Tijdschrift Milieu 04 2019

Milieu Dossier:

KlimaatNatte Dweilen Omgevingswet natuur, Aan de slag Van stokpaard- verandering met de slimme en waterverenigt ruimtedroge met positieve jes naar kwantiteit voeten kraan open en milieu gezondheid klimaatoplossingen

Circulaire economie versnellen doe je samen!

September 2019, nr. 4 November 2012, nr. 7

Water

THEMA

Klimaat

Tijdschrift Milieu, september 2019

1

Pappen en nathouden?

Twee rechtszaken. Twee keer mooi nieuws. De Klimaatzaak, aangespannen door Urgenda. De zaak rondom Stikstof (PAS) aangespannen door meerdere natuur en milieuorganisaties.

Beide gewonnen door voorstanders van bescherming van natuur en milieu.

Twee keer vlak achter elkaar is de overheid stevig op de vingers getikt. Het bestaande beleid voor natuur en milieu is volstrekt onvoldoende. We halen onze eigen klimaatdoelstellingen niet. En de aanpak voor stikstof was veel te veel geredeneerd vanuit het adagium: eerst bouwen en groeien en dan lossen we de problemen later wel op. Dat kan dus niet.

Wederom is stevig aangetoond dat we in Nederland wel goed zijn in doelstellingen en plannen maken. Maar uitvoeren en implementatie schiet tekort. Als je dan niet serieus monitort en niet serieus evalueert, blijft het pappen en nathouden.

En wat zien we als reactie? Gaat alles echt op de schop en pakken we door? Nee. De teneur is toch: vervelend die uitspraak rondom stikstof want nu mogen we niet meer bouwen. En we doen wel 80 miljoen extra aan financiering en dan mag de markt het klimaatprobleem oplossen.

Het lijkt er sterk op dat we in Nederland wel duurzaam willen zijn en wat aan het milieu willen doen, mits onze economische groei en manier van leven maar niet negatief wordt beïnvloed. We willen best de uitstoot verminderen, als we maar vol gas mogen blijven rijden. Die teneur zien we ook terug in de voorstellen in het klimaatakkoord. In grote mate technische innovaties die niks doen met ons gedrag en wens om te groeien. Eenvoudige maatregelen als ‘geen 130 km/u meer op de snelwegen, maar we rijden nu 100’ staan er niet in.

Alles wordt vermeden wat voor bepaalde doelgroepen met een

stevige economische achterban vervelend is. En wat doen we wel? Inzetten op technische innovaties. Maar dat heeft helemaal geen zin als we die niet koppelen aan duidelijke maatregelen. Niet alleen aan gedrag, maar ook aan sociale innovaties, verboden en nieuwe regels. Keuzes moeten we maken. Technische innovaties op zich zijn volstrekt onvoldoende. Als we daar op inzetten, krijgen we over een tijdje nieuwe rechtszaken. De kans is groot dat die dan opnieuw gewonnen worden, maar wat schieten we daar mee op?

Of anders gezegd: de transitie gaat pas echt op gang komen als het ook pijn doet. Ja vervelend, dan zijn we 5 minuten later als je maar 100 km/u mag. So what?

De discussie over oplossingen en richtingen vind ik in Nederland veel te mat. De regering komt weg met pappen en nathouden. En daarvoor moeten we niet alleen naar de overheid kijken, maar ook naar ons zelf. Want we doen zelf als milieuprofessionals ook aan mee aan het pappen en nathouden. Keuzes moeten we maken. En dat doet pijn. Maar liever wat pijn dan de spreekwoordelijke zachte heelmeester met de stinkende wonden.

Ik sluit graag af met een oproep: Laten we samen het gesprek over echte keuzes veel nadrukkelijker voeren. En laten we samen vanuit het maatschappelijke middenveld een aantal eenvoudige acties omarmen en realiseren. Een mooie gelegenheid om dit te doen, is de eerste editie van ons Grote Klimaat Oplossingen Congres op 3 december in het provinciehuis van Noord-Brabant!

Antoine Heideveld, voorzitter V VM

Tijdschrift Milieu, september 2019

3

THEMA

Thema:Klimaat

Weeralarmen in Nederland, verwoestende branden in het Braziliaanse Amazonewoud en in SiberiĂŤ, enorme hageloverlast in de omgeving van Madrid, een veel te warme Noordpool en nog veel meer klimaatperikelen beheersten de afgelopen maanden het nieuws. Vlak voor dit alles presenteerde het kabinet het langverwachte Klimaatakkoord dat wellicht navolging krijgt in Duitsland.

Alle reden om in dit nummer klimaat als thema te kiezen!

4

Tijdschrift Milieu, september 2019

3 | Column Antoine Heideveld

16 | Draagvlak voor wonen zonder aardgas

6 | Van stokpaardjes naar slimme oplossingen

Monique Bollen

De VVM-sectie Energie en Klimaat signaleert veel onderbelichte aspecten in het in

18 | Handvatten voor reguleren bodemenergiesystemen

juni gepubliceerde Klimaatakkoord.

Jelle van de Poel en Willem van der Werf

VVM-sectie Energie en Klimaat

8 | Waterstofbel doorgeprikt

21 | Column Leon Jansen

Waterstof wordt ten onrechte door velen beschouwd als dé brandstof van de toekomst.

Hans Noordsij en Wim Schermer

11 | Duurzaamheidsgedachten vanuit standplaats Afrika Ebel Smidt

22 | Annemieke van Brunschot: “Omgevingswet verenigt ruimtelijke ordening en milieu”

44 | Kwaliteitsgroen voor een betere gezondheid

Jos Dolstra

voor bewoners de kernwoorden voor de

Schoon, mooi en goed onderhouden zijn vergroening van hun wijk.

24 | Circulaire economie versnellen doe je samen!

Yvonne Vendrig-de Punder

Jacqueline Cramer

14 | Recent van de pers - Wel energietransitie, maar niet te snel

26 | Aan de slag met positieve gezondheid

- Poging om ‘wegkijkers’ te overtuigen

Een nieuwe aanpak bevordert zowel de

- Zelfhulpgids voor klimaathelden in de dop

omgeving. Deze sluit bovendien aan bij de

38 | Tom Bosschaert over Utrecht Community: “Duurzaam in hart en nieren”

nieuwe Omgevingswet.

Sinds kort maakt de VVM deel uit van de

Sjef Staps en Herman van Wietmarschen

Utrecht Community (UCo), de meest duur-

gezondheid als de kwaliteit van de leef-

zame gemeenschap van de stad Utrecht.

29 | Monitoring borgt kwaliteit leefomgeving

Jan de Graaf

Rick Last en Just Verhoeven

40 | 10 tips voor slimme sturing Renske Ybema

32 | Naar een groenere wereld Hans Opschoor

20 | Het Grote Klimaat Oplossingen Congres

42 | Column EU Bas Eickhout

Het congres op dinsdag 3 december in

34 | Reserve-onderdelen printen loont

43 | Jong Talent:

het provinciehuis van Noord-Brabant

Ymkje de Boer

Boudewijn Zweekhorst

de klimaatproblematiek, wellicht de

36 | Stappenplan tegen geluidhinder

46 | VVM Kort

grootste uitdaging waar we voor staan.

Jeroen Kamer

Rachel Heijne

steekt in op tastbare oplossingen voor

Tijdschrift Milieu, september 2019

5

Van stokpaardjes naar slimme oplossingen Onderweg naar het in juni gepubliceerde Klimaatakkoord is er al veel aandacht geweest voor het doorschuiven van de CO2 -heffing voor het bedrijfsleven, rekeningrijden en maatregelen bij de lucht- en scheepvaart. De V VM-sectie Energie en Klimaat signaleert nog meer onderbelichte aspecten. Bovendien doen veel opgenomen maatregelen het elektriciteitsverbruik juist toenemen en daarmee, zolang stroom nog steeds vooral met fossiele energie wordt opgewekt, de broeikasgasemissies.

6

De uitstoot van broeikasgassen kan langs

Daardoor worden belangrijke kansen voor

verwacht men te veel heil van groene

verschillende wegen worden beperkt. Omdat

het nemen van slimme én efficiënte maatre-

stroom, ‘van het gas af’ en elektrisch rijden.

het om een wereldwijde problematiek gaat,

gelen gemist. Grosso modo zet het akkoord te

moeten we over grenzen heen kijken en goed

veel in op maatregelen die het verbruik van

Elektriciteit

in ogenschouw nemen welke maatregelen

elektriciteit op korte termijn doen toenemen

Het Klimaatakkoord hoopt vooral dat de

het meest effectief en kostenefficiënt zijn.

en besteedt het juist te weinig aandacht

kansen op besparing benut worden door

De oplossingen moeten bovendien sociaal

aan besparingsmaatregelen. De onderteke-

het “verleiden” van burgers en bedrijven,

rechtvaardig zijn. Om alle onderhande-

naars richten hun pijlen vooral op techni-

een weinig zekere en ook nauwelijks

lingspartners tevreden te houden, is dit in

sche oplossingen die bovendien niet altijd

uitgewerkte strategie. Qua hernieuwbare

het Klimaatakkoord helaas vaak vergeten.

de meest kostenefficiënte zijn. Bovendien

bronnen richt het akkoord zich met name op

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

gestelde maatregelen zeer kostbaar in

eveneens in de maatregelenlijst. Veel

citeitsproductie moet voornamelijk geleverd

termen van €/bespaarde ton CO2. Als het

gemiste kansen voor open doel dus.

worden door gascentrales; deze zullen

uitgangspunt van kostenneutraliteit niet

een belangrijk deel van de tijd stil liggen,

gehandhaafd kan worden en huishoudens

Consumptiegoederen

terwijl ze op andere momenten juist op vol

hogere lasten krijgen, zal de rechtvaardig-

Een vergeten onderwerp is dat consump-

vermogen moeten draaien. Ook gaat het

heidsvraag terecht gesteld worden.

tiegoederen een grote CO2-impact hebben.

wind en zon-PV. Het restant van de elektri-

Klimaatakkoord ervan uit dat de inzet van

Circulariteit (design en gebruik), maar

biomassa noodzakelijk is. Echter, verbranden

De hoge kosten en de onzekere

van biomassa is niet per definitie klimaat-

uitkomst hangen samen

neutraal en voldoende beschikbaarheid

met twee aanvecht-

van duurzame biomassa is op zijn minst

bare uitgangspunten,

twijfelachtig.

namelijk dat de benodigde energie duur-

ook reductie in aanschaf, verdienen nadrukkelijke

‘Bijkans blind zet akkoord in op opwekking duur zame energie, ‘van het gas af ’ en elektrificatie wagenpark’

aandacht. Stimulering van leaseproducten, ‘long-lasting’ designproducten, kring-

Zolang het grootste deel van de stroom

zaam in Nederland

die op het net beschikbaar is een fossiele

moet worden opge-

oorsprong heeft, hebben de meeste maat-

wekt en dat Nederland

regelen slechts een zeer beperkt, vaak zelfs

versneld van het aardgas

negatief effect. Subsidiëring van elektri-

af moet. Dit leidt tot keuzes

sche auto's is daarom voorlopig weinig

als warmtepompen, warmte-

productief.

netten en onbewezen perspectieven voor

de ambitie om in 2050 volledig circulair te

geothermie als belangrijkste opties om in

zijn. Maar ambities zijn in dit land al vaker

Ook het punt van rechtvaardigheid komt er

de warmtevraag te voorzien. Het zou bij de

niet waargemaakt vanwege het ontbreken

bekaaid af. Met rechtvaardigheid bedoelen

gebouwde omgeving bovendien een goede

van meer dwingende maatregelen en

wij: ‘de vervuiler betaalt’ en ‘de sterkste

zaak zijn om een levenscyclusanalyse te

financieringsmogelijkheden.

schouders dragen de zwaarste lasten’.

maken van bijvoorbeeld de woningvoor-

Benadeelden van windturbines op korte

raad in Nederland. Een groot deel daarvan

Conclusie

afstand van hun woning worden nog wel

is oud en dus aan renovatie toe. Daarbij is

Het Klimaatakkoord kiest voor een te

eens arrogant bejegend. Grondeigenaren die

het van belang om niet alleen te kijken naar

beperkte scope van de oplossingen en is door

turbines op hun land krijgen, worden riant

energiegebruik in woningen, maar naar het

een misplaatst vertrouwen in ‘verleiden’

beloond met publiek geld, maar hun buren

totaalplaatje van grondstoffen- en materi-

veel te vrijblijvend. Het lijkt er verdacht

krijgen geen compensatie voor de waarde-

aalgebruik, transport en afval.

veel op dat er vooral van alle kanten stok-

bieden zeer effectieve CO2-reductiemogelijkheden.

Natuurlijk is er op dit gebied

al veel gaande en heeft Nederland

paardjes worden bereden. Centraal staan

daling van hun woning ten gevolge van die turbines.

loopondernemingen op allerlei gebied

Mobiliteit

technologische oplossingen, waarbij bijkans

Het onderdeel Mobiliteit kent meer dan

blind wordt ingezet op het opwekken van

Opmerkelijk is dat nauwelijks over de

honderd gedetailleerde maatregelen om de

duurzame energie in Nederland, ‘van het

grens wordt gekeken. Zonne-akkers in

CO2-uitstoot te verminderen tot een totaal

gas af’ en elektrificatie van het wagenpark.

Zuid-Europa en vooral in noordelijk Afrika

van 7,3 Mton. Bijna bizar is de prioriteit voor

Daarmee worden er heel wat kansen gemist.

zijn in staat om stroom te leveren voor

technologische oplossingen, met name elek-

Kansen zelfs die wellicht op veel meer

minder dan 3 cent/kWh. De elektriciteit kan

trificatie van alle soorten voertuigen. De

draagvlak in de Nederlandse samenleving

naar Europa worden getransporteerd via

factoren snelheid en rijgedrag worden zelfs

kunnen rekenen. Natuurlijk, de klimaatver-

hoogspannings-gelijkstroomkabels met een

niet genoemd en dus ontbreken eenvoudige

andering vereist wereldwijd snel daad-

acceptabel verlies. Vanuit de Sahara naar

maatregelen om zuiniger rijgedrag te bevor-

krachtig optreden. Laten we daarbij echter

Nederland beperkt dat verlies zich tot 15%.

deren. Daarmee wordt een kosteneffectieve

wel het verstand gebruiken en kiezen voor

Dat is een stuk efficiënter dan de zwaar

en snel uitvoerbare emissiereductiemaat-

oplossingen die echt op korte termijn zoden

gesubsidieerde Nederlandse zonneweides en

regel vermeden ten faveure van voor de

aan de dijk zetten en die kostenefficiënt en

windparken op akkerland/natuurgebied.

burger duurdere maatregelen. Wij schatten

rechtvaardig zijn.

in dat 20% brandstof- en CO2-besparing (3

Gebouwde omgeving

Mton) haalbaar is als de overheid rijgedrag

Alphons Rommelse, Hans Blom

Ook voor de gebouwde omgeving had beter

en snelheid weer als potentie erkent. Het

Wietske de Boer, Ernestine Elkenbracht

gekeken kunnen worden naar effectieve,

is zelfs de enige klimaatmaatregel die de

Joop Kleibeuker, Evert du Marchie van

kostenefficiënte en rechtvaardige oplos-

burger - naast meer veiligheid - ook meteen

Voorthuysen, Alfred Mosselaar

singen. Daarnaast zijn veel van de voor-

geld oplevert. Deelautoconcepten ontbreken

Ike van der Putte, Rob Swart, Richard Zwiers

Klimaat

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

7

Waterstofbel doorgeprikt Waterstof wordt door velen beschouwd als dé brandstof van de toekomst. Als alle energie duurzaam wordt opgewekt en er geen fossiele centrales meer zijn, zal dat mogelijk deels het geval zijn. Maar in de lange weg daar naar toe is groene waterstof juist zeer schadelijk voor de transitie.

Samen met energie uit wind, zon en

Groter belang

zoveel promotie is voor waterstof. Shell en

biomassa lijkt groene waterstof, geprodu-

Simpelweg kunnen we stellen dat als men

de zijnen willen graag met tankauto’s hun

ceerd met elektriciteit van windmolens of

straks elektrisch rijdt, de tankstations niet

stations blijven bevoorraden. Eenzelfde

zonneparken, een steeds belangrijker loot

meer nodig zijn. Men laadt zijn auto op alle

belang heeft de Gasunie. Ons land wil

aan de duurzame energiestam te worden.

denkbare plaatsen op, waarbij thuis, op het

van het aardgas af en dit betekent dat er

De aandacht gaat met name uit naar initia-

werk of tijdens het winkelen, sporten of

straks overal overbodige buizen liggen.

tieven in de mobiliteit, voor verwarming of

een dagje pretpark de meest voor de hand

Exit Gasunie. Om dat te voorkomen, wil

als ‘ultieme opslagmogelijkheid’. Lange tijd

liggende mogelijkheden zijn. Soms, met

men graag gas, maakt niet uit welk, door de

hadden wij er niets mee totdat wij werden

name bij een lange rit, zal men stoppen bij

buizen blijven sturen.

gehoord bij de Reclame Code Commissie

een snellader langs de snelweg.

Mobiliteit

in een klacht tegen Shell over misleidende

8

reclame rond waterstof. Deze klacht werd

Bij waterstof is tanken uiteraard altijd

Er rijden miljoenen auto’s in Nederland.

toegewezen. Wat we daar hebben opge-

nodig, hetgeen de huidige monopolypo-

Daarvan zijn er zo’n 65.000 volledig elek-

stoken, was voldoende om ons verder in de

sitie van de fossiele brandstofleveranciers

trisch (BEV Battery Electric Vehicle). Ook

materie te verdiepen.

in stand houdt. Dit is de reden waarom er

rijden er in ons land iets van 60 (!) waterstof-

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

Wim Schermer oud politie luchtfotograaf, medeoprichter van iCentre als grootste Apple dealer. Bezorgd om het milieu, rijdt elektrisch en woont in een 0-op-de-meter woning Hans Noordsij, letselschadespecialist en oprichter/mede eigenaar van iLetsel. Fervent promotor van zelf opwekken van elektriciteit en elektrisch rijden.

auto’s. En dat na tientallen jaren ontwikkeling. Die 60 waterstofauto’s zijn volledig aangewezen op een handvol stations, terwijl een BEV letterlijk overal kan laden.

Waterstofauto’s zijn daarnaast duurder dan een BEV, presteren minder en verbruiken tot viermaal meer energie per kilometer. Reken maar uit: om 1 kg waterstof te maken en op 700 Bar druk te brengen, is 65 kWh elektriciteit nodig. Op die kilo rijdt een waterstofauto als de Toyota Mirai maximaal 100 km.

Worden die 65 kWh in bijvoorbeeld een Tesla Model 3 geladen, dan rijdt deze daarmee bijna 400 km.

Voor stads- en lijnbussen is de verkwisting door de omweg via waterstof met bijna een factor zes nog veel groter. Toch heeft OV-bureau Groningen Drenthe recent opdracht gegeven voor de bouw van een waterstoftankstation, de levering van

sche bus op accu’s 1 kilometer op 1 kWh, een

procenten verloren om de waterstof

waterstof en de aanschaf van twintig

bus op groene waterstof heeft voor 1 kilo-

geschikt te maken voor het aardgasnet

waterstofbussen. Een berekening laat zien

meter 5,8 kWh elektriciteit nodig. Per saldo

en op een hogere druk dan aardgas bij de

dat de hoeveelheid CO2 die de verschillende

kun je met dezelfde duurzame energie bijna

mensen thuis te bezorgen. Het nettoren-

bussen uitstoten aanzienlijk verschilt:

zes elektrische bussen laten rijden tegen één

dement komt al met al niet ver boven 50%.

- Waterstofbus groene waterstof indirect

bus op groene waterstof. Al met al leidt de

Daar komt bij dat huishoudens nog nieuwe

3.760 gram

keus voor twintig waterstofbussen tot een

CV-toestellen en kookplaten moeten

- Dieselbus 2.383 gram

volkomen vermijdbare extra uitstoot van

aanschaffen.

- Waterstofbus grijze waterstof 1.000 gram

bijna 6.000 ton CO2, elk jaar weer. Zouden de

- Elektrische bus op grijze stroom 649 gram

provinciebestuurders zich van deze kwalijke

Beter is het om in te zetten op warm-

- Elektrische bus op windstroom 12 gram

gevolgen bewust zijn? Wij vrezen van niet.

tepompen en andere hoogrenderende toepassingen. Zo heeft een lucht-water

De waterstof voor de twintig bussen die

Verwarming

warmtepomp een rendement van 350% en

in 2020 in Groningen en Drenthe gaan

Het gebruik van waterstof voor verwar-

is daarmee al gauw zeven maal rendabeler

rijden, wordt door Shell in het Duitse

dan verwarming met waterstof.

ming zet evenmin zoden aan de dijk.

Rheinland geproduceerd en

Grijze waterstof wordt gemaakt

over 450 km vervoerd naar

uit aardgas en tijdens de

het Shell-tankstation in Groningen, totaal 900 km per retourrit. Alleen al de uitstoot veroorzaakt door het vervoer van de waterstof uit Duitsland is al vijfmaal zo hoog als de

‘Twee geplande elektrolyzers doen alle duurzame Noordzeewind in één klap teniet’

uitstoot veroorzaakt door het gebruik van windmolens voor een elektrische bus. Rijdt een elektri-

Het argument van voorstanders van waterstof is dat oude slecht geïsoleerde

productie gaat al 30% daarvan verloren. Dat

huizen niet met een warmtepomp en de

is nutteloos, dan kun

daarbij behorende lage temperatuurver-

je beter gas blijven

warming verwarmd kunnen worden. Dit

stoken. Groene water-

is deels juist. Maar we hebben nog 30 jaar

stof laat eenzelfde beeld

om de transitie naar duurzame energie te

zien. Ook hier gaat bij

voltooien. In die periode zal vrijwel iedere

de elektrolyse minimaal

woning een keer groot onderhoud krijgen.

Dan kan mooi de verduurzaming op dat

30% van de duurzame energie

moment plaatsvinden.

verloren. Dan gaan er nog een aantal

Klimaat

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

9

Opslagbuffer

gezet, heeft vooral te maken met een

stroombehoefte kan transporteren. Dit over

Een veel gehoord argument is dat water-

verkeerd ingeschatte hoeveelheid duur-

3.300 km en met een verlies van slechts 10%.

stof onmisbaar is om verspilling van door

zame elektriciteit door Tennet. Daardoor

zonneparken en windmolens opgewekte

is er tijdelijk teveel stroom en is er de keus

Verdringing

elektriciteit te voorkomen. Regelmatig

om fossiele centrales of de windmolens

Het omzetten van duurzame elektriciteit

zouden windparken en zonneparken

kort stil te zetten. Dat laatste is voor Tennet

in waterstof gebeurt met behulp van een

moeten worden stilgelegd om overbelas-

goedkoper.

elektrolyzer. Iedere kWh die voor dit doel wordt opgesoupeerd, is niet meer beschik-

ting van het elektriciteitsnet te

Batterijen effectiever

voorkomen. Deze verspilling wordt curtailment genoemd en omzetting van duurzaam opgewekte elektriciteit in waterstof maakt stilleggen onnodig.

In totaal is er in ons land nog

Voor stads- en lijnbussen is de verkwisting door de omweg via waterstof enorm’

geen 10% van de energie

kolen- en gascentrales hiervoor harder te laten werken. Bizar. Niettemin zijn er twee

dat percentage omhoog

initiatieven om een 100 en een 250 MW

brengen voordat we gaan

electrolyzer te bouwen in respectievelijk

tot twintig jaar verder en, mocht

is van een overschot aan duur-

van een BEV. Er zit niks anders op dan de

bronnen. Laten we eerst

stof. We zijn dan al gauw tien

dat er helemaal geen sprake

een warmtepomp of het laden van de accu’s

afkomstig uit duurzame

praten over opslag in water-

Wat hier tegen pleit, is

baar voor hoogrenderende toepassingen als

opslag toch nodig zijn, dan is dit

Amsterdam en Rotterdam. Die twee electrolyzers zullen de duurzame stroom van alle windmolens van de Noordzee gebruiken.

Het indirecte gevolg is een toename van de

zame energie. ECN, Netbeheer Nederland

tegen die tijd zo goed als zeker eenvoudiger

CO2-uitstoot van rond 1,6 miljoen ton. Alle

en Liander berekenden in het kader van het

en stukken goedkoper om batterijen in te

duurzame opwekking op de Noordzee wordt

Flexnet-project in november 2017 dat er tot

zetten. Dit gebeurt nu al in Australië waar

zo in één klap teniet gedaan.

50% duurzame energie van wind en zon

100 MW Tesla PowerPack batterijen het

zonder problemen kan worden ingepast in

net balanceren. Daarnaast is het haalbaar

Lange weg

het Nederlandse stroomnet. Nederland is

om via nieuwe HVDC-kabels stroom uit

Er wacht ons nog een lange weg om alle

namelijk aangesloten op het steeds groter

zonnige gebieden te importeren. Zo wordt

energie duurzaam op te wekken. Pas als

wordende HVDC (hoog voltage gelijk-

zonne-energie in Portugal nu aangeboden

we daarin slagen en er dus geen fossiele

stroom) net. Dat internationale net zal over-

voor 1,46 eurocent per kWh. Die stroom

centrales meer zijn, kan waterstof mogelijk

schotten en tekorten in Europa razendsnel

kan met HVDC voor totaal 1,50 eurocent bij

perspectief bieden om op te nemen in de

herverdelen en op die manier curtailment

ons in Nederland worden afgeleverd. China

energiemix. Tot het zover is, is groene water-

vrijwel geheel kunnen voorkomen.

bewijst al dat dat prima kan. Samen met

stof zeer schadelijk voor de transitie.

Siemens is in China een HVDC-kabel aangeDat nu soms toch windmolens stil worden

10

Tijdschrift Milieu, september 2019

legd die de helft van de totale Nederlandse

THEMA

Klimaat

Hans Noordsij en Wim Schermer

Foto’s: auteur

Ebel Smidt, lid van VVM-sectie Ethiek en de Dilemmabalie, is internationaal waterexpert en mediator met langdurige projectervaring in Abu Dhabi, Egypte, Mozambique, Nederland, Palestina, Roemenië en Rwanda..

Duurzaamheidsgedachten vanuit standplaats Afrika Mondiale ervaringen met de praktijk en beleidsveranderingen op de weg van klimaatadaptatie en -mitigatie kunnen elkaar alleen maar versterken.

Het is daarom nuttig en ethisch verantwoord om ruimte te bieden aan de internationale dimensie van het werkveld. Wat zijn kansen voor de Nederlandse transitiebeweging vanuit internationaal perspectief?

Tijdens Wereldwaterweek in maart 2019, met als thema ‘inclusiveness’, trok cycloon Idai een spoor van verwoesting door Mozambique, Malawi en Zimbabwe. Gaan we met zo’n groot woord echt zeven miljard mensen van voldoende schoon water voorzien? Om nog maar te zwijgen over een duurzaam en klimaatneutraal leven. Liever praktische ethisch-filosofische kaders dan grote woorden?

Poldermodel Vanuit standplaats Afrika kan ik wel eens relativeren en jaloers zijn op potentieel en

Klimaat

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

►

11

Rol Nederland Er zijn grote verschillen tussen de Afrikaanse landen in duurzaamheidsambities. Rwanda ambieert evenals Botswana een voorloperpositie. De samenwerking tussen de twee landen krijgt onder andere vorm in de Gabarone Declaration for Sustainable Development in Africa. Een interessante ontwikkeling van ‘Zuid-Zuid’-samenwerking tussen Costa Rica, wereldleider in duurzaamheid, en Rwanda is in 2019 geformaliseerd rond de introductie van Incentives or Payments for Ecosystem Services. Nederland hielp eind vorige eeuw Costa Rica om dit concept handen en voeten te geven. Toen Deskundigen van het Egyptische Ministerie van Irrigatie en Waterbeheer werken met collega’s van IHE-Delft aan verbeterd waterbeheer in het door de EU gefinancierde watersector moderniseringsproject Water STARS

Costa Rica zich tot midden-inkomenland had ontwikkeld, stopte de Nederlandse bilaterale hulp. Hetzelfde zal in 2021 gebeuren met

tempo van de duurzaamheidstransitie in

steun nodig hebben voor de wederopbouw

ons hulpprogramma in Rwanda. Toch blijft

Nederland. Natuurlijk wil ik de Nederlandse

na de verwoestingen door orkaan Dorian

‘Zuid-Zuid’-samenwerking rond duurzaam-

problemen van slechte bodemkwaliteit,

aangericht.

heidstransities een interessant veld voor

afnemende biodiversiteit en uitdagingen

Nederland om de historische banden met

aan de landbouw, natuur- en waterbeheer

Het Nijlbasin heeft nu nog ca. 1000 m3 water

beide landen optimaal te verduurzamen, net

niet bagatelliseren. Met het Klimaatakkoord

per capita per jaar beschikbaar. Volgens een

zoals dat nu met Egypte gebeurt.

in de hand en onder druk van institutionele

gangbare definitie begint er waterschaarste

beleggers zullen partijen nog wel polderen

bij minder dan die hoeveelheid. De grens

Duurzaamheidsdenken

over hoe duurzaam ons land de komende

van absolute waterschaarste ligt bij minder

Alexander von Humboldt is door de prach-

decennia zal zijn. Die hoe-vraag betreft dan

dan 500 m3. Egypte passeert die grens al

tige biografie van Andrea Wulf, getiteld ‘De

een percentage duurzaamheid waarover een

tussen 2025 en 2030, het hele Nijlbasin voor

Uitvinder van de Natuur’(2017), voor een

Egyptische pro-duurzaamheid ambtenaar

2050. De politieke en sociaal-economische

groot publiek herontdekt. Hij ontwikkelde

of actievoerder nog slechts kan dromen.

uitdagingen voor Egypte zijn gigantisch. En

ruim twee eeuwen geleden zijn ideeën over

Dat ons poldermodel vanwege sociale en

toch is hier gelukkig ook een Sustainability

het web van leven en werd daarmee de

politieke ontwikkelingen onder druk staat,

Strategy 2030. Ook werken de SDG’s door

grondlegger van het duurzaamheidsdenken.

lijkt het grootste risico voor geluk, stabiliteit

op het Ministerie van Irrigatie en Water

Klimaatwetenschappers volgen in zekere zin

en veiligheid. Maar Nederland kan tegen een

Management waar ik mee mag helpen het

zijn voorbeeld door zijn ‘web’ tot de atmo-

stootje dankzij haar rijkdom in geld, kennis

mentale en politieke frame te verduurzamen.

sfeer uit te breiden en te kwantificeren. Fysici

en organisatievermogen.

Ik was vanuit Rwanda, mijn vorige stand-

spreken wel over informatie als de nieuwe

plaats, gewend dat dit het gidsland in Afrika

dimensie die mogelijk belangrijker is dan

Idai en Nijlbasin

is wat duurzaamheidstreven betreft. Daar

tijd. Nu de eerste quantum-computers zich

Idai had kenmerken van een nieuw soort

mag je bijvoorbeeld geen plastic zakken

in de testfase bevinden, worden principes

superstorm die we nog niet goed kennen. De

meenemen bij aankomst. Heel anders dan

als relativiteit van plaats en tijd gewoner in

baan was anders en de enorme wolkbreuken

in Egypte: hier is er bijna geen takje langs

onze realiteitsbeleving. Niet voor niets stelt

die volgden in het binnenland waren onge-

de snelwegen door de woestijn zonder een

een bekende grap dat de eerste commerciële

kend. De schade aan cruciale infrastructuur,

wapperend stukje plastic. Drainagekanalen

quantumcomputer te koop zal zijn op een

huizen, scholen en ziekenhuizen grijpen

functioneren er nog vaak als riool en vuil-

bekende plaats, maar op een onbekend tijd-

diep in op het leven van een paar miljoen

stortplaats. Gelukkig zijn er ook volhardende

stip of andersom.

mensen. Landen met een inkomen per hoofd

activisten en onderkent de regering de

van de bevolking van rond de 250 euro per

noodzaak om anders om te gaan met grond-

Duurzaamheidsdenken dat zich verzekert

jaar kunnen zo’n ramp zonder hulp van de

stoffen en milieu. Nederland draagt daar

van innovaties in alle wetenschappen en

internationale gemeenschap maar heel

een steentje aan bij met een nieuw bilateraal

zelf bijdraagt aan de stimulans van nieuwe

moeilijk te boven komen. Ook de Bahamas,

programma om energie- en waterbeheer te

takken aan de wetenschapsboom, profiteert

een middeninkomensland, zal internationale

verbeteren,

van de kracht van schaalbare processen.

12

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

De filosoof Levinas en vertolkers zoals Figuur 1. Klassieke sturende vragen voor wetenschap en het ontstaan van transitiewetenschappen als integrerende kracht in een gespecialiseerde wereld

Renée van Riessen hebben als antwoord op de Holocaust de zingevingsvragen beantwoord via een radicaal doordenken van

Waarom?

Hoe?

Hoe vertaalt dat denken zich in duurzaamheidsdenken? Kunnen we iets met de

Geesteswetenschappen

Wie?

onze verhouding tot de ander en het andere.

Waarheen?

moderne Thales van Milete, Raymond Tang

Welke?

die oosters en westers denken probeert te verbinden door H2O te symboliseren in

Natuurwetenschappen

Systeem en transitie wetenschappen

Humble, Harmony and Opennes?

Sociale wetenschappen

Kansen

Hoeveel?

Tot slot constateer ik twee ontwikkelingen:

Hoe?

1. De globale duurzaamheidstransitie biedt

Technische wetenschappen

Nederlandse koplopers kansen voor versterking van hun internationale positie. Daarbij

Wanneer?

Wat?

is aansluiting bij de klassiek sterke brede Of?

water- en landbouwsector een mogelijkheid, mits deze sectoren een gidspositie ook op dit gebied kunnen en willen innemen.

Figuur 1 doet een poging die rol te visua-

ze tot serieuze antwoorden leiden. Taal is

2. Kennisontwikkeling op technisch, insti-

liseren. Stelt u zich de cirkel van klassieke

alleen taal als er communicatie plaats vindt.

tutioneel en maatschappelijk vlak blijft een

vraagwoorden voor als een soort quantum-

Beide vragen behoren tot het domein van de

veld waar Nederland zelf veel behoefte aan

fysisch rad van fortuin, waarbij de nieuw

filosofie, waarbij de ‘of’-vraag ook een ethi-

heeft en waarmee het zich internationaal

wetenschappen als systeem- en transitie-

sche, scenario-ontwerpende en technische

kan profileren.

kennis mooie successen koesteren. Het rad

kant heeft: zijn er toelaatbare alternatieve

produceert zijn eigen balletjes via een terug-

wegen of technieken? Voor de ‘hoe’-vraag

Om deze ontwikkelingen te stimuleren, is

koppelingsproces (fractaal) om de kansen op

geldt dat nog praktischer richting ethiek en

het goed een deel van reserveringen voor

succes te vergroten. Neem de opkomst van

andere klassieke wetenschappen. We zijn

duurzaamheidstransities vast te leggen

biomimicry, gericht op het imiteren van de

dringend toe aan een filosofie en

beste biologische ideeën in de natuur om

ethiek van duurzaamheid die

menselijke toepassingen hiervan te verbe-

verankerd is in nieuwste

teren en duurzamer te maken.

inzichten rond informatie

voor internationale samenwerking. Op termijn van een tiental jaren is een orde van grootte van

Globale duurzaamheidstransitie biedt kansen voor Nederlandse koplopers’

en natuurkunde.

Dit mag hoogst abstract of abacadabra

enkele procenten gewenst.

Op kortere termijn kan gedacht worden aan een verhoging van de OESO-

klinken, maar de werkelijkheid van

Gelukkig heeft de sectie

bestaande lokale en globale transitie-initia-

Ethiek van VVM het

tieven laat zich allang niet meer beschrijven

plan opgevat het thema

en modelleren volgens klassieke principes.

milieufilosofie breder

Hetzelfde geldt helaas ook voor de wijze

onder de aandacht te brengen

waarop het natuurlijke systeem reageert op

van de leden. Laten we de leden

onze menselijke acties.

uitnodigen mee te denken over dit soort

ligt voor de hand. Dat geldt zowel voor

norm van 0.7% van het BNP voor ontwikkelingssamenwerking. Een verbinding met de nieuwe nationale inves-

teringsplannen van het kabinet

vragen. En met vragen die voortkomen

overheidsorganen als organisaties zoals

Zingevingsvragen

uit groepen die zich Extinction Rebellion

de VVM. Ook het tot wasdom brengen van

In mediations wordt de vraag ‘stel dat’ wel

noemen, met dierenleed begaan zijn of meer

duurzaamheidethiek en -filosofie is gebaat

als een koniningsvraag gezien wanneer

wetenschappelijk met de schrikbarende

bij een stimulerende rol vanuit Nederland.

partijen zover zijn dat ze buiten hun vaste

teruggang van biodiversiteit en mogelijk

schema’s durven te denken. Van de klas-

ernstige klimaatontwrichting. Neem geno-

Dit artikel is mede gebaseerd op discussies

sieke tien vraagwoorden in Figuur 1 komen

cide, in internationaal recht een zeer ernstig

binnen de sectie Ethiek, waarvoor dank.

‘waarom’ en ‘of’ in zijn algemeenheid in de

misdrijf: hoe verhoudt zich dat tot vernie-

buurt van het koningschap der vragen als

tiging van diersoorten en ecosystemen?

Klimaat

Ebel Smidt

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

13

RECENT Zelfhulpgids voor klimaathelden in de dop

VAN DE te zijn, slaat soms door. Een dubbele bodem kan eerst functioneel zijn: natuurlijk is de werkelijkheid veel complexer dan een vijfstappenplan. Na enkele keren overspeelt de auteur naar mijn idee toch haar hand: is ze uiteindelijk toch niet idealistisch en

Eerste hulp bij klimaatverandering, Anabella Meijer, Uitgeverij

gaat het dan toch om veel geld te verdienen? Jammer.

Kanai, 270 pag.

Daar overheen stappend, blijft dit toch een sympathiek boek, Eerste hulp bij klimaatverandering is tot stand gekomen

waarin veel bouwstenen helder en bondig bijeen zijn gebracht

door een crowdfundingsactie. De belofte van het boek ging

voor mensen die niet bij de pakken van klimaatverandering neer

de verschijning vooruit: ‘In vijf stappen naar een bloeiende

willen zitten. Zowel voor professionele klimaatactivisten die

toekomst voor jou èn de planeet’.

zich een spiegel willen voorhouden, als voor hen die een rol als klimaatheld ambiëren. Relevant om zelf op de plank te hebben

Die vijf stappen corresponderen

staan of om weg te geven ter inspiratie aan een klimaattalent

met de vijf delen van het boek, die

met potentie en ambitie.

Anabella Meijer met hulp van drie

EvdW

andere auteurs heeft geschreven.

• In deel 1 beschrijft Rolf

gevolgen van de klimaatwetenschap;

Wel energietransitie, maar niet te snel

• Het tweede deel schrijft Anabella

Warme aarde, koel hoofd – kanttekeningen bij de energietransitie,

zelf vanuit de menswetenschappen:

Simon Rozendaal, Atlas Contact, 220 pag.

Schuttenhelm bondig, helder en ontnuchterend de oorzaken en de

waarom klimaatactivisten er al decennia niet in zijn geslaagd echte verandering te bewerkstel-

Volgens sommigen is Greta Thunberg één van de belangrijkste

ligen. Zwaaien met het vingertje en doembeelden werken niet.

morele boegbeelden van nieuw links. Maar Rozendaal vindt

Duurzaam leven is ‘duf, duur en moeilijk’. Duurzaamheid moet

alle aandacht voor haar overdreven.

hip worden, de boodschap gebracht met humor; • In het derde deel gaat de auteur helemaal los met waar ze goed

In zijn boek ‘Warme aarde, koel

in is: strips. Stripverhalen die op lichtvoetige wijze duidelijk

hoofd’ richt hij zich tot haar en

maken dat verschillende typen mensen anders omgaan met

andere klimaatspijbelaars: ‘Wat

klimaatverandering;

fijn dat jullie zo begaan zijn met de

• In het vierde deel laat Hille Takken een aantal rolmodellen

toekomst van de mensheid en van

langskomen: mensen die inhoud hebben gegeven aan hun aspi-

de planeet. Maar er is geen reden om

raties om klimaatheld te worden. Het zijn inspirerende verhalen

panische aanvallen te krijgen. (…)

over mensen met herkenbare en bereikbare ambities;

De mensheid is in staat om vraag-

• Het vijfde deel heeft Anabella samen met haar mentor Neža

stukken waarvoor ze staat op te

Krek geschreven. Dit deel heeft veel van loopbaancoaching,

lossen. (…) Jullie kunnen je onder-

inclusief een online werkboek. Het moet de klimaatheld in de

scheiden. Ga uitzoeken hoe het nu

dop helpen zijn/haar eigen passende rol te vinden in de wereld

echt zit met de verhouding tussen natuurlijke en man-made

van klimaatverandering en transitie.

klimaatverandering, ga broeden op manieren om de hoeveelheid kooldioxide in de atmosfeer terug te brengen, ga sleutelen in

Het boek leest gemakkelijk. Het is vlot en humoristisch

werkplaatsen aan nieuwe technieken om metalen te smelten, ga

geschreven, met bijpassende illustraties van Anabella die de

experimenteren in laboratoria met nieuwe methoden om energie

kernboodschappen onderstrepen. De behoefte om in stijl cool

op te wekken. Kop op!’

14

Tijdschrift Milieu, september 2019

PERS

Onder redactie van Frans de Kruif, Frans Oosterhuis, Onno van Sandick, Stephan Slingerland en Edwin van der Wel

Rozendaal schetst een eco-modernistische visie op energie-

Jelmer Mommers toont veel begrip voor de ‘wegkijkers’, maar

transitie, met een sterk geloof in technologische oplossingen

hij vraagt in dit boek toch wel veel van hen. Hij laat heel goed

- waaronder kernenergie - en een relativering van de urgentie

zien dat ‘we ongelofelijk diep in de shit zitten’. Volgens hem zijn

van een omvattende aanpak op dit moment. Ook bekritiseert hij

we daarin gekomen door het idee dat we onafhankelijk van de

het ‘verwarde’ Nederlandse besluit om de gebouwde omgeving

natuur (moeten) zijn. Hier begint de eerste hoop te gloren: want

gasvrij te maken. Voor veel mensen met een andere visie zou dat

het is een betrekkelijk recent ‘waanidee’ en geen ‘onveranderlijk

genoeg reden kunnen zijn om het boek weg te leggen.

feit’.

Een tweede glimpje hoop is dat de auteur afstand neemt van

Toch zou dat zonde zijn, want juist voor die mensen kunnen

mensen die stellen dat de wereld door klimaatverandering ten

sommige reflecties van Rozendaal zeker relevant zijn. Het gevaar

onder zal gaan: voor die ‘grimmige’ conclusie is het volgens hem

van belangenverstrengeling tussen politiek en wetenschap in

echt nog veel te vroeg.

het IPCC dat hij aanspreekt is bijvoorbeeld iets om op te blijven

Een derde hoopgevend ingrediënt is dat ons mensbeeld

letten. Rozendaal verwijst verder naar sociologen als Beck en

eenzijdig is: we zijn niet alleen individualistisch en geweld-

Feyerabend wanneer hij wijst op de risico’s van een ‘experto-

dadig. We zijn ook evolutionair geprogrammeerd voor samen-

cratie’: ongekozen en voor leken moeilijk toetsbare ‘experts’

werking, altruïsme en empathie.

kunnen hierin een te grote invloed krijgen op het beleid. Ook de spanningen tussen de Nederlandse aardgas-exit in de gebouwde

Vervolgens schetst Mommers een afschrikwekkend business-

omgeving benoemt hij terecht; hetzelfde geldt voor het feit dat

as-usual-scenario en een aantrekkelijk scenario, waarin de hele

andere landen juist gebaat kunnen zijn bij gebruik van aardgas

samenleving vergroent. Samenwerking staat daarin centraal,

in plaats van kolen. En voor sommigen die niet dagelijks met het

ook internationaal en met de natuur. Hij acht dit scenario moge-

onderwerp bezig zijn, kan zelfs zijn betoog dat een energietran-

lijk, maar het is veel moeilijker waar te maken dan het eerste.

sitie nooit zal lukken met alleen zon en wind nog iets nieuws bieden. Ondanks het soms ongenuanceerde en eenzijdige taalge-

Het laatste deel beschrijft hoe het anders zou kunnen. Daartoe

bruik in zijn boek kan Rozendaal daarmee degenen die een snelle

onderzoekt Mommers eerst waar de transformatie nu stokt.

energietransitie voorstaan nog een aardige spiegel bieden.

Hij signaleert dat politici hun eigen beleid ondergraven en

StS

miskennen dat de duurzame toekomst ook economisch aantrek-

Poging om ‘wegkijkers’ te overtuigen

kelijk is. Een sterk verhaal is nodig dat het aantrekkelijke alternatief schetst en een duidelijk ‘nee’ bevat tegen doorgaan op de huidige weg.

In de laatste twee hoofdstukken schetst hij hoe dit ‘gevecht van

‘Hoe gaan we dit uitleggen; Onze toekomst op een steeds warmere

de eeuw’ eruit ziet, presenteert hij enkele beeldbepalende acti-

aarde’, Jelmer Mommers, De Correspondent, 240 pag.

visten en schetst dingen die iedereen kan doen en hoe dit zich kan doorvertalen in collectieve verandering.

Jelmer Mommers heeft zich als doel gesteld om met dit boek

Het boek is vlot geschreven met veel interessante inzichten en

mensen te bereiken die al zijn

feiten. Het is daarmee zeker de moeite waard voor de lezers van

afgehaakt bij het onderwerp

dit blad. Ik betwijfel of de vriend Tom er een minder rot gevoel

klimaatverandering, zoals zijn

aan over houdt, want Mommers is misschien iets te grondig

vriend Tom, die “weg kijkt, om

te werk gegaan. De ‘Tommen’ die wel zo ver komen, kunnen er

zich niet de hele tijd rot te hoeven

echter veel aan hebben, te meer daar de bijlage twaalf mythen

voelen”. Het boek voegt echt wat

over klimaat bondig weerlegt.

toe aan de vele boeken die er al

OvS

over geschreven zijn.

Tijdschrift Milieu, september 2019

15

Draagvlak voor wonen Nederland staat voor een unieke uitdaging. Van het door aardgas verwende land maken we met z’n allen de overstap naar een duurzame warmtevoorziening.

Een verbouwing waar iedere burger mee te maken gaat krijgen. Maar wat vinden bewoners hier van?

het afgelopen jaar gedaald van 57% naar 48% . De belangrijkste redenen die voorstanders aangeven zijn de aardbevingen in Groningen (18%), het klimaatprobleem (17%), het feit dat het gas op raakt (8%) en de afhankelijkheid van Rusland (5%). Bijna de helft (48%) geeft aan op te zien tegen de kosten. Meer duidelijkheid over de kosten en de financieringsmogelijkheden is dus wel van belang.

Gemeenten hebben voor de warmtetran-

Peiling

sitie de regierol gekregen. Nederland mag

Klimaatstichting HIER voert sinds drie jaar

Dat het onderwerp speelt bij bewoners,

blij zijn dat veel gemeenten zelf al een

een peiling uit onder bewoners over hoe

is ook te merken aan de hoge opkomst bij

hoge doelstelling hebben rond klimaat, en

zij denken over ‘Wonen zonder aardgas’. De

bewonersavonden zodra het gaat over

dat terwijl zij zelf hiertoe weinig instru-

meest recente was in 2019 (2.351 respon-

‘Wonen zonder aardgas. Volle zalen, heel

menten in handen hebben. Immers alleen

denten). Daaruit blijkt dat driekwart (76%)

anders dan op een avond over bijvoorbeeld

richting bedrijven, bij prestatieafspraken

van de Nederlanders inmiddels op de hoogte

isoleren. Bewoners weten dat er iets gaat

met woningcorporaties, bij aanbestedingen

is van de plannen van de Nederlandse

gebeuren met hun woning en willen hier

en binnen de eigen organisatie kan een

overheid om te stoppen met het gebruik

graag informatie over. Ook het aantal bezoe-

gemeente sturen. Richting haar bewo-

van aardgas voor de verwarming van

kers op www.HIERverwarmt.nl (een website

ners kon de gemeente hen alleen maar

woningen en gebouwen. In 2017 was dat

om bewoners op een laagdrempelige manier

informeren en bijvoorbeeld met subsidies

nog 51 procent. Het aantal Nederlanders

te informeren over wonen zonder aardgas),

stimuleren om de woning te isoleren of een

dat het ermee eens is dat huishoudens gaan

laat met 10.000 bezoekers per maand zien

zonnepaneel op het dak te leggen.

stoppen met het gebruik van aardgas is

dat het onderwerp leeft.

Monique Bollen (monique@hier.nu) is werkzaam bij Klimaatstichting HIER en brengt mensen in beweging om iets te doen voor het klimaat.

16

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

zonder aardgas Deur voor deur Het unieke aan de warmtetransitie is dat bij iedere woning, met uitzondering van het kleine percentage zonder aardgasaansluiting, iets gaat veranderen. Vrijwel alle inwoners van Nederland krijgen er mee te Foto: Klimaatstichting HIER

maken. Wel gaat de manier waarop en de mate waarin heel erg verschillen. Bewoners die huren bij een woningcorporatie hoeven zelf weinig te doen, bij een renovatie zal de corporatie de benodigde aanpassingen meenemen. Aan het andere einde van het spectrum zijn woningeigenaren van een oudere woning. Afhankelijk van de warmteoplossing is hier een behoorlijke verbou-

schap aan te gaan met een bewonersinitia-

kunnen participeren en wees daar helder

wing nodig met een flink prijskaartje. Deze

tief. Ook kan er onduidelijkheid zijn in welke

in. Geef de kaders aan en maak duidelijk in

uitersten zijn terug te vinden binnen iedere

mate het initiatief een buurt vertegenwoor-

welke mate bewoners mogen participeren;

gemeente en zelfs binnen één wijk. Dat

digt. Daarnaast vraagt de samenwerking

gaat het om alleen adviseren of mogen

maakt het lastig en dat vraagt maatwerk.

tussen ambtenaren en ‘vrijwilligers’ van

ze mee beslissen? Of iets daar tussen in?

beiden kanten veel, zeker als na een fase van

Vertrouwen gaat echt te paard als dit niet

Van ontzorgen tot zelf doen

oriënteren de volgende stap richting project-

helder is.

Bewoners verschillen ook heel erg in hoe en

ontwikkeling gezet wordt.

Gebruik tijdens een bijeenkomst het feit dat

in welke mate ze betrokken willen worden.

Dat gaat van de wens om volledig ontzorgd te

Geleerde lessen

de meeste bewoners weten dat Nederland

worden tot bewoners die zelf met elkaar een

Klimaatstichting HIER heeft inmiddels

van het aardgas af gaat. Dat scheelt tijd in

initiatief opzetten. De eerste bewonersinitia-

behoorlijk wat lessen geleerd met onder meer

een gesprek. Het gaat dan niet over de vraag

tieven rond warmte zijn inmiddels opgericht

het Klimaatstraatfeest, vragen van bewo-

of, maar hoe de woningen aan duurzame

in Den Haag, Amsterdam en Wageningen

ners, bewonerspeilingen, bewoners-

en in minstens zeventien wijken is de

avonden en sessies over wonen

planvorming door en met bewoners in volle

zonder aardgas. Lessen om

gang. En het kan goed zijn dat bewoners

bewoners mee te krijgen

die afwachten of juist initiatief nemen,

in de verbouwing van

buren van elkaar zijn. Best een uitdaging als

Nederland naar ‘Wonen

gemeenten om dan als regisseur de juiste

zonder aardgas’ die we

toon en aanpak te vinden. Het is dan ook

graag delen.

vermelden bij bijvoorbeeld

‘Bewoners meekrijgen draait vooral om ver trouwen en dat komt te voet en gaat te paard’

goed dat er onder meer in 27 proeftuinwijken ervaring wordt opgedaan.

warmte gaan komen. Door het te

Het draait allereerst om

een uitnodiging voor een bewonersavond, is de zaal vrijwel zeker goed gevuld. Zet tot slot vooral de bewonerspet op. Of je nu ambtenaar bent of adviseur, bestuurder of werkzaam

vertrouwen. Bewoners

bij een netwerkbedrijf,

De praktijk leert inmiddels dat bewoners

moeten vertrouwen hebben in

die met elkaar een initiatief rond wonen

de overheid, vertrouwen in de adviseur

starten goud waard zijn. Zij kennen de buurt

en het advies, vertrouwen in het alternatief.

welke informatie heb jij nodig en op welke

en bewoners vertrouwen vooral elkaar. Erg

En iedereen weet, vertrouwen komt te voet

manier? Je die rol aanmeten is overigens best

belangrijk voor draagvlak. De samenwerking

en gaat te paard. In het verlengde hiervan

eenvoudig, want je bent zelf immers naast

tussen bewonersinitiatieven en gemeenten

hebben bewoners behoefte aan eerlijke

professional ook een bewoner.

gaat overigens niet vanzelf. Zo is het nu nog

en heldere informatie, bij voorkeur van de

wettelijk lastig als gemeente om een partner-

gemeente. Denk dan goed na hoe bewoners

Klimaat

verplaats je in de bewoner. Hoe zou jij zelf benaderd willen worden,

THEMA

Monique Bollen

Tijdschrift Milieu, september 2019

17

Op woensdag 22 mei 2019 organiseerde de V VM-sectie Milieurecht en praktijk een juridisch café over het reguleren van bodemenergiesystemen. Sprekers waren Edward Brans, advocaat bij Pels Rijcken & Droogleever Fortuijn, en Ad van Bokhoven, adviseur bodemenergie en duurzame techniek bij KWA.

Edward Brans

Edward Brans ging eerst in op de bredere

en gesloten bodemenergiesystemen, niet

Vanuit de zaal komt de vraag of in het

context en de relevantie van de winning

op geothermie. Het gaat om systemen tot

geval van de plaatsing van een open WKO

van bodemenergie voor de klimaat- en

een diepte van 150 meter onder maaiveld.

degene die het eerst komt, ook het eerst de

energietransitie. Hij treedt op als een van

Volgens de advocaat kan regelgeving de

watervergunning krijgt. Brans gaf aan dat

de advocaten van de staat in de zaak van

aanleg van WKO-systemen bemoeilijken.

uit de jurisprudentie1 volgt dat dit uitgangs-

Urgenda tegen de Staat. Die procedure heeft

Als voorbeeld noemde hij het centrumge-

punt alleen van toepassing is indien het

betrekking op emissiereductie in de periode

bied van Utrecht. Hier bestond een grote

vergunde systeem ook daadwerkelijk is

tot eind 2020. Inmiddels worden stappen

kans op verspreiding van bodemverontrei-

gerealiseerd.

gezet om ook in de periode daarna tot emis-

niging. De Crisis- en herstelwet bood in dit

siereductie te komen. Voorbeelden in die zin

geval de oplossing omdat hierdoor de Wet

Eigendomsposities

zijn het wetsvoorstel Klimaatwet, waarin

bodembescherming niet op dit gebied van

Brans lichtte verder toe dat het wenselijk is

een streefdoelstelling voor emissiereductie

toepassing was. Daardoor werden mogelijk-

om interferentie tegen te gaan. Middels een

in 2030 is opgenomen en een doelstelling

heden gecreëerd.

ondergronds bestemmingsplan kan worden

voor 2050, de verplichting om nieuw te

Via www.wkotool.nl is na te gaan waar

getracht te voorkomen dat partijen elkaar

bouwen woningen niet meer op gas aan

bestaande bodemenergiesystemen liggen.

in de weg gaan zitten. Dergelijke plannen

te sluiten en de doelstelling om bestaande

Voor de meeste open systemen (WKO’s) is

zijn juridisch niet waterdicht en betekenen

woningen gasvrij te maken. Het gebruik

een watervergunning vereist. Voor gesloten

bijvoorbeeld nog niet dat je gerechtigd bent

van bodemenergie is één van de middelen

bodemenergiesystemen geldt sinds 1 juli

om een koude- of warmtebel ter plaatse

om deze doelstellingen te verwezenlijken of

2013 een meldingsplicht. Doordat er in

van het perceel van de buren aan te leggen.

daaraan bij te dragen.

het verleden niet altijd een vergunning is

Het aanwijzen van interferentiegebieden is

aangevraagd en er geen meldingsplicht

dus geen oplossing voor eventuele privaat-

Open en gesloten systemen

gold, zijn niet alle bodemenergiesystemen

rechtelijke belemmeringen. Van Bokhoven

In het juridisch café lag de focus op open

geregistreerd.

vult aan dat de ordening van de onder-

18

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

Foto’s: Marianne van Rens

Handvatten voor reguleren

bodemenergiesystemen grond maar op een aantal drukke plekken

Van Bokhoven noemde drie voordelen van

Beperkte risíco’s

in Nederland, bijvoorbeeld de Zuidas in

de bodem als bron voor de warmtepomp ten

Van Bokhoven gaf verder aan dat de mili-

Amsterdam, relevant is.

opzichte van andere omgevingsbronnen:

eurisico’s van bodemenergiesystemen zeer

1. De omgevingstemperatuur van de bodem

beperkt zijn. De beïnvloeding van de omge-

Het is volgens Brans onduidelijk hoe je er

is, vergeleken met bijvoorbeeld de buiten-

ving vertaalt zich in kleine waterstandsver-

effectief voor kunt zorgen dat eigendomspo-

lucht, relatief hoog en constant. Dit geldt

hogingen en verlagingen. Daarnaast wordt

sities niet in de weg staan aan het reali-

zeker in de winter, wanneer de warmte-

maar een beperkte thermische opwarming

seren van bodemenergiesystemen. Als de

vraag in het gebouw het grootst is.

of afkoeling, hooguit enkele graden, van

gemeente zelf een grondpositie heeft, kan

2. De bodem is ook goed te gebruiken voor

de bodemtemperatuur gerealiseerd. Er

zij hierin privaatrechtelijk sturen. In andere

opslag van thermische energie, zowel

worden scheidende lagen tussen watervoe-

gevallen kunnen ondergronds bestemmen

warmte als koude. Het is mogelijk om,

rende pakketten doorboord, die zorgvuldig

mogelijk wel een hulpmiddel zijn. Brans

eventueel met behulp van andere instal-

moeten worden gedicht om watervermen-

wees in dit verband op de gedoogplicht uit

laties, aanvullend warmte of koude in de

ging tussen verschillende watervoerende

artikel 5.27 van de Waterwet en de compen-

bodem te brengen en deze hierin tijdelijk op

pakketten te voorkomen. Om deze reden

satieplicht voor de vergunninghouder uit

te slaan, alvorens deze energie wordt benut

mogen enkel gecertificeerde bedrijven

artikel 7.18 van de Waterwet. In de praktijk

voor verwarming of koeling. Hierdoor is een

een bodemenergiesysteem aanleggen en

is met deze instrumenten nog geen ervaring

bodemenergiesysteem onder alle klimato-

beheren. Verder zijn gesloten bodemener-

opgedaan.

logische omstandigheden in staat om effi-

giesystemen vaak gevuld met een glycol-

ciënt te werken. In de winter kan een bode-

mengsel. Bij lekkage van een bodemlus

Collectieve WKO’s

menergiesysteem de tijdelijk opgeslagen

komt dit glycolmengsel in de bodem, dat

Brans had tot slot als stelling dat de overheid

zonne-energie uit de zomer met behulp van

kan schadelijk zijn voor de bodem; er zijn

zou moeten durven kiezen voor collectieve

een warmtepomp omhoog halen om het

echter milieuvriendelijke glycolmengsels

WKO’s. Het is geen probleem als daarvoor

gebouw te verwarmen. Het rendement van

en alternatieven verkrijgbaar. Verder gaat

individuele WKO’s buiten werking moeten

de warmtepomp neemt hierdoor toe. Voor

een open bron ongeveer 25 jaar mee en een

worden gesteld en het betreffende gebouw

warmtepompen geldt dat het rendement

gesloten bron ongeveer 50 jaar.

wordt aangesloten op het collectieve

groter is als het temperatuurverschil tussen

systeem. Mogelijk probleem hierbij is echter

de omgevingsbron en de benodigde afgifte-

Collectieve systemen

dat (nog) niet geregeld is dat de aanvrager

temperatuur kleiner is.

Tot slot gaf Van Bokhoven aan niet princi-

van de vergunning voor de collectieve WKO

3.Er wordt thermische energie benut voor

pieel tegen collectieve systemen te zijn. Hij

in dat geval voor de kosten opdraait.

duurzame koeling. Voor het koelen van het

wijst er alleen op dat het eventuele finan-

gebouw maakt een bodemenergiesysteem

ciële voordeel voor de toepassing van de

Meerwaarde

gebruik van de aanwezige thermische

duurzame techniek dan niet terecht komt

Ad van Bokhoven ging vervolgens in op de

koude energie in de bodem. Hierdoor wordt

bij de eindgebruiker, maar bij de exploi-

technische mogelijkheden en beperkingen

het gebruik van koelmachines overbodig.

tant. Dit gegeven ondermijnt het huidige

van bodemenergiesystemen en het belang

mechanisme voor de aandrijving van de

hiervan binnen de energietransitie. Hij

Hulpenergie

energietransitie. Daarnaast is de aanleg

maakte duidelijk dat het een systeem voor

Om een bodemenergiesysteem in werking

ingewikkelder en daarmee vaak duurder.

duurzame verwarming en koeling betreft,

te brengen, is hulpenergie nodig, meestal

Persoonlijk streeft Van Bokhoven naar

waarbij gebruik wordt gemaakt van een

elektriciteit, om de grondwater- of circu-

volledig zelfvoorzienende gebouwen, zodat

warmtepomp en de aanwezige thermi-

latiepompen en de warmtepomp te laten

enkel de eindgebruiker profiteert van de

sche energie in de bodem. De warmte-

draaien. De warmtepomp verbruikt relatief

duurzame installatie. Hij is ervan overtuigd

pomp verplaatst de thermische energie

de meeste hulpenergie. De hoeveelheid

dat dit kan.

uit de bodem naar het gebouw. Feitelijk is

benodigde hulpenergie is circa 20% van de

het daarmee een warmtepompsysteem

totaal benodigde energie voor verwarming.

Jelle van de Poel en Willem van der Werf,

dat gebruik maakt van de bodem als

De overige benodigde energie is afkomstig

VVM-sectie Milieurecht en praktijk

omgevingsbron.

uit de bodem.

1. Bijvoorbeeld rechtbank Noord-Holland 30 juli 2018, ECLI:NL :RBNHO:2018:6586 Klimaat

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

19

Grote Klimaatoplossingen Congres

Op zoek naar tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek

Op dinsdag 3 december vindt in het provinciehuis van NoordBrabant de eerste editie plaats van het Grote Klimaatoplossingen Congres. De naam geeft exact het doel weer: het congres moet actiepunten opleveren voor tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek, wellicht de grootste uitdaging waar we voor staan.

Het congres vormt een concretisering van de oplos-

naam aan het woord: niet over de ernst van de proble-

singen die het recent verschenen boek Drawdown

matiek, maar wat al op korte termijn concrete moge-

aandraagt, het meest veelomvattende plan dat ooit is

lijkheden zijn om de effecten van de opwarming van

voorgesteld om de opwarming van de aarde tegen te

de aarde te beperken. In sessies worden de maatregelen

gaan. Doel van het congres is aantrekkelijke hande-

belicht die op deelterreinen mogelijk zijn.

lingsperspectieven voor ons land te ontwikkelen.

Momenteel worden de laatste sprekers benaderd, maar Het Grote Klimaatoplossingen Congres is vooral bedoeld

inschrijven kan al. Het belooft een druk en interessant

voor milieuprofessionals bij overheid, bedrijfsleven en

congres te worden en vol is vol!

wetenschap en voor deelnemers van maatschappelijke groeperingen rond klimaat. De organisatie is in handen van MilieuCompleet, het gezamenlijke platform van VVM, Milieu Compact en MilieuMagazine.

Het congres staat onder leiding van Maurits Groen, die ook de aftrap verzorgt. Plenair komen sprekers van

20

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Klimaat

Meer weten en aanmelden Alle informatie over het programma en de deelnamemogelijkheden staat op de VVM-website: https://www.vvm.info/klimaatcongres/2019

Blik op de toekomst De vakantietijd is voorbij. Iedereen heeft lekker van zijn of haar vrije tijd genoten. De teksten in appjes hebben de klassieke ansichtkaarten vervangen, maar de eerste twee zinnen zijn nog steeds hetzelfde: Het is hier geweldig! 27 graden en zon. Een wat warmer klimaat heeft zo zijn voordelen. Zelfs vakantie in eigen land is nu warm genoeg. Voor de zon hoeven we niet meer ver weg en dat kan weer wat reiskilometers schelen. Dat ontslaat ons echter niet van de plicht om keihard te werken aan het tegengaan van de CO 2 -stijging.

Gelukkig geven regeringen met de ondertekening van het Parijs-akkoord aan dat zij er de noodzaak van inzien om hun landen meer klimaatvriendelijk te organiseren. Veel ondertekenaars van ‘Parijs’ liggen echter nog niet op koers als het gaat om energiebesparing of het opwekken van duurzame energie. Daarbij wisselen regeringen elkaar regelmatig af en wordt de politieke lijn die de ene regering heeft ingezet, schaamteloos teruggedraaid door de volgende. Sommige regeringsleiders lijken niet in te willen zien dat het klimaat verandert door menselijke invloeden. Ze hebben te veel economische belangen en laten die prefereren boven een gezond klimaat. Hoewel het klimaat veel meer in de belangstelling staat, wordt er te weinig actie ondernomen om de langetermijndoelstellingen te behalen.

Het is verleidelijk om je als regering te richten op de

problemen op korte termijn. Met meer geld uitgeven aan het onderwijs, de pensioenvoorziening of de zorg, maak je jezelf populairder dan met investeringen die CO 2 -besparing opleveren. Wanneer de verkiezingen weer voor de deur staan, spelen deze afwegingen een belangrijke rol. Veel kiezers stemmen immers met hun portemonnee. Deze kortzichtigheid is funest. De jaarlijkse klimaatschade zal alleen maar toenemen. De investeringen die vervolgens nodig zijn om klimaateffecten tegen te gaan, zijn vele malen groter dan wat er nu gedaan kan worden om de CO 2 -productie te verminderen. Denk alleen al aan de effecten van de zeespiegelstijging op alle grote steden die aan zee liggen.

Zie hier onze uitdaging als milieuprofessionals. We moeten de regering en politieke partijen van geïndustrialiseerde landen meer naar de verdere toekomst laten kijken. Als het kwartje valt dat klimaatinvesteringen nu de kosten straks voor kinderen en kleinkinderen enorm verminderen, dan hebben we wat bereikt. Hierop zou ik willen inzetten, te beginnen in Nederland. Daarom de oproep: Let’s make some noice! Zodat ons kabinet en Tweede Kamer meer doordrongen worden dat er nu actie nodig is. Zo niet, dan zal de zee stijgen en sturen onze achterkleinkinderen straks de zee- en strandappjes vanuit Ede, is Den Haag een mooie stad onder de golven en kunnen we zwemmen in de Kuip.

Léon Jansen

Deze columnpagina wordt beurtelings verzorgd door Rudy Rabbinge en Léon Jansen, resp. voorzitter redactieraad en Milieu Dossier van Tijdschrift Milieu.

Tijdschrift Milieu, september 2019

21

VNG-programmamanager Annemieke van Brunschot:

“Omgevingswet verenigt ruimtelijke ordening en milieu” Annemieke van Brunschot is sinds september 2019 waarnemend programmamanager Omgevingswet bij de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Jos Dolstra sprak met haar in aanloop naar de Dag van de Omgevingswet op 10 oktober 2019.

Zij steekt het belang van de nieuwe wet voor het milieuveld niet onder stoelen of banken. “De Omgevingswet vraagt van de milieuprofessional oog en oor voor de argumenten en afwegingen van andere specialismen.”

Opgeleid als bestuurskundige heeft

van de wet. “De VNG zorgt voor collectieve

van de milieuprofessional niet alleen de

Annemieke van Brunschot een brede ervaring

ondersteuning en belangenbehartiging.

inbreng van de eigen expertise, maar ook

opgedaan als adviseur en verandermanager.

Niet alleen voor gemeenten, maar ook

oog en oor voor de argumenten en afwe-

Bij het programma Omgevingswet van de

voor onze uitvoeringsdiensten zoals de

gingen van andere specialismen. In plaats

VNG is ze al vier jaar betrokken. Eerst lag de

omgevingsdiensten.”

van vooral toetsen of een ontwikkeling al

focus op de betekenis van anders werken met

dan niet mogelijk is, betekent dit meedenken

de Omgevingswet en sinds vorig jaar richt zij

Wat zijn de belangrijkste wijzigingen

onder welke voorwaarden iets wel kan.

zich op het omgaan met vraagstukken op het

die de wet met zich mee brengt voor de

Hierin zit een verrijking van het vak van de

gebied van vergunningverlening, toezicht en

milieuprofessional?

milieuprofessional.”

handhaving.

“Onder de Omgevingswet komen milieu en ruimtelijke ordening veel dichter bij elkaar te

Natuurlijk kan ook zonder de Omgevingswet

Wat is de rol van de VNG bij de totstand-

staan.” Als voorbeeld noemt ze het omge-

al in samenwerking worden gewerkt en dit

koming en implementatie van de

vingsplan. “Het RO-spoor verloopt nu via

gebeurt al meer en meer. Niettemin signa-

Omgevingswet?

het bestemmingsplan en het milieuspoor

leert Van Brunschot een vliegwieleffect.

“De VNG werkt voor en met gemeenten. Ons

via de omgevingsvergunning milieu en

“De integraliteit van de instrumenten van

programmateam Omgevingswet bestaat

het activiteitenbesluit. Het omgevingsplan

de Omgevingswet dwingen een samen-

daarom voor een deel ook uit medewerkers

vraagt om een integrale afweging. In plaats

hangende blik op de leefomgeving af. Benut

van gemeenten”. Van Brunschot benadrukt

van volgtijdig gaat dat straks gelijktijdig.” Dat

die kans en wacht niet tot 2021. Een andere

dat gemeenten en hun uitvoeringsdiensten

vraagt ook iets van de milieuprofessional, zegt

manier van samenwerken van disciplines

zelf aan de lat staan voor de implementatie

Van Brunschot. “De Omgevingswet vraagt

vraagt natuurlijk om oefenen. Tot 2021 hebben we daar nog de tijd voor. Daarna

22

Dag van de Omgevingswet 2019

is het leren door te doen onder het nieuwe

Alle informatie over de Dag van de Omgevingswet, die dit jaar plaatsvindt op 10 oktober in Utrecht, staat op de VVM-website: www.dagvandeomgevingswet.nl. Onderwerpen waar de VNG een bijdrage aan levert zijn, naast de sessie over de omgevingstafel, onder meer enkele sessies over het voorbereiden van het omgevingsplan. Daarnaast leveren verschillende gemeenten en de G40 (samenwerkingsverband van 40 grote gemeenten) bijdragen aan de dag.

regime van de Omgevingswet. Waar in het

Tijdschrift Milieu, september 2019

begin het wetstraject vooral vanuit ruimtelijke ordening werd opgepakt, doen nu ook milieuprofessionals en andere specialisten volop mee. Dat is een verrijking.”

Foto: Jos Dolstra

Annemieke van Brunschot: “De Omgevingswet betekent een verrijking van het vak van de milieuprofessional”

‘Instrumenten Omgevingswet dwingen een samenhangende blik op de leefomgeving af’

Wat verandert er in de rollen van de vergun-

gedifferentieerd omgaan met geluidsregels.

partijen, waaronder omgevingsdiensten.

ningverlener, toezichthouder en handhaver?

Bij dit project waren de afdelingen ruimtelijke

Op de Dag van de Omgevingswet verzorgen

“Best veel. De mate van verandering is wel

ordening, volksgezondheid, luchtkwaliteit,

collega’s van de VNG ook een workshop over

afhankelijk van keuzes die de gemeente

geluid, maar ook vergunningverlening en

de omgevingstafel.”

maakt, met name in het omgevingsplan. Kiest

handhaving betrokken. Daarmee werden

VNG richt zich in communicatie op gemeente

de gemeente bijvoorbeeld voor het werken

beleid, uitvoering en regelgeving bij elkaar

en uitvoeringsdiensten. Van Brunschot doet

met relatief veel vergunningplichten, dan

gebracht.”

een oproep: “Werk zoveel mogelijk samen,

verandert er minder dan wanneer de geest

ieder vanuit de eigen rol. De omgevingsdienst

van de Omgevingswet voluit wordt gevolgd

Veel milieuprofessionals zijn werkzaam

en primair vanuit algemene regels wordt

bij omgevingsdiensten. Hoe worden zij

gedacht. Dan ontstaat er namelijk meer

betrokken bij de Omgevingswet?

Van Brunschot verzorgde vorig jaar een work-

vergunningvrije ruimte. Dit betekent dat het

“De omgevingsdiensten worden weer dichter

shop op de Dag van de Omgevingswet over het

accent van het werk komt te liggen op toetsen

bij de gemeente gehaald. In de ene regio

lagenmodel. Wat vindt ze van dit initiatief

en duiden van regels achteraf in plaats van

gaat dat sneller dan in de andere. Op veel

van de VVM?

vooraf. Dit leidt onder meer tot een verschui-

plekken ontwikkelt de samenwerking zich

“Het is hartstikke goed dat de VVM samen

ving naar toezicht en handhaving.”

voorspoedig, in andere regio’s is men nog

met haar partners jaarlijks de Dag van de

De kennis en ervaring van vergunningverle-

wat afwachtend.” Van Brunschot wijst in dit

Omgevingswet organiseert. Ik zie er naar uit

ners is volgens Van Brunschot uitstekend te

verband op de omgevingstafel die VNG samen

om ook de komende editie weer aanwezig

benutten bij het opstellen van het omgevings-

met de gemeente Zaanstad heeft ontwik-

te zijn”. Nu het wetgevingstraject voor een

plan. Zij wijst in dit verband op de bruids-

keld. “Dit instrument voor vooroverleg en

belangrijk deel voltooid is, verschuift ook op

schat, waarin onder meer milieuregels zijn

ketensamenwerking vraagt bij uitstek om

het congres de aandacht meer naar imple-

opgenomen. “De gemeente moet straks keuzes

samenwerking tussen gemeente en andere

mentatie en naar concrete voorbeelden. “VNG

maken over het al dan niet opnemen hiervan in het omgevingsplan en de vorm waarin dat gebeurt. De gemeente Utrecht is hier bijvoorbeeld al mee aan de slag gegaan. Daar hebben ze een pilot gedaan met het gebiedsgericht

is een verlengstuk van de gemeenten.”

heeft daarom graag ja gezegd op het verzoek

VNG-dossier VNG heeft een dossier invoering op ‘vng. nl/onderwerpenindex/omgevingswet’ met veel nuttige informatie.

om met sprekers een bijdrage te leveren aan het congres.” .

Jos Dolstra

Tijdschrift Milieu, september 2019

23

Jacqueline Cramer is transitiemakelaar circulaire economie en lid van de Amsterdam Economic Board.

Circulaire economie versnellen doe je samen!

Vijf jaar geleden startte de Amsterdam Economic Board in de Metropoolregio Amsterdam met een ambitieus programma Circulaire Economie. Wat is er tot nu toe bereikt? En wat zijn de geleerde lessen?

De circulaire economie gaat ervan uit dat je

te bouwen die samen circulaire initiatieven

niveau tot het nieuwe normaal maken

producten en materialen zo hoogwaardig

realiseren. Dit vergt een flexibele maar doel-

(‘mainstreamen’).

mogelijk in de kringloop houdt, met waar-

gerichte aanpak die inspeelt op kansen. Het

borging van de veerkracht van natuurlijke

is geen vooraf uit te stippelen pad, maar een

Van 2015 tot 2018 was het programma gericht

ecosystemen. Het opbouwen van zo’n circu-

constant zoekproces om tot zo vernieuwend

op fasen 1 en 2. In 2019 startte fase 3 voor

laire economie vergt een transitieaanpak.

mogelijke resultaten te komen.

die initiatieven die hebben geleid tot nieuwe circulaire bedrijvigheid. Fase 4 is nog niet in

Dit betekent dat alle relevante personen en organisaties betrokken moeten worden en

Vier fasen

op verschillende schaalniveaus tegelijk: wijk,

Het circulaire economie programma van de

stad, regio, nationaal en EU/ internationaal.

Amsterdam Economic Board, kortweg Board,

Programma

Van belang is om een perspectief voor de

bestaat uit vier fasen:

Gestart is met het formuleren van de

lange termijn te verbinden met een aanpak

- Fase 1: het opstellen van het programma;

hoofdlijnen van een regionaal programma

op korte termijn, met ruimte voor experi-

- Fase 2: het bouwen en tot stand brengen van

Circulaire Economie. Deze waren geba-

menteren en leren. Om het transitieproces te

circulaire initiatieven;

seerd op een eerste ronde gesprekken met

regisseren heb je trekkers nodig (‘transitie-

- Fase 3: het opschalen van de in fase 2

vertegenwoordigers van lokale overheden,

makelaars’) die tussen de partijen staan. Hun

ontwikkelde initiatieven tot regionaal niveau;

bedrijven en kennisinstellingen. Bovendien

werk is om coalities van welwillende partijen

- Fase 4: circulaire economie op landelijk

moest het programma complementair zijn

24

Tijdschrift Milieu, september 2019

zicht.

aan dat van de lokale overheden. De notitie

en beide provincies hebben zich geschaard

heden van het gerecyclede materiaal van een

op hoofdlijnen is besproken en goedgekeurd

achter de doelstelling om in 2022 minimaal

goede kwaliteit en een adequate inzameling

door de Amsterdam Economic Board en de 32

10%, in 2025 50% en zo snel mogelijk daarna

en logistiek. Vervolgens werd een consortium

gemeenten en de provincies Noord-Holland

100% circulair te gaan inkopen. Om dit voor

gevormd van de partijen die tezamen het

en Flevoland, verenigd in de Metropoolregio

elkaar te krijgen is vanuit de MRA een aparte

circulaire initiatief wilden nemen. Daarna

Amsterdam (MRA). Vervolgens formuleerde

regisseur aangesteld. Ter ondersteuning

trok de Board zich terug.

de Board een uitgewerkt programma dat

ontwikkelde deze regisseur een circulaire

weer is voorgelegd aan beide gremia. Hierin

roadmap waarmee de voortgang gemoni-

Het resultaat is dat in vier jaar tijd twintig

werden ook rollen en verantwoordelijkheden

tord wordt. Verschillende deelnemers aan de

succesvolle consortia zijn opgezet die nu of

tussen de Board en MRA vastgesteld en werd

communities of practices uit het bedrijfsleven

binnenkort leiden tot nieuwe bedrijvigheid.

mandaat gegeven aan de Board voor het

en de kennisinstellingen volgen een vergelijk-

Voorbeelden zijn luierrecycling en opwer-

regisseren van het programma.

bare aanpak. Uitgerekend is dat de eerste twee

king van bermgras tot isolatiemateriaal,

communities inmiddels 150 miljoen euro aan

energie en in de toekomst ook chemische

In totaal vergde fase 1 een jaar. Dat lijkt

investeringen in circulair inkopen hebben

componenten. In 60% van de gevallen

wellicht lang, maar heeft wel de vertrou-

gedaan, met name in de bouw, kantoorinrich-

werden nieuwe financiële arrangementen

wensbasis gelegd voor een goede samen-

ting, catering, ICT en verkeersborden.

ontwikkeld om de kosten en baten naar evenredigheid onder de partijen te verdelen.

werking. Het programma beschrijft de

Speerpunt 2: Hergebruik van grondstofstromen

Om de uitvoering van speerpunt 2 vanuit de

import van grondstoffen (om meer zelfvoorzienend te worden); herontwerp van 20

De inzet op dit speerpunt was om in vier jaar

regisseurs aangesteld.

product-/materiaal ketens; hoogwaardige

negen grondstofstromen, die alle in grote

recycling van tenminste 40 grondstof-

volumes worden afgedankt, via product-

Geleerde lessen

stromen; 2000 nieuwe banen, 150 nieuwe

hergebruik en recycling hoogwaardig terug

Het CE- programma heeft – met vallen en

(startup) bedrijven en 35% verlaging van de

te brengen in de kringloop. Het ging om:

opstaan – geleid tot succesvolle resultaten.

milieudruk.

biomassa, bouwmaterialen, elektrische en

Vanzelfsprekend wordt dit proces versneld

doelstellingen tot 2025: 20% reductie van de

overheid te versterken, heeft de MRA twee

elektronische producten, niet meer draagbaar

als de Rijksoverheid krachtiger beleidsinstru-

Speerpunten

textiel, plastics, luiers, matrassen, servers van

menten inzet, zoals strengere wetgeving en

De aanpak voor de eerste vier jaar richtte zich

datacentra en metalen.

hogere belasting op grondstoffen en lagere op arbeid. Op regionale schaal zijn de belang-

op twee speerpunten: 1. Circulair inkopen (vanwege de sturende

Vooral huishoudelijke grondstofstromen

rijkste succesfactoren:

invloed die dit kan hebben op het creëren

werden geselecteerd, omdat daarover open-

1. Een gecoördineerd en goed geregisseerd

van een markt voor circulaire producten en

bare data beschikbaar zijn en gemeenten

proces onder leiding van een team van transi-

diensten);

hierin interesse hadden. Daarnaast werd

tiemakelaars met mandaat en daadkracht;

2. Hergebruik van negen grondstofstromen

gekozen voor enkele grondstofstromen van

2. Samenwerking tussen partijen die circu-

die in grote volumes door de regionale

bedrijven waaraan het netwerk van de Board

laire consortia bouwen en die vertrouwen in

economie gaan, maar nog onvoldoende hoog-

prioriteit gaf. Veel grondstofstromen bestaan

elkaar hebben;

waardig worden hergebruikt en gerecycled.

uit deelstromen, bijvoorbeeld bij biomassa:

3. Nieuwe financiële en organisatorische

openbaar groen, groente-, fruit- en tuinafval

arrangementen tussen partijen om een

Speerpunt 1: Circulair Inkopen

en grondstofstromen van de voedselindus-

levensvatbare business case te creëren.

Dit speerpunt is vormgegeven door het

trie en afvalwaterzuivering. Voor elke (sub)

4. Additionele, maatgerichte instrumenten

opzetten van drie communities of practice.

stroom werd eerst met experts onderzocht

om het proces te versnellen (met als belang-

Doel hiervan was om kennis uit te wisselen,

welke meest innovatieve opties mogelijk

rijkste instrument: circulair inkopen).

te leren van elkaars ervaringen met circulair

waren. Vervolgens is via een marktconsultatie

inkopen en zo mogelijk gezamenlijk inkoop-

verkend of en welke bedrijven willen inves-

De komende vier jaar worden de geslaagde

trajecten uit te zetten. Elke community

teren in nieuwe bedrijvigheid rond die circu-

circulaire initiatieven opgeschaald, de

werd gemodereerd door de Board en bestond

laire innovatie. Daarbij gaf de ondernemer

aanpak ‘circulair inkopen’ verder uitgebreid

uit zes bijeenkomsten met gemiddeld elf

aan onder welke randvoorwaarden hij bereid

en nieuwe grondstofstromen opgepakt. Het

deelnemers, met name hoofden van inkoop-

was een consortium te trekken. De Board

is een proces waarin steeds meer circulaire

afdelingen, uit bedrijfsleven, overheid en

zorgde samen met de benodigde partijen dat

bouwblokken worden toegevoegd die met

kennisinstellingen. Daarmee ontstond een

die randvoorwaarden werden vervuld, denk

elkaar uiteindelijk massa maken.

netwerk van partijen die zich inzetten voor

aan voldoende en gegarandeerde volumina

circulair inkopen. Maar liefst 31 gemeenten

van de te verwerken grondstof, afzetmogelijk-

Jacqueline Cramer

Tijdschrift Milieu, september 2019

25

Aan de slag met positieve gezondheid Wat hebben milieu, leefomgeving en gezondheid met elkaar te maken? Heel veel, betogen Sjef Staps en Herman van Wietmarschen van het Louis Bolk Instituut. Een nieuwe aanpak bevordert zowel de gezondheid als de kwaliteit van de leefomgeving. Deze sluit bovendien aan bij de nieuwe Omgevingswet.

door er gezamenlijk gedragen, duurzame en integrale oplossingen ontstaan.

Positieve Gezondheid Het concept Positieve Gezondheid wordt in Nederland sinds zijn introductie breed omarmd. 'Gezondheid’ is daarbij gedefinieerd als ‘het vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’2. Zo kan juist een focus op de mate waarin iemand nog gezond is en hoe iemand regie kan voeren over zijn of

Regelmatig wordt de noodklok geluid over

gezondere wijken, de gezondheidsver-

haar leven, eventueel met ondersteuning,

onze leefomgeving. Klimaatontwrichting en

schillen tussen rijk en arm steeds groter1.

verdere medicalisering verminderen.

Positieve Gezondheid staat namelijk voor

biodiversiteitsverlies leiden tot onherstelbare schade voor toekomstige generaties.

Gezondheid en leefomgeving hebben ander

een brede kijk op gezondheid en welbe-

Stikstofuitstoot leidt tot toenemende span-

beleid nodig om tot effectieve verbetering te

vinden. Daarbij staat de mens centraal en

ning tussen landbouw en natuur. Daarnaast

komen. De basis ligt in het zichtbaar maken

niet de ziekte of het probleem. Belangrijk

worden ondanks flinke investeringen in

van de waarden van de stakeholders, waar-

is dat gezondheid niet meer als een stati-

26

Tijdschrift Milieu, september 2019

Sjef Staps en Herman van Wietmarschen zijn senior onderzoeker bij het Louis Bolk Instituut voor duurzame landbouw, voeding en gezondheid.

Figuur 1. Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving

sche conditie wordt beschouwd, maar als het dynamische vermogen van mensen om zich aan te passen (veerkracht) en zelf regie te voeren over hun welbevinden. Dit vermogen wordt door patiënten heel relevant gevonden3. Hierdoor wordt gezondheid meer een levenswijze en een levenshouding.

Door de focus te verschuiven en ‘gezondheid’ meer aandacht te geven, leren beleidsmakers en politici anders te denken over invulling van zorg en preventie. Het wordt duidelijk dat niet alleen zorgverleners, maar ook andere stakeholders een rol hebben in

In figuur 1 gaat het om respectievelijk

een integraal onderdeel van gaat worden. Bij

het organiseren van gezondheid. Inmiddels

individu, straat, buurt en wijk. In andere

iedere nieuwe ontwikkeling in de leefomge-

wordt het concept door veel organisaties

gevallen kan dit bijvoorbeeld straat, wijk en

ving moeten vanaf 2021 mogelijke gezond-

zoals gemeenten, gezondheidscentra, huis-

gemeente zijn, maar ook wijk, gemeente en

heidseffecten voor de omgeving en omwo-

artsen praktijken en GGD ’s geïmplemen-

provincie.

nenden worden meegenomen.

die er naar streeft om de zorg op een hoog en

Het model biedt de mogelijkheid om activi-

In figuur 2 is een voorbeelduitwerking

ook betaalbaar peil te houden.

teiten, maar ook knelpunten, uitdagingen of

gepresenteerd op basis van een geïnte-

producten, te koppelen aan een van de zes

greerde aanpak op basis van het Bolkmodel.

teerd. Dat is hard nodig in een maatschappij

Zes dimensies

dimensies en ze tegelijkertijd te positioneren

Vanuit Positieve Gezondheid worden zes

op een bepaalde schaalgrootte van de leef-

Met behulp van het model kunnen stake-

dimensies onderscheiden:

omgeving. Zo wordt de rol van het individu

holders in detail invulling geven aan de leef-

1. Lichaamsfuncties

verbonden met de rol van het collectief in

omgeving. Dit sluit aan bij het schema zoals

2. Dagelijks functioneren

het organiseren van Positieve Gezondheid.

dat door de Nederlandse Vereniging voor

3. Kwaliteit van leven

Bovendien sluit het model goed aan bij de

Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) is

4. Sociaal-maatschappelijk participeren

nieuwe Omgevingswet waar gezondheid

weergegeven als een plus boven op een door ►

5. Zingeving 6. Mentaal welbevinden Onderzoek toont aan dat factoren uit de sociale en ook de fysieke leefomgeving een grote invloed kunnen hebben op gezond-

Figuur 2: Voorbeelduitwerking van het Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving VOLKSGEZONDHEID Toegang tot medische zorg

heid, zoals geluid, luchtkwaliteit, maar ook toegang tot gezonde voeding en natuur in de straat of buurt. Het Louis Bolk Instituut LICHAAMSFUNCTIES

heeft een geïntegreerd model ontwikkeld om de relaties tussen Positieve Gezondheid en de Leefomgeving zichtbaar te maken.

Centraal in dit Bolkmodel staan de zes dimensies en hier omheen is de leefomgeving in diverse schaalgroottes gepositioneerd, zoals straat, buurt en wijk (zie figuur 1). Afhankelijk van de casus kunnen verschillende niveaus worden gehanteerd.

DAGELIJKS FUNCTIONEREN

Positieve Gezondheid en Leefomgeving

KWALITEIT VAN LEVEN

MENTAAL WELBEVINDEN

ZINGEVING

SOCIAAL MAATSCH. PARTICIPEREN

Familie, vrienden, collega’s Gemeenschap, vrijwilligerswerk, economische binding Sociale en economische veerkracht, Maatschappelijke betrokkenheid

SOCIALE ZAKEN & ECONOMIE

© Louis Bolk Instituut

Tijdschrift Milieu, september 2019

27

• Het verbinden met de Sustainable Figuur 3: Schema van de NVTL voor verbeteringen in de leefomgeving

Development Goals.

• Het verbinden met waarden zoals schoon water, biodiversiteit, klimaat of hergebruik van grondstoffen.

Het model is zowel toepasbaar in stedelijk als in landelijk gebied. In het laatste geval kan het bijvoorbeeld worden ingezet bij de problematiek van intensieve veehouderij en omwonenden. Dan kunnen verschillende modellen worden ingevuld vanuit de positie van respectievelijk de intensieve veehouderij en de omwonenden, waarna deze modellen in een gezamenlijk proces kunnen worden samengevoegd.

Samen aan de slag de overheid te waarborgen basiskwaliteit

regie over de leefomgeving vereist co-creatie

Het verbinden van Positieve Gezondheid

(figuur 3). In het gezamenlijke ruimtelijke

waarbij verschillende stakeholders, waar-

met de leefomgeving is uiteraard een veel

domein kunnen bewoners, ondernemers,

onder de bewoners, verschillende rollen en

complexer proces dan het toepassen van

eigenaren, gebruikers en gemeente samen

verantwoordelijkheden innemen.

een model. Uit diverse projecten die het

invulling geven aan het verbeteren van de omgevingskwaliteit.

Louis Bolk Instituut heeft uitgevoerd, blijkt

Toepassingsmogelijkheden

hoe belangrijk het is om een sterk project-

In wijken kan het model worden ingezet

team samen te stellen, waarbij experts

Werkmethoden

om een beeld te krijgen welke organisaties,

op het gebied van Positieve Gezondheid

Het Bolkmodel kan worden ingezet bij

bijvoorbeeld op het gebied van zorg en

en Leefomgeving gekoppeld worden aan

bijeenkomsten met bewoners en andere

welzijn, actief zijn en welke activiteiten

direct betrokken bewoners. De tijd van top-

stakeholders om wensen en behoeftes

worden georganiseerd. Raakvlakken,

down uitrollen van interventies is voorbij.

te inventariseren als het gaat om het

overlappen en blinde vlekken dienen zich

Bottom-up organiseren van regie over de

verbeteren van de leefomgeving in een

automatisch aan en bieden handvatten

leefomgeving, met ruimte voor co-creatie

bepaald gebied. Daarbij biedt het model een

voor het zoeken naar integrale dekking en

met bewoners, organisaties, gemeenten en

natuurlijke structurering, zowel richting de

synergie. Op deze wijze kan bijvoorbeeld een

bedrijven, geeft veel meer mogelijkheden

domeinen van Positieve Gezondheid als in

sociale kaart van een wijk worden opgesteld

om tot integrale en duurzame oplossingen

de leefomgeving. Het kan dan worden toege-

of kan worden gewerkt aan een optimale

te komen. Daarnaast pleiten wij voor meer

past in combinatie met een ontwikkelde

inrichting van bestaande of nieuwe woon-

praktijkonderzoek om de effecten van

leefomgevingsscan.

wijken. Het model is succesvol toegepast in

oplossingen te evalueren: alleen dán wordt

De tweede functie van het model is die van

onder meer Amsterdam, Delft, Eindhoven,

ook echt inzicht verkregen in wat er werkt

een afvinklijstje: hebben we alle thema’s

Groningen, in Flevoland en op Texel.

en waarom dat zo is. Met deze resultaten kunnen oplossingen verbeterd worden. Zo

die er toe doen meegenomen? Zo niet, wat kunnen we nog aanvullen?

Andere toepassingsmogelijkheden voor het

kan er een dynamische cyclus ontstaan van

Daarnaast kan het model behulpzaam zijn

model zijn bijvoorbeeld:

prototyping, experimenteren, effect meten,

bij het bepalen waar de regie dient te liggen.

• Het bieden van structuur en overzicht in

leren en verbeteren. Op deze manier jagen

Bij Positieve Gezondheid staat zelfregie

complexe situaties. Het model kan rich-

onderzoek en wetenschap sociale innovaties

van het individu centraal. In de leefomge-

tinggevend zijn bij het toewijzen van de

aan op de thema’s gezondheid en leefomge-

ving ligt dit echter anders. Naarmate een

regie voor uit te voeren interventies.

ving: een integrale aanpak die werkt!

bepaalde interventie verder van een indi-

• Het verbinden van de thema’s gezondheid

vidu af ligt, neemt de eigen invloed af en

en leefomgeving met beleidsthema’s en

Bij dit artikel horen vijf referenties; deze zijn

ligt het voor de hand dat de regie bij andere

–doelstellingen bij het ontwikkelen van

op te vragen via graafcom@wxs.nl

actoren ligt, zoals bij een wijkcoördinator of

beleidsvisies op het gebied van gezond-

bij een gemeente. Het versterken van eigen

heid en leefomgeving.

28

Tijdschrift Milieu, september 2019

Sjef Staps en Herman van Wietmarschen

Just Verhoeven (just.verhoeven@ anteagroup.com) en Rick Last werken als adviseur ruimtelijke strategie en m.e.r. bij Antea Group.

Monitoring borgt kwaliteit leefomgeving Steeds vaker wordt de m.e.r. strategisch ingezet om bij de ontwikkelingvan omvangrijke woon- en werklocaties relevante beleidsinformatie boven water te krijgen. Monitoring is vervolgens essentieel om zekerheid ĂŠn flexibiliteit te bieden. Dit vertaalt zich terug in winst op het gebied van milieu en leefomgeving.

Om te voldoen aan de grote behoefte aan

groeien. Dit vraagt om een verandering

transformatie zekerheid ĂŠn flexibiliteit te

woon- en werkplekken zijn veel steden met

in het karakter van het milieueffectrap-

bieden.

langdurige transformatieopgaven gestart.

port. Bij dit type ontwikkelingen wordt

Gemeenten zoeken naar instrumenten die

m.e.r. dan ook vaak strategisch ingezet om

Complexe transformatieopgave

passen bij de rol van regisseur, zonder dat er

de noodzakelijke beleidsinformatie boven

De basis voor een goed monitoringsplan

een blauwdruk van de eindsituatie beschik-

water te krijgen. Monitoring, het systema-

wordt gelegd in het milieueffectrapport met

baar is. Omdat onzeker is hoe de transfor-

tisch bijhouden van de transformatie, is

onder meer een nulmeting van de benodigde

matie zich zal ontvouwen, is het belangrijk

vervolgens essentieel om tijdens de ontwik-

beleidsinformatie over de leefomgeving

dat de kaders voor initiatieven mee kunnen

kelperiode voor deze complexe organische

die bepalend is voor de ruimtelijke keuzes.

Tijdschrift Milieu, september 2019

â–ş

29

Leerzaam in dit kader is het monitoringsplan en het MER voor Haven-Stad dat Antea Group opstelde met de gemeente

Figuur 1 Vragenboom evaluatie en bijsturing

Amsterdam. Een ambitieus plan voor meerdere decennia organische transformatie met tot 70.000 woningen en meer dan 45.000 arbeidsplaatsen. Monitoring biedt de essentiĂŤle beleidsinformatie om de onzekerheden bij deze transformatie het hoofd te bieden.

Voor de transformatie van Haven-Stad wordt adaptief omgevingsbeleid toegepast.

De gefaseerde ontwikkeling van meerdere decennia, de nog aanwezige industrie in het gebied, de omvang en de slechte bereikbaar-

ment monitoring wordt vormgegeven.

Dit bereidt Haven-Stad voor op smart city toepassingen om gericht te sturen op de

heid maken van Haven-Stad een complexe transformatieopgave met veel onzeker-

Leefomgevingsfoto

kwaliteit van de leefomgeving. In een

heden. Het milieueffectrapport speelt in op

Met het MER is onder meer een interac-

stadsdeel met een dergelijk hoge dichtheid

deze onzekerheid door enerzijds concrete

tieve leefomgevingsfoto gemaakt, waarin

aan gebruikers en functies is het essentieel

plannen te onderzoeken die op korte termijn

relevante gebiedsinformatie en thematische

om deze kansen te benutten om een goede

(10 jaar) gerealiseerd worden en anderzijds

kaders zijn samengebracht. Zo bestaat er

fysieke leefomgeving te borgen.

richtinggevende uitspraken te doen voor de

gedurende de transformatie van Haven-Stad

transformatie op de lange termijn (langer

altijd een actueel beeld van de stand van

Trendinformatie

dan 10 - 40 jaar). Het milieueffectrapport is

zaken in de fysieke leefomgeving dat kan

Omdat het onbekend is hoe de transfor-

opgezet om keuzes te maken over sturing,

dienen als basis voor nieuwe initiatieven.

matie daadwerkelijk gaat verlopen, is het

niet over het eindbeeld.

Dat biedt meer zekerheid dan de planologi-

van belang om niet alleen de stand van

sche schijnwerkelijkheid die met modellen

zaken van de fysieke leefomgeving te moni-

Zonder monitoring is het niet mogelijk om

wordt gecreĂŤerd. De foto en de monitoring

toren, maar ook het verloop van de transfor-

een dergelijke complexe gebiedstransfor-

bieden dan ook de basis voor omschakeling

matie zelf. Gaat de ontwikkeling sneller of

matie snel en succesvol bij te sturen. Ook is

naar een datagedreven aanpak die wordt

langzamer dan verwacht? Zijn er bepaalde

het essentieel om de informatie uit het mili-

gevoed door feiten.

maatschappelijke, technologische, klimato-

eueffectrapport actueel te houden, zodat dit

logische of ruimtelijke ontwikkelingen die

bij elke ruimtelijk besluit als inhoudelijke

De omgevingsdata bieden een nauwkeurig

niet voorzien waren? Deze trendinformatie

onderlegger kan dienen. Het opgestelde

beeld van de milieusituatie en van de

is belangrijk om uiteindelijk de transfor-

monitoringsplan beschrijft hoe het instru-

impact van hinderbronnen en maatregelen.

matie te kunnen evalueren. Op basis van deze evaluatie kan de gemeente bijsturen op de ontwikkeling. Bijsturen betekent dat bijvoorbeeld tussentijds uitgangspunten worden bijgesteld of het milieueffectrapport moet worden aangevuld bij (sterk) afwijkende/veranderende omstandigheden.

Monitoring Haven-Stad Het monitoringsplan geeft een set indicatoren en meetgegevens en een methodiek voor evaluatie om, naar de huidige inzichten, zo doelmatig mogelijk te kunnen bijsturen. Tweejaarlijks – aan het begin van en halverwege elke raadsperiode - wordt gerapporteerd hoe de indicatoren zich hebben ontwikkeld. Hierdoor werd duidelijk of moet worden bijgestuurd en zo ja, hoe.

30

Tijdschrift Milieu, september 2019

Dit alles met het oog op het behalen van hoge ambities (gezondheid, duurzaam-

Figuur 2: Voorbeelduitwerking van het Bolkmodel voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving

heid, bereikbaarheid en hoogstedelijkheid) en met aandacht voor een goede fysieke leefomgeving.

Monitoringsopgave De relatie tussen ambities, opgaven, indicatoren en data is de basis geweest voor het uitwerken van de monitoringsopgave. In het milieueffectrapport voor Haven-Stad is bijvoorbeeld gesignaleerd dat de verdeling van de (personen-)verplaatsingen over de verschillende vervoerwijzen een essentiële indicator is om te bepalen of de doelstellingen en ambitie op het gebied van bereikbaarheid gehaald worden. Het monitoringsplan beschrijft op welke manier en

gebruik moeten zijn – steeds beter voorspeld

bijdragen aan het betrekken van bedrijven,

hoe vaak deze gegevens tijdens de transfor-

worden. De prognose, die gemaakt is tijdens

bewoners in het ontwikkelproces. Belangrijk

matie geactualiseerd gaan worden en waar

het opstellen van het MER, wordt steeds

is dus na te denken hoe de communicatie

de benodigde objectieve data vandaan komt.

geëvalueerd en waar nodig bijgesteld zodat

van de monitoringsrapportage naar rele-

op het juiste moment de procedures in gang

vante stakeholders in het ontwikkelproces

De ambitie hoogstedelijkheid wordt onder

kunnen worden gezet. Bij de prognose én

van Haven-Stad verloopt en wat hun rol is

andere bepaald door de dichtheid van de

de uitwerking kunnen nieuwe inzichten op

bij zowel de monitoring zelf, als ook bij de

bebouwing en het aantal woningen. De

het gebied van bijvoorbeeld smart mobility

evaluatie en bijsturing”.

indicator Floor Space Index (FSI: de relatie

worden gebruikt om tot efficiëntere maatre-

tussen het totaal aantal m2 vloeropper-

gelen te komen.

vlak en het aantal m2 terreinoppervlak)

Ontwikkeling als instrument Als één van de eerste gemeenten experi-

wordt gebruikt om te kunnen sturen op

Door vooraf in beeld te brengen welke

menteert Amsterdam met monitoring om

de dichtheid en daarmee op de stedelijk-

informatie benodigd is om iets te kunnen

ruimte te kunnen geven aan flexibiliteit en

heid. De meetgegevens die daarbij horen

zeggen over het realiseren van de bepa-

onzekerheid van de langdurige en complexe

zijn het terreinoppervlak van het gebied en

lende opgaven, wordt het evaluatieproces

gebiedstransformatie van Haven-Stad.

het vloeroppervlak van gebouwen. Deze

transparant en herhaalbaar. Het monito-

Nieuwe technologieën op het gebied van

gegevens worden voor heel Haven-Stad

ringsplan bevat richtlijnen voor de evalu-

dataverzameling, -verwerking en -analyse

bijgehouden zodat afwijkingen en trendin-

atie en beschrijft welke informatie daarbij

zullen in de toekomst gebruikt kunnen

formatie eenvoudig kunnen worden herleid.

moet worden betrokken. Vervolgens kan

worden om elke stap van de monitorings-

Essentieel, volgens Leendert Kwak, project-

met behulp van een vragenboom worden

cyclus te verbeteren. Ook het monitorings-

leider voor het monitoringsplan Haven-Stad

bepaald of er aanleiding is tot bijsturing en

systeem zelf is daarom aan verandering

bij de gemeente Amsterdam: “Meten is

op welk niveau deze bijsturing wenselijk is.

onderhevig.

weten en belangrijk voor de sturing op leef-

De transparantie en herhaalbaarheid van

omgevingskwaliteit bij transformatie”

het monitoringsprogramma vergroten de

We zien de komende jaren monitoring als

waarde als instrument om het behalen van

sturingsinstrument steeds belangrijker

Evaluatie

ambities en het voorkomen van negatieve

worden, omdat het uitstekend past bij de

Door toepassing van monitoring kunnen

milieueffecten te borgen.

Omgevingswet, datagedreven werken en de nieuwe benadering van m.e.r. Ter afsluiting

steeds de nieuwste inzichten bij besluitvorming worden betrokken en kunnen

Die transparantie is tevens van belang in

roepen we daarom graag op tot het strate-

investeringsbesluiten zo laat mogelijk

het participatieproces, beschrijft Geert

gisch inzetten van monitoring. Het biedt de

worden genomen. De indicatoren modal

Draaijers, die als werkgroepsecretaris van

benodigde stuurinformatie om met onzeker-

split en ontwikkelsnelheid zijn bijvoorbeeld

de Commissie m.e.r. betrokken was bij de

heden om te gaan en om gebruik te kunnen

bepalend voor de behoefte aan nieuwe

totstandkoming van het monitoringsplan.

maken van de kennis van de toekomst.

OV-verbindingen. Door monitoring kan

“Monitoring en evaluatie heeft ook een

het kantelpunt – het moment dat deze in

belangrijke communicatieve waarde en kan

Rick Last en Just Verhoeven

Tijdschrift Milieu, september 2019

31

Naar een groenere wereld

Egbert Tellegen vatte in het aprilnummer van Tijdschrift Milieu zijn visie op een ‘milieuvriendelijker’ toekomst samen in elf stellingen. Hij wil via discussie komen tot een gedeeld, omvattend beeld van “een radicaal ander type samenleving dat de aarde minimaal belast”. Hans Opschoor levert commentaar op de economisch getinte punten.

noem een economie groen als hij zich op een

De wortels van milieudegradatie liggen op

bril op Tellegen’s elf stellingen doorlezend,

Beteugeling groei

verschillende niveaus. Meestal zoekt men

lijkt een aantal aspecten niet of stiefmoe-

Voortgaande wereldwijde economi-

die in de ‘hardware’ van processen die direct

derlijk behandeld. Dat kan moeilijk anders;

sche groei à la de Westerse is potentieel

op de stofwisseling tussen maatschappij en

de ambitie van omvattendheid legt de lat te

onduurzaam, ook -op den duur -in ontwik-

planeet inwerken: bevolkingsgroei, econo-

hoog. Er is ook geen kader gegeven waaruit

kelingslanden, zelfs met substantiële

mische groei en technologische ontwik-

de gemaakte keuzes voortvloeien. Gelukkig

technologische innovatie (een factor die

keling. Maatschappijwetenschappers

is er wel aandacht voor institutionele

te weinig voorkomt in Tellegen’s elftal). Er

voegen daar onmiddellijk de ‘software’ van

aspecten. Maar ook die kunnen breder en

dient ‘convergentie’ te zijn van zowel een

instituties en culturen (normen/waarden,

dieper – ‘radicaler’.

idealiter hoger gemiddeld inkomensni-

leefstijlen) aan toe. Beschouwingen op beide

‘ecologisch inpasbaar’ ontwikkelingspad bevindt: binnen de milieugebruiksruimte(s) die de biosfeer biedt en ruimte en hulpbronnen beschikbaar laat aan toekomstige generaties (en aan andere soorten – die worden nogal eens vergeten). Het gaat weliswaar om groene economisch processen (productie- en consumptie) maar vooral om de inbedding daarvan in een op duurzaamheid gericht stelsel.

veau dan nu als van een gemiddeld lagere

niveaus zijn wenselijk. Kijken naar alle rele-

Ecologisch inpasbaar

milieudruk per persoon. Het product van

vante aspecten van milieudegradatie zou

Vergroening van de economie is de crux van

die beide en de bevolkingsomvang mag de

ze ook redelijk omvattend maken. Met die

het streven naar duurzame ontwikkeling. Ik

milieugebruiksruimte niet overschrijden. In

32

Tijdschrift Milieu, september 2019

J.B. (Hans) Opschoor is econoom en emeritus-hoogleraar milieuwetenschappen en milieueconomie. Hij was intensief betrokken bij de bevordering van duurzame ontwikkeling op wereldschaal (jb.opschoor@tele2.nl).

hoeverre die eis economische groei toelaat

moeten brengen tot ecologisch inpasbare

daarmee wordt de financiering van onder-

in de geïndustrialiseerde landen (en voor

economische activiteit – goedschiks dan wel

nemingsgewijze productie onderuitgehaald.

de elites in ontwikkelingslanden), staat te

met dwang. Er moeten heldere, afdoende en

Dat is onnodig noch wenselijk. Ik pleit voor

bezien. Tellegen’s stelling 8: “geen economi-

afdwingbare kaders worden gesteld

sche groei als die tot meer milieubelasting

aan stofwisselingsgerelateerde

leidt”, past hier in; hij vraagt wel om meer

aspecten van productie:

uitwerking.

milieubelasting, quota voor de winning van

een daadwerkelijke onderwerping van ondernemingsactiviteit aan

‘Vergroening van de economie is de crux van het streven naar duur zame ontwikkeling’

geformaliseerde licenses to operate. Dan denk ik met name aan vergunningen

Groei beteugelen impliceert het beheersen

grondstoffen, zonering

van de stofwisseling en van de benutting

bij gebruik van ruimte

van ruimte en ecosystemen. Denk aan

en ecosystemen. Naast

zuiniger en milieuvriendelijker productie-

regulering en kaderstel-

methodes en technologieën, vernieuwbare

ling moet op economische

hulpbronnen, het sluiten van kringlopen,

processen worden ingewerkt via

dematerialisatie, groei van de ‘groenere’

het beïnvloeden van prijzen (heffingen

sectoren, duurzame landbouw en gebruik

en subsidies). In problematische gevallen

van ecosystemen. Dit krijgt aandacht bij

kan marktwerking als zodanig worden

Tellegen’s tweede stelling. Over de prak-

vervangen door publieke of communautaire

Mondiale duurzaamheid betekent vooral

tische prioriteringen die hij daar voor-

voorzieningen. Productie in coöperaties

‘global governance’ van economische

stelt, zijn we het grosso modo wel eens.

kan hier een grotere rol spelen, evenals op

processen uit overwegingen inzake natuur

Verantwoordelijkstelling voor de effecten

‘commons’ en op ‘common property’-geba-

en milieu, met bijbehorende, stevig geman-

van productie- en winningspractijken (olie-

seerde beheerssystemen. Deprivatisering

dateerde, instellingen. Plus veel meer multi-

boringen, afgraving van hele landschappen,

van rechten kan aan de orde zijn, evenals

laterale protocollen zoals die inzake het

etc.) en ketenverantwoordelijkheid zitten

inperking van de gebruiksrechten daar

klimaat, en vooral: bindende. Naast het door

nu misschien verstopt in zijn stelling 6

waar sprake is van sociale en ecologische

Tellegen bepleite internationale strafhof is

(‘Ondernemers krijgen een grotere verant-

kosten. Dit staat haaks op de feitelijke

er behoefte aan:

woordelijkheid voor de milieueffecten

uitbreiding van de markteconomie via de

- verankerde rechten (constitutioneel en in

van hun werkzaamheden’), maar dat moet

commodificatie en commercialisatie van

de mensenrechten) op een goed milieu;

mijns inziens helderder, verderstrekkend

milieugoederen en –diensten.

met scherpe toetsing van naleving in de praktijk van het ondernemingshandelen – en niet slechts met een povere check op de

aanwezigheid van een bedrijfsinterne MVO-rapportage, samen met garanties voor andere belanghebbenden.

- rechten op hulpbronnen van toekomstige generaties;

en radicaler. Ook mis ik de sociaal-culturele component achter consumentengedrag,

Verscherping toezicht

leefstijlen etc. (nu slechts een en-passantje

De al eerder aangehaalde zesde stelling

in stelling 7) over inkomenspolitiek en

wil ondernemers meer verantwoordelijk-

milieubelasting.

heid geven voor de milieueffecten van hun

van nationale inspanningen voor

activiteiten. De voorgestelde ‘tuchtcolleges

ontwikklingsdoelen.

- bescherming van (en garantie van ruimte voor) biodiversiteit; - effectief toezicht op en handhaving

Beteugeling markteconomie

inzake milieuzorgvuldigheid’ rieken echter

Kortetermijnbelangen van hen die de macht

naar een corporatistisch model; ik bepleit

Sustainable Development Goals

en het kapitaal bezitten, zijn dominant in

een scherper toezicht (met sancties) via

Tot slot: de ontwikkeling van een nieuw

de besluitvorming; milieuschade en andere

onafhankelijke inspecties in het publieke

streefbeeld kan niet los worden gezien van

sociale kosten worden afgewenteld op niet-

domein. Tellegen’s punt over de prevalentie

de in 2015 vastgestelde en tot 2030 geldende

koopkrachtigen, niet-stemhebbenden, niet-

van aandeelhoudersbelangen werkt hij juist

Sustainable Development Goals (SDGs). Mij

bezittenden. Falende (liever: onbeteugelde)

te scherp uit. Zeker, in een milieuvriende-

lijkt dat die versterking verdienen op stelsel-

marktwerking is daarmee een aanjager van

lijker maatschappij zijn aandeelhouders-

niveau. De door Tellegen gestarte discussie

onduurzaamheid. Om dat te keren, is ‘coun-

belangen ondergeschikt aan maatschap-

zou een zinvolle bijdrage kunnen leveren

tervailing power’ nodig en maatschappelijk

pelijke. Maar aandeelhouders en andere

aan de revisie van die doelen na 2030.

verankerde politieke sturing. Het econo-

financiers geheel loskoppelen van besluiten

misch stelsel zou de economische actoren

over de richting van de productie gaat te ver:

Hans Opschoor

Tijdschrift Milieu, september 2019

33

Additive Manufacturing, de naam voor 3D-printen in de vakwereld, is een interessante technologie voor het verbeteren van het beheer van reserveonderdelen. Zeker als het mogelijk wordt om componenten op locatie te printen - waar en wanneer dan ook. Grote voorraden, die vaak ongebruikt worden weggegooid, zijn dan niet langer nodig. Tel uit je milieuwinst.

Reserve-onderdelen printen loont Om een voertuig of machine draaiend te

kelijk worden gebruikt”, aldus onderzoeker

om de versleten stukken van een onderdeel

houden, houden bedrijven voor alle zekerheid

Matthieu van der Heijden (Universiteit

te herstellen dat anders zouden worden

voorraden aan met reserve-onderdelen. Maar

Twente), projectleider van SINTAS (zie

weggegooid.” Bijkomend voordeel is dat oude

dat voorraadbeheer heeft allerlei nadelen. Het

kader). “Ook kan AM de reparatietermijn

machines en installaties op deze manier veel

kost ruimte en geld en de onderdelen worden

voor complexe reserveonderdelen die nog

langer kunnen worden gebruikt.

lang niet altijd gebruikt, wat niet bepaald

niet kunnen worden geprint verminderen,

duurzaam is. Een ander probleem is dat

namelijk door een klein onderdeel te maken

Enorme kostenbesparingen

reserveonderdelen soms niet meer gemaakt

om bij die reparatie te gebruiken.” Dit laatste

Of de potentiële voordelen van AM ook werke-

worden, terwijl ze nog wel nodig zijn – bij

voordeel kan overigens ook op een andere

lijk realiseerbaar zijn, verschilt per situatie.

oudere installaties en voertuigen bijvoorbeeld.

manier zijn nut bewijzen. “Stel dat je alleen

Zo is het om te beginnen al een uitdaging

Additive Manufacturing (AM) biedt in beide

een nieuw ventieltje voor een wiel nodig

om binnen een grote database precies dié

situaties de mogelijkheid om een onderdeel of

hebt, dan wil je liever niet dat hele wiel

onderdelen te vinden waarvoor AM van grote

een productiemal snel te maken.

bestellen. Want met de rest van dat wiel doe

waarde kan zijn. Hiervoor heeft SINTAS een

je niets. Even een ventieltje printen, is dan

selectiemethode ontwikkeld, waarmee aan

Meerwaarde

veel slimmer.” Andere potenties liggen in het

de hand van verschillende criteria bepaald

“AM-faciliteiten zijn behoorlijk universeel

printen van onderdelen als tijdelijke oplossing.

kan worden welke onderdelen beter via AM

en kunnen op vele plekken vrij gemak-

“Denk aan het ‘thuiskomertje’ in de auto – of

kunnen worden gemaakt. Centraal staat een top-down benadering, waarbij bedrijfsdoelen en hun strategie ten aanzien van reserve-onderdelen worden gekoppeld aan AM-mogelijkheden.

Daarnaast is er bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de potenties van AM op afgelegen locaties. Bram Westerweel, Technische Universiteit Eindhoven, deed onderzoek naar het printen van reserve-onderdelen door het leger tijdens missies. “Ik ben uitgegaan van plastic als basisgrondstof. Stel dat je met printen in plastic een tijdelijke oplossing kunt bieden voor een onderdeel dat kapot is en pas later geleverd kan worden. Je kunt met deze

34

Tijdschrift Milieu, september 2019

Foto: Fokker Services

Ymkje de Boer opereert vanuit haar bureau YMBA Kennis (ymkje@ymba.nl).

manier van werken enorme kostenbespa-

Volgens de onderzoekers ontbreken er nog

ringen doorvoeren. Driekwart van de voor-

wel kwantitatieve modellen om duurzaam-

raad ter plekke heb je niet meer nodig.”

heidseffecten van AM te kunnen berekenen.

Daarbij zouden ook de aanzienlijke hoeveel-

Mobiele container

heden energie die nodig zijn voor bijvoorbeeld

AM – nu nog in de beginfase – zal in de

het printen met metaal moeten worden

toekomst naar allerlei nieuwe toepassingen

meegerekend. Circulair bekeken, is de ontwik-

en bedrijfsmodellen leiden, zeggen de

keling om voor 3D-printen materiaal uit het

onderzoekers. Zo voorzien ze een vorm van

lokale gebied te gebruiken veelbelovend.

dienstverlening waarin producenten een

Westerweel: “Het leger gebruikt momenteel

CAD-tekening verkopen die slechts één keer

al de eigen plastic PET-flessen als basismate-

kan worden gebruikt voor een 3D-printsessie;

riaal voor het printen van plastic. Zo worden

een businessmodel dus waarin de produ-

militaire missies ineens een stuk circulairder.

centen kunnen blijven verdienen aan hun

Hoe minder grondstoffen of onderdelen

oorspronkelijke ontwerp. Ook vond in het

moeten worden ingevlogen, hoe duurzamer

kader van het onderzoek contact plaats met

natuurlijk.”

Fieldmade. Deze Noorse startup heeft een mobiele container met printers en deskundig

Het boekje met de eindresultaten van SINTAS

personeel ontwikkeld die tijdelijk kan

en interviews met de onderzoekers en partners

worden geplaatst op afgelegen plekken.. Zo'n

uit het veld is te downloaden via https://www.

mobiel systeem kan ook goed dienst doen bij

dinalog.nl/wp-content/uploads/2019/06/

bijvoorbeeld windparken op zee. Maar AM

SINTAS.pdf

kan natuurlijk ook dichterbij huis worden toegepast.

Ymkje de Boer

Over SINTAS SINTAS (Sustainability Impact of New Technology on Aftersales Service supply chains) is uitgevoerd door onderzoekers van de Universiteit Twente en de Technische Universiteit Eindhoven, in samenwerking met het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratium NLR, de Nederlandse Landmacht, Additive Industries, Fokker Services en Thales Netherlands. SINTAS maakte deel uit van het onderzoeksprogramma Duurzame Logistiek, een initiatief van het Ministerie van IenW en NWO, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek in het kader van de Topsector Logistiek.

Tijdschrift Milieu, september 2019

35

Stappenplan tegen geluidhinder Geluid en mensen. Een combinatie die zich in een wankel evenwicht bevindt. We maken geluid om er plezier van te hebben. En tegelijkertijd ervaren anderen overlast in de zin van ergernis en slapeloosheid, maar ook in de zin van een afnemende gezondheid. Een last die met de jaren ook niet af lijkt te nemen. De provincie Zuid-Holland staat nu op om het tij te keren.

bijvoorbeeld de ‘dove gevels’ en konden we weer bouwen.

Geluidbelastingskaarten De Europese Richtlijn Omgevingslawaai biedt periodiek inzicht in de omvang van geluidhinder van weg- en railverkeer, industrie en luchtvaart. Elke vijf jaar komen de geluidbelastingskaarten beschikbaar en kan iedereen zien waar de hoogste geluidbelastingen zijn en hoe de situatie zich ontwikkeld.

De afgelopen jaren leek het bouwen van

is echt serieus gekeken naar landschap-

Met de richtlijn is het ook opstellen van

huizen belangrijker dan het welzijn van de

pelijke of stedenbouwkundige bezwaren

actieplannen verplicht geworden. Het actie-

toekomstige bewoners. Hoe vaak is er niet

om geluidmaatregelen te treffen die effect

plan bevat in de eerste plaats een overzicht

gegrepen naar het middel om een hogere

sorteren? De creativiteit kwam om de hoek

van de geluidsbelastingkaarten, het aantal

waarde te verlenen en dus meer geluid toe

kijken toen de hogere waarden niet meer

(ernstig) gehinderden en slaapverstoorden.

te staan dan eigenlijk gewenst? Hoe vaak

hoog genoeg waren. Toen bedachten we In de tweede plaats gaat het in op het te voeren geluidbeleid: hoe gaat de geluidbelasting in de komende jaren beperkt worden?

Een belangrijk onderdeel van dat beleid is het vaststellen van een plandrempel. Deze drempel mag zelf gekozen worden en is bepalend voor de omvang van geluidknelpunten die aangepakt gaan worden. Veel overheden kiezen voor een plandrempel rond de 65 dB Lden. De motivatie voor die keuze is dat daarmee de mensen geholpen worden die de meeste hinder ondervinden.

Aanpak Zuid-Holland De provincie Zuid-Holland heeft een andere keuze gemaakt. Zij heeft gekozen voor een Jeroen Kamer is geluidadviseur bij dBvision en heeft onder meer het Actieplan Geluid voor de provincie Zuid-Holland opgesteld.

36

Tijdschrift Milieu, september 2019

plandrempel van 55 dB Lden. De reden om daarvoor te kiezen is dat de provincie graag de meeste mensen wil helpen aan een beter leefklimaat. Er is daarvoor een afgewogen methodiek ontwikkeld die aangeeft op

welke locaties de meeste mensen worden geholpen met een zo klein mogelijke investering.

Actieplannen zijn in de regel gebaseerd op berekend geluid op basis van een gemiddelde geluidsbelasting. Deze berekende geluidbelasting is niet altijd representatief voor de ervaren geluidhinder. Voorbeelden zijn geluiden die zich beperken tot de (vroege) spits of geluid bij de voegovergang van een brug: in beide gevallen komen de storende geluiden minder zichtbaar terug in een gemiddelde geluidsbelasting.

Vier stappen Het is de ambitie van de provincie ZuidHolland om daarom niet alleen te inves-

Stap 3

teren in terugbrengen van berekende

De derde stap is het samen met alle betrok-

geluidbelastingen voor grote groepen

kenen zoeken naar oplossingen. Oplossingen

bewoners, maar ook bij de ervaren hinder de

die traditioneel van aard kunnen zijn zoals

helpende hand te bieden. Ofwel: switchen

het toepassen van stil asfalt, maar ook van

van normdenken naar het oplossen van een

een hele andere aard. Zo is er al een geluid-

maatschappelijk probleem. Daarbij maakt ze

klacht opgelost door het bermbeheer minder

gebruik van een vast stappenplan.

stringent uit te voeren.

Stap 1

Stap 4

De eerste stap is het zo specifiek mogelijk

Als laatste stap wordt de klacht gepriori-

duiden van de ervaren hinder. Daarvoor

teerd ten opzichte van andere knelpunten

wordt altijd het gesprek aangegaan met de

en wordt de financiering afgestemd. Het

partij die geluidhinder ervaart. Idealiter

uitgangspunt daarbij is dat de Provincie

ontstaat er een kwantificeerbaar beeld

Zuid-Holland 50% van de kosten wil finan-

van de geluidsklacht: hoe vaak treedt het

cieren. Afhankelijk van de inschatting van

probleem op, hoeveel personen raakt het en

de verantwoordelijkheidsverdeling kan

in welke mate veroorzaakt het hinder? In

dat percentage gemotiveerd naar boven of

sommige gevallen vraagt beantwoording

beneden worden bijgesteld.

van deze (of andere) vragen om nader onderzoek waar de provincie aan bijdraagt.

Ervaring opdoen Met het serieus oppakken van daadwer-

Congres Geluid Trillingen en Luchtkwaliteit Op 5 en 6 november wordt in de Expo Hoevelaken alweer de 23e editie van het congres Geluid Trillingen en Luchtkwaliteit gehouden. Tevens worden er dan weer de Awards voor de Leefomgeving uitgereikt, voor een product, een overheid en een bedrijf dat verschillende soorten milieuproblemen integraal goed aanpakt.

Voorzitter van de jury is Jacqueline Cramer, oud milieuminister en hoogleraar duurzaam ondernemen. U kunt voor de award ideeĂŤn insturen tot 30 september.

De thema’s van de lezingen en discussiefora op het congres handelen onder meer over nieuwe wetgeving, jurisprudentie, innovaties, de energietransitie, rekenen/meten/hinder en communicatie met burgers. Uiteraard is er ook ruimte om van gedachten te wisselen over de nieuwe aanpak van de provincie Zuid-Holland. Op een vakbeurs presenteren bedrijven innovatieve producten.

Meer weten? Kijk op www.gtlcongresbeurs.nl

Stap 2

kelijk ervaren geluidhinder en het mede

De tweede stap is het vaststellen van de

zoeken naar alternatieve oplossingen

verantwoordelijkheid van de provincie. Er

slaat de provincie een onbekende weg

zijn verschillende redenen denkbaar waarom

in. Waarschuwingen voor een aantrek-

de provincie de verantwoordelijkheid wil

kende werking op het aantal klachten zijn

nemen voor het oplossen van een geluids-

gehoord, maar ook terzijde gelegd. Eerst

timaliseerd kon worden. De besparing die

klacht. Zo kan het zijn dat het wegbeheer

gaat er ervaring opgedaan worden met de

daarmee gerealiseerd werd, gaf de provincie

leidt tot geluidklachten of dat verkeerde

nieuwe aanpak. Ervaring die later ook kan

de gelegenheid om met de gemeente mee

aannames bij projecten zijn gedaan. Ook kan

resulteren in aanpassingen die mogelijk ook

te investeren in een wettelijk niet-verplicht

de provincie vanuit haar generieke rol om de

verder gaan. Bij de gemeente Waddinxveen

geluidscherm langs de snelweg. Hierdoor

maatschappelijke opgave van geluidhinder

heeft zich al een mooie gelegenheid voorge-

werd de totale geluidbelasting lager.

op te willen lossen een deel van de verant-

daan. Voor een nieuwbouwwijk werd een

woordelijkheid op zich nemen.

provinciaal scherm ontworpen dat geop-

Jeroen Kamer

Tijdschrift Milieu, september 2019

37

Tom Bosschaert over Utrecht Community:

“Duurzaam in hart en nieren” Sinds kort maakt de V VM deel uit van de Utrecht Community (UCo), de meest duurzame gemeenschap van de stad Utrecht. “UCo is een plek voor bedrijven en organisaties met duurzaamheid als drijfveer”, vertelt initiatiefnemer Tom Bosschaert. “Zij werken allemaal aan duurzame projecten. De V VM zit dus helemaal op de goede plek in ons nationale centrum voor duurzaam ondernemerschap.”

veelal kleine zelfstandige ondernemers die zich richten op sociaal maatschappelijke projecten. Nadeel was dat het gebouw zelf niet bepaald enige vorm van duurzaamheid uitstraalt. Aangezien we niet de eigenaar van het gebouw zijn, kunnen we daar weinig aan veranderen. Daarom hebben we de stap naar UCo gemaakt. Niet alleen is het gebouw zelf op en top duurzaam gerenoveerd, ook zijn er wat grotere bedrijven gevestigd, gemiddeld met vijf tot vijfentwintig werknemers.”

UCo is gevestigd in een monumentale NS-loods en beschikt over maar liefst 1800

Utrecht Community brengt 150 vooruit-

m2 werk-, overleg- en demonstratieruimte.

strevende duurzame MKB'ers en onderne-

Idee achter het initiatief is dat duurzaam-

mers samen in een inspirerend, duurzaam

heid vooral tot een versnelling komt door

pand in het centrum van Utrecht. Motor

samenwerking tussen bedrijven die zich op

achter de ontwikkeling van UCo is Except

dit terrein bewegen.

Integrated Sustainability. “We richten ons

“Alle partijen die je nodig hebt voor People,

op het ontwikkelen van strategieën voor

Planet, Profit zitten erin. Naast werkplekken

veerkrachtige oplossingen voor steden,

biedt UCo hen ook inhoudelijke program-

bedrijven, industrie en overheid”, vertelt

ma's aan. Ook gaan we actief op zoek

directeur Tom Bosschaert enthousiast.

naar partijen waarvan we denken dat de

“Vanuit die invalshoek ontstond bij mij het

community er baat bij heeft. Als een nieuw

idee om hier met een concreet eigen initia-

bedrijf zich aanmeldt, hebben alle partijen

tief invulling aan te geven.”

ook het recht om hier ja of nee tegen te zeggen. Het zijn ook geen starters en kunnen

Foto’s : Except

Werkgemeenschap

dus al direct een vuist maken.”

De weg naar UCo is lang geweest, schetst

Tom Bosschaert: “Men mag zich alleen bij ons aansluiten als duurzaamheid de kern van de organisatie is”

38

Tijdschrift Milieu, september 2019

hij: rond 2005 stonden de eerste plannen

Meerwaarde

op papier. “Drie jaar later maakten we

De voordelen voor de huurders zijn duide-

een eerste concrete stap met de opening

lijk: meer ruimte voor minder geld en

van het Rotterdam Collective, kortweg

alles is duurzaam. Maar de pluswaarde

RoCo. Dit is een werkgemeenschap van

van de community zit volgens Bosschaert

‘In Utrecht Communit y zit ten alle par tijen die je nodig hebt voor People, Planet, Profit’

vooral in het feit dat er voortdurend allerlei

weer grotendeels in de

fundamentele samenwerkingsverbanden

originele staat gebracht

ontstaan. “Sowieso is er onderling veel

door alle tussenwanden

contact. De hele inrichting is daar op

die niet origineel waren er

gericht, omdat er geen muren staan en geen

allemaal uit te slopen. Het

individuele deuren. Het is een grote plek

dak hebben we in originele

en iedereen deelt alles. Door die mix op

staat teruggebracht door alle

het gebied van duurzaamheid ontstaat er

ramen van de rechtopstaande

als vanzelf kruisbestuiving.” Dankzij deze

kanten weer open te maken. Vervolgens

binnen de maatschappij. Naast de eigen

opzet weten UCo-bedrijven regelmatig een

is daar driedubbelglas in gemonteerd met

bedrijfsvoering moeten de centra als een

duurzaam initiatief verder te brengen. Ook

automatische ramen die open en dicht

echte ontwikkelaar werken aan duurzaam-

zijn ze in staat om onderwerpen te agen-

kunnen. Het hele gebouw beschikt ook over

heidverbeteringen in een hele regio. Die

deren, bijvoorbeeld bij de gemeente en de

vloerverwarming en een speciaal ventila-

verantwoordelijkheid trekken wij naar

provincie.”

tiesysteem met onder meer een koelsysteem

onszelf toe. Een logische volgende stap is

wat werkt zoals het zweten van een huid.

dat er ook steeds meer kruisbestuiving gaat

Inspiratiesessies

Het is de eerste keer dat zo'n soort systeem

plaatsvinden tussen die centra. Dat is voor

Daar komt bij dat UCo zelf binnen en buiten

in Nederland is toegepast.” Circulaire prin-

de langere termijn de ambitie waar we op

het gebouw activiteiten organiseert. “Wij

cipes zijn tijdens de verbouwing eveneens

inzetten.”

hebben een heel programma opgezet, waar-

volop toegepast. “Hier zijn we heel ver in

onder inspiratiesessies. Deze worden georga-

gegaan. Zo is zelfs een deel van het inte-

Doe mee!

niseerd door telkens weer andere bedrijven

rieur gemaakt uit de oude gesloopte delen.”

Wat nog aandacht verdient, is bekendheid

binnen UCo. We verzorgen ook trainings-

Bijzondere aandacht kreeg het gezondheids-

geven aan het geheel. “We hebben ons tot

opleidingen en ontwikkelen oplossingsge-

aspect. “Bij de verbouwing zijn bijvoorbeeld

dusver met name gericht op het waarmaken

richte projecten, waarbij we steeds kunnen

geen materialen met gifstoffen gebruikt

van de primaire beloftes, namelijk de

terugvallen op de rijkdom en diversiteit van

en de binnenruimte staat vol met speciale

duurzame inrichting van het gebouw en het

onze huurders. In die zin is de komst van de

planten die een zuiverende werking hebben.

opzetten van de community met alles wat

VVM een zeer welkome loot aan onze stam.”

Uiteindelijk hebben we hier een waanzinnig

daarbij hoort op het gebied van faciliteiten

plekken in Nederland.

“Wij gaan onderzoeken welke andere gemeentes of provincies vinden dat zo'n centrum waardevol is. Stuk voor stuk moeten deze verzamelruimtes echt

een aanjagende functie hebben

duurzaam gebouw van gemaakt door

en verzorging. De komende tijd gaan we de

De gekozen locatie, een voormalige over-

ons eigen ontwerptalent van Except in te

aandacht verleggen naar de communicatie

kapte treinremise, mag met recht bijzonder

schakelen.”

naar buiten, met als boodschap: Dit is hier, het is fantastisch en doe met ons mee!”

worden genoemd. “Hier kwamen locomotieven vanuit heel Europa voor onderhoud.

Aanjaagfunctie

Het is één grote ruimte met zo'n typisch

Als het aan Bosschaert ligt, blijft het niet

Meer informatie over UCo staat op

gehoekt fabrieksdak en grote klapdeuren

bij dit ene initiatief. “Eén van de dingen

www.utrechtco.nl.

waar de locomotieven vroeger naar binnen

die wij beogen met UCo, is dat wij blijven

werden gereden. Wij hebben die ruimte

doorgaan met het creëren van dit soort

Jan de Graaf

Tijdschrift Milieu, september 2019

39

1

Tien tips voor slimme sturing Een nieuwe generatie problemen vraagt om slimme sturing. Hierbij is een hoofdrol weggelegd voor een nieuwe generatie doorzetters. Tijdens de Nationale Milieudag 2019 stak Caroline van Leenders hen de helpende hand toe met een set van tien praktische tips.

De tips zijn bedoeld voor mensen die bezig

kennisinstituten en maatschappelijke organi-

zijn met veranderingsprocessen. Mensen die

saties. Zij moeten niet alleen in staat zijn tot

een visie hebben en met hun voeten op de

grensoverschrijdende samenwerking, maar

grond staan, omdat ze duurzaamheid verder

ook tot het vinden en versterken van synergie

willen helpen. Mensen bij bedrijven, overheid,

en energie uit de praktijk.

40

Tijdschrift Milieu, september 2019

THEMA

Transities

De Tips Tip 1: Leef in parallelle werelden

niet gezien. Is dat erg? Als het heel goed werkt? Verkneukel je

Maatschappelijke veranderingsprocessen vinden plaats op vele

van binnen. Noteer het in je dagboek als een succes. Daar staat

niveaus, op verschillende plaatsen, in verschillende domeinen

het ook heel goed.

en sectoren, in real life en op internet, in hoofden en in harten.

Slimme sturing is leven in deze parallelle werelden. Om maat-

Tip 6: Gebruik die procedures

schappelijke veranderingen te ondersteunen moet je op deze

Iedereen klaagt over de bureaucratie. Vooral bij de overheid,

verschillende niveaus werken. Parallel denken en doen. Dat is

maar ook bij grote bedrijven en bij internationale NGO’s. Wees

leren. Letterlijk. Dat als je met bedrijven om de tafel zit om te

scherp als het gaat om procedures. Grijp je kans om je punten in

leren, je niet alleen moet praten. Dat je ook bezig moet zijn met

te brengen. En doe dat niet één keer. Breng wel steeds het zelfde

een echt project. Zodat je ervaringen kunt delen.

verhaal in. Anders raken ze in de war.

Tip 2: Start ondergronds

Tip 7: Haak aan

Klein starten; het lijkt tegen-intuïtief om klein te beginnen. Zorg

Je bent betrokken geraakt bij het ondersteunen van parallelle

dat je een gevarieerd gezelschap aan tafel hebt en een goede

processen met veel actoren. Dus moet je gebruiken wat er is. Je

sfeer opbouwt. Met mensen van bedrijven, maatschappelijke

kunt niet alles alleen realiseren. Je hebt tenslotte massa nodig.

organisaties, kennisinstituten en de overheid. Of met mensen

Een makkelijke manier is aanhaken. Aanhaken bij beweging die

van verschillende soorten bedrijven. Het gaat om de individuen,

de zelfde kant op gaat. Dat kunnen trends zijn of organisaties of

niet om mensen als representant van een bedrijf of organisatie.

mensen. Maar de kans is groot dat de dynamiek nog te pril is. Dat

Schep vertrouwen en boek de eerste resultaten.

hij dood bloedt. Verankering is het borgen van op gang gebrachte

10

dynamiek. De beweging ergens onder brengen. Dan moet er wel

Tip 3: Blik op de toekomst, voeten op de grond

een ergens zijn.

Kiezen voor duurzaamheid vraagt om systeeminnovaties.

Die hebben tijd nodig. Het gaat tenslotte om de vernieuwing

Tip 8: Draai ’t om

van bestaande producten, processen, gebieden of structuren.

Omdraaien is een tip die Caroline vaak gebruikt. Zij houdt niet

Scan de belangrijkste scenario’s en studies. Maar waar leg je

van ‘dat kan niet / is zo / moet zo’. Omdraaien vraagt om moed

de tijdshorizon? Dat is afhankelijk van de innovatie. Is het een

en doorzettingsvermogen. Mensen zitten vaak gevangen in hun

omvangrijk en langdurig proces, zoals het verduurzamen van de

eigen denkbeelden. Anders kijken kost ze moeite. Daarom moet

energievoorziening, dan leg je de horizon ver weg. Verandering

je ingrijpen langs de lijn der geleidelijkheid. Verandering leidt

begint in het heden. Dat geldt ook voor systeeminnovaties. Dus

tot verstoring. Hoe heftiger de ingreep hoe heftiger de reactie zal

moet je het denken op lange termijn omzetten in het doen op

zijn

korte termijn.

Tip 9: De tangconstructie

Tip 4: Breng samen en verbind

De ervaring leert dat er in grote organisaties altijd wel interne

Duurzame ontwikkeling vraagt om de samenwerking van vele

vernieuwers op de werkvloer zijn. En dat er vaak steun is van het

partijen. Door het samenbrengen van verschillende werelden

topmanagement. Maar dat het middenmanagement cynisch of

worden nieuwe oplossingen zichtbaar. Zoek partijen die de

afstandelijkheid is. Wel betrokkenheid van de ene laag van de

belangen van mensen, het milieu en de economie op een even-

hiërarchie, niet van de volgende en van de derde weer wel. Dit

wichtige manier kunnen behartigen. Samenbrengen kan genoeg

wordt ook wel ‘zebracommitment’ genoemd.

zijn. Maar vaak moet je ze een handje helpen om partijen vervolgens zelfstandig samen verder te laten gaan. Overigens ook met

Tip 10: Geef ’t tijd

samenwerken. Hierdoor wordt er gericht geleerd en ontstaat er

Natuurlijk wil je snel. Logisch, want het gaat niet goed met de

een andere manier van handelen. Zodat er wordt geïnnoveerd

wereld. Gletsjers smelten en soorten sterven uit. Het zet een enorme druk op iedereen om nu te handelen. Maar niet alles kan

Tip 5: Laat ideeën gaan

snel. Je hebt gedaan wat je kunt. En dan gaan de dingen niet zo

Graag willen we de credits krijgen voor wat we doen. Of

snel als je wilt. Laat het dan gisten. Richt je energie op dingen die

verdienen aan onze ideeën. Om ideeën aan de haal te laten gaan,

wel lopen. Die wel aandacht willen. Realiseer je dat duwen niet

moet je kunnen loslaten. Het gaat niet om de eer, maar om het

helpt.

resultaat. Niet om het ego, maar om het (goede) doel. Soms komt het niet terug. Dan pronken anderen met de veren. En word jij

Renske Ybema

Transities

THEMA

Tijdschrift Milieu, september 2019

41

INSIDE

EUROPA

Stikstofchaos, met dank aan de EU! De Raad van State, de hoogste Nederlandse bestuursrechter, heeft bepaald dat Nederland onwetmatig stikstofbeleid voert en onvoldoende doet om aantasting van de natuur tegen te gaan. Gevolg is dat allerlei projecten stil komen te liggen. ‘Nederland gaat op slot’, hoorde je meteen. Onzin.

Er zijn tal van mogelijkheden om de stikstofuitstoot terug te dringen. De uitspraak is een overwinning voor natuur, dierenwelzijn, volksgezondheid, klimaat en... Europese wetgeving.

Te veel stikstof in de grond is een probleem. Het zorgt ervoor dat gebieden worden overwoekerd door enkele soorten planten. Wat vervolgen weer gevolgen heeft voor insecten, vogels, enzovoorts; de volledige ecologische piramide. De overmaat aan stikstof is een van de redenen dat we wereldwijd in een biodiversiteitscrisis zitten.

Een uitspraak van een Nederlandse rechter lijkt op het eerste gezicht een puur Nederlandse kwestie. Het oordeel van de Raad van State is echter volledig gebaseerd op Europese natuurbeschermingsafspraken.

De Europese Habitatrichtlijn stelt regels omtrent het in stand houden van natuurlijke leefgebieden en wilde flora en fauna binnen de Europese Unie. Deze richtlijn verplicht EU-landen onder andere om beschermingszones aan te leggen, zogeheten Natura 2000-gebieden. In deze gebieden mag de kwaliteit van de natuur niet aangetast worden. Maar dat gebeurt in Nederland wel, op grote schaal zelfs, doordat er te veel stikstof in de gebieden terecht komt. Onder meer door de uitstoot van onze veestapel en transportsector.

‘Waar bemoeit de EU zich mee?’, hoor ik weleens. Ten eerste, het verlies aan biodiversiteit en de oorzaken daarvan zijn

42

Tijdschrift Milieu, september 2019

grensoverschrijdend. Stikstofdepositie houdt zich niet aan landsgrenzen. Ten tweede, als de EU geen minimumeisen zou vastleggen rondom de bescherming van biodiversiteit, dan riskeren we een race naar de bodem: landen die natuur aan de laars lappen voor economisch gewin, zetten andere landen onder economische druk om hetzelfde te doen. Zo holt de biodiversiteit nog sneller achteruit.

Het is van groot belang dat Nederland de EU-wetgeving netjes na gaat leven en per direct maatregelen neemt die voor een drastische daling in de uitstoot van stikstof zorgen. Dat lijkt helaas niet hetgeen te zijn waar V VD-minister Van Nieuwenhuizen aan denkt. Een leger juristen op de uitspraak zetten, was het eerste wat de minister deed. In de Tweede Kamer had Van Nieuwenhuizen het letterlijk over “een list verzinnen”.

Ik vraag me op zulke momenten altijd af hoe de V VD zou reageren wanneer bijvoorbeeld een Griekse minister zou opperen een ‘list’ te willen verzinnen om onder de extreem strikte Europese afspraken over de schuldenlast en begrotingsregels uit te komen.

Nederland moet ver wegblijven van juridisch achterdeurtjes en boekhoudkundige trucs. De oplossing voor het Nederlandse stikstofprobleem is simpel.

Maximumsnelheden omlaag. Een shift van auto naar openbaar vervoer. Minder vee. Meer vee in de weide (dan komt minder stikstof vrij). En... geen Lelystad Airport. Allemaal maatregelen die we toch al moeten nemen om klimaatverandering tegen te gaan. Dankzij Europese natuurwetgeving is er een extra argument bijgekomen om ze héél rap door te voeren.

Bas Eickhout

In de rubriek ‘Jong Talent’ vertelt Boudewijn Zweekhorst (23) dit keer over zijn zorgen, hoop en ambities. “Eén van mijn toekomstdromen is dat de Quote 500 niet meer ingaat op vergaarde welvaart, maar op de hoeveelheid vermeden CO 2 .”

Wat vind je een zorgelijke ontwikkeling?

“De overvloed aan onmiddellijke voldoening. Met een druk op de knop kun je tegenwoordig ontzettend veel doen. Je kunt heel de dag op de bank filmpjes kijken en spelletjes spelen. Je hoeft geen moeite meer te doen om plezier te hebben. Deze constante serotonine dump maakt je afhankelijk. En als je vervolgens even niet bevredigd wordt, pak je je mobiel weer op. Hierdoor gaan steeds minder mensen achter de dingen aan die ze echt gelukkig maken.

Want dit kost tijd, energie en heeft veel kuilen in de weg.

Ik denk dat dit voornamelijk bij jongeren, ook mijzelf, een probleem is.”

Wat vind je een kansrijke ontwikkeling?

“De implementatie van duurzaamheid binnen het bedrijfsleven. Steeds meer bedrijven komen tot de logische redenering dat ook zij deel uitmaken van een keten die wordt uitgeput. Dit is goed, want dan zien ze in dat er individueel en gezamenlijk ondernomen moet worden om in bedrijf te blijven.”

Is milieu ook iets voor thuis?

creëren waarin verspilling niet mogelijk is, bijvoorbeeld door de achterliggende infrastructuur duurzaam te maken.”

Waarom ben je lid van de V VM? “Ik heb het doel video’s te maken over duurzame ontwikkelingen en ondernemingen. De V V M biedt een goeie bron van evenementen waar ik dit kan oefenen en ontwikkelen.

De Nationale Milieudag is bijvoorbeeld zo’n evenement waar ik een video van heb gemaakt om te oefenen.”

Wat is je toekomstdroom?

“Dat de maatschappij meer belang hecht aan duurzaamheid dan aan welvaart. Niet meer ‘Bro, check mijn Gucci riem’, maar: ‘Bro, check mijn Patagonia riem’. Dat de Quote 500 niet ingaat op vergaarde welvaart, maar op vermeden CO 2 . Dat mensen die zich inzetten voor een goed milieu en klimaat een eervol plekje krijgen naast soldaten, politieagenten en mensen in de zorg. Omdat ze zich allemaal inzetten voor de gezondheid en leefbaarheid van ons land en de wereld.”

Boudewijn Zweekhorst heeft de studie Milieukunde aan Has Hogeschool Den Bosch afgerond. Sinds eind 2018 is hij werkzaam als consultant bij Bilfinger Tebodin. Daarnaast is Boudewijn bezig met het maken van video’s.

“Dit vind ik een lastige. Het is volgens mij niet realistisch om iedereen voortdurend rekening te laten houden met het milieu. Daarom vind ik dat we een systeem moeten

Tijdschrift Milieu, september 2019

43

Yvonne Vendrig-de Punder is arts Maatschappij en Gezondheid bij GGD Rotterdam-Rijnmond (ymr.vendrigdepunder@rotterdam.nl). Medeauteurs zijn: Guusje Eggen, Peter van den Hazel, Jennie Odink, Imke van Moorselaar en Gerard Hoek.

Kwaliteitsgroen voor een betere gezondheid Schoon, mooi en goed onderhouden zijn voor bewoners de kernwoorden voor de vergroening van hun wijk. Voldoet het groen hier niet aan, dan zullen de wijkparkjes en plantsoenen geen lokale gezondheidswinst opleveren, omdat bewoners er geen gebruik van maken.

In het onderzoek ‘Groen in de wijk’1 zijn de

in Arnhem, Amsterdam en Rotterdam zijn

bewoners van verschillende type wijken

wensen van bewoners vergeleken met wat

bewoners met vragenlijsten en in focus-

bleken kleiner dan verschillen tussen bewo-

professionals belangrijk vinden bij de inrich-

groep-interviews bevraagd over het groen

ners en professionals.

ting van het openbaar groen. Het onder-

in hun wijk. De focus lag op hoe het groen

zoek is uitgevoerd door de Academische

er volgens hen uit zou moeten zien en waar

Schoon en veilig

Werkplaats Medische Milieukunde,

ze het groen voor willen gebruiken. Een

“In onze wijk zijn een heleboel mensen die

een samenwerkingsverband tussen de

gevarieerde groep professionals, bestaande

dol zijn op hondjes, maar niet ver kunnen

Universiteit Utrecht (IRAS) en de afdelingen

uit onder andere ontwerpers, beheerders en

lopen. Het grasveld vervuilt daardoor heel

Medische Milieukunde van de 25 GGD’en

gezondheidsprofessionals, heeft dezelfde

snel en mensen ruimen het niet op,” vertelt

in Nederland, In zes verschillende wijken

vragenlijst ingevuld. De verschillen tussen

een van de wijkbewoners uit het Arnhemse

44

Tijdschrift Milieu, september 2019

het Rotterdamse Zuidwijk: “Ik zou wel een

perkje dragen al positief bij aan de leefbaar-

mooie heg willen om het grasveld, zodat de

heid van de wijk. Die kleine groene plekken

kinderen niet zomaar de straat op kunnen

geven de wijk ook karakter en herkenbaar-

lopen.”

heid. Het liefst ziet men iets waaraan de seizoenen zijn af te lezen, zoals bloesem-

Ontstressen

bomen of plantenbakken aan lantarenpalen

Luieren in de zon, zittend op een bankje

met een diversiteit aan geuren en kleuren.

kijken naar de bomen of luisteren naar

De kwaliteit is hierbij belangrijker dan de

de vogels. Dát is wat mensen volgens het

kwantiteit. Men wil graag dat het er mooi

onderzoek het liefst doen in het groen. De

uitziet. Natuurlijk is een groot, groen park

nadruk ligt dus op activiteiten met een

in de buurt ook een wens van veel mensen.

grote ontspanningscomponent. Dit is in

Maar dit hoeft niet heel dichtbij te zijn, men

contrast met de visie van met name de

wil daar best een kwartiertje voor lopen.

gezondheidsprofessionals, die

Gezamenlijk beheer

groen zien als stimulans voor mensen om meer te gaan bewegen.

Op een ander punt zitten professionals en bewoners wel op één lijn.

‘Maar liefst 40% van de bewoners wil best meehelpen aan het onderhoud’

De groene plekken zijn ook

Opvallend is dat maar liefst 40% van de ondervraagde bewoners aangaf dat zij best jaarlijks of zelfs maandelijks willen helpen aan het onderhoud van openbaar groen, mits

een gelegenheid om buurt-

dat ten minste kwalitatief beter groen oplevert. Met name

genoten te ontmoeten, met name in de minder welgestelde wijken. Het gaat

mooiere planten en meer diversiteit zijn

Spoorhoek. Ergernis over hondenpoep en

om geplande, maar juist ook om ongeplande

beweegredenen voor burgers om mee te

zwerfafval zijn ook in de andere wijken de

ontmoetingen. Elke wijk zou een plek

doen aan gezamenlijk beheer. Logistieke

belangrijkste reden waarom mensen niet

moeten hebben die hiertoe uitnodigt.

problemen zoals de beschikbaarheid van tuingereedschap en afvoer van het groen-

genieten van het groen in hun wijk. Ze laten er hun kinderen niet spelen en zullen er

Hoewel de nadruk ligt op ontspannen, is een

afval kan de gemeente ondervangen door

zelf ook niet gaan zitten. Met name in de

deel van de bewoners wel degelijk geneigd

goede coördinatie en communicatie. En

minder welgestelde wijken is dit een groot

om meer te bewegen in een groenere leef-

met koffie en koekjes kan het gezamenlijke

probleem. En dat is jammer, want juist in

omgeving. Hardlopen is voor de meesten

onderhoud een sociale activiteit worden.

deze wijken is veel gezondheidswinst te

een brug te ver, maar mensen maken

boeken met de aanleg van meer aantrek-

wel sneller een ommetje via een mooie

Een andere belangrijke reden voor gedeeld

kelijk groen. Professionals geven echter

route in een groene en schone wijk. De

ontwerp en beheer is dat het bewoners

prioriteit aan groot groen en groen dichtbij

Arnhemmers uit het onderzoek hebben het

trots maakt op het groen en op hun wijk.

de woningen. Als echter niet aan de voor-

over een rondje ‘broeklopen’, in Amsterdam

Dit geldt volgens een aantal bewoners zeker

waarden van schoon en opgeruimd wordt

noemen bewoners de ‘parkenroute’ en ook

als meer samenwerking wordt gezocht met

voldaan, brengen de bewoners hun tijd

de Rotterdammers willen graag een groen

scholen, zodat kinderen een handje kunnen

liever ergens anders door.

lint door de wijk. Naast de beweging is er

meehelpen bij het onderhoud. Een inwoner

nog een reden voor het wandelvriendelijker

van Tussendijken in Rotterdam voegt

Veiligheid is met name in de wijken met

maken van de wijk: de aanwezigheid van

hieraan toe: “Kinderen kunnen zo leren

veel laagopgeleiden en mensen met lage

wandelaars zorgt voor meer sociale controle.

over de natuur, dat je ervoor moet zorgen en water geven, zodat het steeds een beetje

inkomens het tweede belangrijke kenmerk van groen. Hier wordt lang niet altijd aan

Het kleine groen

voldaan volgens bewoners. Ongenode

Enkele plantenbakken op een pleintje, gevel-

gasten zoals zwervers en overlast gevende

tuintjes met klimplanten of een bloem-

groeit.”

Yvonne Vendrig-de Punder

jongeren zorgen ervoor dat de omwonenden wegblijven uit een wijkparkje.

Maar veiligheid gaat ook specifiek over spelende kinderen volgens een inwoner uit

Het onder zoek, zie www.gezondeleefomgeving.nl, is uitgevoerd door de Veiligheids- en gezondheidsregio Gelderland-Midden, GGD Amsterdam, GGD Rot terdam-Rijnmond en Institute for Risk Assessment Sciences (IR AS, Univer siteit Utrecht) en medegef inancierd door ZonMW.

Tijdschrift Milieu, september 2019

45

editie stilstaan bij de ontwikkelingen in de wetgeving. In het bijzonder bij het overgangsrecht en bij het vormgeven van de transitie in de periode tot 2029, het digitaal stelsel, participatie, cultuurverandering, inhoudelijke thema’s en de relatie van de Omgevingswet met

Rachel Carson prijs 2019!

belangrijke thema’s als energietransitie, klimaatadaptatie en de circulaire

Met de uitreiking van de jaarlijkse Rachel Carson prijs wil de VVM

economie. Na een plenaire aftrap wordt in deelsessies dieper inge-

grotere bekendheid geven aan het afstudeerwerk van studenten op

gaan op de verschillende onderwerpen in. Ga voor het volledige

gebied van milieu en duurzaamheid. De wedstrijd staat open voor

programma en aanmelden naar: www.dagvandeomgevingswet.

studenten aan Nederlandse universiteiten en hogescholen die zijn

nl

afgestudeerd op een onderwerp met een directe relatie tot milieu of duurzame ontwikkeling.

Momenteel buigt de voorselectiecommissie zich over de inzen-

Jaarcongres Relevant: veilige transitie

dingen: 8 HBO scripties en 21 WO scripties! Op 22 november

Jaarcongres Relevant 2019, hét congres voor iedereen die werk-

presenteren de genomineerden hun scripties en maken we de

zaam is op gebied van Externe Veiligheid, vindt plaats op dinsdag

winnaar bekend, noteer deze datum vast in uw agenda!

19 november in Casa te Amsterdam. Dit jaar staat het jaarlijkse congres in het teken van actualiteit en transparantie: wat staat

VVM werkt samen met studieverenigingen

de veiligheidsprofessional te wachten de komende periode? En hoe werk je als overheid en bedrijfsleven samen aan een veilig Nederland?

Het afgelopen studiejaar heeft de VVM de contacten met studieverenigingen aangehaald en dat heeft effect! Bij acht van de twaalf

Prof. Dr. Ir. Marjolein van Asselt raadslid van de Onderzoeksraad

verenigingen waar we inmiddels mee samenwerken is minstens

voor Veiligheid, laat haar licht schijnen op de actualiteit. Over dit

één VVM-ambassadeur actief. De ambassadeur vormt de schakel

onderwerp wisselen vervolgens Mr. Judith Elsinghorst (inisterie

tussen de VVM en de vereniging. De bedoeling is dat in het nieuwe

van IenM), Dr. Ir. Nills Rosmuller (Instituut voor Fysieke Veiligheid)

studiejaar elke studievereniging die met ons samenwerkt een

en Jaap Oldenziel (Air Liquide Benelux Industry) van gedachten.

ambassadeur heeft. Ook dit jaar zullen we weer contact opnemen

Plenaire delen en deelsessies wisselen elkaar af. Door deze opzet

met duurzame studieverenigingen die we nog niet kennen om hen

is het congres dé plek om inspiratie op te doen, bij te praten en

uit te nodigen voor een gesprek over samenwerking.

samenwerkingspartners te ontmoeten. Het congres is een initiatief van Relevant, netwerk externe veiligheid, en VVM. Dit jaar organi-

Speciaal voor studieverenigingen zijn papieren- en digitale communicatiematerialen gemaakt waardoor studentleden zijn

seren we het congres in samenwerking met de VNCI.

geworven. Ook op onze website hebben studenten nu hun eigen

Opleiding Lucht

plek: www.vvm.info/student . Kijk op deze pagina voor een

De samenleving vraagt om goed opgeleide professionals en

overzicht van verenigingen waarmee we samenwerken, infor-

experts op het gebied van luchtverontreiniging, luchtkwaliteit

matie over de ambassadeurs en citaten van onze jonge leden over

en depositie. Tegelijkertijd is de breedte en complexiteit van dit

waarom het VVM-lidmaatschap de moeite waard is.

vakgebied groot. Daarom heeft het Platform Kwaliteit luchtmetingen (PKL) het initiatief genomen om een opleiding Lucht op

Dag van de Omgevingswet 2019

te zetten op post-HBO niveau. Deze opleiding geeft een stevige basis voor uw werkzaamheden. De opleiding wordt georganiseerd

De volgende editie van de Dag van de Omgevingswet is op 10

door VVM en PAO Techniek en Management en is gestart op 12

oktober in het Provinciehuis Utrecht, zie ook het interview met

september 2019. U kunt zich nog inschrijven voor losse modulen.

VNG-programmamanager Annemieke van Brunschot in dit

Meer informatie en inschrijven op vvm.info onder de knop

nummer. Net als tijdens eerdere edities zullen we ook tijdens deze

‘Cursussen en opleidingen’.

46

Tijdschrift Milieu, september 2019

colofon ISSN 1569-3449, Jaargang 25, 2019 nr. 4

Het Grote Klimaat Oplossingen Congres Op dinsdag 3 december vindt in het provinciehuis van Noord-Brabant de eerste editie plaats van het Grote Klimaat Oplossingen Congres. De naam geeft exact het doel weer: het congres moet actiepunten opleveren voor tastbare oplossingen voor de klimaatproblematiek, wellicht de grootste uitdaging waar we voor staan.

Het congres vormt een concretisering van de oplossingen die het recent verschenen boek Drawdown aandraagt, het meest veelomvattende plan dat ooit is voorgesteld om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Doel van het congres is aantrekkelijke handelingsperspectieven voor ons land te ontwikkelen. Dit gebeurt zowel plenair als in deelsessies. De organisatie is in handen van MilieuCompleet, het gezamenlijke platform van VVM, Milieu Compact en MilieuMagazine. Het belooft een druk en interessant congres te worden en vol is vol!

Juridisch café: BENG, de nieuwe eisen voor energiezuinig bouwen Vanaf 1 juli 2020 moet nieuwbouw, zowel woningbouw als utiliteitsbouw, voldoen aan de eisen voor bijna energie neutrale gebouwen (BENG). De BENG-eisen gaan de bestaande EPC-normen vervangen. Zij stellen normen voor de maximale energiebehoefte van een woning en zowel het het maximale als minimale energiegebruik dat nodig is om hierin te voorzien.

Op dinsdag 5 november 2019 organiseert de VVM-sectie Milieurecht en praktijk een juridisch café over BENG. Zoals gebruikelijk is er ook nu weer ruim de gelegenheid voor discussie en uitwisseling van ervaringen van de deelnemers.

ZZP-café Op 30 oktober vindt bij de VVM het eerste ZZP-café plaats. Uit een rondgang langs de leden bleek dat daar behoefte aan was. Een aantal leden heeft de handschoen opgepakt en het eerste ZZP-café is een feit.

Tijdschrift Milieu is een uitgave van de V VM en verschijnt achtmaal per jaar in een oplage van 1.750 exemplaren.

V VM-lidmaatschap 2019 • Persoonlijk: € 125,-; buitenland: € 165,• Instellingen en bedrijven: € 700,• Studenten: € 40,• G epensioneerden, recent afgestudeerden, partners en uitkeringsgerechtigden: € 80,• Proeflidmaatschap (6 mnd) € 65,Meer informatie, zie: www.vvm.info Abonnementsprijs 2019 € 125,-; buitenland: € 165,- (excl. 6% BTW, incl.verzendkosten) Los nummer: € 15,- (incl. BTW) V VM-bureau Drs Rachel Heijne (directeur) Marie Thérèse van Heijningen Joost Heilbron Sara Jantzen Adriaan Klaasse Annemieke Vermeulen Gebouw Uco, 2e Daalsedijk 6a, 3551 EJ Utrecht Telefoon: 030-2322989 E-mail: bureau@vvm.info Website: www.vvm.info Hoofdredacteur Jan de Graaf, 06-21905843, graafcom@wxs.nl Drukproefcorrectie Rachel Heijne Ontwerp Made in Haarlem Opmaak Twin Media Druk Virtùmedia Advertentieverkoop Virtumedia, Albert van Kuijk, 030 - 6933822, avankuijk@virtumedia.nl Redactie Milieu Dossier Léon Janssen (vz, Schuttelaar & Partners), Emile Schols (RIVM) Maurits Groen (MGMC), Dries Hegger (Universiteit Utrecht), Sonja Kruitwagen (PBL), Marcel Rietberg (Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid), Paquita Perez Salgado (Open Universiteit) en Jan Wijmenga (Ministerie van IenW).

Redactieraad prof. dr Rudy Rabbinge, voorzitter mr. Jan van den Broek, VNO-NCW prof. dr. Jacqueline Cramer, Utrecht Sustainability Institute ing. Vera Dalm, Milieu Centraal en voorzitter V VM Eduard Dame, Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Ronald Albers, TNO dr. Carel Dieperink, Universiteit Utrecht prof. dr. Carolien Kroeze, Wageningen Universiteit drs. Dries van Loenen, Ministerie van EZK ir. Jan Karel Mak, Deerns ir. Jan Paul van Soest, zelfstandig adviseur Foto voorpagina Michiel Wijnbergh Prijswijzigingen, zet- en drukfouten voorbehouden. Aan de informatie in Milieu kunnen geen rechten worden ontleend.

Tijdschrift Milieu wordt op FSC-papier gedrukt.

Rachel Heijne, directeur VVM

Tijdschrift Milieu, september 2019

47

48

Tijdschrift Milieu, september 2019