en uitdagingen
Nederland om de historische banden met
aan de landbouw, natuur- en waterbeheer
Het Nijlbasin heeft nu nog ca. 1000 m3 water
beide landen optimaal te verduurzamen, net
niet bagatelliseren. Met het Klimaatakkoord
per capita per jaar beschikbaar. Volgens een
zoals dat nu met Egypte gebeurt.
in de hand en onder druk van institutionele
gangbare definitie begint er waterschaarste
beleggers zullen partijen nog wel polderen
bij minder dan die hoeveelheid. De grens
Duurzaamheidsdenken
over hoe duurzaam ons land de komende
van absolute waterschaarste ligt bij minder
Alexander von Humboldt is door de prach-
decennia zal zijn. Die hoe-vraag betreft dan
dan 500 m3. Egypte passeert die grens al
tige biografie van Andrea Wulf, getiteld ‘De
een percentage duurzaamheid waarover een
tussen 2025 en 2030, het hele Nijlbasin voor
Uitvinder van de Natuur’(2017), voor een
Egyptische pro-duurzaamheid ambtenaar
2050. De politieke en sociaal-economische
groot publiek herontdekt. Hij ontwikkelde
of actievoerder nog slechts kan dromen.
uitdagingen voor Egypte zijn gigantisch. En
ruim twee eeuwen geleden zijn ideeën over
Dat ons poldermodel vanwege sociale en
toch is hier gelukkig ook een Sustainability
het web van leven en werd daarmee de
politieke ontwikkelingen onder druk staat,
Strategy 2030. Ook werken de SDG’s door
grondlegger van het duurzaamheidsdenken.
lijkt het grootste risico voor geluk, stabiliteit
op het Ministerie van Irrigatie en Water
Klimaatwetenschappers volgen in zekere zin
en veiligheid. Maar Nederland kan tegen een
Management waar ik mee mag helpen het
zijn voorbeeld door zijn ‘web’ tot de atmo-
stootje dankzij haar rijkdom in geld, kennis
mentale en politieke frame te verduurzamen.
sfeer uit te breiden en te kwantificeren. Fysici
en organisatievermogen.
Ik was vanuit Rwanda, mijn vorige stand-
spreken wel over informatie als de nieuwe
plaats, gewend dat dit het gidsland in Afrika
dimensie die mogelijk belangrijker is dan
Idai en Nijlbasin
is wat duurzaamheidstreven betreft. Daar
tijd. Nu de eerste quantum-computers zich
Idai had kenmerken van een nieuw soort
mag je bijvoorbeeld geen plastic zakken
in de testfase bevinden, worden principes
superstorm die we nog niet goed kennen. De
meenemen bij aankomst. Heel anders dan
als relativiteit van plaats en tijd gewoner in
baan was anders en de enorme wolkbreuken
in Egypte: hier is er bijna geen takje langs
onze realiteitsbeleving. Niet voor niets stelt
die volgden in het binnenland waren onge-
de snelwegen door de woestijn zonder een
een bekende grap dat de eerste commerciële
kend. De schade aan cruciale infrastructuur,
wapperend stukje plastic. Drainagekanalen
quantumcomputer te koop zal zijn op een
huizen, scholen en ziekenhuizen grijpen
functioneren er nog vaak als riool en vuil-
bekende plaats, maar op een onbekend tijd-
diep in op het leven van een paar miljoen
stortplaats. Gelukkig zijn er ook volhardende
stip of andersom.
mensen. Landen met een inkomen per hoofd
activisten en onderkent de regering de
van de bevolking van rond de 250 euro per
noodzaak om anders om te gaan met grond-
Duurzaamheidsdenken dat zich verzekert
jaar kunnen zo’n ramp zonder hulp van de
stoffen en milieu. Nederland draagt daar
van innovaties in alle wetenschappen en
internationale gemeenschap maar heel
een steentje aan bij met een nieuw bilateraal
zelf bijdraagt aan de stimulans van nieuwe
moeilijk te boven komen. Ook de Bahamas,
programma om energie- en waterbeheer te
takken aan de wetenschapsboom, profiteert
een middeninkomensland, zal internationale
verbeteren,
van de kracht van schaalbare processen.
12
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
De filosoof Levinas en vertolkers zoals Figuur 1. Klassieke sturende vragen voor wetenschap en het ontstaan van transitiewetenschappen als integrerende kracht in een gespecialiseerde wereld
Renée van Riessen hebben als antwoord op de Holocaust de zingevingsvragen beantwoord via een radicaal doordenken van
Waarom? Hoe?
Hoe vertaalt dat denken zich in duurzaamheidsdenken? Kunnen we iets met de
Geesteswetenschappen
Wie?
onze verhouding tot de ander en het andere.
Waarheen?
moderne Thales van Milete, Raymond Tang
Welke?
die oosters en westers denken probeert te verbinden door H2O te symboliseren in
Natuurwetenschappen
Systeem en transitie wetenschappen
Humble, Harmony and Opennes?
Sociale wetenschappen
Kansen
Hoeveel?
Tot slot constateer ik twee ontwikkelingen:
Hoe?
1. De globale duurzaamheidstransitie biedt
Technische wetenschappen
Nederlandse koplopers kansen voor versterking van hun internationale positie. Daarbij
Wanneer?
Wat?
is aansluiting bij de klassiek sterke brede Of?
water- en landbouwsector een mogelijkheid, mits deze sectoren een gidspositie ook op dit gebied kunnen en willen innemen.
Figuur 1 doet een poging die rol te visua-
ze tot serieuze antwoorden leiden. Taal is
2. Kennisontwikkeling op technisch, insti-
liseren. Stelt u zich de cirkel van klassieke
alleen taal als er communicatie plaats vindt.
tutioneel en maatschappelijk vlak blijft een
vraagwoorden voor als een soort quantum-
Beide vragen behoren tot het domein van de
veld waar Nederland zelf veel behoefte aan
fysisch rad van fortuin, waarbij de nieuw
filosofie, waarbij de ‘of’-vraag ook een ethi-
heeft en waarmee het zich internationaal
wetenschappen als systeem- en transitie-
sche, scenario-ontwerpende en technische
kan profileren.
kennis mooie successen koesteren. Het rad
kant heeft: zijn er toelaatbare alternatieve
produceert zijn eigen balletjes via een terug-
wegen of technieken? Voor de ‘hoe’-vraag
Om deze ontwikkelingen te stimuleren, is
koppelingsproces (fractaal) om de kansen op
geldt dat nog praktischer richting ethiek en
het goed een deel van reserveringen voor
succes te vergroten. Neem de opkomst van
andere klassieke wetenschappen. We zijn
duurzaamheidstransities vast te leggen
biomimicry, gericht op het imiteren van de
dringend toe aan een filosofie en
beste biologische ideeën in de natuur om
ethiek van duurzaamheid die
menselijke toepassingen hiervan te verbe-
verankerd is in nieuwste
teren en duurzamer te maken.
inzichten rond informatie
voor internationale samenwerking. Op termijn van een tiental jaren is een orde van grootte van
Globale duurzaamheidstransitie biedt kansen voor Nederlandse koplopers’
en natuurkunde. Dit mag hoogst abstract of abacadabra
enkele procenten gewenst. Op kortere termijn kan gedacht worden aan een verhoging van de OESO-
klinken, maar de werkelijkheid van
Gelukkig heeft de sectie
bestaande lokale en globale transitie-initia-
Ethiek van VVM het
tieven laat zich allang niet meer beschrijven
plan opgevat het thema
en modelleren volgens klassieke principes.
milieufilosofie breder
Hetzelfde geldt helaas ook voor de wijze
onder de aandacht te brengen
waarop het natuurlijke systeem reageert op
van de leden. Laten we de leden
onze menselijke acties.
uitnodigen mee te denken over dit soort
ligt voor de hand. Dat geldt zowel voor
norm van 0.7% van het BNP voor ontwikkelingssamenwerking. Een verbinding met de nieuwe nationale inves-
teringsplannen van het kabinet
vragen. En met vragen die voortkomen
overheidsorganen als organisaties zoals
Zingevingsvragen
uit groepen die zich Extinction Rebellion
de VVM. Ook het tot wasdom brengen van
In mediations wordt de vraag ‘stel dat’ wel
noemen, met dierenleed begaan zijn of meer
duurzaamheidethiek en -filosofie is gebaat
als een koniningsvraag gezien wanneer
wetenschappelijk met de schrikbarende
bij een stimulerende rol vanuit Nederland.
partijen zover zijn dat ze buiten hun vaste
teruggang van biodiversiteit en mogelijk
schema’s durven te denken. Van de klas-
ernstige klimaatontwrichting. Neem geno-
Dit artikel is mede gebaseerd op discussies
sieke tien vraagwoorden in Figuur 1 komen
cide, in internationaal recht een zeer ernstig
binnen de sectie Ethiek, waarvoor dank.
‘waarom’ en ‘of’ in zijn algemeenheid in de
misdrijf: hoe verhoudt zich dat tot vernie-
buurt van het koningschap der vragen als
tiging van diersoorten en ecosystemen?
Klimaat
Ebel Smidt
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
13
RECENT Zelfhulpgids voor klimaathelden in de dop
VAN DE te zijn, slaat soms door. Een dubbele bodem kan eerst functioneel zijn: natuurlijk is de werkelijkheid veel complexer dan een vijfstappenplan. Na enkele keren overspeelt de auteur naar mijn idee toch haar hand: is ze uiteindelijk toch niet idealistisch en
Eerste hulp bij klimaatverandering, Anabella Meijer, Uitgeverij
gaat het dan toch om veel geld te verdienen? Jammer.
Kanai, 270 pag. Daar overheen stappend, blijft dit toch een sympathiek boek, Eerste hulp bij klimaatverandering is tot stand gekomen
waarin veel bouwstenen helder en bondig bijeen zijn gebracht
door een crowdfundingsactie. De belofte van het boek ging
voor mensen die niet bij de pakken van klimaatverandering neer
de verschijning vooruit: ‘In vijf stappen naar een bloeiende
willen zitten. Zowel voor professionele klimaatactivisten die
toekomst voor jou èn de planeet’.
zich een spiegel willen voorhouden, als voor hen die een rol als klimaatheld ambiëren. Relevant om zelf op de plank te hebben
Die vijf stappen corresponderen
staan of om weg te geven ter inspiratie aan een klimaattalent
met de vijf delen van het boek, die
met potentie en ambitie.
Anabella Meijer met hulp van drie
EvdW
andere auteurs heeft geschreven. • In deel 1 beschrijft Rolf
gevolgen van de klimaatwetenschap;
Wel energietransitie, maar niet te snel
• Het tweede deel schrijft Anabella
Warme aarde, koel hoofd – kanttekeningen bij de energietransitie,
zelf vanuit de menswetenschappen:
Simon Rozendaal, Atlas Contact, 220 pag.
Schuttenhelm bondig, helder en ontnuchterend de oorzaken en de
waarom klimaatactivisten er al decennia niet in zijn geslaagd echte verandering te bewerkstel-
Volgens sommigen is Greta Thunberg één van de belangrijkste
ligen. Zwaaien met het vingertje en doembeelden werken niet.
morele boegbeelden van nieuw links. Maar Rozendaal vindt
Duurzaam leven is ‘duf, duur en moeilijk’. Duurzaamheid moet
alle aandacht voor haar overdreven.
hip worden, de boodschap gebracht met humor; • In het derde deel gaat de auteur helemaal los met waar ze goed
In zijn boek ‘Warme aarde, koel
in is: strips. Stripverhalen die op lichtvoetige wijze duidelijk
hoofd’ richt hij zich tot haar en
maken dat verschillende typen mensen anders omgaan met
andere klimaatspijbelaars: ‘Wat
klimaatverandering;
fijn dat jullie zo begaan zijn met de
• In het vierde deel laat Hille Takken een aantal rolmodellen
toekomst van de mensheid en van
langskomen: mensen die inhoud hebben gegeven aan hun aspi-
de planeet. Maar er is geen reden om
raties om klimaatheld te worden. Het zijn inspirerende verhalen
panische aanvallen te krijgen. (…)
over mensen met herkenbare en bereikbare ambities;
De mensheid is in staat om vraag-
• Het vijfde deel heeft Anabella samen met haar mentor Neža
stukken waarvoor ze staat op te
Krek geschreven. Dit deel heeft veel van loopbaancoaching,
lossen. (…) Jullie kunnen je onder-
inclusief een online werkboek. Het moet de klimaatheld in de
scheiden. Ga uitzoeken hoe het nu
dop helpen zijn/haar eigen passende rol te vinden in de wereld
echt zit met de verhouding tussen natuurlijke en man-made
van klimaatverandering en transitie.
klimaatverandering, ga broeden op manieren om de hoeveelheid kooldioxide in de atmosfeer terug te brengen, ga sleutelen in
Het boek leest gemakkelijk. Het is vlot en humoristisch
werkplaatsen aan nieuwe technieken om metalen te smelten, ga
geschreven, met bijpassende illustraties van Anabella die de
experimenteren in laboratoria met nieuwe methoden om energie
kernboodschappen onderstrepen. De behoefte om in stijl cool
op te wekken. Kop op!’
14
Tijdschrift Milieu, september 2019
PERS
Onder redactie van Frans de Kruif, Frans Oosterhuis, Onno van Sandick, Stephan Slingerland en Edwin van der Wel
Rozendaal schetst een eco-modernistische visie op energie-
Jelmer Mommers toont veel begrip voor de ‘wegkijkers’, maar
transitie, met een sterk geloof in technologische oplossingen
hij vraagt in dit boek toch wel veel van hen. Hij laat heel goed
- waaronder kernenergie - en een relativering van de urgentie
zien dat ‘we ongelofelijk diep in de shit zitten’. Volgens hem zijn
van een omvattende aanpak op dit moment. Ook bekritiseert hij
we daarin gekomen door het idee dat we onafhankelijk van de
het ‘verwarde’ Nederlandse besluit om de gebouwde omgeving
natuur (moeten) zijn. Hier begint de eerste hoop te gloren: want
gasvrij te maken. Voor veel mensen met een andere visie zou dat
het is een betrekkelijk recent ‘waanidee’ en geen ‘onveranderlijk
genoeg reden kunnen zijn om het boek weg te leggen.
feit’. Een tweede glimpje hoop is dat de auteur afstand neemt van
Toch zou dat zonde zijn, want juist voor die mensen kunnen
mensen die stellen dat de wereld door klimaatverandering ten
sommige reflecties van Rozendaal zeker relevant zijn. Het gevaar
onder zal gaan: voor die ‘grimmige’ conclusie is het volgens hem
van belangenverstrengeling tussen politiek en wetenschap in
echt nog veel te vroeg.
het IPCC dat hij aanspreekt is bijvoorbeeld iets om op te blijven
Een derde hoopgevend ingrediënt is dat ons mensbeeld
letten. Rozendaal verwijst verder naar sociologen als Beck en
eenzijdig is: we zijn niet alleen individualistisch en geweld-
Feyerabend wanneer hij wijst op de risico’s van een ‘experto-
dadig. We zijn ook evolutionair geprogrammeerd voor samen-
cratie’: ongekozen en voor leken moeilijk toetsbare ‘experts’
werking, altruïsme en empathie.
kunnen hierin een te grote invloed krijgen op het beleid. Ook de spanningen tussen de Nederlandse aardgas-exit in de gebouwde
Vervolgens schetst Mommers een afschrikwekkend business-
omgeving benoemt hij terecht; hetzelfde geldt voor het feit dat
as-usual-scenario en een aantrekkelijk scenario, waarin de hele
andere landen juist gebaat kunnen zijn bij gebruik van aardgas
samenleving vergroent. Samenwerking staat daarin centraal,
in plaats van kolen. En voor sommigen die niet dagelijks met het
ook internationaal en met de natuur. Hij acht dit scenario moge-
onderwerp bezig zijn, kan zelfs zijn betoog dat een energietran-
lijk, maar het is veel moeilijker waar te maken dan het eerste.
sitie nooit zal lukken met alleen zon en wind nog iets nieuws bieden. Ondanks het soms ongenuanceerde en eenzijdige taalge-
Het laatste deel beschrijft hoe het anders zou kunnen. Daartoe
bruik in zijn boek kan Rozendaal daarmee degenen die een snelle
onderzoekt Mommers eerst waar de transformatie nu stokt.
energietransitie voorstaan nog een aardige spiegel bieden.
Hij signaleert dat politici hun eigen beleid ondergraven en
StS
miskennen dat de duurzame toekomst ook economisch aantrek-
Poging om ‘wegkijkers’ te overtuigen
kelijk is. Een sterk verhaal is nodig dat het aantrekkelijke alternatief schetst en een duidelijk ‘nee’ bevat tegen doorgaan op de huidige weg. In de laatste twee hoofdstukken schetst hij hoe dit ‘gevecht van
‘Hoe gaan we dit uitleggen; Onze toekomst op een steeds warmere
de eeuw’ eruit ziet, presenteert hij enkele beeldbepalende acti-
aarde’, Jelmer Mommers, De Correspondent, 240 pag.
visten en schetst dingen die iedereen kan doen en hoe dit zich kan doorvertalen in collectieve verandering.
Jelmer Mommers heeft zich als doel gesteld om met dit boek
Het boek is vlot geschreven met veel interessante inzichten en
mensen te bereiken die al zijn
feiten. Het is daarmee zeker de moeite waard voor de lezers van
afgehaakt bij het onderwerp
dit blad. Ik betwijfel of de vriend Tom er een minder rot gevoel
klimaatverandering, zoals zijn
aan over houdt, want Mommers is misschien iets te grondig
vriend Tom, die “weg kijkt, om
te werk gegaan. De ‘Tommen’ die wel zo ver komen, kunnen er
zich niet de hele tijd rot te hoeven
echter veel aan hebben, te meer daar de bijlage twaalf mythen
voelen”. Het boek voegt echt wat
over klimaat bondig weerlegt.
toe aan de vele boeken die er al
OvS
over geschreven zijn.
Tijdschrift Milieu, september 2019
15
Draagvlak voor wonen Nederland staat voor een unieke uitdaging. Van het door aardgas verwende land maken we met z’n allen de overstap naar een duurzame warmtevoorziening. Een verbouwing waar iedere burger mee te maken gaat krijgen. Maar wat vinden bewoners hier van?
het afgelopen jaar gedaald van 57% naar 48% . De belangrijkste redenen die voorstanders aangeven zijn de aardbevingen in Groningen (18%), het klimaatprobleem (17%), het feit dat het gas op raakt (8%) en de afhankelijkheid van Rusland (5%). Bijna de helft (48%) geeft aan op te zien tegen de kosten. Meer duidelijkheid over de kosten en de financieringsmogelijkheden is dus wel van belang.
Gemeenten hebben voor de warmtetran-
Peiling
sitie de regierol gekregen. Nederland mag
Klimaatstichting HIER voert sinds drie jaar
Dat het onderwerp speelt bij bewoners,
blij zijn dat veel gemeenten zelf al een
een peiling uit onder bewoners over hoe
is ook te merken aan de hoge opkomst bij
hoge doelstelling hebben rond klimaat, en
zij denken over ‘Wonen zonder aardgas’. De
bewonersavonden zodra het gaat over
dat terwijl zij zelf hiertoe weinig instru-
meest recente was in 2019 (2.351 respon-
‘Wonen zonder aardgas. Volle zalen, heel
menten in handen hebben. Immers alleen
denten). Daaruit blijkt dat driekwart (76%)
anders dan op een avond over bijvoorbeeld
richting bedrijven, bij prestatieafspraken
van de Nederlanders inmiddels op de hoogte
isoleren. Bewoners weten dat er iets gaat
met woningcorporaties, bij aanbestedingen
is van de plannen van de Nederlandse
gebeuren met hun woning en willen hier
en binnen de eigen organisatie kan een
overheid om te stoppen met het gebruik
graag informatie over. Ook het aantal bezoe-
gemeente sturen. Richting haar bewo-
van aardgas voor de verwarming van
kers op www.HIERverwarmt.nl (een website
ners kon de gemeente hen alleen maar
woningen en gebouwen. In 2017 was dat
om bewoners op een laagdrempelige manier
informeren en bijvoorbeeld met subsidies
nog 51 procent. Het aantal Nederlanders
te informeren over wonen zonder aardgas),
stimuleren om de woning te isoleren of een
dat het ermee eens is dat huishoudens gaan
laat met 10.000 bezoekers per maand zien
zonnepaneel op het dak te leggen.
stoppen met het gebruik van aardgas is
dat het onderwerp leeft.
Monique Bollen (monique@hier.nu) is werkzaam bij Klimaatstichting HIER en brengt mensen in beweging om iets te doen voor het klimaat.
16
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
zonder aardgas Deur voor deur Het unieke aan de warmtetransitie is dat bij iedere woning, met uitzondering van het kleine percentage zonder aardgasaansluiting, iets gaat veranderen. Vrijwel alle inwoners van Nederland krijgen er mee te Foto: Klimaatstichting HIER
maken. Wel gaat de manier waarop en de mate waarin heel erg verschillen. Bewoners die huren bij een woningcorporatie hoeven zelf weinig te doen, bij een renovatie zal de corporatie de benodigde aanpassingen meenemen. Aan het andere einde van het spectrum zijn woningeigenaren van een oudere woning. Afhankelijk van de warmteoplossing is hier een behoorlijke verbou-
schap aan te gaan met een bewonersinitia-
kunnen participeren en wees daar helder
wing nodig met een flink prijskaartje. Deze
tief. Ook kan er onduidelijkheid zijn in welke
in. Geef de kaders aan en maak duidelijk in
uitersten zijn terug te vinden binnen iedere
mate het initiatief een buurt vertegenwoor-
welke mate bewoners mogen participeren;
gemeente en zelfs binnen één wijk. Dat
digt. Daarnaast vraagt de samenwerking
gaat het om alleen adviseren of mogen
maakt het lastig en dat vraagt maatwerk.
tussen ambtenaren en ‘vrijwilligers’ van
ze mee beslissen? Of iets daar tussen in?
beiden kanten veel, zeker als na een fase van
Vertrouwen gaat echt te paard als dit niet
Van ontzorgen tot zelf doen
oriënteren de volgende stap richting project-
helder is.
Bewoners verschillen ook heel erg in hoe en
ontwikkeling gezet wordt. Gebruik tijdens een bijeenkomst het feit dat
in welke mate ze betrokken willen worden. Dat gaat van de wens om volledig ontzorgd te
Geleerde lessen
de meeste bewoners weten dat Nederland
worden tot bewoners die zelf met elkaar een
Klimaatstichting HIER heeft inmiddels
van het aardgas af gaat. Dat scheelt tijd in
initiatief opzetten. De eerste bewonersinitia-
behoorlijk wat lessen geleerd met onder meer
een gesprek. Het gaat dan niet over de vraag
tieven rond warmte zijn inmiddels opgericht
het Klimaatstraatfeest, vragen van bewo-
of, maar hoe de woningen aan duurzame
in Den Haag, Amsterdam en Wageningen
ners, bewonerspeilingen, bewoners-
en in minstens zeventien wijken is de
avonden en sessies over wonen
planvorming door en met bewoners in volle
zonder aardgas. Lessen om
gang. En het kan goed zijn dat bewoners
bewoners mee te krijgen
die afwachten of juist initiatief nemen,
in de verbouwing van
buren van elkaar zijn. Best een uitdaging als
Nederland naar ‘Wonen
gemeenten om dan als regisseur de juiste
zonder aardgas’ die we
toon en aanpak te vinden. Het is dan ook
graag delen.
vermelden bij bijvoorbeeld
‘Bewoners meekrijgen draait vooral om ver trouwen en dat komt te voet en gaat te paard’
goed dat er onder meer in 27 proeftuinwijken ervaring wordt opgedaan.
warmte gaan komen. Door het te
Het draait allereerst om
een uitnodiging voor een bewonersavond, is de zaal vrijwel zeker goed gevuld. Zet tot slot vooral de bewonerspet op. Of je nu ambtenaar bent of adviseur, bestuurder of werkzaam
vertrouwen. Bewoners
bij een netwerkbedrijf,
De praktijk leert inmiddels dat bewoners
moeten vertrouwen hebben in
die met elkaar een initiatief rond wonen
de overheid, vertrouwen in de adviseur
starten goud waard zijn. Zij kennen de buurt
en het advies, vertrouwen in het alternatief.
welke informatie heb jij nodig en op welke
en bewoners vertrouwen vooral elkaar. Erg
En iedereen weet, vertrouwen komt te voet
manier? Je die rol aanmeten is overigens best
belangrijk voor draagvlak. De samenwerking
en gaat te paard. In het verlengde hiervan
eenvoudig, want je bent zelf immers naast
tussen bewonersinitiatieven en gemeenten
hebben bewoners behoefte aan eerlijke
professional ook een bewoner.
gaat overigens niet vanzelf. Zo is het nu nog
en heldere informatie, bij voorkeur van de
wettelijk lastig als gemeente om een partner-
gemeente. Denk dan goed na hoe bewoners
Klimaat
verplaats je in de bewoner. Hoe zou jij zelf benaderd willen worden,
THEMA
Monique Bollen
Tijdschrift Milieu, september 2019
17
Op woensdag 22 mei 2019 organiseerde de V VM-sectie Milieurecht en praktijk een juridisch café over het reguleren van bodemenergiesystemen. Sprekers waren Edward Brans, advocaat bij Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn, en Ad van Bokhoven, adviseur bodemenergie en duurzame techniek bij KWA.
Edward Brans
Edward Brans ging eerst in op de bredere
en gesloten bodemenergiesystemen, niet
Vanuit de zaal komt de vraag of in het
context en de relevantie van de winning
op geothermie. Het gaat om systemen tot
geval van de plaatsing van een open WKO
van bodemenergie voor de klimaat- en
een diepte van 150 meter onder maaiveld.
degene die het eerst komt, ook het eerst de
energietransitie. Hij treedt op als een van
Volgens de advocaat kan regelgeving de
watervergunning krijgt. Brans gaf aan dat
de advocaten van de staat in de zaak van
aanleg van WKO-systemen bemoeilijken.
uit de jurisprudentie1 volgt dat dit uitgangs-
Urgenda tegen de Staat. Die procedure heeft
Als voorbeeld noemde hij het centrumge-
punt alleen van toepassing is indien het
betrekking op emissiereductie in de periode
bied van Utrecht. Hier bestond een grote
vergunde systeem ook daadwerkelijk is
tot eind 2020. Inmiddels worden stappen
kans op verspreiding van bodemverontrei-
gerealiseerd.
gezet om ook in de periode daarna tot emis-
niging. De Crisis- en herstelwet bood in dit
siereductie te komen. Voorbeelden in die zin
geval de oplossing omdat hierdoor de Wet
Eigendomsposities
zijn het wetsvoorstel Klimaatwet, waarin
bodembescherming niet op dit gebied van
Brans lichtte verder toe dat het wenselijk is
een streefdoelstelling voor emissiereductie
toepassing was. Daardoor werden mogelijk-
om interferentie tegen te gaan. Middels een
in 2030 is opgenomen en een doelstelling
heden gecreëerd.
ondergronds bestemmingsplan kan worden
voor 2050, de verplichting om nieuw te
Via www.wkotool.nl is na te gaan waar
getracht te voorkomen dat partijen elkaar
bouwen woningen niet meer op gas aan
bestaande bodemenergiesystemen liggen.
in de weg gaan zitten. Dergelijke plannen
te sluiten en de doelstelling om bestaande
Voor de meeste open systemen (WKO’s) is
zijn juridisch niet waterdicht en betekenen
woningen gasvrij te maken. Het gebruik
een watervergunning vereist. Voor gesloten
bijvoorbeeld nog niet dat je gerechtigd bent
van bodemenergie is één van de middelen
bodemenergiesystemen geldt sinds 1 juli
om een koude- of warmtebel ter plaatse
om deze doelstellingen te verwezenlijken of
2013 een meldingsplicht. Doordat er in
van het perceel van de buren aan te leggen.
daaraan bij te dragen.
het verleden niet altijd een vergunning is
Het aanwijzen van interferentiegebieden is
aangevraagd en er geen meldingsplicht
dus geen oplossing voor eventuele privaat-
Open en gesloten systemen
gold, zijn niet alle bodemenergiesystemen
rechtelijke belemmeringen. Van Bokhoven
In het juridisch café lag de focus op open
geregistreerd.
vult aan dat de ordening van de onder-
18
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
Foto’s: Marianne van Rens
Handvatten voor reguleren
bodemenergiesystemen grond maar op een aantal drukke plekken
Van Bokhoven noemde drie voordelen van
Beperkte risíco’s
in Nederland, bijvoorbeeld de Zuidas in
de bodem als bron voor de warmtepomp ten
Van Bokhoven gaf verder aan dat de mili-
Amsterdam, relevant is.
opzichte van andere omgevingsbronnen:
eurisico’s van bodemenergiesystemen zeer
1. De omgevingstemperatuur van de bodem
beperkt zijn. De beïnvloeding van de omge-
Het is volgens Brans onduidelijk hoe je er
is, vergeleken met bijvoorbeeld de buiten-
ving vertaalt zich in kleine waterstandsver-
effectief voor kunt zorgen dat eigendomspo-
lucht, relatief hoog en constant. Dit geldt
hogingen en verlagingen. Daarnaast wordt
sities niet in de weg staan aan het reali-
zeker in de winter, wanneer de warmte-
maar een beperkte thermische opwarming
seren van bodemenergiesystemen. Als de
vraag in het gebouw het grootst is.
of afkoeling, hooguit enkele graden, van
gemeente zelf een grondpositie heeft, kan
2. De bodem is ook goed te gebruiken voor
de bodemtemperatuur gerealiseerd. Er
zij hierin privaatrechtelijk sturen. In andere
opslag van thermische energie, zowel
worden scheidende lagen tussen watervoe-
gevallen kunnen ondergronds bestemmen
warmte als koude. Het is mogelijk om,
rende pakketten doorboord, die zorgvuldig
mogelijk wel een hulpmiddel zijn. Brans
eventueel met behulp van andere instal-
moeten worden gedicht om watervermen-
wees in dit verband op de gedoogplicht uit
laties, aanvullend warmte of koude in de
ging tussen verschillende watervoerende
artikel 5.27 van de Waterwet en de compen-
bodem te brengen en deze hierin tijdelijk op
pakketten te voorkomen. Om deze reden
satieplicht voor de vergunninghouder uit
te slaan, alvorens deze energie wordt benut
mogen enkel gecertificeerde bedrijven
artikel 7.18 van de Waterwet. In de praktijk
voor verwarming of koeling. Hierdoor is een
een bodemenergiesysteem aanleggen en
is met deze instrumenten nog geen ervaring
bodemenergiesysteem onder alle klimato-
beheren. Verder zijn gesloten bodemener-
opgedaan.
logische omstandigheden in staat om effi-
giesystemen vaak gevuld met een glycol-
ciënt te werken. In de winter kan een bode-
mengsel. Bij lekkage van een bodemlus
Collectieve WKO’s
menergiesysteem de tijdelijk opgeslagen
komt dit glycolmengsel in de bodem, dat
Brans had tot slot als stelling dat de overheid
zonne-energie uit de zomer met behulp van
kan schadelijk zijn voor de bodem; er zijn
zou moeten durven kiezen voor collectieve
een warmtepomp omhoog halen om het
echter milieuvriendelijke glycolmengsels
WKO’s. Het is geen probleem als daarvoor
gebouw te verwarmen. Het rendement van
en alternatieven verkrijgbaar. Verder gaat
individuele WKO’s buiten werking moeten
de warmtepomp neemt hierdoor toe. Voor
een open bron ongeveer 25 jaar mee en een
worden gesteld en het betreffende gebouw
warmtepompen geldt dat het rendement
gesloten bron ongeveer 50 jaar.
wordt aangesloten op het collectieve
groter is als het temperatuurverschil tussen
systeem. Mogelijk probleem hierbij is echter
de omgevingsbron en de benodigde afgifte-
Collectieve systemen
dat (nog) niet geregeld is dat de aanvrager
temperatuur kleiner is.
Tot slot gaf Van Bokhoven aan niet princi-
van de vergunning voor de collectieve WKO
3.Er wordt thermische energie benut voor
pieel tegen collectieve systemen te zijn. Hij
in dat geval voor de kosten opdraait.
duurzame koeling. Voor het koelen van het
wijst er alleen op dat het eventuele finan-
gebouw maakt een bodemenergiesysteem
ciële voordeel voor de toepassing van de
Meerwaarde
gebruik van de aanwezige thermische
duurzame techniek dan niet terecht komt
Ad van Bokhoven ging vervolgens in op de
koude energie in de bodem. Hierdoor wordt
bij de eindgebruiker, maar bij de exploi-
technische mogelijkheden en beperkingen
het gebruik van koelmachines overbodig.
tant. Dit gegeven ondermijnt het huidige
van bodemenergiesystemen en het belang
mechanisme voor de aandrijving van de
hiervan binnen de energietransitie. Hij
Hulpenergie
energietransitie. Daarnaast is de aanleg
maakte duidelijk dat het een systeem voor
Om een bodemenergiesysteem in werking
ingewikkelder en daarmee vaak duurder.
duurzame verwarming en koeling betreft,
te brengen, is hulpenergie nodig, meestal
Persoonlijk streeft Van Bokhoven naar
waarbij gebruik wordt gemaakt van een
elektriciteit, om de grondwater- of circu-
volledig zelfvoorzienende gebouwen, zodat
warmtepomp en de aanwezige thermi-
latiepompen en de warmtepomp te laten
enkel de eindgebruiker profiteert van de
sche energie in de bodem. De warmte-
draaien. De warmtepomp verbruikt relatief
duurzame installatie. Hij is ervan overtuigd
pomp verplaatst de thermische energie
de meeste hulpenergie. De hoeveelheid
dat dit kan.
uit de bodem naar het gebouw. Feitelijk is
benodigde hulpenergie is circa 20% van de
het daarmee een warmtepompsysteem
totaal benodigde energie voor verwarming.
Jelle van de Poel en Willem van der Werf,
dat gebruik maakt van de bodem als
De overige benodigde energie is afkomstig
VVM-sectie Milieurecht en praktijk
omgevingsbron.
uit de bodem.
1. Bijvoorbeeld rechtbank Noord-Holland 30 juli 2018, ECLI:NL :RBNHO:2018:6586 Klimaat
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
19
Grote Klimaatoplossingen Congres
Op zoek naar tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek
Op dinsdag 3 december vindt in het provinciehuis van NoordBrabant de eerste editie plaats van het Grote Klimaatoplossingen Congres. De naam geeft exact het doel weer: het congres moet actiepunten opleveren voor tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek, wellicht de grootste uitdaging waar we voor staan. Het congres vormt een concretisering van de oplos-
naam aan het woord: niet over de ernst van de proble-
singen die het recent verschenen boek Drawdown
matiek, maar wat al op korte termijn concrete moge-
aandraagt, het meest veelomvattende plan dat ooit is
lijkheden zijn om de effecten van de opwarming van
voorgesteld om de opwarming van de aarde tegen te
de aarde te beperken. In sessies worden de maatregelen
gaan. Doel van het congres is aantrekkelijke hande-
belicht die op deelterreinen mogelijk zijn.
lingsperspectieven voor ons land te ontwikkelen. Momenteel worden de laatste sprekers benaderd, maar Het Grote Klimaatoplossingen Congres is vooral bedoeld
inschrijven kan al. Het belooft een druk en interessant
voor milieuprofessionals bij overheid, bedrijfsleven en
congres te worden en vol is vol!
wetenschap en voor deelnemers van maatschappelijke groeperingen rond klimaat. De organisatie is in handen van MilieuCompleet, het gezamenlijke platform van VVM, Milieu Compact en MilieuMagazine. Het congres staat onder leiding van Maurits Groen, die ook de aftrap verzorgt. Plenair komen sprekers van
20
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Klimaat
Meer weten en aanmelden Alle informatie over het programma en de deelnamemogelijkheden staat op de VVM-website: https://www.vvm.info/klimaatcongres/2019
Blik op de toekomst De vakantietijd is voorbij. Iedereen heeft lekker van zijn of haar vrije tijd genoten. De teksten in appjes hebben de klassieke ansichtkaarten vervangen, maar de eerste twee zinnen zijn nog steeds hetzelfde: Het is hier geweldig! 27 graden en zon. Een wat warmer klimaat heeft zo zijn voordelen. Zelfs vakantie in eigen land is nu warm genoeg. Voor de zon hoeven we niet meer ver weg en dat kan weer wat reiskilometers schelen. Dat ontslaat ons echter niet van de plicht om keihard te werken aan het tegengaan van de CO 2 -stijging. Gelukkig geven regeringen met de ondertekening van het Parijs-akkoord aan dat zij er de noodzaak van inzien om hun landen meer klimaatvriendelijk te organiseren. Veel ondertekenaars van ‘Parijs’ liggen echter nog niet op koers als het gaat om energiebesparing of het opwekken van duurzame energie. Daarbij wisselen regeringen elkaar regelmatig af en wordt de politieke lijn die de ene regering heeft ingezet, schaamteloos teruggedraaid door de volgende. Sommige regeringsleiders lijken niet in te willen zien dat het klimaat verandert door menselijke invloeden. Ze hebben te veel economische belangen en laten die prefereren boven een gezond klimaat. Hoewel het klimaat veel meer in de belangstelling staat, wordt er te weinig actie ondernomen om de langetermijndoelstellingen te behalen. Het is verleidelijk om je als regering te richten op de
problemen op korte termijn. Met meer geld uitgeven aan het onderwijs, de pensioenvoorziening of de zorg, maak je jezelf populairder dan met investeringen die CO 2 -besparing opleveren. Wanneer de verkiezingen weer voor de deur staan, spelen deze afwegingen een belangrijke rol. Veel kiezers stemmen immers met hun portemonnee. Deze kortzichtigheid is funest. De jaarlijkse klimaatschade zal alleen maar toenemen. De investeringen die vervolgens nodig zijn om klimaateffecten tegen te gaan, zijn vele malen groter dan wat er nu gedaan kan worden om de CO 2 -productie te verminderen. Denk alleen al aan de effecten van de zeespiegelstijging op alle grote steden die aan zee liggen. Zie hier onze uitdaging als milieuprofessionals. We moeten de regering en politieke partijen van geïndustrialiseerde landen meer naar de verdere toekomst laten kijken. Als het kwartje valt dat klimaatinvesteringen nu de kosten straks voor kinderen en kleinkinderen enorm verminderen, dan hebben we wat bereikt. Hierop zou ik willen inzetten, te beginnen in Nederland. Daarom de oproep: Let’s make some noice! Zodat ons kabinet en Tweede Kamer meer doordrongen worden dat er nu actie nodig is. Zo niet, dan zal de zee stijgen en sturen onze achterkleinkinderen straks de zee- en strandappjes vanuit Ede, is Den Haag een mooie stad onder de golven en kunnen we zwemmen in de Kuip. Léon Jansen
Deze columnpagina wordt beurtelings verzorgd door Rudy Rabbinge en Léon Jansen, resp. voorzitter redactieraad en Milieu Dossier van Tijdschrift Milieu.
Tijdschrift Milieu, september 2019
21
VNG-programmamanager Annemieke van Brunschot:
“Omgevingswet verenigt ruimtelijke ordening en milieu” Annemieke van Brunschot is sinds september 2019 waarnemend programmamanager Omgevingswet bij de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Jos Dolstra sprak met haar in aanloop naar de Dag van de Omgevingswet op 10 oktober 2019. Zij steekt het belang van de nieuwe wet voor het milieuveld niet onder stoelen of banken. “De Omgevingswet vraagt van de milieuprofessional oog en oor voor de argumenten en afwegingen van andere specialismen.” Opgeleid als bestuurskundige heeft
van de wet. “De VNG zorgt voor collectieve
van de milieuprofessional niet alleen de
Annemieke van Brunschot een brede ervaring
ondersteuning en belangenbehartiging.
inbreng van de eigen expertise, maar ook
opgedaan als adviseur en verandermanager.
Niet alleen voor gemeenten, maar ook
oog en oor voor de argumenten en afwe-
Bij het programma Omgevingswet van de
voor onze uitvoeringsdiensten zoals de
gingen van andere specialismen. In plaats
VNG is ze al vier jaar betrokken. Eerst lag de
omgevingsdiensten.”
van vooral toetsen of een ontwikkeling al
focus op de betekenis van anders werken met
dan niet mogelijk is, betekent dit meedenken
de Omgevingswet en sinds vorig jaar richt zij
Wat zijn de belangrijkste wijzigingen
onder welke voorwaarden iets wel kan.
zich op het omgaan met vraagstukken op het
die de wet met zich mee brengt voor de
Hierin zit een verrijking van het vak van de
gebied van vergunningverlening, toezicht en
milieuprofessional?
milieuprofessional.”
handhaving.
“Onder de Omgevingswet komen milieu en ruimtelijke ordening veel dichter bij elkaar te
Natuurlijk kan ook zonder de Omgevingswet
Wat is de rol van de VNG bij de totstand-
staan.” Als voorbeeld noemt ze het omge-
al in samenwerking worden gewerkt en dit
koming en implementatie van de
vingsplan. “Het RO-spoor verloopt nu via
gebeurt al meer en meer. Niettemin signa-
Omgevingswet?
het bestemmingsplan en het milieuspoor
leert Van Brunschot een vliegwieleffect.
“De VNG werkt voor en met gemeenten. Ons
via de omgevingsvergunning milieu en
“De integraliteit van de instrumenten van
programmateam Omgevingswet bestaat
het activiteitenbesluit. Het omgevingsplan
de Omgevingswet dwingen een samen-
daarom voor een deel ook uit medewerkers
vraagt om een integrale afweging. In plaats
hangende blik op de leefomgeving af. Benut
van gemeenten”. Van Brunschot benadrukt
van volgtijdig gaat dat straks gelijktijdig.” Dat
die kans en wacht niet tot 2021. Een andere
dat gemeenten en hun uitvoeringsdiensten
vraagt ook iets van de milieuprofessional, zegt
manier van samenwerken van disciplines
zelf aan de lat staan voor de implementatie
Van Brunschot. “De Omgevingswet vraagt
vraagt natuurlijk om oefenen. Tot 2021 hebben we daar nog de tijd voor. Daarna
22
Dag van de Omgevingswet 2019
is het leren door te doen onder het nieuwe
Alle informatie over de Dag van de Omgevingswet, die dit jaar plaatsvindt op 10 oktober in Utrecht, staat op de VVM-website: www.dagvandeomgevingswet.nl. Onderwerpen waar de VNG een bijdrage aan levert zijn, naast de sessie over de omgevingstafel, onder meer enkele sessies over het voorbereiden van het omgevingsplan. Daarnaast leveren verschillende gemeenten en de G40 (samenwerkingsverband van 40 grote gemeenten) bijdragen aan de dag.
regime van de Omgevingswet. Waar in het
Tijdschrift Milieu, september 2019
begin het wetstraject vooral vanuit ruimtelijke ordening werd opgepakt, doen nu ook milieuprofessionals en andere specialisten volop mee. Dat is een verrijking.”
Foto: Jos Dolstra
Annemieke van Brunschot: “De Omgevingswet betekent een verrijking van het vak van de milieuprofessional”
‘Instrumenten Omgevingswet dwingen een samenhangende blik op de leefomgeving af’
Wat verandert er in de rollen van de vergun-
gedifferentieerd omgaan met geluidsregels.
partijen, waaronder omgevingsdiensten.
ningverlener, toezichthouder en handhaver?
Bij dit project waren de afdelingen ruimtelijke
Op de Dag van de Omgevingswet verzorgen
“Best veel. De mate van verandering is wel
ordening, volksgezondheid, luchtkwaliteit,
collega’s van de VNG ook een workshop over
afhankelijk van keuzes die de gemeente
geluid, maar ook vergunningverlening en
de omgevingstafel.”
maakt, met name in het omgevingsplan. Kiest
handhaving betrokken. Daarmee werden
VNG richt zich in communicatie op gemeente
de gemeente bijvoorbeeld voor het werken
beleid, uitvoering en regelgeving bij elkaar
en uitvoeringsdiensten. Van Brunschot doet
met relatief veel vergunningplichten, dan
gebracht.”
een oproep: “Werk zoveel mogelijk samen,
verandert er minder dan wanneer de geest
ieder vanuit de eigen rol. De omgevingsdienst
van de Omgevingswet voluit wordt gevolgd
Veel milieuprofessionals zijn werkzaam
en primair vanuit algemene regels wordt
bij omgevingsdiensten. Hoe worden zij
gedacht. Dan ontstaat er namelijk meer
betrokken bij de Omgevingswet?
Van Brunschot verzorgde vorig jaar een work-
vergunningvrije ruimte. Dit betekent dat het
“De omgevingsdiensten worden weer dichter
shop op de Dag van de Omgevingswet over het
accent van het werk komt te liggen op toetsen
bij de gemeente gehaald. In de ene regio
lagenmodel. Wat vindt ze van dit initiatief
en duiden van regels achteraf in plaats van
gaat dat sneller dan in de andere. Op veel
van de VVM?
vooraf. Dit leidt onder meer tot een verschui-
plekken ontwikkelt de samenwerking zich
“Het is hartstikke goed dat de VVM samen
ving naar toezicht en handhaving.”
voorspoedig, in andere regio’s is men nog
met haar partners jaarlijks de Dag van de
De kennis en ervaring van vergunningverle-
wat afwachtend.” Van Brunschot wijst in dit
Omgevingswet organiseert. Ik zie er naar uit
ners is volgens Van Brunschot uitstekend te
verband op de omgevingstafel die VNG samen
om ook de komende editie weer aanwezig
benutten bij het opstellen van het omgevings-
met de gemeente Zaanstad heeft ontwik-
te zijn”. Nu het wetgevingstraject voor een
plan. Zij wijst in dit verband op de bruids-
keld. “Dit instrument voor vooroverleg en
belangrijk deel voltooid is, verschuift ook op
schat, waarin onder meer milieuregels zijn
ketensamenwerking vraagt bij uitstek om
het congres de aandacht meer naar imple-
opgenomen. “De gemeente moet straks keuzes
samenwerking tussen gemeente en andere
mentatie en naar concrete voorbeelden. “VNG
maken over het al dan niet opnemen hiervan in het omgevingsplan en de vorm waarin dat gebeurt. De gemeente Utrecht is hier bijvoorbeeld al mee aan de slag gegaan. Daar hebben ze een pilot gedaan met het gebiedsgericht
is een verlengstuk van de gemeenten.”
heeft daarom graag ja gezegd op het verzoek
VNG-dossier VNG heeft een dossier invoering op ‘vng. nl/onderwerpenindex/omgevingswet’ met veel nuttige informatie.
om met sprekers een bijdrage te leveren aan het congres.” . Jos Dolstra
Tijdschrift Milieu, september 2019
23
Jacqueline Cramer is transitiemakelaar circulaire economie en lid van de Amsterdam Economic Board.
Circulaire economie versnellen doe je samen! Vijf jaar geleden startte de Amsterdam Economic Board in de Metropoolregio Amsterdam met een ambitieus programma Circulaire Economie. Wat is er tot nu toe bereikt? En wat zijn de geleerde lessen? De circulaire economie gaat ervan uit dat je
te bouwen die samen circulaire initiatieven
niveau tot het nieuwe normaal maken
producten en materialen zo hoogwaardig
realiseren. Dit vergt een flexibele maar doel-
(‘mainstreamen’).
mogelijk in de kringloop houdt, met waar-
gerichte aanpak die inspeelt op kansen. Het
borging van de veerkracht van natuurlijke
is geen vooraf uit te stippelen pad, maar een
Van 2015 tot 2018 was het programma gericht
ecosystemen. Het opbouwen van zo’n circu-
constant zoekproces om tot zo vernieuwend
op fasen 1 en 2. In 2019 startte fase 3 voor
laire economie vergt een transitieaanpak.
mogelijke resultaten te komen.
die initiatieven die hebben geleid tot nieuwe circulaire bedrijvigheid. Fase 4 is nog niet in
Dit betekent dat alle relevante personen en organisaties betrokken moeten worden en
Vier fasen
op verschillende schaalniveaus tegelijk: wijk,
Het circulaire economie programma van de
stad, regio, nationaal en EU/ internationaal.
Amsterdam Economic Board, kortweg Board,
Programma
Van belang is om een perspectief voor de
bestaat uit vier fasen:
Gestart is met het formuleren van de
lange termijn te verbinden met een aanpak
- Fase 1: het opstellen van het programma;
hoofdlijnen van een regionaal programma
op korte termijn, met ruimte voor experi-
- Fase 2: het bouwen en tot stand brengen van
Circulaire Economie. Deze waren geba-
menteren en leren. Om het transitieproces te
circulaire initiatieven;
seerd op een eerste ronde gesprekken met
regisseren heb je trekkers nodig (‘transitie-
- Fase 3: het opschalen van de in fase 2
vertegenwoordigers van lokale overheden,
makelaars’) die tussen de partijen staan. Hun
ontwikkelde initiatieven tot regionaal niveau;
bedrijven en kennisinstellingen. Bovendien
werk is om coalities van welwillende partijen
- Fase 4: circulaire economie op landelijk
moest het programma complementair zijn
24
Tijdschrift Milieu, september 2019
zicht.
aan dat van de lokale overheden. De notitie
en beide provincies hebben zich geschaard
heden van het gerecyclede materiaal van een
op hoofdlijnen is besproken en goedgekeurd
achter de doelstelling om in 2022 minimaal
goede kwaliteit en een adequate inzameling
door de Amsterdam Economic Board en de 32
10%, in 2025 50% en zo snel mogelijk daarna
en logistiek. Vervolgens werd een consortium
gemeenten en de provincies Noord-Holland
100% circulair te gaan inkopen. Om dit voor
gevormd van de partijen die tezamen het
en Flevoland, verenigd in de Metropoolregio
elkaar te krijgen is vanuit de MRA een aparte
circulaire initiatief wilden nemen. Daarna
Amsterdam (MRA). Vervolgens formuleerde
regisseur aangesteld. Ter ondersteuning
trok de Board zich terug.
de Board een uitgewerkt programma dat
ontwikkelde deze regisseur een circulaire
weer is voorgelegd aan beide gremia. Hierin
roadmap waarmee de voortgang gemoni-
Het resultaat is dat in vier jaar tijd twintig
werden ook rollen en verantwoordelijkheden
tord wordt. Verschillende deelnemers aan de
succesvolle consortia zijn opgezet die nu of
tussen de Board en MRA vastgesteld en werd
communities of practices uit het bedrijfsleven
binnenkort leiden tot nieuwe bedrijvigheid.
mandaat gegeven aan de Board voor het
en de kennisinstellingen volgen een vergelijk-
Voorbeelden zijn luierrecycling en opwer-
regisseren van het programma.
bare aanpak. Uitgerekend is dat de eerste twee
king van bermgras tot isolatiemateriaal,
communities inmiddels 150 miljoen euro aan
energie en in de toekomst ook chemische
In totaal vergde fase 1 een jaar. Dat lijkt
investeringen in circulair inkopen hebben
componenten. In 60% van de gevallen
wellicht lang, maar heeft wel de vertrou-
gedaan, met name in de bouw, kantoorinrich-
werden nieuwe financiële arrangementen
wensbasis gelegd voor een goede samen-
ting, catering, ICT en verkeersborden.
ontwikkeld om de kosten en baten naar evenredigheid onder de partijen te verdelen.
werking. Het programma beschrijft de
Speerpunt 2: Hergebruik van grondstofstromen
Om de uitvoering van speerpunt 2 vanuit de
import van grondstoffen (om meer zelfvoorzienend te worden); herontwerp van 20
De inzet op dit speerpunt was om in vier jaar
regisseurs aangesteld.
product-/materiaal ketens; hoogwaardige
negen grondstofstromen, die alle in grote
recycling van tenminste 40 grondstof-
volumes worden afgedankt, via product-
Geleerde lessen
stromen; 2000 nieuwe banen, 150 nieuwe
hergebruik en recycling hoogwaardig terug
Het CE- programma heeft – met vallen en
(startup) bedrijven en 35% verlaging van de
te brengen in de kringloop. Het ging om:
opstaan – geleid tot succesvolle resultaten.
milieudruk.
biomassa, bouwmaterialen, elektrische en
Vanzelfsprekend wordt dit proces versneld
doelstellingen tot 2025: 20% reductie van de
overheid te versterken, heeft de MRA twee
elektronische producten, niet meer draagbaar
als de Rijksoverheid krachtiger beleidsinstru-
Speerpunten
textiel, plastics, luiers, matrassen, servers van
menten inzet, zoals strengere wetgeving en
De aanpak voor de eerste vier jaar richtte zich
datacentra en metalen.
hogere belasting op grondstoffen en lagere op arbeid. Op regionale schaal zijn de belang-
op twee speerpunten: 1. Circulair inkopen (vanwege de sturende
Vooral huishoudelijke grondstofstromen
rijkste succesfactoren:
invloed die dit kan hebben op het creëren
werden geselecteerd, omdat daarover open-
1. Een gecoördineerd en goed geregisseerd
van een markt voor circulaire producten en
bare data beschikbaar zijn en gemeenten
proces onder leiding van een team van transi-
diensten);
hierin interesse hadden. Daarnaast werd
tiemakelaars met mandaat en daadkracht;
2. Hergebruik van negen grondstofstromen
gekozen voor enkele grondstofstromen van
2. Samenwerking tussen partijen die circu-
die in grote volumes door de regionale
bedrijven waaraan het netwerk van de Board
laire consortia bouwen en die vertrouwen in
economie gaan, maar nog onvoldoende hoog-
prioriteit gaf. Veel grondstofstromen bestaan
elkaar hebben;
waardig worden hergebruikt en gerecycled.
uit deelstromen, bijvoorbeeld bij biomassa:
3. Nieuwe financiële en organisatorische
openbaar groen, groente-, fruit- en tuinafval
arrangementen tussen partijen om een
Speerpunt 1: Circulair Inkopen
en grondstofstromen van de voedselindus-
levensvatbare business case te creëren.
Dit speerpunt is vormgegeven door het
trie en afvalwaterzuivering. Voor elke (sub)
4. Additionele, maatgerichte instrumenten
opzetten van drie communities of practice.
stroom werd eerst met experts onderzocht
om het proces te versnellen (met als belang-
Doel hiervan was om kennis uit te wisselen,
welke meest innovatieve opties mogelijk
rijkste instrument: circulair inkopen).
te leren van elkaars ervaringen met circulair
waren. Vervolgens is via een marktconsultatie
inkopen en zo mogelijk gezamenlijk inkoop-
verkend of en welke bedrijven willen inves-
De komende vier jaar worden de geslaagde
trajecten uit te zetten. Elke community
teren in nieuwe bedrijvigheid rond die circu-
circulaire initiatieven opgeschaald, de
werd gemodereerd door de Board en bestond
laire innovatie. Daarbij gaf de ondernemer
aanpak ‘circulair inkopen’ verder uitgebreid
uit zes bijeenkomsten met gemiddeld elf
aan onder welke randvoorwaarden hij bereid
en nieuwe grondstofstromen opgepakt. Het
deelnemers, met name hoofden van inkoop-
was een consortium te trekken. De Board
is een proces waarin steeds meer circulaire
afdelingen, uit bedrijfsleven, overheid en
zorgde samen met de benodigde partijen dat
bouwblokken worden toegevoegd die met
kennisinstellingen. Daarmee ontstond een
die randvoorwaarden werden vervuld, denk
elkaar uiteindelijk massa maken.
netwerk van partijen die zich inzetten voor
aan voldoende en gegarandeerde volumina
circulair inkopen. Maar liefst 31 gemeenten
van de te verwerken grondstof, afzetmogelijk-
Jacqueline Cramer
Tijdschrift Milieu, september 2019
25
Aan de slag met positieve gezondheid Wat hebben milieu, leefomgeving en gezondheid met elkaar te maken? Heel veel, betogen Sjef Staps en Herman van Wietmarschen van het Louis Bolk Instituut. Een nieuwe aanpak bevordert zowel de gezondheid als de kwaliteit van de leefomgeving. Deze sluit bovendien aan bij de nieuwe Omgevingswet.
door er gezamenlijk gedragen, duurzame en integrale oplossingen ontstaan.
Positieve Gezondheid Het concept Positieve Gezondheid wordt in Nederland sinds zijn introductie breed omarmd. 'Gezondheid’ is daarbij gedefinieerd als ‘het vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’2. Zo kan juist een focus op de mate waarin iemand nog gezond is en hoe iemand regie kan voeren over zijn of
Regelmatig wordt de noodklok geluid over
gezondere wijken, de gezondheidsver-
haar leven, eventueel met ondersteuning,
onze leefomgeving. Klimaatontwrichting en
schillen tussen rijk en arm steeds groter1.
verdere medicalisering verminderen. Positieve Gezondheid staat namelijk voor
biodiversiteitsverlies leiden tot onherstelbare schade voor toekomstige generaties.
Gezondheid en leefomgeving hebben ander
een brede kijk op gezondheid en welbe-
Stikstofuitstoot leidt tot toenemende span-
beleid nodig om tot effectieve verbetering te
vinden. Daarbij staat de mens centraal en
ning tussen landbouw en natuur. Daarnaast
komen. De basis ligt in het zichtbaar maken
niet de ziekte of het probleem. Belangrijk
worden ondanks flinke investeringen in
van de waarden van de stakeholders, waar-
is dat gezondheid niet meer als een stati-
26
Tijdschrift Milieu, september 2019
Sjef Staps en Herman van Wietmarschen zijn senior onderzoeker bij het Louis Bolk Instituut voor duurzame landbouw, voeding en gezondheid.
Figuur 1. Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving
sche conditie wordt beschouwd, maar als het dynamische vermogen van mensen om zich aan te passen (veerkracht) en zelf regie te voeren over hun welbevinden. Dit vermogen wordt door patiënten heel relevant gevonden3. Hierdoor wordt gezondheid meer een levenswijze en een levenshouding. Door de focus te verschuiven en ‘gezondheid’ meer aandacht te geven, leren beleidsmakers en politici anders te denken over invulling van zorg en preventie. Het wordt duidelijk dat niet alleen zorgverleners, maar ook andere stakeholders een rol hebben in
In figuur 1 gaat het om respectievelijk
een integraal onderdeel van gaat worden. Bij
het organiseren van gezondheid. Inmiddels
individu, straat, buurt en wijk. In andere
iedere nieuwe ontwikkeling in de leefomge-
wordt het concept door veel organisaties
gevallen kan dit bijvoorbeeld straat, wijk en
ving moeten vanaf 2021 mogelijke gezond-
zoals gemeenten, gezondheidscentra, huis-
gemeente zijn, maar ook wijk, gemeente en
heidseffecten voor de omgeving en omwo-
artsen praktijken en GGD ’s geïmplemen-
provincie.
nenden worden meegenomen.
die er naar streeft om de zorg op een hoog en
Het model biedt de mogelijkheid om activi-
In figuur 2 is een voorbeelduitwerking
ook betaalbaar peil te houden.
teiten, maar ook knelpunten, uitdagingen of
gepresenteerd op basis van een geïnte-
producten, te koppelen aan een van de zes
greerde aanpak op basis van het Bolkmodel.
teerd. Dat is hard nodig in een maatschappij
Zes dimensies
dimensies en ze tegelijkertijd te positioneren
Vanuit Positieve Gezondheid worden zes
op een bepaalde schaalgrootte van de leef-
Met behulp van het model kunnen stake-
dimensies onderscheiden:
omgeving. Zo wordt de rol van het individu
holders in detail invulling geven aan de leef-
1. Lichaamsfuncties
verbonden met de rol van het collectief in
omgeving. Dit sluit aan bij het schema zoals
2. Dagelijks functioneren
het organiseren van Positieve Gezondheid.
dat door de Nederlandse Vereniging voor
3. Kwaliteit van leven
Bovendien sluit het model goed aan bij de
Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) is
4. Sociaal-maatschappelijk participeren
nieuwe Omgevingswet waar gezondheid
weergegeven als een plus boven op een door ►
5. Zingeving 6. Mentaal welbevinden Onderzoek toont aan dat factoren uit de sociale en ook de fysieke leefomgeving een grote invloed kunnen hebben op gezond-
Figuur 2: Voorbeelduitwerking van het Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving VOLKSGEZONDHEID Toegang tot medische zorg
heid, zoals geluid, luchtkwaliteit, maar ook toegang tot gezonde voeding en natuur in de straat of buurt. Het Louis Bolk Instituut LICHAAMSFUNCTIES
heeft een geïntegreerd model ontwikkeld om de relaties tussen Positieve Gezondheid en de Leefomgeving zichtbaar te maken. Centraal in dit Bolkmodel staan de zes dimensies en hier omheen is de leefomgeving in diverse schaalgroottes gepositioneerd, zoals straat, buurt en wijk (zie figuur 1). Afhankelijk van de casus kunnen verschillende niveaus worden gehanteerd.
DAGELIJKS FUNCTIONEREN
Positieve Gezondheid en Leefomgeving
KWALITEIT VAN LEVEN
MENTAAL WELBEVINDEN
ZINGEVING
SOCIAAL MAATSCH. PARTICIPEREN
Familie, vrienden, collega’s Gemeenschap, vrijwilligerswerk, economische binding Sociale en economische veerkracht, Maatschappelijke betrokkenheid
SOCIALE ZAKEN & ECONOMIE
© Louis Bolk Instituut
Tijdschrift Milieu, september 2019
27
• Het verbinden met de Sustainable Figuur 3: Schema van de NVTL voor verbeteringen in de leefomgeving
Development Goals. • Het verbinden met waarden zoals schoon water, biodiversiteit, klimaat of hergebruik van grondstoffen. Het model is zowel toepasbaar in stedelijk als in landelijk gebied. In het laatste geval kan het bijvoorbeeld worden ingezet bij de problematiek van intensieve veehouderij en omwonenden. Dan kunnen verschillende modellen worden ingevuld vanuit de positie van respectievelijk de intensieve veehouderij en de omwonenden, waarna deze modellen in een gezamenlijk proces kunnen worden samengevoegd.
Samen aan de slag de overheid te waarborgen basiskwaliteit
regie over de leefomgeving vereist co-creatie
Het verbinden van Positieve Gezondheid
(figuur 3). In het gezamenlijke ruimtelijke
waarbij verschillende stakeholders, waar-
met de leefomgeving is uiteraard een veel
domein kunnen bewoners, ondernemers,
onder de bewoners, verschillende rollen en
complexer proces dan het toepassen van
eigenaren, gebruikers en gemeente samen
verantwoordelijkheden innemen.
een model. Uit diverse projecten die het
invulling geven aan het verbeteren van de omgevingskwaliteit.
Louis Bolk Instituut heeft uitgevoerd, blijkt
Toepassingsmogelijkheden
hoe belangrijk het is om een sterk project-
In wijken kan het model worden ingezet
team samen te stellen, waarbij experts
Werkmethoden
om een beeld te krijgen welke organisaties,
op het gebied van Positieve Gezondheid
Het Bolkmodel kan worden ingezet bij
bijvoorbeeld op het gebied van zorg en
en Leefomgeving gekoppeld worden aan
bijeenkomsten met bewoners en andere
welzijn, actief zijn en welke activiteiten
direct betrokken bewoners. De tijd van top-
stakeholders om wensen en behoeftes
worden georganiseerd. Raakvlakken,
down uitrollen van interventies is voorbij.
te inventariseren als het gaat om het
overlappen en blinde vlekken dienen zich
Bottom-up organiseren van regie over de
verbeteren van de leefomgeving in een
automatisch aan en bieden handvatten
leefomgeving, met ruimte voor co-creatie
bepaald gebied. Daarbij biedt het model een
voor het zoeken naar integrale dekking en
met bewoners, organisaties, gemeenten en
natuurlijke structurering, zowel richting de
synergie. Op deze wijze kan bijvoorbeeld een
bedrijven, geeft veel meer mogelijkheden
domeinen van Positieve Gezondheid als in
sociale kaart van een wijk worden opgesteld
om tot integrale en duurzame oplossingen
de leefomgeving. Het kan dan worden toege-
of kan worden gewerkt aan een optimale
te komen. Daarnaast pleiten wij voor meer
past in combinatie met een ontwikkelde
inrichting van bestaande of nieuwe woon-
praktijkonderzoek om de effecten van
leefomgevingsscan.
wijken. Het model is succesvol toegepast in
oplossingen te evalueren: alleen dán wordt
De tweede functie van het model is die van
onder meer Amsterdam, Delft, Eindhoven,
ook echt inzicht verkregen in wat er werkt
een afvinklijstje: hebben we alle thema’s
Groningen, in Flevoland en op Texel.
en waarom dat zo is. Met deze resultaten kunnen oplossingen verbeterd worden. Zo
die er toe doen meegenomen? Zo niet, wat kunnen we nog aanvullen?
Andere toepassingsmogelijkheden voor het
kan er een dynamische cyclus ontstaan van
Daarnaast kan het model behulpzaam zijn
model zijn bijvoorbeeld:
prototyping, experimenteren, effect meten,
bij het bepalen waar de regie dient te liggen.
• Het bieden van structuur en overzicht in
leren en verbeteren. Op deze manier jagen
Bij Positieve Gezondheid staat zelfregie
complexe situaties. Het model kan rich-
onderzoek en wetenschap sociale innovaties
van het individu centraal. In de leefomge-
tinggevend zijn bij het toewijzen van de
aan op de thema’s gezondheid en leefomge-
ving ligt dit echter anders. Naarmate een
regie voor uit te voeren interventies.
ving: een integrale aanpak die werkt!
bepaalde interventie verder van een indi-
• Het verbinden van de thema’s gezondheid
vidu af ligt, neemt de eigen invloed af en
en leefomgeving met beleidsthema’s en
Bij dit artikel horen vijf referenties; deze zijn
ligt het voor de hand dat de regie bij andere
–doelstellingen bij het ontwikkelen van
op te vragen via graafcom@wxs.nl
actoren ligt, zoals bij een wijkcoördinator of
beleidsvisies op het gebied van gezond-
bij een gemeente. Het versterken van eigen
heid en leefomgeving.
28
Tijdschrift Milieu, september 2019
Sjef Staps en Herman van Wietmarschen
Just Verhoeven (just.verhoeven@ anteagroup.com) en Rick Last werken als adviseur ruimtelijke strategie en m.e.r. bij Antea Group.
Monitoring borgt kwaliteit leefomgeving Steeds vaker wordt de m.e.r. strategisch ingezet om bij de ontwikkelingvan omvangrijke woon- en werklocaties relevante beleidsinformatie boven water te krijgen. Monitoring is vervolgens essentieel om zekerheid ĂŠn flexibiliteit te bieden. Dit vertaalt zich terug in winst op het gebied van milieu en leefomgeving.
Om te voldoen aan de grote behoefte aan
groeien. Dit vraagt om een verandering
transformatie zekerheid ĂŠn flexibiliteit te
woon- en werkplekken zijn veel steden met
in het karakter van het milieueffectrap-
bieden.
langdurige transformatieopgaven gestart.
port. Bij dit type ontwikkelingen wordt
Gemeenten zoeken naar instrumenten die
m.e.r. dan ook vaak strategisch ingezet om
Complexe transformatieopgave
passen bij de rol van regisseur, zonder dat er
de noodzakelijke beleidsinformatie boven
De basis voor een goed monitoringsplan
een blauwdruk van de eindsituatie beschik-
water te krijgen. Monitoring, het systema-
wordt gelegd in het milieueffectrapport met
baar is. Omdat onzeker is hoe de transfor-
tisch bijhouden van de transformatie, is
onder meer een nulmeting van de benodigde
matie zich zal ontvouwen, is het belangrijk
vervolgens essentieel om tijdens de ontwik-
beleidsinformatie over de leefomgeving
dat de kaders voor initiatieven mee kunnen
kelperiode voor deze complexe organische
die bepalend is voor de ruimtelijke keuzes.
Tijdschrift Milieu, september 2019
â–ş
29
Leerzaam in dit kader is het monitoringsplan en het MER voor Haven-Stad dat Antea Group opstelde met de gemeente
Figuur 1 Vragenboom evaluatie en bijsturing
Amsterdam. Een ambitieus plan voor meerdere decennia organische transformatie met tot 70.000 woningen en meer dan 45.000 arbeidsplaatsen. Monitoring biedt de essentiĂŤle beleidsinformatie om de onzekerheden bij deze transformatie het hoofd te bieden. Voor de transformatie van Haven-Stad wordt adaptief omgevingsbeleid toegepast. De gefaseerde ontwikkeling van meerdere decennia, de nog aanwezige industrie in het gebied, de omvang en de slechte bereikbaar-
ment monitoring wordt vormgegeven.
Dit bereidt Haven-Stad voor op smart city toepassingen om gericht te sturen op de
heid maken van Haven-Stad een complexe transformatieopgave met veel onzeker-
Leefomgevingsfoto
kwaliteit van de leefomgeving. In een
heden. Het milieueffectrapport speelt in op
Met het MER is onder meer een interac-
stadsdeel met een dergelijk hoge dichtheid
deze onzekerheid door enerzijds concrete
tieve leefomgevingsfoto gemaakt, waarin
aan gebruikers en functies is het essentieel
plannen te onderzoeken die op korte termijn
relevante gebiedsinformatie en thematische
om deze kansen te benutten om een goede
(10 jaar) gerealiseerd worden en anderzijds
kaders zijn samengebracht. Zo bestaat er
fysieke leefomgeving te borgen.
richtinggevende uitspraken te doen voor de
gedurende de transformatie van Haven-Stad
transformatie op de lange termijn (langer
altijd een actueel beeld van de stand van
Trendinformatie
dan 10 - 40 jaar). Het milieueffectrapport is
zaken in de fysieke leefomgeving dat kan
Omdat het onbekend is hoe de transfor-
opgezet om keuzes te maken over sturing,
dienen als basis voor nieuwe initiatieven.
matie daadwerkelijk gaat verlopen, is het
niet over het eindbeeld.
Dat biedt meer zekerheid dan de planologi-
van belang om niet alleen de stand van
sche schijnwerkelijkheid die met modellen
zaken van de fysieke leefomgeving te moni-
Zonder monitoring is het niet mogelijk om
wordt gecreĂŤerd. De foto en de monitoring
toren, maar ook het verloop van de transfor-
een dergelijke complexe gebiedstransfor-
bieden dan ook de basis voor omschakeling
matie zelf. Gaat de ontwikkeling sneller of
matie snel en succesvol bij te sturen. Ook is
naar een datagedreven aanpak die wordt
langzamer dan verwacht? Zijn er bepaalde
het essentieel om de informatie uit het mili-
gevoed door feiten.
maatschappelijke, technologische, klimato-
eueffectrapport actueel te houden, zodat dit
logische of ruimtelijke ontwikkelingen die
bij elke ruimtelijk besluit als inhoudelijke
De omgevingsdata bieden een nauwkeurig
niet voorzien waren? Deze trendinformatie
onderlegger kan dienen. Het opgestelde
beeld van de milieusituatie en van de
is belangrijk om uiteindelijk de transfor-
monitoringsplan beschrijft hoe het instru-
impact van hinderbronnen en maatregelen.
matie te kunnen evalueren. Op basis van deze evaluatie kan de gemeente bijsturen op de ontwikkeling. Bijsturen betekent dat bijvoorbeeld tussentijds uitgangspunten worden bijgesteld of het milieueffectrapport moet worden aangevuld bij (sterk) afwijkende/veranderende omstandigheden.
Monitoring Haven-Stad Het monitoringsplan geeft een set indicatoren en meetgegevens en een methodiek voor evaluatie om, naar de huidige inzichten, zo doelmatig mogelijk te kunnen bijsturen. Tweejaarlijks – aan het begin van en halverwege elke raadsperiode - wordt gerapporteerd hoe de indicatoren zich hebben ontwikkeld. Hierdoor werd duidelijk of moet worden bijgestuurd en zo ja, hoe.
30
Tijdschrift Milieu, september 2019
Dit alles met het oog op het behalen van hoge ambities (gezondheid, duurzaam-
Figuur 2: Voorbeelduitwerking van het Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving
heid, bereikbaarheid en hoogstedelijkheid) en met aandacht voor een goede fysieke leefomgeving.
Monitoringsopgave De relatie tussen ambities, opgaven, indicatoren en data is de basis geweest voor het uitwerken van de monitoringsopgave. In het milieueffectrapport voor Haven-Stad is bijvoorbeeld gesignaleerd dat de verdeling van de (personen-)verplaatsingen over de verschillende vervoerwijzen een essentiële indicator is om te bepalen of de doelstellingen en ambitie op het gebied van bereikbaarheid gehaald worden. Het monitoringsplan beschrijft op welke manier en
gebruik moeten zijn – steeds beter voorspeld
bijdragen aan het betrekken van bedrijven,
hoe vaak deze gegevens tijdens de transfor-
worden. De prognose, die gemaakt is tijdens
bewoners in het ontwikkelproces. Belangrijk
matie geactualiseerd gaan worden en waar
het opstellen van het MER, wordt steeds
is dus na te denken hoe de communicatie
de benodigde objectieve data vandaan komt.
geëvalueerd en waar nodig bijgesteld zodat
van de monitoringsrapportage naar rele-
op het juiste moment de procedures in gang
vante stakeholders in het ontwikkelproces
De ambitie hoogstedelijkheid wordt onder
kunnen worden gezet. Bij de prognose én
van Haven-Stad verloopt en wat hun rol is
andere bepaald door de dichtheid van de
de uitwerking kunnen nieuwe inzichten op
bij zowel de monitoring zelf, als ook bij de
bebouwing en het aantal woningen. De
het gebied van bijvoorbeeld smart mobility
evaluatie en bijsturing”.
indicator Floor Space Index (FSI: de relatie
worden gebruikt om tot efficiëntere maatre-
tussen het totaal aantal m2 vloeropper-
gelen te komen.
vlak en het aantal m2 terreinoppervlak)
Ontwikkeling als instrument Als één van de eerste gemeenten experi-
wordt gebruikt om te kunnen sturen op
Door vooraf in beeld te brengen welke
menteert Amsterdam met monitoring om
de dichtheid en daarmee op de stedelijk-
informatie benodigd is om iets te kunnen
ruimte te kunnen geven aan flexibiliteit en
heid. De meetgegevens die daarbij horen
zeggen over het realiseren van de bepa-
onzekerheid van de langdurige en complexe
zijn het terreinoppervlak van het gebied en
lende opgaven, wordt het evaluatieproces
gebiedstransformatie van Haven-Stad.
het vloeroppervlak van gebouwen. Deze
transparant en herhaalbaar. Het monito-
Nieuwe technologieën op het gebied van
gegevens worden voor heel Haven-Stad
ringsplan bevat richtlijnen voor de evalu-
dataverzameling, -verwerking en -analyse
bijgehouden zodat afwijkingen en trendin-
atie en beschrijft welke informatie daarbij
zullen in de toekomst gebruikt kunnen
formatie eenvoudig kunnen worden herleid.
moet worden betrokken. Vervolgens kan
worden om elke stap van de monitorings-
Essentieel, volgens Leendert Kwak, project-
met behulp van een vragenboom worden
cyclus te verbeteren. Ook het monitorings-
leider voor het monitoringsplan Haven-Stad
bepaald of er aanleiding is tot bijsturing en
systeem zelf is daarom aan verandering
bij de gemeente Amsterdam: “Meten is
op welk niveau deze bijsturing wenselijk is.
onderhevig.
weten en belangrijk voor de sturing op leef-
De transparantie en herhaalbaarheid van
omgevingskwaliteit bij transformatie”
het monitoringsprogramma vergroten de
We zien de komende jaren monitoring als
waarde als instrument om het behalen van
sturingsinstrument steeds belangrijker
Evaluatie
ambities en het voorkomen van negatieve
worden, omdat het uitstekend past bij de
Door toepassing van monitoring kunnen
milieueffecten te borgen.
Omgevingswet, datagedreven werken en de nieuwe benadering van m.e.r. Ter afsluiting
steeds de nieuwste inzichten bij besluitvorming worden betrokken en kunnen
Die transparantie is tevens van belang in
roepen we daarom graag op tot het strate-
investeringsbesluiten zo laat mogelijk
het participatieproces, beschrijft Geert
gisch inzetten van monitoring. Het biedt de
worden genomen. De indicatoren modal
Draaijers, die als werkgroepsecretaris van
benodigde stuurinformatie om met onzeker-
split en ontwikkelsnelheid zijn bijvoorbeeld
de Commissie m.e.r. betrokken was bij de
heden om te gaan en om gebruik te kunnen
bepalend voor de behoefte aan nieuwe
totstandkoming van het monitoringsplan.
maken van de kennis van de toekomst.
OV-verbindingen. Door monitoring kan
“Monitoring en evaluatie heeft ook een
het kantelpunt – het moment dat deze in
belangrijke communicatieve waarde en kan
Rick Last en Just Verhoeven
Tijdschrift Milieu, september 2019
31
Naar een groenere wereld
Egbert Tellegen vatte in het aprilnummer van Tijdschrift Milieu zijn visie op een ‘milieuvriendelijker’ toekomst samen in elf stellingen. Hij wil via discussie komen tot een gedeeld, omvattend beeld van “een radicaal ander type samenleving dat de aarde minimaal belast”. Hans Opschoor levert commentaar op de economisch getinte punten.
noem een economie groen als hij zich op een
De wortels van milieudegradatie liggen op
bril op Tellegen’s elf stellingen doorlezend,
Beteugeling groei
verschillende niveaus. Meestal zoekt men
lijkt een aantal aspecten niet of stiefmoe-
Voortgaande wereldwijde economi-
die in de ‘hardware’ van processen die direct
derlijk behandeld. Dat kan moeilijk anders;
sche groei à la de Westerse is potentieel
op de stofwisseling tussen maatschappij en
de ambitie van omvattendheid legt de lat te
onduurzaam, ook -op den duur -in ontwik-
planeet inwerken: bevolkingsgroei, econo-
hoog. Er is ook geen kader gegeven waaruit
kelingslanden, zelfs met substantiële
mische groei en technologische ontwik-
de gemaakte keuzes voortvloeien. Gelukkig
technologische innovatie (een factor die
keling. Maatschappijwetenschappers
is er wel aandacht voor institutionele
te weinig voorkomt in Tellegen’s elftal). Er
voegen daar onmiddellijk de ‘software’ van
aspecten. Maar ook die kunnen breder en
dient ‘convergentie’ te zijn van zowel een
instituties en culturen (normen/waarden,
dieper – ‘radicaler’.
idealiter hoger gemiddeld inkomensni-
leefstijlen) aan toe. Beschouwingen op beide
‘ecologisch inpasbaar’ ontwikkelingspad bevindt: binnen de milieugebruiksruimte(s) die de biosfeer biedt en ruimte en hulpbronnen beschikbaar laat aan toekomstige generaties (en aan andere soorten – die worden nogal eens vergeten). Het gaat weliswaar om groene economisch processen (productie- en consumptie) maar vooral om de inbedding daarvan in een op duurzaamheid gericht stelsel.
veau dan nu als van een gemiddeld lagere
niveaus zijn wenselijk. Kijken naar alle rele-
Ecologisch inpasbaar
milieudruk per persoon. Het product van
vante aspecten van milieudegradatie zou
Vergroening van de economie is de crux van
die beide en de bevolkingsomvang mag de
ze ook redelijk omvattend maken. Met die
het streven naar duurzame ontwikkeling. Ik
milieugebruiksruimte niet overschrijden. In
32
Tijdschrift Milieu, september 2019
J.B. (Hans) Opschoor is econoom en emeritus-hoogleraar milieuwetenschappen en milieueconomie. Hij was intensief betrokken bij de bevordering van duurzame ontwikkeling op wereldschaal (jb.opschoor@tele2.nl).
hoeverre die eis economische groei toelaat
moeten brengen tot ecologisch inpasbare
daarmee wordt de financiering van onder-
in de geïndustrialiseerde landen (en voor
economische activiteit – goedschiks dan wel
nemingsgewijze productie onderuitgehaald.
de elites in ontwikkelingslanden), staat te
met dwang. Er moeten heldere, afdoende en
Dat is onnodig noch wenselijk. Ik pleit voor
bezien. Tellegen’s stelling 8: “geen economi-
afdwingbare kaders worden gesteld
sche groei als die tot meer milieubelasting
aan stofwisselingsgerelateerde
leidt”, past hier in; hij vraagt wel om meer
aspecten van productie:
uitwerking.
milieubelasting, quota voor de winning van
een daadwerkelijke onderwerping van ondernemingsactiviteit aan
‘Vergroening van de economie is de crux van het streven naar duur zame ontwikkeling’
geformaliseerde licenses to operate. Dan denk ik met name aan vergunningen
Groei beteugelen impliceert het beheersen
grondstoffen, zonering
van de stofwisseling en van de benutting
bij gebruik van ruimte
van ruimte en ecosystemen. Denk aan
en ecosystemen. Naast
zuiniger en milieuvriendelijker productie-
regulering en kaderstel-
methodes en technologieën, vernieuwbare
ling moet op economische
hulpbronnen, het sluiten van kringlopen,
processen worden ingewerkt via
dematerialisatie, groei van de ‘groenere’
het beïnvloeden van prijzen (heffingen
sectoren, duurzame landbouw en gebruik
en subsidies). In problematische gevallen
van ecosystemen. Dit krijgt aandacht bij
kan marktwerking als zodanig worden
Tellegen’s tweede stelling. Over de prak-
vervangen door publieke of communautaire
Mondiale duurzaamheid betekent vooral
tische prioriteringen die hij daar voor-
voorzieningen. Productie in coöperaties
‘global governance’ van economische
stelt, zijn we het grosso modo wel eens.
kan hier een grotere rol spelen, evenals op
processen uit overwegingen inzake natuur
Verantwoordelijkstelling voor de effecten
‘commons’ en op ‘common property’-geba-
en milieu, met bijbehorende, stevig geman-
van productie- en winningspractijken (olie-
seerde beheerssystemen. Deprivatisering
dateerde, instellingen. Plus veel meer multi-
boringen, afgraving van hele landschappen,
van rechten kan aan de orde zijn, evenals
laterale protocollen zoals die inzake het
etc.) en ketenverantwoordelijkheid zitten
inperking van de gebruiksrechten daar
klimaat, en vooral: bindende. Naast het door
nu misschien verstopt in zijn stelling 6
waar sprake is van sociale en ecologische
Tellegen bepleite internationale strafhof is
(‘Ondernemers krijgen een grotere verant-
kosten. Dit staat haaks op de feitelijke
er behoefte aan:
woordelijkheid voor de milieueffecten
uitbreiding van de markteconomie via de
- verankerde rechten (constitutioneel en in
van hun werkzaamheden’), maar dat moet
commodificatie en commercialisatie van
de mensenrechten) op een goed milieu;
mijns inziens helderder, verderstrekkend
milieugoederen en –diensten.
met scherpe toetsing van naleving in de praktijk van het ondernemingshandelen – en niet slechts met een povere check op de
aanwezigheid van een bedrijfsinterne MVO-rapportage, samen met garanties voor andere belanghebbenden.
- rechten op hulpbronnen van toekomstige generaties;
en radicaler. Ook mis ik de sociaal-culturele component achter consumentengedrag,
Verscherping toezicht
leefstijlen etc. (nu slechts een en-passantje
De al eerder aangehaalde zesde stelling
in stelling 7) over inkomenspolitiek en
wil ondernemers meer verantwoordelijk-
milieubelasting.
heid geven voor de milieueffecten van hun
van nationale inspanningen voor
activiteiten. De voorgestelde ‘tuchtcolleges
ontwikklingsdoelen.
- bescherming van (en garantie van ruimte voor) biodiversiteit; - effectief toezicht op en handhaving
Beteugeling markteconomie
inzake milieuzorgvuldigheid’ rieken echter
Kortetermijnbelangen van hen die de macht
naar een corporatistisch model; ik bepleit
Sustainable Development Goals
en het kapitaal bezitten, zijn dominant in
een scherper toezicht (met sancties) via
Tot slot: de ontwikkeling van een nieuw
de besluitvorming; milieuschade en andere
onafhankelijke inspecties in het publieke
streefbeeld kan niet los worden gezien van
sociale kosten worden afgewenteld op niet-
domein. Tellegen’s punt over de prevalentie
de in 2015 vastgestelde en tot 2030 geldende
koopkrachtigen, niet-stemhebbenden, niet-
van aandeelhoudersbelangen werkt hij juist
Sustainable Development Goals (SDGs). Mij
bezittenden. Falende (liever: onbeteugelde)
te scherp uit. Zeker, in een milieuvriende-
lijkt dat die versterking verdienen op stelsel-
marktwerking is daarmee een aanjager van
lijker maatschappij zijn aandeelhouders-
niveau. De door Tellegen gestarte discussie
onduurzaamheid. Om dat te keren, is ‘coun-
belangen ondergeschikt aan maatschap-
zou een zinvolle bijdrage kunnen leveren
tervailing power’ nodig en maatschappelijk
pelijke. Maar aandeelhouders en andere
aan de revisie van die doelen na 2030.
verankerde politieke sturing. Het econo-
financiers geheel loskoppelen van besluiten
misch stelsel zou de economische actoren
over de richting van de productie gaat te ver:
Hans Opschoor
Tijdschrift Milieu, september 2019
33
Additive Manufacturing, de naam voor 3D-printen in de vakwereld, is een interessante technologie voor het verbeteren van het beheer van reserveonderdelen. Zeker als het mogelijk wordt om componenten op locatie te printen - waar en wanneer dan ook. Grote voorraden, die vaak ongebruikt worden weggegooid, zijn dan niet langer nodig. Tel uit je milieuwinst.
Reserve-onderdelen printen loont Om een voertuig of machine draaiend te
kelijk worden gebruikt”, aldus onderzoeker
om de versleten stukken van een onderdeel
houden, houden bedrijven voor alle zekerheid
Matthieu van der Heijden (Universiteit
te herstellen dat anders zouden worden
voorraden aan met reserve-onderdelen. Maar
Twente), projectleider van SINTAS (zie
weggegooid.” Bijkomend voordeel is dat oude
dat voorraadbeheer heeft allerlei nadelen. Het
kader). “Ook kan AM de reparatietermijn
machines en installaties op deze manier veel
kost ruimte en geld en de onderdelen worden
voor complexe reserveonderdelen die nog
langer kunnen worden gebruikt.
lang niet altijd gebruikt, wat niet bepaald
niet kunnen worden geprint verminderen,
duurzaam is. Een ander probleem is dat
namelijk door een klein onderdeel te maken
Enorme kostenbesparingen
reserveonderdelen soms niet meer gemaakt
om bij die reparatie te gebruiken.” Dit laatste
Of de potentiële voordelen van AM ook werke-
worden, terwijl ze nog wel nodig zijn – bij
voordeel kan overigens ook op een andere
lijk realiseerbaar zijn, verschilt per situatie.
oudere installaties en voertuigen bijvoorbeeld.
manier zijn nut bewijzen. “Stel dat je alleen
Zo is het om te beginnen al een uitdaging
Additive Manufacturing (AM) biedt in beide
een nieuw ventieltje voor een wiel nodig
om binnen een grote database precies dié
situaties de mogelijkheid om een onderdeel of
hebt, dan wil je liever niet dat hele wiel
onderdelen te vinden waarvoor AM van grote
een productiemal snel te maken.
bestellen. Want met de rest van dat wiel doe
waarde kan zijn. Hiervoor heeft SINTAS een
je niets. Even een ventieltje printen, is dan
selectiemethode ontwikkeld, waarmee aan
Meerwaarde
veel slimmer.” Andere potenties liggen in het
de hand van verschillende criteria bepaald
“AM-faciliteiten zijn behoorlijk universeel
printen van onderdelen als tijdelijke oplossing.
kan worden welke onderdelen beter via AM
en kunnen op vele plekken vrij gemak-
“Denk aan het ‘thuiskomertje’ in de auto – of
kunnen worden gemaakt. Centraal staat een top-down benadering, waarbij bedrijfsdoelen en hun strategie ten aanzien van reserve-onderdelen worden gekoppeld aan AM-mogelijkheden. Daarnaast is er bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de potenties van AM op afgelegen locaties. Bram Westerweel, Technische Universiteit Eindhoven, deed onderzoek naar het printen van reserve-onderdelen door het leger tijdens missies. “Ik ben uitgegaan van plastic als basisgrondstof. Stel dat je met printen in plastic een tijdelijke oplossing kunt bieden voor een onderdeel dat kapot is en pas later geleverd kan worden. Je kunt met deze
34
Tijdschrift Milieu, september 2019
Foto: Fokker Services
Ymkje de Boer opereert vanuit haar bureau YMBA Kennis (ymkje@ymba.nl).
manier van werken enorme kostenbespa-
Volgens de onderzoekers ontbreken er nog
ringen doorvoeren. Driekwart van de voor-
wel kwantitatieve modellen om duurzaam-
raad ter plekke heb je niet meer nodig.”
heidseffecten van AM te kunnen berekenen. Daarbij zouden ook de aanzienlijke hoeveel-
Mobiele container
heden energie die nodig zijn voor bijvoorbeeld
AM – nu nog in de beginfase – zal in de
het printen met metaal moeten worden
toekomst naar allerlei nieuwe toepassingen
meegerekend. Circulair bekeken, is de ontwik-
en bedrijfsmodellen leiden, zeggen de
keling om voor 3D-printen materiaal uit het
onderzoekers. Zo voorzien ze een vorm van
lokale gebied te gebruiken veelbelovend.
dienstverlening waarin producenten een
Westerweel: “Het leger gebruikt momenteel
CAD-tekening verkopen die slechts één keer
al de eigen plastic PET-flessen als basismate-
kan worden gebruikt voor een 3D-printsessie;
riaal voor het printen van plastic. Zo worden
een businessmodel dus waarin de produ-
militaire missies ineens een stuk circulairder.
centen kunnen blijven verdienen aan hun
Hoe minder grondstoffen of onderdelen
oorspronkelijke ontwerp. Ook vond in het
moeten worden ingevlogen, hoe duurzamer
kader van het onderzoek contact plaats met
natuurlijk.”
Fieldmade. Deze Noorse startup heeft een mobiele container met printers en deskundig
Het boekje met de eindresultaten van SINTAS
personeel ontwikkeld die tijdelijk kan
en interviews met de onderzoekers en partners
worden geplaatst op afgelegen plekken.. Zo'n
uit het veld is te downloaden via https://www.
mobiel systeem kan ook goed dienst doen bij
dinalog.nl/wp-content/uploads/2019/06/
bijvoorbeeld windparken op zee. Maar AM
SINTAS.pdf
kan natuurlijk ook dichterbij huis worden toegepast.
Ymkje de Boer
Over SINTAS SINTAS (Sustainability Impact of New Technology on Aftersales Service supply chains) is uitgevoerd door onderzoekers van de Universiteit Twente en de Technische Universiteit Eindhoven, in samenwerking met het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratium NLR, de Nederlandse Landmacht, Additive Industries, Fokker Services en Thales Netherlands. SINTAS maakte deel uit van het onderzoeksprogramma Duurzame Logistiek, een initiatief van het Ministerie van IenW en NWO, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek in het kader van de Topsector Logistiek.
Tijdschrift Milieu, september 2019
35
Stappenplan tegen geluidhinder Geluid en mensen. Een combinatie die zich in een wankel evenwicht bevindt. We maken geluid om er plezier van te hebben. En tegelijkertijd ervaren anderen overlast in de zin van ergernis en slapeloosheid, maar ook in de zin van een afnemende gezondheid. Een last die met de jaren ook niet af lijkt te nemen. De provincie Zuid-Holland staat nu op om het tij te keren.
bijvoorbeeld de ‘dove gevels’ en konden we weer bouwen.
Geluidbelastingskaarten De Europese Richtlijn Omgevingslawaai biedt periodiek inzicht in de omvang van geluidhinder van weg- en railverkeer, industrie en luchtvaart. Elke vijf jaar komen de geluidbelastingskaarten beschikbaar en kan iedereen zien waar de hoogste geluidbelastingen zijn en hoe de situatie zich ontwikkeld.
De afgelopen jaren leek het bouwen van
is echt serieus gekeken naar landschap-
Met de richtlijn is het ook opstellen van
huizen belangrijker dan het welzijn van de
pelijke of stedenbouwkundige bezwaren
actieplannen verplicht geworden. Het actie-
toekomstige bewoners. Hoe vaak is er niet
om geluidmaatregelen te treffen die effect
plan bevat in de eerste plaats een overzicht
gegrepen naar het middel om een hogere
sorteren? De creativiteit kwam om de hoek
van de geluidsbelastingkaarten, het aantal
waarde te verlenen en dus meer geluid toe
kijken toen de hogere waarden niet meer
(ernstig) gehinderden en slaapverstoorden.
te staan dan eigenlijk gewenst? Hoe vaak
hoog genoeg waren. Toen bedachten we In de tweede plaats gaat het in op het te voeren geluidbeleid: hoe gaat de geluidbelasting in de komende jaren beperkt worden? Een belangrijk onderdeel van dat beleid is het vaststellen van een plandrempel. Deze drempel mag zelf gekozen worden en is bepalend voor de omvang van geluidknelpunten die aangepakt gaan worden. Veel overheden kiezen voor een plandrempel rond de 65 dB Lden. De motivatie voor die keuze is dat daarmee de mensen geholpen worden die de meeste hinder ondervinden.
Aanpak Zuid-Holland De provincie Zuid-Holland heeft een andere keuze gemaakt. Zij heeft gekozen voor een Jeroen Kamer is geluidadviseur bij dBvision en heeft onder meer het Actieplan Geluid voor de provincie Zuid-Holland opgesteld.
36
Tijdschrift Milieu, september 2019
plandrempel van 55 dB Lden. De reden om daarvoor te kiezen is dat de provincie graag de meeste mensen wil helpen aan een beter leefklimaat. Er is daarvoor een afgewogen methodiek ontwikkeld die aangeeft op
welke locaties de meeste mensen worden geholpen met een zo klein mogelijke investering. Actieplannen zijn in de regel gebaseerd op berekend geluid op basis van een gemiddelde geluidsbelasting. Deze berekende geluidbelasting is niet altijd representatief voor de ervaren geluidhinder. Voorbeelden zijn geluiden die zich beperken tot de (vroege) spits of geluid bij de voegovergang van een brug: in beide gevallen komen de storende geluiden minder zichtbaar terug in een gemiddelde geluidsbelasting.
Vier stappen Het is de ambitie van de provincie ZuidHolland om daarom niet alleen te inves-
Stap 3
teren in terugbrengen van berekende
De derde stap is het samen met alle betrok-
geluidbelastingen voor grote groepen
kenen zoeken naar oplossingen. Oplossingen
bewoners, maar ook bij de ervaren hinder de
die traditioneel van aard kunnen zijn zoals
helpende hand te bieden. Ofwel: switchen
het toepassen van stil asfalt, maar ook van
van normdenken naar het oplossen van een
een hele andere aard. Zo is er al een geluid-
maatschappelijk probleem. Daarbij maakt ze
klacht opgelost door het bermbeheer minder
gebruik van een vast stappenplan.
stringent uit te voeren.
Stap 1
Stap 4
De eerste stap is het zo specifiek mogelijk
Als laatste stap wordt de klacht gepriori-
duiden van de ervaren hinder. Daarvoor
teerd ten opzichte van andere knelpunten
wordt altijd het gesprek aangegaan met de
en wordt de financiering afgestemd. Het
partij die geluidhinder ervaart. Idealiter
uitgangspunt daarbij is dat de Provincie
ontstaat er een kwantificeerbaar beeld
Zuid-Holland 50% van de kosten wil finan-
van de geluidsklacht: hoe vaak treedt het
cieren. Afhankelijk van de inschatting van
probleem op, hoeveel personen raakt het en
de verantwoordelijkheidsverdeling kan
in welke mate veroorzaakt het hinder? In
dat percentage gemotiveerd naar boven of
sommige gevallen vraagt beantwoording
beneden worden bijgesteld.
van deze (of andere) vragen om nader onderzoek waar de provincie aan bijdraagt.
Ervaring opdoen Met het serieus oppakken van daadwer-
Congres Geluid Trillingen en Luchtkwaliteit Op 5 en 6 november wordt in de Expo Hoevelaken alweer de 23e editie van het congres Geluid Trillingen en Luchtkwaliteit gehouden. Tevens worden er dan weer de Awards voor de Leefomgeving uitgereikt, voor een product, een overheid en een bedrijf dat verschillende soorten milieuproblemen integraal goed aanpakt. Voorzitter van de jury is Jacqueline Cramer, oud milieuminister en hoogleraar duurzaam ondernemen. U kunt voor de award ideeÍn insturen tot 30 september. De thema’s van de lezingen en discussiefora op het congres handelen onder meer over nieuwe wetgeving, jurisprudentie, innovaties, de energietransitie, rekenen/meten/hinder en communicatie met burgers. Uiteraard is er ook ruimte om van gedachten te wisselen over de nieuwe aanpak van de provincie Zuid-Holland. Op een vakbeurs presenteren bedrijven innovatieve producten. Meer weten? Kijk op www.gtlcongresbeurs.nl
Stap 2
kelijk ervaren geluidhinder en het mede
De tweede stap is het vaststellen van de
zoeken naar alternatieve oplossingen
verantwoordelijkheid van de provincie. Er
slaat de provincie een onbekende weg
zijn verschillende redenen denkbaar waarom
in. Waarschuwingen voor een aantrek-
de provincie de verantwoordelijkheid wil
kende werking op het aantal klachten zijn
nemen voor het oplossen van een geluids-
gehoord, maar ook terzijde gelegd. Eerst
timaliseerd kon worden. De besparing die
klacht. Zo kan het zijn dat het wegbeheer
gaat er ervaring opgedaan worden met de
daarmee gerealiseerd werd, gaf de provincie
leidt tot geluidklachten of dat verkeerde
nieuwe aanpak. Ervaring die later ook kan
de gelegenheid om met de gemeente mee
aannames bij projecten zijn gedaan. Ook kan
resulteren in aanpassingen die mogelijk ook
te investeren in een wettelijk niet-verplicht
de provincie vanuit haar generieke rol om de
verder gaan. Bij de gemeente Waddinxveen
geluidscherm langs de snelweg. Hierdoor
maatschappelijke opgave van geluidhinder
heeft zich al een mooie gelegenheid voorge-
werd de totale geluidbelasting lager.
op te willen lossen een deel van de verant-
daan. Voor een nieuwbouwwijk werd een
woordelijkheid op zich nemen.
provinciaal scherm ontworpen dat geop-
Jeroen Kamer
Tijdschrift Milieu, september 2019
37
Tom Bosschaert over Utrecht Community:
“Duurzaam in hart en nieren” Sinds kort maakt de V VM deel uit van de Utrecht Community (UCo), de meest duurzame gemeenschap van de stad Utrecht. “UCo is een plek voor bedrijven en organisaties met duurzaamheid als drijfveer”, vertelt initiatiefnemer Tom Bosschaert. “Zij werken allemaal aan duurzame projecten. De V VM zit dus helemaal op de goede plek in ons nationale centrum voor duurzaam ondernemerschap.”
veelal kleine zelfstandige ondernemers die zich richten op sociaal maatschappelijke projecten. Nadeel was dat het gebouw zelf niet bepaald enige vorm van duurzaamheid uitstraalt. Aangezien we niet de eigenaar van het gebouw zijn, kunnen we daar weinig aan veranderen. Daarom hebben we de stap naar UCo gemaakt. Niet alleen is het gebouw zelf op en top duurzaam gerenoveerd, ook zijn er wat grotere bedrijven gevestigd, gemiddeld met vijf tot vijfentwintig werknemers.” UCo is gevestigd in een monumentale NS-loods en beschikt over maar liefst 1800
Utrecht Community brengt 150 vooruit-
m2 werk-, overleg- en demonstratieruimte.
strevende duurzame MKB'ers en onderne-
Idee achter het initiatief is dat duurzaam-
mers samen in een inspirerend, duurzaam
heid vooral tot een versnelling komt door
pand in het centrum van Utrecht. Motor
samenwerking tussen bedrijven die zich op
achter de ontwikkeling van UCo is Except
dit terrein bewegen.
Integrated Sustainability. “We richten ons
“Alle partijen die je nodig hebt voor People,
op het ontwikkelen van strategieën voor
Planet, Profit zitten erin. Naast werkplekken
veerkrachtige oplossingen voor steden,
biedt UCo hen ook inhoudelijke program-
bedrijven, industrie en overheid”, vertelt
ma's aan. Ook gaan we actief op zoek
directeur Tom Bosschaert enthousiast.
naar partijen waarvan we denken dat de
“Vanuit die invalshoek ontstond bij mij het
community er baat bij heeft. Als een nieuw
idee om hier met een concreet eigen initia-
bedrijf zich aanmeldt, hebben alle partijen
tief invulling aan te geven.”
ook het recht om hier ja of nee tegen te zeggen. Het zijn ook geen starters en kunnen
Foto’s : Except
Werkgemeenschap
dus al direct een vuist maken.”
De weg naar UCo is lang geweest, schetst
Tom Bosschaert: “Men mag zich alleen bij ons aansluiten als duurzaamheid de kern van de organisatie is”
38
Tijdschrift Milieu, september 2019
hij: rond 2005 stonden de eerste plannen
Meerwaarde
op papier. “Drie jaar later maakten we
De voordelen voor de huurders zijn duide-
een eerste concrete stap met de opening
lijk: meer ruimte voor minder geld en
van het Rotterdam Collective, kortweg
alles is duurzaam. Maar de pluswaarde
RoCo. Dit is een werkgemeenschap van
van de community zit volgens Bosschaert
‘In Utrecht Communit y zit ten alle par tijen die je nodig hebt voor People, Planet, Profit’
vooral in het feit dat er voortdurend allerlei
weer grotendeels in de
fundamentele samenwerkingsverbanden
originele staat gebracht
ontstaan. “Sowieso is er onderling veel
door alle tussenwanden
contact. De hele inrichting is daar op
die niet origineel waren er
gericht, omdat er geen muren staan en geen
allemaal uit te slopen. Het
individuele deuren. Het is een grote plek
dak hebben we in originele
en iedereen deelt alles. Door die mix op
staat teruggebracht door alle
het gebied van duurzaamheid ontstaat er
ramen van de rechtopstaande
als vanzelf kruisbestuiving.” Dankzij deze
kanten weer open te maken. Vervolgens
binnen de maatschappij. Naast de eigen
opzet weten UCo-bedrijven regelmatig een
is daar driedubbelglas in gemonteerd met
bedrijfsvoering moeten de centra als een
duurzaam initiatief verder te brengen. Ook
automatische ramen die open en dicht
echte ontwikkelaar werken aan duurzaam-
zijn ze in staat om onderwerpen te agen-
kunnen. Het hele gebouw beschikt ook over
heidverbeteringen in een hele regio. Die
deren, bijvoorbeeld bij de gemeente en de
vloerverwarming en een speciaal ventila-
verantwoordelijkheid trekken wij naar
provincie.”
tiesysteem met onder meer een koelsysteem
onszelf toe. Een logische volgende stap is
wat werkt zoals het zweten van een huid.
dat er ook steeds meer kruisbestuiving gaat
Inspiratiesessies
Het is de eerste keer dat zo'n soort systeem
plaatsvinden tussen die centra. Dat is voor
Daar komt bij dat UCo zelf binnen en buiten
in Nederland is toegepast.” Circulaire prin-
de langere termijn de ambitie waar we op
het gebouw activiteiten organiseert. “Wij
cipes zijn tijdens de verbouwing eveneens
inzetten.”
hebben een heel programma opgezet, waar-
volop toegepast. “Hier zijn we heel ver in
onder inspiratiesessies. Deze worden georga-
gegaan. Zo is zelfs een deel van het inte-
Doe mee!
niseerd door telkens weer andere bedrijven
rieur gemaakt uit de oude gesloopte delen.”
Wat nog aandacht verdient, is bekendheid
binnen UCo. We verzorgen ook trainings-
Bijzondere aandacht kreeg het gezondheids-
geven aan het geheel. “We hebben ons tot
opleidingen en ontwikkelen oplossingsge-
aspect. “Bij de verbouwing zijn bijvoorbeeld
dusver met name gericht op het waarmaken
richte projecten, waarbij we steeds kunnen
geen materialen met gifstoffen gebruikt
van de primaire beloftes, namelijk de
terugvallen op de rijkdom en diversiteit van
en de binnenruimte staat vol met speciale
duurzame inrichting van het gebouw en het
onze huurders. In die zin is de komst van de
planten die een zuiverende werking hebben.
opzetten van de community met alles wat
VVM een zeer welkome loot aan onze stam.”
Uiteindelijk hebben we hier een waanzinnig
daarbij hoort op het gebied van faciliteiten
plekken in Nederland. “Wij gaan onderzoeken welke andere gemeentes of provincies vinden dat zo'n centrum waardevol is. Stuk voor stuk moeten deze verzamelruimtes echt
een aanjagende functie hebben
duurzaam gebouw van gemaakt door
en verzorging. De komende tijd gaan we de
De gekozen locatie, een voormalige over-
ons eigen ontwerptalent van Except in te
aandacht verleggen naar de communicatie
kapte treinremise, mag met recht bijzonder
schakelen.”
naar buiten, met als boodschap: Dit is hier, het is fantastisch en doe met ons mee!”
worden genoemd. “Hier kwamen locomotieven vanuit heel Europa voor onderhoud.
Aanjaagfunctie
Het is één grote ruimte met zo'n typisch
Als het aan Bosschaert ligt, blijft het niet
Meer informatie over UCo staat op
gehoekt fabrieksdak en grote klapdeuren
bij dit ene initiatief. “Eén van de dingen
www.utrechtco.nl.
waar de locomotieven vroeger naar binnen
die wij beogen met UCo, is dat wij blijven
werden gereden. Wij hebben die ruimte
doorgaan met het creëren van dit soort
Jan de Graaf
Tijdschrift Milieu, september 2019
39
1
Tien tips voor slimme sturing Een nieuwe generatie problemen vraagt om slimme sturing. Hierbij is een hoofdrol weggelegd voor een nieuwe generatie doorzetters. Tijdens de Nationale Milieudag 2019 stak Caroline van Leenders hen de helpende hand toe met een set van tien praktische tips.
De tips zijn bedoeld voor mensen die bezig
kennisinstituten en maatschappelijke organi-
zijn met veranderingsprocessen. Mensen die
saties. Zij moeten niet alleen in staat zijn tot
een visie hebben en met hun voeten op de
grensoverschrijdende samenwerking, maar
grond staan, omdat ze duurzaamheid verder
ook tot het vinden en versterken van synergie
willen helpen. Mensen bij bedrijven, overheid,
en energie uit de praktijk.
40
Tijdschrift Milieu, september 2019
THEMA
Transities
De Tips Tip 1: Leef in parallelle werelden
niet gezien. Is dat erg? Als het heel goed werkt? Verkneukel je
Maatschappelijke veranderingsprocessen vinden plaats op vele
van binnen. Noteer het in je dagboek als een succes. Daar staat
niveaus, op verschillende plaatsen, in verschillende domeinen
het ook heel goed.
en sectoren, in real life en op internet, in hoofden en in harten. Slimme sturing is leven in deze parallelle werelden. Om maat-
Tip 6: Gebruik die procedures
schappelijke veranderingen te ondersteunen moet je op deze
Iedereen klaagt over de bureaucratie. Vooral bij de overheid,
verschillende niveaus werken. Parallel denken en doen. Dat is
maar ook bij grote bedrijven en bij internationale NGO’s. Wees
leren. Letterlijk. Dat als je met bedrijven om de tafel zit om te
scherp als het gaat om procedures. Grijp je kans om je punten in
leren, je niet alleen moet praten. Dat je ook bezig moet zijn met
te brengen. En doe dat niet één keer. Breng wel steeds het zelfde
een echt project. Zodat je ervaringen kunt delen.
verhaal in. Anders raken ze in de war.
Tip 2: Start ondergronds
Tip 7: Haak aan
Klein starten; het lijkt tegen-intuïtief om klein te beginnen. Zorg
Je bent betrokken geraakt bij het ondersteunen van parallelle
dat je een gevarieerd gezelschap aan tafel hebt en een goede
processen met veel actoren. Dus moet je gebruiken wat er is. Je
sfeer opbouwt. Met mensen van bedrijven, maatschappelijke
kunt niet alles alleen realiseren. Je hebt tenslotte massa nodig.
organisaties, kennisinstituten en de overheid. Of met mensen
Een makkelijke manier is aanhaken. Aanhaken bij beweging die
van verschillende soorten bedrijven. Het gaat om de individuen,
de zelfde kant op gaat. Dat kunnen trends zijn of organisaties of
niet om mensen als representant van een bedrijf of organisatie.
mensen. Maar de kans is groot dat de dynamiek nog te pril is. Dat
Schep vertrouwen en boek de eerste resultaten.
hij dood bloedt. Verankering is het borgen van op gang gebrachte
10
dynamiek. De beweging ergens onder brengen. Dan moet er wel
Tip 3: Blik op de toekomst, voeten op de grond
een ergens zijn.
Kiezen voor duurzaamheid vraagt om systeeminnovaties.
Die hebben tijd nodig. Het gaat tenslotte om de vernieuwing
Tip 8: Draai ’t om
van bestaande producten, processen, gebieden of structuren.
Omdraaien is een tip die Caroline vaak gebruikt. Zij houdt niet
Scan de belangrijkste scenario’s en studies. Maar waar leg je
van ‘dat kan niet / is zo / moet zo’. Omdraaien vraagt om moed
de tijdshorizon? Dat is afhankelijk van de innovatie. Is het een
en doorzettingsvermogen. Mensen zitten vaak gevangen in hun
omvangrijk en langdurig proces, zoals het verduurzamen van de
eigen denkbeelden. Anders kijken kost ze moeite. Daarom moet
energievoorziening, dan leg je de horizon ver weg. Verandering
je ingrijpen langs de lijn der geleidelijkheid. Verandering leidt
begint in het heden. Dat geldt ook voor systeeminnovaties. Dus
tot verstoring. Hoe heftiger de ingreep hoe heftiger de reactie zal
moet je het denken op lange termijn omzetten in het doen op
zijn
korte termijn.
Tip 9: De tangconstructie
Tip 4: Breng samen en verbind
De ervaring leert dat er in grote organisaties altijd wel interne
Duurzame ontwikkeling vraagt om de samenwerking van vele
vernieuwers op de werkvloer zijn. En dat er vaak steun is van het
partijen. Door het samenbrengen van verschillende werelden
topmanagement. Maar dat het middenmanagement cynisch of
worden nieuwe oplossingen zichtbaar. Zoek partijen die de
afstandelijkheid is. Wel betrokkenheid van de ene laag van de
belangen van mensen, het milieu en de economie op een even-
hiërarchie, niet van de volgende en van de derde weer wel. Dit
wichtige manier kunnen behartigen. Samenbrengen kan genoeg
wordt ook wel ‘zebracommitment’ genoemd.
zijn. Maar vaak moet je ze een handje helpen om partijen vervolgens zelfstandig samen verder te laten gaan. Overigens ook met
Tip 10: Geef ’t tijd
samenwerken. Hierdoor wordt er gericht geleerd en ontstaat er
Natuurlijk wil je snel. Logisch, want het gaat niet goed met de
een andere manier van handelen. Zodat er wordt geïnnoveerd
wereld. Gletsjers smelten en soorten sterven uit. Het zet een enorme druk op iedereen om nu te handelen. Maar niet alles kan
Tip 5: Laat ideeën gaan
snel. Je hebt gedaan wat je kunt. En dan gaan de dingen niet zo
Graag willen we de credits krijgen voor wat we doen. Of
snel als je wilt. Laat het dan gisten. Richt je energie op dingen die
verdienen aan onze ideeën. Om ideeën aan de haal te laten gaan,
wel lopen. Die wel aandacht willen. Realiseer je dat duwen niet
moet je kunnen loslaten. Het gaat niet om de eer, maar om het
helpt.
resultaat. Niet om het ego, maar om het (goede) doel. Soms komt het niet terug. Dan pronken anderen met de veren. En word jij
Renske Ybema
Transities
THEMA
Tijdschrift Milieu, september 2019
41
INSIDE
EUROPA
Stikstofchaos, met dank aan de EU! De Raad van State, de hoogste Nederlandse bestuursrechter, heeft bepaald dat Nederland onwetmatig stikstofbeleid voert en onvoldoende doet om aantasting van de natuur tegen te gaan. Gevolg is dat allerlei projecten stil komen te liggen. ‘Nederland gaat op slot’, hoorde je meteen. Onzin. Er zijn tal van mogelijkheden om de stikstofuitstoot terug te dringen. De uitspraak is een overwinning voor natuur, dierenwelzijn, volksgezondheid, klimaat en... Europese wetgeving. Te veel stikstof in de grond is een probleem. Het zorgt ervoor dat gebieden worden overwoekerd door enkele soorten planten. Wat vervolgen weer gevolgen heeft voor insecten, vogels, enzovoorts; de volledige ecologische piramide. De overmaat aan stikstof is een van de redenen dat we wereldwijd in een biodiversiteitscrisis zitten. Een uitspraak van een Nederlandse rechter lijkt op het eerste gezicht een puur Nederlandse kwestie. Het oordeel van de Raad van State is echter volledig gebaseerd op Europese natuurbeschermingsafspraken. De Europese Habitatrichtlijn stelt regels omtrent het in stand houden van natuurlijke leefgebieden en wilde flora en fauna binnen de Europese Unie. Deze richtlijn verplicht EU-landen onder andere om beschermingszones aan te leggen, zogeheten Natura 2000-gebieden. In deze gebieden mag de kwaliteit van de natuur niet aangetast worden. Maar dat gebeurt in Nederland wel, op grote schaal zelfs, doordat er te veel stikstof in de gebieden terecht komt. Onder meer door de uitstoot van onze veestapel en transportsector. ‘Waar bemoeit de EU zich mee?’, hoor ik weleens. Ten eerste, het verlies aan biodiversiteit en de oorzaken daarvan zijn
42
Tijdschrift Milieu, september 2019
grensoverschrijdend. Stikstofdepositie houdt zich niet aan landsgrenzen. Ten tweede, als de EU geen minimumeisen zou vastleggen rondom de bescherming van biodiversiteit, dan riskeren we een race naar de bodem: landen die natuur aan de laars lappen voor economisch gewin, zetten andere landen onder economische druk om hetzelfde te doen. Zo holt de biodiversiteit nog sneller achteruit. Het is van groot belang dat Nederland de EU-wetgeving netjes na gaat leven en per direct maatregelen neemt die voor een drastische daling in de uitstoot van stikstof zorgen. Dat lijkt helaas niet hetgeen te zijn waar V VD-minister Van Nieuwenhuizen aan denkt. Een leger juristen op de uitspraak zetten, was het eerste wat de minister deed. In de Tweede Kamer had Van Nieuwenhuizen het letterlijk over “een list verzinnen”. Ik vraag me op zulke momenten altijd af hoe de V VD zou reageren wanneer bijvoorbeeld een Griekse minister zou opperen een ‘list’ te willen verzinnen om onder de extreem strikte Europese afspraken over de schuldenlast en begrotingsregels uit te komen. Nederland moet ver wegblijven van juridisch achterdeurtjes en boekhoudkundige trucs. De oplossing voor het Nederlandse stikstofprobleem is simpel. Maximumsnelheden omlaag. Een shift van auto naar openbaar vervoer. Minder vee. Meer vee in de weide (dan komt minder stikstof vrij). En... geen Lelystad Airport. Allemaal maatregelen die we toch al moeten nemen om klimaatverandering tegen te gaan. Dankzij Europese natuurwetgeving is er een extra argument bijgekomen om ze héél rap door te voeren. Bas Eickhout
In de rubriek ‘Jong Talent’ vertelt Boudewijn Zweekhorst (23) dit keer over zijn zorgen, hoop en ambities. “Eén van mijn toekomstdromen is dat de Quote 500 niet meer ingaat op vergaarde welvaart, maar op de hoeveelheid vermeden CO 2 .”
Wat vind je een zorgelijke ontwikkeling? “De overvloed aan onmiddellijke voldoening. Met een druk op de knop kun je tegenwoordig ontzettend veel doen. Je kunt heel de dag op de bank filmpjes kijken en spelletjes spelen. Je hoeft geen moeite meer te doen om plezier te hebben. Deze constante serotonine dump maakt je afhankelijk. En als je vervolgens even niet bevredigd wordt, pak je je mobiel weer op. Hierdoor gaan steeds minder mensen achter de dingen aan die ze echt gelukkig maken. Want dit kost tijd, energie en heeft veel kuilen in de weg. Ik denk dat dit voornamelijk bij jongeren, ook mijzelf, een probleem is.”
Wat vind je een kansrijke ontwikkeling? “De implementatie van duurzaamheid binnen het bedrijfsleven. Steeds meer bedrijven komen tot de logische redenering dat ook zij deel uitmaken van een keten die wordt uitgeput. Dit is goed, want dan zien ze in dat er individueel en gezamenlijk ondernomen moet worden om in bedrijf te blijven.”
Is milieu ook iets voor thuis?
creëren waarin verspilling niet mogelijk is, bijvoorbeeld door de achterliggende infrastructuur duurzaam te maken.”
Waarom ben je lid van de V VM? “Ik heb het doel video’s te maken over duurzame ontwikkelingen en ondernemingen. De V V M biedt een goeie bron van evenementen waar ik dit kan oefenen en ontwikkelen. De Nationale Milieudag is bijvoorbeeld zo’n evenement waar ik een video van heb gemaakt om te oefenen.”
Wat is je toekomstdroom? “Dat de maatschappij meer belang hecht aan duurzaamheid dan aan welvaart. Niet meer ‘Bro, check mijn Gucci riem’, maar: ‘Bro, check mijn Patagonia riem’. Dat de Quote 500 niet ingaat op vergaarde welvaart, maar op vermeden CO 2 . Dat mensen die zich inzetten voor een goed milieu en klimaat een eervol plekje krijgen naast soldaten, politieagenten en mensen in de zorg. Omdat ze zich allemaal inzetten voor de gezondheid en leefbaarheid van ons land en de wereld.”
Boudewijn Zweekhorst heeft de studie Milieukunde aan Has Hogeschool Den Bosch afgerond. Sinds eind 2018 is hij werkzaam als consultant bij Bilfinger Tebodin. Daarnaast is Boudewijn bezig met het maken van video’s.
“Dit vind ik een lastige. Het is volgens mij niet realistisch om iedereen voortdurend rekening te laten houden met het milieu. Daarom vind ik dat we een systeem moeten
Tijdschrift Milieu, september 2019
43
Yvonne Vendrig-de Punder is arts Maatschappij en Gezondheid bij GGD Rotterdam-Rijnmond (ymr.vendrigdepunder@rotterdam.nl). Medeauteurs zijn: Guusje Eggen, Peter van den Hazel, Jennie Odink, Imke van Moorselaar en Gerard Hoek.
Kwaliteitsgroen voor een betere gezondheid Schoon, mooi en goed onderhouden zijn voor bewoners de kernwoorden voor de vergroening van hun wijk. Voldoet het groen hier niet aan, dan zullen de wijkparkjes en plantsoenen geen lokale gezondheidswinst opleveren, omdat bewoners er geen gebruik van maken. In het onderzoek ‘Groen in de wijk’1 zijn de
in Arnhem, Amsterdam en Rotterdam zijn
bewoners van verschillende type wijken
wensen van bewoners vergeleken met wat
bewoners met vragenlijsten en in focus-
bleken kleiner dan verschillen tussen bewo-
professionals belangrijk vinden bij de inrich-
groep-interviews bevraagd over het groen
ners en professionals.
ting van het openbaar groen. Het onder-
in hun wijk. De focus lag op hoe het groen
zoek is uitgevoerd door de Academische
er volgens hen uit zou moeten zien en waar
Schoon en veilig
Werkplaats Medische Milieukunde,
ze het groen voor willen gebruiken. Een
“In onze wijk zijn een heleboel mensen die
een samenwerkingsverband tussen de
gevarieerde groep professionals, bestaande
dol zijn op hondjes, maar niet ver kunnen
Universiteit Utrecht (IRAS) en de afdelingen
uit onder andere ontwerpers, beheerders en
lopen. Het grasveld vervuilt daardoor heel
Medische Milieukunde van de 25 GGD’en
gezondheidsprofessionals, heeft dezelfde
snel en mensen ruimen het niet op,” vertelt
in Nederland, In zes verschillende wijken
vragenlijst ingevuld. De verschillen tussen
een van de wijkbewoners uit het Arnhemse
44
Tijdschrift Milieu, september 2019
het Rotterdamse Zuidwijk: “Ik zou wel een
perkje dragen al positief bij aan de leefbaar-
mooie heg willen om het grasveld, zodat de
heid van de wijk. Die kleine groene plekken
kinderen niet zomaar de straat op kunnen
geven de wijk ook karakter en herkenbaar-
lopen.”
heid. Het liefst ziet men iets waaraan de seizoenen zijn af te lezen, zoals bloesem-
Ontstressen
bomen of plantenbakken aan lantarenpalen
Luieren in de zon, zittend op een bankje
met een diversiteit aan geuren en kleuren.
kijken naar de bomen of luisteren naar
De kwaliteit is hierbij belangrijker dan de
de vogels. Dát is wat mensen volgens het
kwantiteit. Men wil graag dat het er mooi
onderzoek het liefst doen in het groen. De
uitziet. Natuurlijk is een groot, groen park
nadruk ligt dus op activiteiten met een
in de buurt ook een wens van veel mensen.
grote ontspanningscomponent. Dit is in
Maar dit hoeft niet heel dichtbij te zijn, men
contrast met de visie van met name de
wil daar best een kwartiertje voor lopen.
gezondheidsprofessionals, die
Gezamenlijk beheer
groen zien als stimulans voor mensen om meer te gaan bewegen. Op een ander punt zitten professionals en bewoners wel op één lijn.
‘Maar liefst 40% van de bewoners wil best meehelpen aan het onderhoud’
De groene plekken zijn ook
Opvallend is dat maar liefst 40% van de ondervraagde bewoners aangaf dat zij best jaarlijks of zelfs maandelijks willen helpen aan het onderhoud van openbaar groen, mits
een gelegenheid om buurt-
dat ten minste kwalitatief beter groen oplevert. Met name
genoten te ontmoeten, met name in de minder welgestelde wijken. Het gaat
mooiere planten en meer diversiteit zijn
Spoorhoek. Ergernis over hondenpoep en
om geplande, maar juist ook om ongeplande
beweegredenen voor burgers om mee te
zwerfafval zijn ook in de andere wijken de
ontmoetingen. Elke wijk zou een plek
doen aan gezamenlijk beheer. Logistieke
belangrijkste reden waarom mensen niet
moeten hebben die hiertoe uitnodigt.
problemen zoals de beschikbaarheid van tuingereedschap en afvoer van het groen-
genieten van het groen in hun wijk. Ze laten er hun kinderen niet spelen en zullen er
Hoewel de nadruk ligt op ontspannen, is een
afval kan de gemeente ondervangen door
zelf ook niet gaan zitten. Met name in de
deel van de bewoners wel degelijk geneigd
goede coördinatie en communicatie. En
minder welgestelde wijken is dit een groot
om meer te bewegen in een groenere leef-
met koffie en koekjes kan het gezamenlijke
probleem. En dat is jammer, want juist in
omgeving. Hardlopen is voor de meesten
onderhoud een sociale activiteit worden.
deze wijken is veel gezondheidswinst te
een brug te ver, maar mensen maken
boeken met de aanleg van meer aantrek-
wel sneller een ommetje via een mooie
Een andere belangrijke reden voor gedeeld
kelijk groen. Professionals geven echter
route in een groene en schone wijk. De
ontwerp en beheer is dat het bewoners
prioriteit aan groot groen en groen dichtbij
Arnhemmers uit het onderzoek hebben het
trots maakt op het groen en op hun wijk.
de woningen. Als echter niet aan de voor-
over een rondje ‘broeklopen’, in Amsterdam
Dit geldt volgens een aantal bewoners zeker
waarden van schoon en opgeruimd wordt
noemen bewoners de ‘parkenroute’ en ook
als meer samenwerking wordt gezocht met
voldaan, brengen de bewoners hun tijd
de Rotterdammers willen graag een groen
scholen, zodat kinderen een handje kunnen
liever ergens anders door.
lint door de wijk. Naast de beweging is er
meehelpen bij het onderhoud. Een inwoner
nog een reden voor het wandelvriendelijker
van Tussendijken in Rotterdam voegt
Veiligheid is met name in de wijken met
maken van de wijk: de aanwezigheid van
hieraan toe: “Kinderen kunnen zo leren
veel laagopgeleiden en mensen met lage
wandelaars zorgt voor meer sociale controle.
over de natuur, dat je ervoor moet zorgen en water geven, zodat het steeds een beetje
inkomens het tweede belangrijke kenmerk van groen. Hier wordt lang niet altijd aan
Het kleine groen
voldaan volgens bewoners. Ongenode
Enkele plantenbakken op een pleintje, gevel-
gasten zoals zwervers en overlast gevende
tuintjes met klimplanten of een bloem-
groeit.” Yvonne Vendrig-de Punder
jongeren zorgen ervoor dat de omwonenden wegblijven uit een wijkparkje. Maar veiligheid gaat ook specifiek over spelende kinderen volgens een inwoner uit
Het onder zoek, zie www.gezondeleefomgeving.nl, is uitgevoerd door de Veiligheids- en gezondheidsregio Gelderland-Midden, GGD Amsterdam, GGD Rot terdam-Rijnmond en Institute for Risk Assessment Sciences (IR AS, Univer siteit Utrecht) en medegef inancierd door ZonMW.
Tijdschrift Milieu, september 2019
45
editie stilstaan bij de ontwikkelingen in de wetgeving. In het bijzonder bij het overgangsrecht en bij het vormgeven van de transitie in de periode tot 2029, het digitaal stelsel, participatie, cultuurverandering, inhoudelijke thema’s en de relatie van de Omgevingswet met
Rachel Carson prijs 2019!
belangrijke thema’s als energietransitie, klimaatadaptatie en de circulaire
Met de uitreiking van de jaarlijkse Rachel Carson prijs wil de VVM
economie. Na een plenaire aftrap wordt in deelsessies dieper inge-
grotere bekendheid geven aan het afstudeerwerk van studenten op
gaan op de verschillende onderwerpen in. Ga voor het volledige
gebied van milieu en duurzaamheid. De wedstrijd staat open voor
programma en aanmelden naar: www.dagvandeomgevingswet.
studenten aan Nederlandse universiteiten en hogescholen die zijn
nl
afgestudeerd op een onderwerp met een directe relatie tot milieu of duurzame ontwikkeling. Momenteel buigt de voorselectiecommissie zich over de inzen-
Jaarcongres Relevant: veilige transitie
dingen: 8 HBO scripties en 21 WO scripties! Op 22 november
Jaarcongres Relevant 2019, hét congres voor iedereen die werk-
presenteren de genomineerden hun scripties en maken we de
zaam is op gebied van Externe Veiligheid, vindt plaats op dinsdag
winnaar bekend, noteer deze datum vast in uw agenda!
19 november in Casa te Amsterdam. Dit jaar staat het jaarlijkse congres in het teken van actualiteit en transparantie: wat staat
VVM werkt samen met studieverenigingen
de veiligheidsprofessional te wachten de komende periode? En hoe werk je als overheid en bedrijfsleven samen aan een veilig Nederland?
Het afgelopen studiejaar heeft de VVM de contacten met studieverenigingen aangehaald en dat heeft effect! Bij acht van de twaalf
Prof. Dr. Ir. Marjolein van Asselt raadslid van de Onderzoeksraad
verenigingen waar we inmiddels mee samenwerken is minstens
voor Veiligheid, laat haar licht schijnen op de actualiteit. Over dit
één VVM-ambassadeur actief. De ambassadeur vormt de schakel
onderwerp wisselen vervolgens Mr. Judith Elsinghorst (inisterie
tussen de VVM en de vereniging. De bedoeling is dat in het nieuwe
van IenM), Dr. Ir. Nills Rosmuller (Instituut voor Fysieke Veiligheid)
studiejaar elke studievereniging die met ons samenwerkt een
en Jaap Oldenziel (Air Liquide Benelux Industry) van gedachten.
ambassadeur heeft. Ook dit jaar zullen we weer contact opnemen
Plenaire delen en deelsessies wisselen elkaar af. Door deze opzet
met duurzame studieverenigingen die we nog niet kennen om hen
is het congres dé plek om inspiratie op te doen, bij te praten en
uit te nodigen voor een gesprek over samenwerking.
samenwerkingspartners te ontmoeten. Het congres is een initiatief van Relevant, netwerk externe veiligheid, en VVM. Dit jaar organi-
Speciaal voor studieverenigingen zijn papieren- en digitale communicatiematerialen gemaakt waardoor studentleden zijn
seren we het congres in samenwerking met de VNCI.
geworven. Ook op onze website hebben studenten nu hun eigen
Opleiding Lucht
plek: www.vvm.info/student . Kijk op deze pagina voor een
De samenleving vraagt om goed opgeleide professionals en
overzicht van verenigingen waarmee we samenwerken, infor-
experts op het gebied van luchtverontreiniging, luchtkwaliteit
matie over de ambassadeurs en citaten van onze jonge leden over
en depositie. Tegelijkertijd is de breedte en complexiteit van dit
waarom het VVM-lidmaatschap de moeite waard is.
vakgebied groot. Daarom heeft het Platform Kwaliteit luchtmetingen (PKL) het initiatief genomen om een opleiding Lucht op
Dag van de Omgevingswet 2019
te zetten op post-HBO niveau. Deze opleiding geeft een stevige basis voor uw werkzaamheden. De opleiding wordt georganiseerd
De volgende editie van de Dag van de Omgevingswet is op 10
door VVM en PAO Techniek en Management en is gestart op 12
oktober in het Provinciehuis Utrecht, zie ook het interview met
september 2019. U kunt zich nog inschrijven voor losse modulen.
VNG-programmamanager Annemieke van Brunschot in dit
Meer informatie en inschrijven op vvm.info onder de knop
nummer. Net als tijdens eerdere edities zullen we ook tijdens deze
‘Cursussen en opleidingen’.
46
Tijdschrift Milieu, september 2019
colofon ISSN 1569-3449, Jaargang 25, 2019 nr. 4
Het Grote Klimaat Oplossingen Congres Op dinsdag 3 december vindt in het provinciehuis van Noord-Brabant de eerste editie plaats van het Grote Klimaat Oplossingen Congres. De naam geeft exact het doel weer: het congres moet actiepunten opleveren voor tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek, wellicht de grootste uitdaging waar we voor staan. Het congres vormt een concretisering van de oplossingen die het recent verschenen boek Drawdown aandraagt, het meest veelomvattende plan dat ooit is voorgesteld om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Doel van het congres is aantrekkelijke handelingsperspectieven voor ons land te ontwikkelen. Dit gebeurt zowel plenair als in deelsessies. De organisatie is in handen van MilieuCompleet, het gezamenlijke platform van VVM, Milieu Compact en MilieuMagazine. Het belooft een druk en interessant congres te worden en vol is vol!
Juridisch café: BENG, de nieuwe eisen voor energiezuinig bouwen Vanaf 1 juli 2020 moet nieuwbouw, zowel woningbouw als utiliteitsbouw, voldoen aan de eisen voor bijna energie neutrale gebouwen (BENG). De BENG-eisen gaan de bestaande EPC-normen vervangen. Zij stellen normen voor de maximale energiebehoefte van een woning en zowel het het maximale als minimale energiegebruik dat nodig is om hierin te voorzien. Op dinsdag 5 november 2019 organiseert de VVM-sectie Milieurecht en praktijk een juridisch café over BENG. Zoals gebruikelijk is er ook nu weer ruim de gelegenheid voor discussie en uitwisseling van ervaringen van de deelnemers.
ZZP-café Op 30 oktober vindt bij de VVM het eerste ZZP-café plaats. Uit een rondgang langs de leden bleek dat daar behoefte aan was. Een aantal leden heeft de handschoen opgepakt en het eerste ZZP-café is een feit.
Tijdschrift Milieu is een uitgave van de V VM en verschijnt achtmaal per jaar in een oplage van 1.750 exemplaren. V VM-lidmaatschap 2019 • Persoonlijk: € 125,-; buitenland: € 165,• Instellingen en bedrijven: € 700,• Studenten: € 40,• G epensioneerden, recent afgestudeerden, partners en uitkeringsgerechtigden: € 80,• Proeflidmaatschap (6 mnd) € 65,Meer informatie, zie: www.vvm.info Abonnementsprijs 2019 € 125,-; buitenland: € 165,- (excl. 6% BTW, incl.verzendkosten) Los nummer: € 15,- (incl. BTW) V VM-bureau Drs Rachel Heijne (directeur) Marie Thérèse van Heijningen Joost Heilbron Sara Jantzen Adriaan Klaasse Annemieke Vermeulen Gebouw Uco, 2e Daalsedijk 6a, 3551 EJ Utrecht Telefoon: 030-2322989 E-mail: bureau@vvm.info Website: www.vvm.info Hoofdredacteur Jan de Graaf, 06-21905843, graafcom@wxs.nl Drukproefcorrectie Rachel Heijne Ontwerp Made in Haarlem Opmaak Twin Media Druk Virtùmedia Advertentieverkoop Virtumedia, Albert van Kuijk, 030 - 6933822, avankuijk@virtumedia.nl Redactie Milieu Dossier Léon Janssen (vz, Schuttelaar & Partners), Emile Schols (RIVM) Maurits Groen (MGMC), Dries Hegger (Universiteit Utrecht), Sonja Kruitwagen (PBL), Marcel Rietberg (Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid), Paquita Perez Salgado (Open Universiteit) en Jan Wijmenga (Ministerie van IenW). Redactieraad prof. dr Rudy Rabbinge, voorzitter mr. Jan van den Broek, VNO-NCW prof. dr. Jacqueline Cramer, Utrecht Sustainability Institute ing. Vera Dalm, Milieu Centraal en voorzitter V VM Eduard Dame, Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Ronald Albers, TNO dr. Carel Dieperink, Universiteit Utrecht prof. dr. Carolien Kroeze, Wageningen Universiteit drs. Dries van Loenen, Ministerie van EZK ir. Jan Karel Mak, Deerns ir. Jan Paul van Soest, zelfstandig adviseur Foto voorpagina Michiel Wijnbergh Prijswijzigingen, zet- en drukfouten voorbehouden. Aan de informatie in Milieu kunnen geen rechten worden ontleend. Tijdschrift Milieu wordt op FSC-papier gedrukt.
Rachel Heijne, directeur VVM
Tijdschrift Milieu, september 2019
47
48
Tijdschrift Milieu, september 2019