Wandel Magazine 03 2019 by Virtùmedia

www.wandelmagazine.nu

NR 3 SEPTEMBER 2019 • € 6,50

voor de nieuwsgierige wandelaar

Heerlijk herfst! Avontuurlijke tochten bij de Oosterburen

Noord-Brabant

Mijmerend over het Duits Lijntje Het vrijheidsgevoel van de

Drenthe Struinen langs de hunebedden

Tsjechië De route van het witte goud

Zweden Zwerven langs de Hoge Kust

Vlaamse Westhoek

Inhoud

Bij de Oosterburen

10 16 20

Met pak en zak

door het Zwarte Woud Over de

Harzer-Hexen-Stieg Herfstwandelen

in het Westerwald

2 Wandelmagazine 3-2019

30 34 48

Noord-Brabant

Mijmerend over het Duits Lijntje Drenthe

Op pad tussen de hunebedden Vlaamse Westhoek

De poëtische kant van het Heuvelland

‘Wildernis’

Tsjechië

Het pad van het witte goud

Zullen we in de herfst een kampeertrektocht in de wildernis doen, suggereerde ik, het moet aan het begin van de zomer van 2018 geweest zijn. Wat quality time met je eigenste tienerdochter, dat zag ik wel zitten. Ik kon haar eerste oerreactie – lichte paniek – van haar gezicht aflezen. Niet vanwege het feit dat ze haar mobiel zou moeten missen (dat wist ze nog niet, ik ook niet), maar vanwege dat woord dat ik gebezigd had, ‘wildernis’. Nou ja … Geen hotels, maar op een matje, in een tent. Leuk, toch? Ze zou erover nadenken. Tijdens onze gezinsvakantie kwamen de terloopse vragen om verduidelijking. Die wandeling, was die lang? Zijn er restaurantjes langs de route? En wc’s? Dat soort dingetjes. En vooral over hoe zwaar haar rugzak zou zijn (“Tamelijk, want we moeten ook een tent en eten én water mee”). Oei. Het nadenken begon best wel lang te duren, vond ik. Ik moest een tandje hoger. Ik had het op het Zwarte Woud voorzien omdat daar toch een goede toeristische infrastructuur bestaat, stel dat … En het zou best wel wel eens stoer kunnen zijn, vond ik dan toch, om achteraf te kunnen opscheppen bij vriendinnen dat je drie dagen in de ‘wildernis’ van het Schwarzwald hebt gelopen. “Zitten daar beren?” We waren net terug uit Amerika, vandaar. “Nee hoor, maar wel herten en everzwijnen”, dacht ik te weten. “De kans dat we die tegenkomen is wel klein.” Maar het gegeven dat we daar nauwelijks ‘beschaving’ zouden tegenkomen, dus waarschijnlijk ook geen mobiel netwerk zouden vinden, gaf de doorslag. “Dan kun je je hoofd leegmaken”, had ik gezegd. Dat idee vond ze wel bijzonder, ongekend. Als kers op de taart beloofde ik mooie herfstkleuren en om de onderhandelingen definitief mijn kant op te doen kantelen gooide ik nog het vooruitzicht van veel foto’s voor op haar Instagram op tafel. “OK pap”, zei ze eindelijk. “Ik doe het. Want anders moet je weer alleen op reportage. Zielig voor je.” De schat. En toen leverde ze die nabrander af. Een brandbom, gedropt met een grijns: “Maar dan ga ik wel op de cover van Wandelmagazine!” Slimme meid.

En ook nog 04 07 09 29 42 46 54

Onderweg Uitgeprobeerd Lopend vuur – Stefan Szepesi In memoriam – Kees van den Berg Langs de Zweedse Hoge Kust Boeken Wat zien ik? 171-443, Wageningen, Gelderland

“L’aventure n’a pas besoin d’être vécue sous sa forme la plus intensive pour exister. Le simple fait de quitter la civilisation […] n’est-ce pas cela l’aventure sous sa forme accessible et universelle? Chacun peut la vivre.“ François Labande, 1989

@jvandevo @mild_adventures Omslag: Zicht vanaf de Schliffkopf langs de Schwarzwalder Westweg. Foto: Jonathan Vandevoorde

3-2019 Wandelmagazine 3

Onderweg Nieuws voor wandelaars

Redactie Rick Eggink

HARTSTOCHT DE BIESBOSCH

Oude en jonge duinen Het Nationaal Park Hollandse Duinen beslaat het brede Zuid-Hollandse kustgebied van Hoek van Holland tot Hillegom. Doel van het nationaal park is het gebied, dat bestaat uit oude en jonge duinen in een stedelijke omgeving, veerkrachtig, aaneengesloten en leefbaar te maken en te houden. Maar er kan natuurlijk ook in gewandeld worden. De LAW 5, het Kustpad, kruist het nationaal park onvermijdelijk. Maar kortere wandelingen kunnen natuurlijk ook. Download bijvoorbeeld de drie cultuurhistorische historische wandelingen in Den Haag, Wassenaar en Katwijk www.nationaalparkhollandseduinen.nl

Foto: Jonathan Vandevoorde

Linieland in kaart

Foto: Hartstichting

4 Wandelmagazine 3-2019

Foto: Marcia van Bijnen

Wandel op zaterdag 14 september aanstaande mee door de prachtige Dordtse Biesbosch. Dit mooie stukje natuur bevindt zich aan de rand van het Nationaal Park De Biesbosch. Tijdens de Hartstocht kun je 5, 10, 15, 20 of 25 kilometer wandelen over verharde én onverharde paden. Op elke route loop je langs wilgentuinen, watertjes en over bruggetjes. Met jouw deelname steun je ook meteen de Hartstichting. Dubbel winst; je doet iets goeds voor je body & mind én taille, en ook voor anderen. Het inschrijfgeld is € 15 p.p. inclusief wandelroutebeschrijving en een consumptie onderweg. Van jouw inschrijfgeld gaat minstens de helft naar onderzoek naar hart- en vaatziekten. www.hartstocht.nl

Er zijn heel wat landschappen gevormd met als doel een strategische waarde te creëren. Meest bekend zijn de linies waarbij land onderwater gezet kon worden, zoals de Hollandse of de Zuidwaterlinie en de fortenroute rond Amsterdam. Juist omdat zij een strategische functie hadden zijn deze aanvankelijk militaire bouwwerken vaak behouden gebleven. Nadat het belang van deze

functie naar de achtergrond verdrongen is, blijkt dat op die strategische plekken vaak een mooi stuk natuur bewaard is gebleven. Manieren waarop deze landschappen nu gebruikt kunnen worden voor recreatie, dus ook voor wandelingen, zijn overzichtelijk in kaart gebracht op onderstaande website. www.mooilinieland.nl

Foto: Jurjen Drenth

SLUIS VERTREKPUNT VAN TWEE LAW’S

Wandelnetwerk op de Veluwe De Veluwe wil de meest aantrekkelijke vakantieregio van Nederland zijn. Daarom is in navolging van het fietsknooppuntensysteem een wandelnetwerk Veluwe ontworpen. De bestaande klompenpaden, LAW-routes, streekpaden, NS-wandelingen en routes van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten zijn de basis voor een nieuw, overzichtelijk en flexibel wandelnetwerk op basis van knooppunten. In Hoenderloo is de eerste pilot van start gegaan, ruim 53 kilometer wordt zo ontsloten. Een volgende pilot op de Veluwezoom start volgende maand. De actieve Veluwerecreant kan eenvoudig zijn route samenstellen op de onderstaande website (ga naar Wandelen > Route planner). Daarnaast verscheen er onlangs ook een wandelkaart, met een overzicht van het knooppuntennetwerk, praktische informatie, tips en natuurlijk horeca- en overnachtings locaties. www.routesopdeveluwe.nl

Wandelen associëren we doorgaans direct met de natuur. Maar een wandeling in een stad is vaak een leuk alternatief. In Neder-Saksen hebben negen romantische steden rond Hannover wandelroutes uitgestippeld waarbij natuur en de stad gecombineerd worden. Volg bijvoorbeeld het pad van de Rattenvanger van Hamelen, de Rozenroute in Hildes heim, de Rode draad in Hannover, wandel met een app door Braunzweig, Göttingen en Wolfenbüttel en verken de Lüneburger Heide, het Harzgebergte bij Goslar of het Weserbergland bij Hamelen. www.9staedte.de

Foto: Celle Tourismus und Marketing

Te voet in en rondom de stad in Nedersaksen

Sluis is een gezellig stadje in Zeeuws-Vlaanderen met een lange geschiedenis. Eens was het de voorhaven van Brugge, de belangrijkste haven van het Bourgondische rijk. Het kreeg in 1290 reeds stadsrechten. In 1603, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd er een zeeslag voor de kust geleverd. In 1604 werd de stad veroverd door prins Maurits. In 1606 probeerden de Spanjaarden het weer terug te veroveren maar dit mislukte. Oorzaak hiervan was een laveloze Jan de klokkenluider. De Spanjaarden zouden van twee kanten aanvallen als de klok het hele uur zou slaan. Maar omdat de klokkenluider te diep in het glaasje had gekeken sloeg de klok niet en was de coördinatie aan Spaanse kant zoek. In de Tweede Wereldoorlog is om Zeeuws-Vlaanderen hard gevochten. In 1944 bleef van Sluis niet veel over. Nu vertrekken er twee langeafstandswandelpaden door de mooie, omringende natuurgebieden. De LAW 5, het kustpad naar Groningen, en de LAW 11, het grenspad met België. www.vvvzeeland.nl

Speelplezier langs routes Demer en Dijle De opening van het wandelnetwerk Demer en Dijle in 2018 was een groot succes. Voor de ruim 1000 kilometer lange wandeltrajecten kwamen er vorig jaar vele aanvragen voor informatie binnen. Toerisme Vlaams Brabant heeft ter afsluiting van dit project in tien gemeenten langs de routes speeltoestellen geplaatst om de kleinere wandelaar te plezieren. Het zijn drie verschillende houten contructies. De eerste is een bosgeest, door kunstenaar Bart Luyks met een kettingzaag uit het hout gehaald, de tweede een levende wilgentunnel en tot slot houten grondstukken. Gids en kaarten zijn te koop in de boekhandels en toeristische diensten of online. Of plan je route op onderstaande site. www.toerismevlaamsbrabant.be/ wandelrouteplanner 3-2019 Wandelmagazine 5

ZATERDAG 5 OKTOBER 2019

LOOP MEE OP HET GRENSVLAK VAN LAND EN ZEE HET UITDAGENDSTE EENDAAGSE WANDEL- EN HARDLOOP EVENT OVER HET STRAND Jeannette (55) van Capelleveen kreeg 12 jaar geleden een bypass operatie, wat een omslag in haar leven betekende. Elk jaar viert ze haar eigen hartverjaardag, en in oktober doet ze dat met een wandeling van 20 kilometer tijdens de 11strandentocht, een wandelevenement voor de Hartstichting.

‘Ik had nooit gedacht dat ik zoiets zou doen’. ‘Pijn op mijn borst, in mijn linker bovenarm, kortademig, weinig conditie. Eigenlijk waren het allemaal vage klachten waar ik mee naar de huisarts ging. Ik dacht dan ook dat een beetje minder stress, meer sporten en wat afvallen genoeg zouden zijn om me snel weer beter te voelen. Ik had het mis’. Na de ECG belden ze me of ik toch naar de eerste hulp wilde komen, voor verder onderzoek. Na een fietstest besloten ze tot een hartkatheterisatie (een plaatselijke ingreep waarbij de gesteldheid van het hart en de aders bekeken wordt, red.). Daarbij werd duidelijk dat mijn aders zo vernauwd waren, dat ik op zeer korte termijn een bypass operatie moest krijgen, een zware ingreep. Zo lag ik daags daarna ineens als hartpatiënt op een zaal met vooral oude mannen. Dat was wel even slikken. Ik was namelijk geen risicopatiënt, had geen hoge bloeddruk of superhoge cholesterol. Bovendien was mijn aandoening niet erfelijk.

De ingreep is een bijzonder moment in mijn leven geweest. Als ik toen niet naar de huisarts was gegaan, had ik nu dood kunnen zijn. Daarom vier ik ook elk jaar in maart mijn hartverjaardag, gewoon met mezelf. In oktober is het inmiddels 12,5 jaar geleden, een jubileum, dat ik wil benadrukken met het lopen van de 20 kilometer voor de Hartstichting. Mijn man Hugo, onze kinderen en vriendin Jacqueline lopen mee. Ik doe het omdat onderzoek super belangrijk is, maar ook om mezelf uit te dagen. Voor je hart en bloedvaten is het belangrijk om op gewicht te blijven. Ik ben dan ook echt gaan trainen voor de 11strandentocht. Ik kijk er dan ook echt naar uit, al die vrolijkheid langs het strand. Het is echt een uitdaging voor het goede doel, op een heerlijke plek in de natuur. Mooi dat ik dat mag meemaken!

Loop jij ook mee op 5 oktober? Kies jouw uitdaging van 11, 20, 40 of 60 km. Tussen Bloemendaal en Hoek van Holland. Beleef de kust zoals je het nog nooit beleefde!

WWW.11STRANDENTOCHT.NL

Uitgeprobeerd

‘Snelle Jelle’

De verwachtingen zijn hoog gespannen wanneer ik de PrimeTech Stove-branderset van Primus uit z’n gepolsterde beschermzak vis: een lage brander met ingebouwd windscherm, een beschermplaat voor het tere gras, twee ruime 2-liter pannen (waarvan een met een warmteverdeler), een transparant deksel, een pannengreep, een piëzo-aansteker en een beschermlap. Volgens het labeltje aan de regelknop moet ik die één à twee volle slagen omdraaien om het gas te laten stromen. In de praktijk moet ik hem echter drie keer omdraaien voor ik hem aan kan steken. Met een gewone aansteker. De piëzo-aansteker werkt perfect bij mijn Primus ExpressSpider, maar bij de testbrander beduidend minder. En goed luisteren, want dat moment komt op kousenvoetjes. Het is klein bier in vergelijking met de pluspunten van de branderset. De brander staat als een huis en de pannen zelf ook, wegglijden of

SNEL GOED REGELBAAR STIL STABIEL PANNENGREEP

FLUISTERSTIL PIËZO-AANSTEKER PRIJS

omkieperen is er niet bij. Heerlijk veilig. Ik breng vervolgens in de winderige buitenlucht 1 liter koud bergwater aan de kook om de claim van Primus te testen dat dat in 3,5 minuten gebeurt. En krek, dat klopt helemaal. Een indrukwekkende snelheid en nog eens fluisterzacht ook. Dat laatste hoeft van mij persoonlijk niet zo, want ik hoor toch liever duidelijk hoe hard het vuur brandt. Het temperen van de vlam vraagt daardoor ook enige oefening. Dan ook maar eens een hele pan pasta koken; kijken of afgieten makkelijk en veilig kan met de pannengreep en het bijgeleverde deksel. Je wilt uiteindelijk niet je eten uit het gras hoeven schrapen. De greep zet zich stevig vast aan de pan zonder de coating te beschadigen en dat kan bovendien met het deksel nog op de pan. Het deksel heeft een warmtebestendig siliconen greepje en voldoende gaatjes om het kooknat goed af te voeren. Met een klikknop kun je hem weer loskoppelen. Er is duidelijk goed nagedacht over deze set. De geteste set van 2,3 liter weegt 1060 gram (exclusief tankje). Er is ook een 1,3 literversie die 727 gram weegt. Vind je dat toch wel aan het gewicht voor in de rugzak, dan neem je slechts één pan mee. Je moet hem even doorkrijgen, maar dan heb je aan de PrimeTech Stove een betrouwbare en complete branderset. Gewoon een ordinaire aansteker meenemen. (MvB) ADVIESPRIJS: € 179,95 (2,3 LITER) OF € 159,95 (1,3 LITER)

WWW.PRIMUS.EU

Veerkrachtige tred

GOEDE GRIP DOOR DE ZOOL STEVIGE EN TOCH SOEPELE SCHOEN

De afgelopen weken ben ik op pad gegaan met de Belorado II Low Lady Tubetec GTX van Hanwag. Een hele mond vol! En deze schoen is logischerwijs de opvolger van de Belorado Low Lady, met een aantal technische vernieuwingen die de schoen nog beter maken. Als ik de doos open doe zie ik een sportief uitziende schoen liggen met leuke kleuraccenten. Bij het oppakken valt op dat de schoenen niet veel wegen. Ik lees dat ze per paar ongeveer 710 gram wegen. Hoewel niet helemaal onbelangrijk, gaat het bij een wandelschoen niet om het uiterlijk, maar natuurlijk hoe de schoen past en hoe jij op de schoen loopt. De Belorado II Tubetec Lady is een lage trailschoen, gemaakt voor wandeltochten door de bossen of over de hei, heuvels en de lage bergen. Ook bij een tocht over asfalt zou je met de Belorado II geen last moeten ondervinden. De afgelopen weken heb ik de Belorado’s getest op wandelingen in al deze landschappen. In regen, sneeuw en zon. En het klopt, de schoen loopt prima en heel comfortabel. Dit komt onder meer door de Gore-Tex-voering, die de schoen waterdicht maakt en zorgt voor een zachte binnenkant. Een zeker ook door de speciale pasvorm van de schoen, de leest is speciaal aangepast aan de vrouwenvoet. Nou vind ik het lastig om te aan te geven hoe anders de leest is zonder ook een paar Belorado’s voor

GEEN

mannen aan te passen. De schoenen moeten wel goed ingelopen worden, maar daarna loop je er eindeloos op door. En dan is er nog nieuwe Tubetec-zool van Hanwag. Dit is een tussenzool van zacht veerkrachtig materiaal die in een ‘tube’ van stevig vormvast materiaal geplaatst. Daarnaast combineert Hanwag de Tubetec-techniek met het gewichtbesparende 3D PrimeBase (losse profieldelen onder de voorvoet en de hak). Deze Tubetec-zool geeft veel grip in de sneeuw en de modder, ik kan prima doorlopen. Daarnaast geeft de zool de schoen ook een jong uiterlijk! De Belorado II geeft mij bij de wandeltochten voldoende stevigheid, en loopt tegelijkerheid soepel en veerkrachtg. Zoals alle schoenen van Hanwag, is de Belorado II Tubetec GTX Lady verzoolbaar. Dat heb ik natuurlijk nog niet kunnen testen, deze schoen gaat nog wel een tijd mee voor dat verzoling nodig is. (WW) ADVIESPRIJS: € 179,95

WWW.HANWAG.NL 3-2019 Wandelmagazine 7

VIND JOUW WEG IN ROMEINS ZUID-LIMBURG

De 188 pagina's tellende Romeins Zuid-Limburg gids laat je kennismaken met een Zuid-Limburg dat je nog niet kent. Volg de weg en ontdek het uitgebreide Romeinse erfgoed. Trek je wandelschoenen aan, zet je koksmuts op of zak lekker onderuit in je luie stoel. De gids vol recepten, wandelroutes, beeldreportages, essays en andersoortige inspiratie over Romeins Zuid-Limburg koop je (ĂĄ â&#x201A;Ź12,-) eenvoudig en snel bij bol.com.

Download de app met routes en augmented reality. www.viabelgica.eu

Lopend vuur

Tekst & foto Hans Farjon

Stefan Szepesi

In deze serie zoekt een redactielid van Wandelmagazine een fanatieke wandelaar op voor een goed gesprek over koeien, kalveren en de zin van het leven. Want uiteindelijk willen we allemaal het antwoord weten op die ene vraag: moeder, waarom wandelen wij?

n 2012 verscheen de wandelgids Walking Palestine met 25 wandelroutes plus achtergrondverhalen over het landschap en over Palestijnen die het wandelen en toerisme hebben opgepikt om een bestaan op te bouwen. Na de zomer verschijnt de tweede, herziene druk. “Dat was hard nodig want de gids is al een tijdje uitver kocht en er was nog veel vraag. Wel verras send want heel wat mensen denken toch dat je op de Westelijke Jordaanoever niet veilig kunt wandelen”, lacht Stefan Sze pesi. “Dat is natuurlijk niet zo. We hebben ook de kans genomen om het boek hand zamer te maken, het was wat groot en zwaar.” Ik spreek met Stefan in zijn woon plaats Rotterdam. Buiten worden hitte records gebroken, binnen is het nog aange naam koel. “Ik heb het wandelen niet van huis uit meegekregen. Er werd zelfs niet gekampeerd. Pas toen ik in 2010 in Jeruza lem werkte als diplomaat, begon ik te lopen. Niet omdat ik aan mijn conditie wilde werken, daarvoor stapte ik op de mountainbike, maar om aan het cynisme te ontsnappen. Dat is de grootste valkuil voor expats die werken voor ngo’s, ambas sades en media, zeker in Palestina waar het conflict met Israël behoorlijk uitzichtloos is. De gesprekken onder elkaar waren bepaald niet opbeurend.” Stefan begon in de weekenden te wande len, vooral met kleine groepjes vrienden en

collega’s. Hij zocht oude paden op de Wes telijke Jordaanoever die nog maar weinig gebruikt werden, het liefst in de minder stedelijke gebieden. “Wat wandelen voor mij aantrekkelijk maakt, is niet zo zeer het pad of het landschap dat je doorkruist, maar dat je tijdens de tocht heel andere gesprekken hebt. Allereerst zijn ze langer, je hebt immers veel meer tijd dan thuis, in een café of op het werk. Verder zit je niet tegenover elkaar, maar je loopt naast elkaar. Dat is echt anders. Tot slot zijn er nog de ontmoetingen onderweg. Ik ben van mijzelf

gehele Westoever. Het is uitstekend ontslo ten met markeringen en met een website (www.masaribrahim.ps) waar alle route tracks te downloaden zijn. Ook vind je er contactgegevens van gidsen en overnach tingsmogelijkheden. “Maar echt groot werd het pas door de sociale media. Ik ben ooit met een e-mailgroep begonnen, maar nu zijn er allerlei Facebookgroepen, zoals wan delen voor vrouwen, studenten en expats.” Het overgrote deel van de wandelaars komt uit de regio, slechts vijf procent komt van buiten.

“ Als je samen wandelt, sta je niet tegenover elkaar, maar naast elkaar” vrij verlegen en eerder geneigd om mijn weg te zoeken met mijn smartphone dan gewoon de weg te vragen. Zo loop je iets wezenlijks mis. Je komt namelijk heel andere mensen tegen dan waar je woont en werkt. Daarbij komt dat de Palestijnen echt gastvrij zijn. Ze nodigen je uit, niet uit beleefdheid, Nee, het grootste geschenk dat je ze kunt geven is dat je hun uitnodiging accepteert.” Zijn wandelgids heeft er mede aan bijge dragen dat de wandelscene in Palestina is ontploft. Zo is er een langeafstandspad, Masar Ibrahim al-Khalil, ontwikkeld. Het is 330 kilometer lang en doorkruist de

Of hij nog steeds wandelt nu hij al weer een tijd in Nederland woont? “In Rotterdam loop ik zoveel mogelijk van huis naar werk plekken. In mijn vrije tijd blijft het beperkt tot een meerdaagse tocht per jaar, alleen, in de kerstvakantie. Dan zoek ik in Nederland naar stille plekken zonder asfalt en met veel landschappelijke variatie. Helaas moeilijk te vinden”, zucht hij. “En probeer hier maar eens te verdwalen!” Maar dat houdt hem niet tegen, wel dat hij nog jonge kinderen heeft. “Maar mijn dochter van acht begint het leuk te vinden en gaat mee terug naar Palestina straks, dus wie weet”, zegt hij met een knipoog. 3-2019 Wandelmagazine 9

Duitsland

Baden-Württemberg

Met pak en zak door de ‘wildernis’ van het

10 Wandelmagazine 3-2019

Zwarte

Woud

Niets mooiers dan puur goud in de bossen van het Zwarte Woud.

3-2019â&#x20AC;&#x201A; Wandelmagazineâ&#x20AC;&#x201A; 11

Duitsland “Is er ook mobiele dekking?”, had mijn dochter gevraagd. Tijdens het inpakken had ze al moeite gehad met mijn richtlijn ‘2 T-shirts’. Maar voor een driedaagse kampeertrektocht in het Zwarte Woud, ook al is het herfst, wil je zo licht mogelijk lopen. Want tent, matje, slaapzak, fleece en regenjas – én water plus eten – moeten ook allemaal mee. Grammenjagen en puberteit: een mooie uitdaging. TEKST & FOTO’S JONATHAN VANDEVOORDE

et is herfstvakantie en ik ga in een donker bos drie dagen met een vijf tienjarige dochter op pad. Het is de bedoe ling dat Tine en ik overnachten op twee natuurkampeerterrei nen in het Schwarzwald Nationalpark. Dat betekent houten vlonders waarop je je tent mag installeren en verderop een toiletge bouwtje. Soms is er een beekje, soms een bronnetje. That’s it. Het is zondag en bij de Mummelsee – een grote ronde vijver omringd door terrassen, naaldbomen en een zendmast – waar we uit de bus stappen, vinden gebak en koffie aftrek bij de toeristen en bikers. Het wil dernisgevoel laat nog even op zich wach ten. En dat vinden we helemaal niet erg met dit mooie weer. We lopen drie kwar tier verder over een brede wandelweg en komen alweer een koffietentje tegen. Tine kreunt nu al onder het gewicht van haar

Een uitzicht tot in Frankrijk.

12 Wandelmagazine 3-2019

rugzak en wil haar innerlijke mens sterken met een warme choco. Vooruit, waarom niet? Ondertussen raast het verkeer over de Schwarzwalder Hochstrasse voorbij. Een beetje jammer, want het geraas zal ons op de Westweg, onze wandelroute, vandaag nooit echt verlaten. Na onze laatste pauze in de bewoonde wereld duiken we gemengd bos in en wordt de Westweg een echt bospaadje waarbij we geregeld een halfopen heidege bied doorkruisen. Vanaf dit soort plekken zijn de vergezichten weergaloos want we lopen tegen de duizend meter boven zee niveau. Richting het westen kijken we over het Rijndal tot helemaal aan de Vogezen – en zou dat Straatsburg zijn, daar bene den? In het zuiden zouden, volgens een oriënteringstafel, de Alpen van het Berner Oberland en zelfs Vorarlberg te zien moe ten zijn. Maar zó helder is het vandaag niet.

Roodkapje Dit is Duitsland: op palen wandelwegwij zers als kapstokken staan de afstanden naar markante plekken aangegeven. Plakkaatjes met daarop de rode ruit van de Westweg zijn alomtegenwoordig. Roodkapje zou hier nooit kunnen verdwalen, ook al was ze ongeletterd. Opgegeten door de wolf ook niet trouwens, want die is al 150 jaar weg uit het Zwarte Woud. Zoals overal werd het dier recentelijk weer gespot. Een wetens waardigheid die ik voor de trip expres niet met Tine heb gedeeld, want ik ken haar goed genoeg. “Darmstätter Hütte 2,4 km.” “Hebben ze daar ook een terrasje, pap?”, vraagt Tine, nog geen anderhalf uur nadat we het kof fietentje achter ons gelaten hebben. “Ik weet het niet, schat. Ik betwijfel het. Hij staat niet eens op de kaart.” Even later bereiken we een druk terras met een joekel van een herberg. De erwtensoep smaakt heerlijk. We lijken de wildernis steeds

We volgen de rode ruit.

v erder voor ons uit te schuiven. ’s Middags passeren we nog een ski gebiedje, Ruhestein genaamd, met alweer een terras, dat we ridderlijk overslaan. Tine en ik willen eindelijk eens de échte natuur in, weg van de toeristen. Camp De late middagzon kleurt de heide op de hoofdkam van de Schliffkopf in het goud als we het hoogste punt van onze tocht bereiken: 1055 meter. Vanaf dit plateau moeten we ergens beneden aan de boshel ling onze kampeerplek zien te vinden. Na een dik half uur afdalen vinden we eerst het toiletgebouwtje, nagelnieuw en brand schoon. Een emmer composteermateriaal met een grote schep erin staat naast de pot. “Alleen nodig na een langen Sitz”, staat erbij. En er is zelfs een gastenboek waarin de wandelconsument zijn ei kwijt kan ter wijl hij een ei legt. “Hier sitzt mann wirklich angenehm!”, is mijn literaire bijdrage. Ze vragen erom. De tentplekken zelf zijn vijftig meter ver derop verstopt. We zijn hier moederziel alleen. Met wat creativiteit vinden Tine en ik punten waar we haringen kunnen vast slaan of een scheerlijntje kunnen vastsjor ren in of aan de vlonderplanken. Het is een prachtige plek. Mijn mobiel geeft nul balk jes aan. De ondergaande zon priemt tussen enkele takken door. Daarna kleurt de hori zon roze, dan paars. We trekken warme kle ren en een muts aan. Ik breng water aan de

kook waarin we onze zak ‘astronautenvoed sel’ doen wellen zodat het in acht minuten een eetbare massa wordt: nasi met cashew noten. “Pap! Dit is serieus lekker hoor”, exclameert Tine. “Ja, honger is de beste saus.” “Echt! Lekkerder dan mamma’s rijst!” Laat dit iets onder ons blijven, sug gereer ik terwijl we in het licht van onze

Roodkapje zou hier nooit kunnen verdwalen, ook al was ze ongeletterd lampjes om en om een hap uit de dam pende eetzak lepelen. Ik had nog een kwartje rode wijn meegesmokkeld in mijn rugzak, Tine gaat voor de thee. Een uil roept vanuit een verre boom, de maan komt op vanachter de Schliffkopf. Perfect. Camp Bösellbach Onaangename verrassing als ik ’s ochtends uit mijn onvaste slaap ontwaak. Mijn drinkzak is vannacht leeggelopen, een lek in het ventieltje aan het eind van de slang. Het beekje waarvan sprake is in de onlinebeschrijving die ik uitgeprint had, staat droog. Ik maak Tine wakker die vannacht ook maar weinig geslapen heeft vanwege de harde wind en het feit dat haar slaapmatje

Onderweg naar Camp Bösellbach komen we een zwavelbron tegen.

Ruhestein: what’s in a name.

3-2019 Wandelmagazine 13

Duitsland

Een gezellige avond in Camp Erdbeerloch.

Op de Schiffkopf bereiken we het hoogste punt van onze tocht: 1055 meter. Darmstätter Hütte. De wildernis wacht nog wel even.

ook nog eens lek blijkt te zijn. Onder het ontbijt – roggenbrood met nutella en een kop koffie en thee – breng ik het nieuws: “We hebben niet genoeg water. Er zit niets anders op dan eerst water te zoeken vooral eer we verder kunnen.” Ik pak de wandel kaart en wijs naar een pictogrammetje van een drinkglas, ten zuiden van de Schliff kopf. “We moeten toch weer omhoog naar de top om onze route daar op te pakken. We komen er dus bijna langs”, stel ik Tine 14 Wandelmagazine 3-2019

gerust die zich zorgen was gaan maken dat we dat hele eind naar Ruhestein terug zou den moeten lopen. Na een uurtje klimmen door prachtig gekleurd loofbos pakken we bij de top van de Schliffkopf de Westweg weer op waar we hem gisteren verlaten hebben. Na een paar honderd meter blijkt het pictogram een kast van een viersterrenhotel te zijn. In dirndl uitgedoste receptionistes nemen onze indrukwekkende rugzakken eerst met

wat argwaan op maar staan ons welwillend toe om in de toiletten onze drinkvoorraad aan te vullen. Nu we hier toch zijn, profite ren we ervan dat de appeltaart toevallig net uit de oven wordt gehaald. Het wildernisge voel is even helemaal weg, maar dat vinden we stiekem helemaal niet erg. De rest van de dag lijkt op gisteren, maar dan zonder het verre verkeerslawaai. En dat is maar goed ook. De Forststrassen, de bos bouwpaden, zijn eentonige wandelgrond

maar het landschap om ons heen verveelt nooit. Het ene vergezicht volgt op het andere, het Rijndal en de Elzas liggen nog steeds aan onze voeten. De Grand Ballon, een hoge berg in de Vogezen, zien we 104 kilometer ver weg in de zon liggen. De avond valt snel en de aftakking naar onze volgende slaapplek, Camp Bösellbach, is een avontuurlijk paadje dat langs een zwavelbron voert. Gelukkig is er bij het kamp zelf een bronnetje met aftapkraantje – het water koken moet volstaan. Het com posttoilet is wederom een genot en, dank baar voor zoveel comfort, laat ik opnieuw een woordje achter in het gastenboek.

omhoog lopen naar de hoofdkam, komen we in kille mist terecht. Tine en ik wande len in onszelf gekeerd over lange boswegen de leegte tegemoet. Pas als we aan het begin van de namiddag afdalen naar het plaatsje Bad Peterstal-Griesbach, het eind punt van onze trektocht, klaart het een beetje op. Het bos om ons heen is echter vooral productiebos, met vers gekapte stammen overal langs het pad. Vooral Tine verlangt ernaar dat dit ophoudt. En ‘saai’ is

Kapbos De volgende ochtend trekt de hemel kort na zonsopkomst al dicht. Als we terug

iets wat je geen enkele tiener toewenst. We eindigen in Café Räpple in het centrum van Peterstal. Tot echte levensgesprekken zijn we tijdens ons avontuur niet gekomen, Tine en ik. Maar zoete toetjes maken de tongen los. Räpples Schwarzwaldertorte doet zijn reputatie eer aan en Tine geeft haar apfelstrudel de beoordeling ‘hemels’. “Ik praat niet makkelijk terwijl ik loop”, ver klaart ze. “Maar ik denk wel heel de tijd na. Over dingen ...” ”Rust in je hoofd?”, vraag ik retorisch, beseffend hoe de dwang van social media vanaf morgen weer ons beider hersenen in overdrive zullen jagen. Ze glimlacht. Uitleg is niet nodig. We hebben bijna drie dagen lang samen in de natuur gewandeld, gege ten en geslapen, in ons element. Missie geslaagd.

PRAKTISCHE INFORMATIE De Westweg loopt van Pforzheim (D) naar Bazel (CH) en is over 285 km uniform gemarkeerd. Via de website zijn etappebeschrijvingen te downloaden. De twaalf officiële etappes zijn vaak meer dan 20 km lang en die staan ook zo aangegeven op de watervaste wandelkaart (1:50.000) die in de regionale toeristenbureaus te koop is. Gelukkig suggereert deze ook kortere Abschnitte.

• naturparkschwarzwald.de • www.efa-bw.de – Voor het plannen van reizen met bus en trein in heel de streek.

Gelopen route Wij liepen drie dagen in het noordelijke deel, grotendeels door het 10.062 ha grote Schwarzwald Nationalpark, tussen Unterstmatt en Bad-Peterstal-Griesbach. Met de bus reden we vanuit onze B&B in Brandmatt naar de Mummelsee. Op dag 4 keerden we met trein en bus vanuit Peterstal in dik twee uur terug naar Brandmatt. Een ander ‘logisch’ startpunt voor een lang weekend wandelen is Forbach, 20 km lopen ten noorden van Untersmatt. Reken dan vier dagen wandelen naar Peterstal. Wandelen in het Zwarte Woud De bergketen heeft duizenden kilometers aan gemarkeerde paden. Via de Tourenplaner kun je je eigen wandelroutes samenstellen en afdrukken: www.touren-schwarzwald.info/de/tourenplaner/ Accommodatie Pensions en hotels in overvloed in de stadjes aan weerszijden van de hoofdkam, en enkele luxere uitspanningen langs de Hochstrasse. In Bad-Peterstal is Café Räpple een tip (www.hotel-raepple.de). Een heerlijke bakkerij die uitstekende kamers met (uiteraard) ontbijt verhuurt. Kamperen Voor diehards zoals wij zijn er tussen Forbach en Bad-Peterstall in totaal zes ‘TrekkingCamps’, wildkampeerplaatsen in het Nationalpark waar je niet al te ver verwijderd van de Westweg overnacht in het bos. Reserveren en afrekenen (€ 10 per plek per nacht) doe je vooraf online: naturparkschwarzwald.de/aktiv_unterwegs/trekking/. Je krijgt dan ook de sleutelcode voor het toilethokje en de houtvoorraad. Vergeet niet de beschrijving van de zgn. ‘letzte Meile’ met detailkaartje uit te printen en mee te nemen. In het veld zijn de kampeerplekken namelijk niet als dusdanig bewegwijzerd, en op de vouwkaart van de Westweg ook (nog) niet aangegeven. Meer weten? • www.westweg.info – Alles over de Westweg, met etappebeschrijvingen (downloads) en overnachtingsmogelijkheden in hotels en pensions.

3-2019 Wandelmagazine 15

Harz

OVER DE HARZER HEXENSTIEG

VAN DE BROCKEN NAAR THALE

De Harz is een bron van mythen en sagen. Zo zouden er heksen rondvliegen en heeft de streek mede daardoor al eeuwen de aandacht van schrijvers en dichters getrokken. Zowel Goethe als Heine maakten een Harzreise en schreven erover. In hun voetspoor volgden andere bezoekers. Dat begon bescheiden: in 1753 trok het Wolkenhuisje (uit 1736) op de Brocken 198 bezoekers. TEKST & FOTO’S JAN ERIK BURGER

Waldsterben of nieuwe natuur? Foto: Tourist Info Urk

16 Wandelmagazine 3-2019

Roßtrappe.

Duitsland

en ideaal beginpunt is het gave historische vakwerk stadje Wernigerode. Vanaf het station van de Deut sche Bahn moet je je eerst nog worstelen door wat DDR-architectuur, maar dan wordt het een feest voor het oog. Een hoogtepunt is het marktplein met het stadhuis, maar ook de ‘bevroren’ verzakte watermolen Schiefes Haus, en het plein Oberpfarrhof rond de Sankt Sylvestri-kerk zijn de moeite waard. Aan dat plein ligt ook Haus Gadenstedt, restant van het eerste kasteel van Wernige rode. Hoog boven het stadje verheft zich het vaak verbouwde romantische slot. In Wernigerode start de beroemde smal spoorbaan naar de hoogste top van de Harz: de Brocken. Het traject klimt pittig, maar het echte avontuur begint in Drei Annen Hohne, waar overgestapt wordt op de Brockenbahn. De stoomtrein komt aan op het station Brocken, vlak onder de top van de gelijknamige granietberg. Graniet ontstaat door het ondergronds stollen van magma. Door de langzame afkoeling heb ben de mineralen de tijd gehad om kristal len te vormen. Daarbij gaat het om kwarts, mica (glimmers) en rozekleurig veldspaat. Nog zo’n twintig meter klimmen naar de tafelberg die meer dan genoeg ruimte biedt voor een behoorlijke mensenmassa. Het is een van de weinige dagen dat het stralend weer is en het uitzicht vandaag is voortreffelijk. Op de dik driehonderd dagen dat het bewolkt of mistig is of regent, biedt het Brockenmuseum de reizi ger een plaatsvervangend doel. De eigen tijdse expositie is een reis door de magie en verscheidenheid van de Harz. Heks op een bezemsteel Ik heb geen tijd voor een bezoek, want ik heb een hele wandeling voor me. Het is wat zoeken waar het pad precies begint. De beloofde markeringen ontbreken voor alsnog, maar ik volg andere wandelaars over een asfaltweg omlaag. Tot aan de afsplitsing naar Ilsenburg is de route onaantrekkelijk. De weg loopt tussen de dode en stervende stammen. Waldsterben of nieuwe natuur? Dan begint het Glashüt tenpfad met een zachte bosbodem. Door de vele gevallen bomen is het moeilijk de juiste route vast te houden. Harz Touris mus heeft mij een google-printje meegege ven. Meer is niet nodig, hadden ze mij ver zekerd, want de route is nu overal goed gemarkeerd met het logo van een heks op een bezemsteel. Dat valt behoorlijk tegen.

Stadhuis van Wernigerode. Op de Brocken.

grazig groen bospad, wel vol waterkuilen en regelmatig versperd door omgewaaide bomen. Geen markering, maar frisgroen en eenzaam, ik kom geen andere wande laar tegen. Bij een stroomversnelling kom ik uiteindelijk op de gemarkeerde route uit. Het aantal heksentekens is wel vermin derd, zonder wandelaars geen heksen. Ik klamp wat oudere wandelaars aan die wel een fraaie wandelkaart hebben. Het pad daalt steeds verder, en bereikt de bewoonde wereld. Velden omringd door kastanjebomen die net in blad komen. Een camping. In Drei Annen Hohne kruist de Hexenstieg de autoweg en het spoor van de stoomtrein. Dan lost de route op in een rommelig en winderig parkeerterrein met rondwaaiend zand. In het midden staat een Wandertreffpunkt met teken noch kaart. Na wat geaarzel en heen en weergedrentel besluit ik me met mijn gisteravond gedown loade kaart te laten leiden door de satellie ten. Mijn nieuwe gids voert me over een

Mijnbouwgeschiedenis Uiteindelijk bereik ik de rand van het bos, vlak bij het punt waar de Warme en Kalte Bode samenvloeien. Voor de brug over de Bode sla ik af om langs de rivier naar pen sion Am Felsen te gaan. De Bode gaat over in een stuwmeer dat prachtig blauw afsteekt tegen het groen. Bij de Überlei tungtalsperre Königshütte neemt het pad even afscheid van de rivier om naar een verdwenen slot Sussenburg te klimmen dat ooit op de lange smalle richel stond. Even verder ligt het naoorlogse arbeiders dorp Sussenburg met daarachter een 3-2019 Wandelmagazine 17

Duitsland

Meiler.

reusachtige Halde, een kale, immense afge graven helling waar enkele sprieterige ber ken nieuwe natuur trachten te vormen. Na een steile afdaling kom ik de rivier weer tegen. Even oogt het landschap vriendelijk tot de gigantische kalkgroeve Rübeland, zo ver als het oog reikt. Samen met het gelijk namige dorp ademt alles hier mijnbouwge schiedenis. De grotendeels houten bebou wing is in het smalle dal samengeperst. Vanwege de mijnbouw is er nog steeds een private normaalspoorlijn, waarover ook passagierstreinen rijden. Ik smokkel een stukje en neem een lokale bus naar de Stemberghütte, waar een typi sche Köhlerei (houtskoolbranderij) in bedrijf gehouden wordt. Onderweg pas seert de bus gigantische parkeerterreinen vol auto’s en motoren met hun halfnaakte, getatoeëerde berijders. Even verderop rij den we over een hoge stuwdam. Parallel aan de dam wiebelt een houten hangbrug boven het dal.

It’s a MAN’s world.

In Stemberghütte wordt het oog allereerst getroffen door een wigwamachtig bouwsel, dat een houtskoolbrandersmijt moet voor stellen. De echte branderij ligt wat achteraf en valt in het niet vergeleken met deze gigantische vreetschuur. Voor het museum en de werkende Meiler is minder belangstel ling dan voor het winkeltje, waar echte man nen barbecuehoutskool aanschaffen, beu kenhout natuurlijk want dat brandt het best. Ook in de aanbieding zijn ijzeren houtskool korven met de tekst It’s a MAN’s world erop. Zo, nu weten we weer waar we staan. Zodra je Stemberghütte hebt verlaten, wordt het meteen aangenaam rustig. In anderhalf uur wandel ik grotendeels bergaf naar het dal van de Bode, een van de rivie ren die op de Brocken ontspringt, net zoals de Oder (die van de Oder-Neissegrens). In Altenbrak overnacht ik in een hotel waar van de eetzaal gevuld is met zingende hoogbejaarden. Jongere eters vluchten naar het zonnige terras.

Twee kilometer verderop in het stemmige villadorpje Treseburg begint het mooiste stuk van het Bode Schlucht. Over een afstand van tien kilometer stroomt de rivier

De diep ingeslepen kloof is meer dan indrukwekkend. Hoe verder je afdaalt, hoe hoger de bergwanden door een nauwe kloof meer dan honderd meter omlaag. Er is alleen ruimte voor wan delaars. De diep ingeslepen kloof is meer dan indrukwekkend. Hoe verder je afdaalt, hoe hoger de bergwanden. Lokaal vergelijkt men het graag met de Grand Canyon van

De Harzer Schmalspurbahnen (HSB) exploiteert een netwerk van 140 kilometer smalspoor van 1000 mm breedte. Het bedrijf was lang onderdeel van de Deutsche Reichsbahn, de spoorwegmaatschappij van de DDR. De 25 stoomlocomotieven vertegenwoordigen tastbare techniekgeschiedenis in alle soorten en maten, van de Mallet Gelenk-loc uit 1897 tot de sterkste smalspoor-stoomlocomotieven uit de jaren vijftig. De HSB verbindt de belangrijkste steden Wernigerode, Nordhausen en Quedlinburg en verschillende kleinere nederzettingen in het gebied. Een groot deel van het netwerk is steil en voert door aantrekkelijk landschap, maar veruit de meest populaire bestemming is de beroemde Brocken, met zijn 1141 meter de hoogste top van de Harz. 18 Wandelmagazine 3-2019

de Colorado, maar niet alleen is de maat voering wat bescheidener, ook is de over heersende kleur hier vooral groen. Vlak voor de rivier het industriestadje Thale bereikt, wijken de bergen. Hier zou het paard van prinses Brünhilde een reusachtige sprong hebben gemaakt van de hooggelegen Hexentanzplatz in het zuiden naar de vier honderd meter hoge Roßtrappe boven de noordoever van de Bode. Naar het verhaal gaat, achtervolgde de reus Bodo de beeld schone prinses, op wie hij een oogje had. Huwelijksplannen. Brünhilde zag dat anders, en trachtte op haar witte ros te ont komen. Plots stuitte ze op een steil en diep ravijn. Haar paard aarzelde geen moment en maakte de gigantische sprong naar de over kant, maar Bodo viel jammerlijk omlaag. De hoefafdrukken van Brünhildes paard zijn tot op de dag van vandaag te zien. De naam van de reus leeft voort in de rivier op de bodem van de kloof. Schiefes Haus.

PRAKTISCHE INFORMATIE De Harz is een typisch middelgebergte op de denkbeeldige lijn tussen het Ruhrgebied en Berlijn. Het is een compact maar veelzijdig gebergte met diepe valleien. Lange jaren waren de verbindingen daardoor niet optimaal, hoewel de dalen vanwege de aanwezigheid van rijke ertsaders dicht bevolkt werden door mijnwerkers. Hoe er te komen? Er zijn goede treinverbindingen met Nederland. Op de heenreis via Hannover en Goslar naar Wernigerode twee keer overstappen. Als je pech hebt is de terugreis vanuit Thale problematischer. Ook twee keer overstappen, maar mis je de aansluiting in Braunschweig, dan heb je meteen te kampen met twee uur vertraging. De treinverbindingen binnen de Harz worden uitgevoerd door de beroemde smalspoorstoomtreinen, vooral

de Brockenbahn vanuit Drei Annen Hohne. Een kans die je niet mag missen, maar goedkoop zijn de kaartjes niet. De busverbindingen zijn goedkoper, maar niet heel frequent. Harzer-Hexen-Stieg De 97 km lange Harzer-Hexen-Stieg loopt van Osterode in de Westharz via de Brocken naar Thale aan de oostrand van de Nordharz. Circa 6 dagen lopen. Dag 3 is heel zwaar. De route ontleent zijn naam aan de heksen die hier vrijelijk op hun bezem het luchtruim betreden, dacht men in vroeger eeuwen. Kaart Harzer Hexenstieg – Offizielle Karte zum anerkannten Prädikatswanderweg im Harz, Harzer Tourismusverband & Harzklub e.V., ISBN 9783869731421, 1:30.000. Onmisbare kaart, ter plekke overal verkrijgbaar. De kaart geeft ook alternatieven en verkortingen goed weer. Accommodatie Het verdient aanbeveling om overnachtingen vooraf goed te plannen, omdat die op de route zelf relatief schaars is, zoals in Königshütte, waar wij in het aardige pension Am Felsen overnachtten. Wandern im Harz, Sieben Linden 25, Goslar biedt arrangementen Wandern ohne Gepäck (www.wandern-im Harz.de). Meer weten? • www.hsb-wr.de – dienstregeling en prijzen Harz Schmalspur Bahn. • www.harzinfo.de – uitgebreide toeristische info.

3-2019 Wandelmagazine 19

Duitsland

Rijnland-Palts

Stevig stijgen

in het Westerwald In het van oorsprong vulkanische landschap van het Westerwald is de natuur veelzijdig: hoogvlakten wisselen zich af met steile hellingen en diepe bossen naar het dal – zoals dat van de Wied. Maar ook historisch is het Westerwald een bijzonder boeiende streek om te verkennen. Een wandeling over de Westerwaldsteig. TEKST JAN ERIK BURGER FOTO’S HANS FARJON 20 Wandelmagazine 3-2019

nze trein komt aan in Au (Sieg). In Hamm, een kilometer verderop, ontmoeten we in herberg Alte Vogtei Polizist Joseph Rüth, tot voor kort recher cheur in Koblenz. Hij stond aan de basis van het ontstaan van het westelijke deel van de Westerwald steig. “Vroeger trok de mensen hier weg”, legt Joseph uit. “Eerst ’s zomers naar Holland om Keulse potten te verko pen, later waagden ze de oversteek naar Amerika. Want de afgelopen anderhalve eeuw trok de industrie van het Ruhrgebied het Westerwald leeg.” Nu gaat het precies andersom. Met de autotrein ben je zo op je werk in Koblenz, Bonn of Keulen. Veel mensen geven dan de voorkeur aan de rust, het groen en de Gemütlichkeit van het Westerwald. “Ik heb zelf jarenlang gependeld naar het politiebureau in Koblenz. Dat doe ik niet meer”, lacht hij vriendelijk. “Ik ben nu lekker bezig met de Wes terwaldsteig.”

Naar het Ende der Welt langs de Nister.

Paddenstoelen bij Heiderhof Niedersteinbach.

Raiffeisenland Het vakwerkhuis Alte Vogtei, vroeger bestuurscentrum, is nu een herberg vol knusse hoekjes en gelagkamers. Hier werd Friedrich Wilhelm Raiffeisen geboren, de man van de bank. Het gebied rond Flam mersfeld wordt Raiffeisenland genoemd. Het dankt zijn naam aan de grote sociale hervormer Friedrich Wilhelm Raiffeisen (1818-1888), die tijdens zijn vier jaar als burgemeester de coöperatieve beweging stichtte. Raiffeisen zag het leed van de plattelandsbe volking, die na misoogsten was aangewezen op woekeraars. Hij richtte de Flammersfelder

Hülfsverein zur Unterstützung unbemittelter Landwirte (Flammersfeldse Hulpvereniging ter ondersteuning van onbemiddelde boe ren) op – de eerste coöperatie ter wereld. Hier konden boeren geld sparen dat andere boeren op hun beurt konden opnemen als goedkope lening voor de aankoop van vee en landbouwwerktuigen. Als vooruitziende politicus zorgde Raiffeisen ook voor de ont sluiting van het platteland. Om de afzet van landbouwproducten te bevorderen liet hij een weg aanleggen van Weyerbusch via Flammersfeld naar Neuwied aan de Rijn. Later werd deze weg verlengd naar Hamm am Sieg. Het historische tracé valt goed deels samen met de huidige Bundesstrasse B256. Sinds 1984 heet deze weg dan ook Raiffeisenstraße. Naast wegenbouw zorgde Raiffeisen ook voor herbebossing en de aanleg van de Westerwaldspoorlijn. Einde van de Wereld Het ligt niet voor de hand om een vier daagse tocht langs de Westerwaldsteig bij Ahlhausen aan het ‘Ende der Welt’ te begin nen. Maar zo krijg je meteen door welke fysieke uitdagingen en schone vergezichten dit Qualitätspfad in petto heeft. Een over steek over stapstenen door de snelstro mende Nister, zoals vroeger de kinderen op weg naar hun school, blijft ons bespaard. Nu is er een betonnen voetgangersbrugge tje hoog boven het heldere water. Daarna is er meteen een smal geitenpaadje langs de steile helling omhoog. Trittsicherheit aanbe volen. Het gaat op en neer over grijze rots punten en onder de oksels van mossige boomstammen. We maken dankbaar gebruik van de staalkabels die hier en daar houvast bieden. Best inspannend dus, maar ook confronterend; onze schooldagen, waar fysieke grenzen niet leken te bestaan, voelen een eeuwigheid geleden. Dit soort stevige klimmetjes krijgen we de hele tocht voorge schoteld, evenals de beloning: een weids uitzicht over bontgekleurde hellingen vol beuken in herfsttooi. En overal plukjes witte vakwerkhuizen. Al zou je dat op het eerste gezicht niet zeggen, het Westerwald is eigen lijk dichtbevolkt. Maar ook in het verleden was het hier druk met mijnbouw, potten bakken (Keulse potten), land- en bosbouw. Lichtknopjes Vanaf Peterslahr volgt ons pad het dal van de Wied. Even buiten het dorpje verdwijnt het in een donkere spoortunnel waarmee een lange bocht van de rivier wordt afge sneden. De rails zijn allang opgedoekt. Het sombere herfstlicht maakt dat we amper kunnen zien waar we onze voeten neerzet

ten. Gelukkig heeft Joseph voor lichtknopjes gezorgd, dus klikken we de verlichting aan. Net als we de tunnel verlaten, floept het licht weer uit. Allemaal goed geregeld hier. Jammer genoeg buigt het pad direct na de tunnel van het vlakke spoortracé weer omhoog. Eerst door donker bos, dan weer door een wei waar een herkauwende koe ons ondoorgrondelijk aanstaart. Regelmatig duikt er in de nevel een parkje vol triest ogende vakantiehuisjes op. Niet voor niks is het overgrote deel in deze sombere oktober dagen verlaten. Toch zit er soms een oudere man achter een raam de krant te lezen. Zou hier de achterzijde van de Duitse samenle ving met zijn ‘Ein-Euro-Jobs’ zich hier staande proberen te houden? Een kaarsrecht geitenpaadje door kleurrijke herfstbladeren omhoog doet de opkomende somberte verdwijnen. Pas als we boven zijn en een blik op de Manrothersee kunnen werpen klaart het op. Het meertje in de diepte ligt in een oude vulkaankrater. Vlak boven het water zijn de basaltkolommen zichtbaar die gevormd zijn in de lava die hier 5 tot 8 miljoen jaar geleden opwelde. Fruitbomen De benedenloop van de Wied tussen Neustadt en Neuwied vormt het mooiste gedeelte van de rivier. De diep ingesneden waterloop wordt gekarakteriseerd door de voortdurende wisseling van engtes en ver bredingen tot een halve kilometer breedte aan toe. De overwegend natuurlijke, kron kelende loop van de Wied en haar zijbeken draagt bij aan het beeld van een oorspron kelijk rivierenlandschap van het middel gebergte. De steile hellingen van de valleien zijn veelal bebost. De bodem van het dal en de minder steile hellingen dienen vaak als weide- en hooiland. Daar vind je ook de Streuobstwiesen, hoogstamfruitbomen waar onder het vee kan weiden. Omdat renda bele exploitatie tegenwoordig amper moge lijk is, worden ze vaak niet langer onderhouden. Het natuurpark Rhein- Westerwald streeft ernaar deze oude boomgaarden te behouden. Rooms bolwerk Via Waldbreitbach, een kuuroord met een lange traditie, bereiken we het roomse bolwerk Hausen. Hier staat op elke heu veltop een klooster. De geschiedenis van de streek is nauw verbonden met de fran ciscaner broeders van het Heilig Kruis uit 1862. Kiemcel van de broeders was de Waldbreitbacherkapel van het Heilig Kruis, waar vrome ambachtslieden bijeenkwamen onder leiding van schoen 3-2019 Wandelmagazine 21

Duitsland

Het Wiedpanorama.

maker Peter Wirth. Na de oprichting van de orde werd Peter broeder Jakobus. Vier jaar later al bouwden de franciscanen hun eigen klooster: het St. Joseph Haus. De intieme kloosterkerk dateert uit 1905. Ach ter het St. Joseph Haus ligt een groot park met historische bomen, de gebruikelijke Lourdesgrot en een Antonius-Bronne. Ten zuidwesten van Hausen ligt de Mal berg (373 m), de hoogste top in de verre omgeving, waar tot 1932 basalt werd gewonnen. In de ontstane krater ligt de pit toreske Malbergsee. Op de oostflank van de berg voert een basalten Lehrpfad naar de

Klooster Marienthal.

top met een panoramisch uitzicht. In de winter biedt de 470 meter lange helling de langste skipiste in de verre omstreken. Verderop komen we de eerste wachttoren van de Romeinse limes tegen. Vandaar dalen we af over een kronkelende en steile, beeldschone holle weg. We lopen door een tunnel van herfstkleuren. Boven ons de bomen die nog stevig in het blad zitten; onder en naast ons de bladeren die al gevallen zijn. Onze eindbestemming is de Caput Limitis, het vertrekpunt van de Limes in Bad Hönningen, in 2005 als Werelderfgoed erkend.

Basaltwand bij het Roßbacher Häubchen.

PRAKTISCHE INFORMATIE Het landschap van het Westerwald wordt gekenmerkt door een vulkanische hoogvlakte van Rijnlandse leisteen (Schiefer). Op hoogten tussen 400 en 600 meter beslaan bossen en weiden een gebied van ongeveer vijftig bij zeventig kilometer. Het ruige en bebost middelgebergtelandschap met zijn vele beken daalt af naar de aangren-

zende valleien van de Rijn, Sieg, Dill en Lahn. Zijn relatief geringe hoogte ten spijt kent het Westerwald een echt middelgebergteklimaat. Economisch en cultureel gezien is het een van de belangrijkste berggebieden in Duitsland. Hoe er te komen? Uitstekende directe treinverbinding vanuit Nederland. In Keulen overstappen op de lijn naar Au (Sieg). Terug stapten we op in Bad Hönnetz aan de Rijn, opnieuw een snelle verbinding met Nederland. Het openbaar vervoer binnen het Westerwald is door de vele dalen en zijdalen een stuk moeizamer. Als knooppunt van de buslijnen functioneert het stadje Altkirchen, vanuit Au bereikbaar met de Westerwaldbahn. Wandelen Vanuit Roßbach voert een fraaie luswandeling naar het Roßbacher Häubchen (een hoopje van 340 meter), een oude basaltmijn, Vlak onder de top maakt een Naturlehrpfad de wandelaar wijzer over de oorsprong en het vermijnen van basalt. Meer weten? www.rijnland-palts.nl

22 Wandelmagazine 3-2019

advertorial

Wandelliefhebbers hebben in het Rijnland-Palts over voorzieningen niets te klagen. Met in totaal 12 bekroonde langeafstandsroutes en meer dan 200 korte wandelroutes en rondwandelingen ligt Duitslands meest bosrijke provincie letterlijk aan je voeten. Verdwalen zal je er ook niet snel, want de bekroonde routes zijn goed gemarkeerd en voorzien van wegwijzers en kilometeraanduidingen.

Uitzicht op de Lahnwanderweg.

Foto's: ©Dominik Ketz

Duitslands wandelparadijs!

nkele van de mooiste wandelrou tes van Duitsland lopen door de regio, waaronder de Eifelsteig, Saar-Hunsrück-Steig, Wester waldSteig en de Soonwaldsteig. Deze ‘Top Trails of Germany’ bieden natuur en wan delgenot voor elk niveau. Iedere wandel route heeft zijn eigen karakter en voert wandelaars door prachtige landschappen en natuur! Rijnland-Palts is Duitslands wijnstreek nummer één. Zes van de 13 Duitse wijn streken bevinden zich in de regio rondom

Rijn en Moezel. Deze wereldberoemde wij nen worden hier traditioneel met culinaire heerlijkheden geserveerd. Van wijnkelder tot sterrenkeuken bieden de streken zodoende alles wat het hart van de bour gondiër begeert. De traditionele wijnfees ten in de herfst mag je niet missen. Overal worden wijnproeverijen rechtstreeks bij de wijnboer aangeboden. Overnachtingen op een wijngoed zijn eveneens mogelijk, net zoals een bezoek aan de wijngaarden. Verborgen schatten: dat zijn de romanti sche steden tussen Rijn en Moezel!

I dar-Oberstein, Koblenz, Speyer, Trier en Worms beschikken over pittoreske oude centra, gezellige cafés, imposante kerken, overblijfselen van de Romeinse cultuur en diverse evenementen. Daarnaast wordt Rijnland-Palts gekenmerkt door een divers cultuurlandschap: vier UNESCO Wereld erfgoederen, vele musea waaronder drie regionale musea en ontelbare burchten en kastelen zijn slechts enkele culturele high lights. Kortom, kom naar Rijnland-Palts en laat je verrassen! 3-2019 Wandelmagazine 23

advertorial

WESTERWALD

Basalt, aardewerk & uitzichten

Foto: ©Dominik Ketz

e meeste wandelaars kennen het Wester wald vooral van de prachtige Westerwald Steig (lees hierover de reportage op blz. 20). Hoewel deze wandeling een echte aanrader is, heeft de streek nog meer te bieden. Zo moet je een bezoek aan het Stöffelpark beslist niet over slaan. Het tertiaire en industriële belevenispark Stöffel is een openluchtmuseum in het Wester wald. Het park is vernoemd naar een basaltberg in het Westerburger Land. Hier is onder andere de bijzondere Stöffelmuis gevonden. In het Ter tiärum kun je alle fossielen in originele staat bewonderen. De Stöffel nodigt uit om in de voetsporen van het basalt te treden. Ook de his torische werkplaats, de stortplaats en het scha kelhuis vertellen van oude tijden.

•

Bij de Dreifelder Wieher in het Westerwald.

Foto: ©Dominik Ketz

De Wolfsteine bij Bad Marienberg.

AHRDAL

Wandelen, wijn & gezondheid ijdens het wandelen tussen de wijngaardterrassen van het rodewijn paradijs heb je niet alleen schitterend uitzicht, maar leer je ook een van Duitslands bekendste rodewijngebieden van dichtbij kennen. Op het schilderachtige wijnwandelpad loop je in 35 kilometer van Altenahr naar Bad Bodendorf boven het rivierbed van de Ahr. Onderweg zijn er verschil lende mogelijkheden voor een bezoekje aan een wijnkelder. De Romeinen waardeerden het Ahrdal al als wijnbouwgebied, wat je van dichtbij zal ervaren tijdens een bezoek aan de Römervilla. Wandel door het middel eeuwse centrum van Ahrweiler en verheug je op een driegangenwijnmenu. Door Duitslands rodewijnparadijs loopt de AhrSteig, een pittige wandelroute in het noorden van Rijnland-Palts. Dit 110 kilometer lange traject voert je door schilderachtige dorpen, landelijke weidepaden, smalle rotspaden, imposante plateaus en levendige wijnplaatsjes. Daarbovenop kent de AhrSteig indrukwekkende uitzichten over het romantische Ahrdal, de Eifel en het Rijnplateau en waarbij je zelfs tot aan de beroemde dom van Keulen kan kijken. In maart 2008 opende de voormalige Regierungsbunker in het Ahrdal zijn poorten als museum. Deze bunker is in de Koude Oorlog gebouwd als schuilplaats voor de West-Duitse regering in geval van een atoomaanval. Delen van de bunker zijn nu toegankelijk voor bezoekers en trekken jong en oud van over de hele wereld aan. In een anderhalf uur durende rondleiding leer je alles over de ondergrondse wereld van een bunker die tot voor kort strikt geheim was.

•

24 Wandelmagazine 3-2019

Foto: ©Dominik Ketz

Het rodewijnparadijs in het herfstachtige Ahrdal.

advertorial

EIFEL

Natuurlijk, krachtig en eindeloos

MOEZEL-SAAR

Riesling, Moezelmeanders & kasteelromantiek

ij de Moezel is er van alles te doen! In de schilderachtige natuur rondom de rivier en in de nabijgelegen heuvels van de Eifel en de Hunsrück zijn tal van nieuwe wandelroutes te vinden. Een van de mooi ste daarvan is de Moselsteig, die het wan dellandschap van de Moezel al sinds april 2014 verrijkt. Voor korte tochten en dagtochten door dit unieke landschap kan je kiezen uit de diverse Traumschleifen (‘droomwandelin gen‘) langs de Neder-Moezel en verschil lende omwegen via de Moselsteig. Met andere woorden: manieren genoeg om de Moezelregio te voet te verkennen! Vergeet tijdens je vakantie in het Moezel land vooral niet om een bezoek aan de stad Saarburg te brengen. Tussen de steegjes van de oude stad wacht je een tempera mentvolle waterval, de pracht van barok, fascinerend vakwerk, een machtige burcht hoog op een bergpad, vele historische en levendige cultuurschatten en culinaire spe cialiteiten voor wijnliefhebbers en fijnproe vers. Een stoeltjeslift naar de Warsberg biedt een prachtig uitzicht op de zonover goten Saargau. Een klein stukje verderop lokt de zomerrodelbaan, het roofvogelcen trum of het leerzame wijnpad waar u heer lijk kunt wandelen.

e Eifelsteig is een langeafstandsroute van in totaal 313 kilometer door de Eifel. Als je toch liever een wat korter traject loopt, dan zijn de drie etappes vanaf het dorpje Blankenheim tot in Gerolstein een aanrader. De route loopt door uitgestrekte jeneverbesgebieden en heeft ook een natuur lijk schouwspel in petto: de groeiende water val in Nohn. Door het dal van de Kyll, langs de grotten die zijn ontstaan door de afgraving van molenstenen bereik je uiteindelijk Gerol stein, dat omringd wordt door rotsen, die de overblijfselen van een tropisch rif zijn. Burcht Eltz kan bogen op een geschiedenis van 850 jaar. De burcht doorstond alle oorlo gen zonder beschadigd te raken. Sinds de oprichting tot op de dag van vandaag is de burcht in het bezit van één familie gebleven. Binnenin kunnen bezoekers zich vergapen aan de unieke architectuur en de originele inrichting van acht eeuwen. Ook de ligging is bijzonder: op een rots en toch in het dal. Rondleidingen worden in het Duits, Engels, Frans en Nederlands aangeboden.

•

Burg Thurant boven de Moezel bij Alken.

Foto's: ©Dominik Ketz

Foto: ©Dominik Ketz

Genieten langs de Moselschleife.

De Moezel bij Windungen.

•

3-2019 Wandelmagazine 25

advertorial

Foto's: ©Dominik Ketz

HUNSRÜCK

Prachtige natuur, wandelparadijs & stilte

De Geierlay-Hängeseilbrücke. Saar-Hunsrück-Steig.

e Saar-Hunsrück-Steig gaat dwars door het middelge bergte Hunsrück, vanaf Perl naar Trier en Boppard. Dit Premiumlangeafstandswandelpad biedt indrukwekkende natuur: wijnen rivierlandschappen langs de Saar, Moezel, Nahe en Rijn, bosrijke heu velruggen en het middelgebergte van de Hunsrück. Aangename wan delroutes door het bos, weiden en langs idyllisch stromende beekjes en rivieren staan garant voor rust en ontspanning. Daarnaast bieden de paden langs de Moezel in de Huns rück ook steile afdalingen, veenland schappen, rotsen en smalle dalen. De Hunsrück heeft de mooiste hangbrug van Duitsland. 360 meter lang en 100 meter hoog tussen de dorpen Mörsdorf en Sosberg is de brug een attractie voor avonturiers zonder hoogtevrees. Naar het voor beeld van Nepalese hangbruggen verbindt de Geierlay-Hängeseil brücke de ene oever met de andere. De brug sluit ook aan op de wan delroute Saar-Hunsrück-Steig.

•

PALTS

Duitse Wijnroute, Pfälzerwald & feesten en genieten n het rijke wandelaanbod van de Palts, sprin gen drie wandelroutes eruit: de Pfälzer Höhenweg, het Pfälzer Waldpfad en de Pfälzer Weinsteig. Deze trajecten bieden meer dan 400 kilometer wandelplezier rondom de Donners berg, middenin het natuurpark het Pfälzerwald en langs de Duitse wijnroute. De wandelingen gaan over smalle bospaadjes, door kleine idyl lische plaatsjes, langs spectaculaire rotsforma ties, romantische burchten en ontelbare wijn bergen. In de wandelhutten langs de route kan je genieten van regionale specialiteiten. Spectaculaire rotsen, diepe dalen en vooral idyllische bossen over een afstand van 144 kilometer! U doorkruist het biosfeerreservaat Pfälzerwald-Nordvogesen, een van de grootste bossen van Duitsland. Kom bij op de uitge strekte wandelpaden en laat u inspireren door de stilte en de schoonheid van de ongerepte natuur. De Kaiserdom in Speyer – UNESCO Werelderfgoed – fascineert bezoekers uit de hele wereld. Deze kathedraal is met zijn gewelven en duidelijke geleding eenvoudig, maar tegelijkertijd statig en zeer indruk wekkend. De kathedraal werd bijna duizend jaar gebouwd en is de grootste bewaard gebleven kerk uit zijn tijdperk.

•

26 Wandelmagazine 3-2019

Foto's: ©Dominik Ketz

Stilte langs het Pfälzer Waldpfad. De Landeckruïne bij Gleiszellen.

advertorial

NAHE

Zomerwandelen, wijnen & Nationaal Park Hunsrück-Hochwald

e Soonwaldsteig wekt de lust naar avontuur! Smalle paadjes voeren naar moeilijk toegankelijke bossen en verborgen natuurlijke schoonheden. Zware beklimmingen worden beloond met unieke uitzichten en vreemdsoortige rotsformaties wachten erop te wor den bedwongen. De Soonwaldsteig staat synoniem voor een perfect samenspel: wandelen in harmonie met de natuur en wandelen in harmonie met jezelf. Dat is toch te mooi om waar te zijn? Zeker niet, want de Soonwaldsteig houdt zich aan zijn belofte: prachtige ruwe hoogvlaktes worden afgewis seld met diepe dalen. Uitgestrekte loofbossen zorgen voor frisse, zuurstofrijke lucht en een gezond klimaat. Naast een grote verscheidenheid aan flora en fauna zijn er tevens overblijfselen uit verschillende geologisch tijdperken te vinden. Verscholen ruïnes, burchten en kastelen vertellen verhalen over de Kelten, Romeinen en de Middeleeuwen. De Soonwaldsteig neemt de wandelaar mee door een nog bijna oorspronkelijke wildernis zoals ze vandaag de dag nog maar zelden te vinden is. Puur natuur en stilte zijn je metgezellen op deze heuvelachtige route, waar het een en al genieten is. Heb je altijd al eens willen weten hoe nu precies wijn wordt gemaakt? En wil je bovendien ook nog genieten van de exclusieve regionale hapjes en uitstekende wij nen? Dan is het hoog tijd voor een bezoek aan de

Neveldeken boven het Nahedal.

Nahe.Urlaubsregion! Dit gebied wordt gekenmerkt door romantische kleine wijndorpjes met prachtige vakwerkhuizen, smalle steegjes en idyllische wijngaar den. Het ideale decor voor je eigen bourgondische trip! In het openluchtmuseum in Rijnland-Palts maak je een reis door het verleden. In dit complex zijn namelijk veertig historische huizen getrouw aan het origineel weer opgebouwd. Tussen de dorpssmederijen, water molen, kruidenierswinkels, kegelbaan en wijnboerde rijen is het net of je vijfhonderd jaar in de tijd bent teruggereisd.

•

Foto's: ©Dominik Ketz

Het Nahedal: wijn, edelstenen en ontspanning in de natuur.

Meer weten? www.rijnland-palts.nl 3-2019 Wandelmagazine 27

advertisement feature Walking Holidays

HIKE IN HOLLAND Hike in Holland offers you self-guided hiking holidays in the Netherlands. You’ll hike through the typical Dutch landscapes and the historical towns. Our routes mostly vary between 17 and 21 km per day in length (sometimes less), varying between 2 and 11 days. The hikes go through the polders, dunes, forests, along rivers and streams, through cities like Rotterdam, Delft, Gouda and Utrecht, and through picturesque villages like Oudewater, Schoonhoven, Lopikerkapel and Leerdam. You can visit well-known highlights like the windmills of Kinderdijk, but more often you’ll walk quiet paths and roads through nature areas and the countryside. We have themed tours, e.g. Along the tracks of Operation Market Garden or Along the Dutch Waterline, but also more region based tours. You can walk from hotel to hotel, optionally with luggage transportation. We also have centred trips, where you can do various walks from one location. In short, our hiking holidays offer the perfect opportunity to see the beauty of Holland. Come and be surprised. Here is what some of our guests have to say: “We had a great trip. Thank you for your planning. What a marvellous and interesting country!” “Back in Schoonhoven after a fabulous 8 days of walking. Thank you. Time to have a quiet celebration.” “I do think the best feature of your walking holiday is the care you have taken to provide variety in scenery, while keeping your walkers on quiet pathways away from vehicles and bicycles as much as possible – and you can quote me on that!”

WEB hike-in-holland.com EMAIL info@hike-in-holland.com

28 Wandelmagazine 3-2019

In memoriam

Tekst Jan Erik Burger Foto Stella van den Berg

Kees van den Berg “T

reinen daveren over de Hohenzollernbrücke hoog boven mijn hoofd: die brug met dat niet te missen groen uitgeslagen ruiterstandbeeld van keizer Wilhelm II. Onder de brug klinken hoge tonen. Een eenzame man staat uit volle borst aria’s uit Italiaanse opera’s te zingen. Hij heeft zich opgesteld langs een slagschaduw op de muur en is een echte liefhebber. Hij vraagt geen geld, heeft kennelijk een muzikale missie, deze heldentenor. Zijn hoge C klinkt luidkeels boven het lawaai van een denderende trein uit. Voor de zuiverheid drukt hij af en toe een stemvork tegen zijn oor.” Prachtige observaties van een wandeling door verrassend Keulen. Vol details die je het verhaal in sleuren. Typisch Kees van den Berg, die na een lange carrière als geluidstechnicus bij de publieke omroep de reisjournalistiek binnenwandelde. Hij was toen al gepensioneerd, maar zou nog bijna 25 jaar verder schrijven en fotograferen. Voor kranten en tijdschriften beschreef hij, ver voor het mode was, het traag wandelen. Veel voor Het Parool met name, maar toen dat plotseling ophield, ging hij meer voor Op Lemen Voeten (Wandelmagazine) doen. Samen met hem mocht ik een artikel over Van Gogh en de Borinage schrijven. Dat was toen Mons (Bergen) culturele hoofdstad was. Uitgebreid bezochten wij de tentoonstelling van de meester, die hier van zendeling in spe schilder werd, en het schildersvak met vallen en opstaan leerde, vooral door veel kopiëren. Het was een genoegen om samen naar de schilderijen en schetsen te kijken. Daarna begon het traag wandelen, een belevenis. Het huisje waar Van Gogh woonde, dat als bij wonder is blijven staan, het vele industrieel erfgoed dat hier langzaam steenbreekt. De herinneringen aan de Groote Oorlog en aan de Tweede (Wereld)oorlog. Dat alles in een tempo dat ruimte voor beschouwen bood. Want Kees werd een dagje ouder, vele dagen zelfs. En nu is hij er opeens niet meer. Hij zou honderd worden, dacht ik, maar de klok stopte bij bijna negentig. We zouden nog naar het Romain Païs gaan, net over de taalgrens, maar dat moet ik nu zonder hem doen. Op de rouwkaart schrijven zijn vrouw Nora en dochter Stella: “liefdevol, eerlijk, zorgzaam”. Daar heb ik niets aan toe te voegen.

3-2019 Wandelmagazine 29

Nederland

Tussen Boxtel en het Duitse Wesel loopt een historische spoorlijn door mooie natuur en een rijk industrieel verleden. Het ongebruikte spoor is grotendeels te bewandelen, maar op sommige overwoekerde plekken zou een kapmes geen overbodige luxe zijn. TEKST DOLPH CANTRIJN & LINDY POPMA FOTO’S DOLPH CANTRIJN

an ik oversteken? Plichtsgetrouw kijken automobilisten bij de onbewaakte overgang naar links en naar rechts. De roestige rails met hoogopschietend onkruid verraden dat hier al lang geen treinen meer rijden. Vanaf de kruising Keulsebaan en Oirschotseweg kun je een stukje over de oude rails teruglopen richting station Boxtel. Een konijn schiet de bramenstruiken in als verderop een Intercity voorbijraast. Dit is het startpunt van het Duits Lijntje of die Boxteler Bahn, zoals de Duitsers het traject noemen. Vanaf de eerste rotonde zijn de overwoe kerde rails onbegaanbaar. Je moet een stuk door de berm van de Keulsebaan lopen tot het spoor naar links afbuigt. Hier begint een bijna aaneengesloten wandelpad tot Veghel, grotendeels door prachtig natuurgebied. Het spoor gaat onder de A2 door, via een via duct dat is opgesierd door graffitikunste naars. In het Groene Woud vormt het Duits Lijntje een ecologische verbindingszone voor dieren en planten. Bramenstruiken en takken verbergen delen van het traject, op andere plekken zijn jonge berken met grof geweld gekortwiekt. De boomstronkjes zijn zichtbaar tussen de dwarsliggers. In Kasteren stap je even terug in de tijd, als je de stalen spoorbrug over de Dommel overgaat. Verderop ligt het monumentale station Liempde, nu in gebruik als woon huis. In de tuin prijkt een bord “Pas op! Treinen”. Het spoor loopt dwars door natuurgebied De Geelders, met heide, gras land, akkers en populierenbosjes. Ezel Sientje In de buurt van Schijndel wandelen Paulus en Willeke van de Voren uit Breda met ezel Sientje langs het spoor. “De kinderen zijn vooruitgelopen, want Sientje gaat te langzaam. Een ezel blijft helemaal bij 30 Wandelmagazine 3-2019

zichzelf. Ze stopt als zij dat wil. Daar kunnen wij wat van leren”, zegt Willeke. Ze noemt het wandelen met een ezel therapeutisch. Onderweg raapt ze veren op. “Ik zoek uit van welke vogels ze zijn en ik maak er dromenvangers van.” Het stel verblijft op minicamping ’t Skônste Plekske. Langs het pad plukken ze wat bramen. Even schrikken ze op als drie motorcrossers over het zandpad stuiven. “Ach, ieder zijn hobby”, zegt Paulus, en hij plukt verder. In Schijndel is het witte station een parel in een lelijk industriegebied. Ook dit rijksmo nument is nu een woonhuis. Schijndelaar Henk van Helsdingen vertelt dat het gebouw in de Tweede Wereldoorlog dienst deed als hospitaal. “Eerst voor de Duitsers en daarna voor de geallieerden. Schijndel lag in de frontlinie. Veel gebouwen zijn aan barrels geschoten, maar het station bleef gespaard.” Onder de A50 door gaat het spoor richting het industriegebied van Veghel. Bijna weg drukt door de Marsfabriek ligt het mooi gerenoveerde wachthuisje nummer 15. Ver derop is het spoor overgroeid met takken en bramenstruiken. Met een beetje fantasie waan je je in een jungle met lianen en een dik bladerdek, niet toegankelijk zonder machete. Er zit niets anders op dan een stukje om te lopen over het industrieterrein en even later het spoor weer te betreden door manshoge brandnetels. Aan het eind van de wildernis markeert een roestbruin kruis het einde van het spoor bij de Zuid-Willemsvaart. Via een fietsbrug kom je gemakkelijk aan de overkant. Hier lag een karakteristieke spoorbrug uit 1961, die in 2014 werd gedemonteerd vanwege de verbreding van het kanaal. De onderde len werden afgevoerd naar de Noordkade in Veghel. Vrijwilligers van Stichting Indu strieel Erfgoed Meierij (SIEMei) bouwden de brug weer op, op de plek waar vee

Duits Lijntje in de winter. Het spoor loopt dwars door natuurgebied De Geelders.

MIJMEREND OVER HET DUITS LIJNTJE voederfabriek CHV zich ooit vestigde van wege de goede verbinding over spoor en water. Het industriële complex is in oude glorie hersteld en biedt nu onderdak aan culturele instellingen, winkels en restau rants. Een schat Op het emplacement aan de Vorstenbos scheweg in Veghel doemt een geel-zwarte locomotief op, met een hek eromheen. Een man loopt voorovergebogen langs het

In 1873 nam de Noord-Brabantsch-Duitse Spoorwegmaatschappij (NBDS) het eerste deel van de spoorlijn tussen Boxtel en Gennep in gebruik. Dit was het begin van de snelste verbinding tussen Londen, Berlijn en Sint-Petersbrug die een paar jaar later tot stand kwam. Reizigers uit Londen kwamen met de boot aan in Vlissingen en konden met de trein via Boxtel, Schijndel, Veghel en Uden naar Gennep, waar de trein via het Duitse net verderging naar Berlijn. Het werd de eerste internationale spoorverbinding van Nederland. In die tijd reisden koningen, keizers en tsaren in luxueuze treinwagons richting oosten. Ook reden hier de Blauwe Brabanders, locomotieven die de hoge snelheidstreinen van weleer over het spoor trokken. 3-2019 Wandelmagazine 31

Nederland

In Schijndel is het witte station een parel in een lelijk industriegebied.

Paulus en Willeke van de Voren wandelen met ezel Sientje langs het spoor.

gevaarte. Is hij ook een wandelaar die de oude loc bewondert? Nee, Patrick Verdonk uit Best doet aan geocaching en is op zoek naar een schat die hier volgens zijn gps moet liggen. Verdonk heeft al zo’n vijftig caches gevonden op het Duits Lijntje. “Sommige zijn zelfs verborgen onder de schroeven van de rails.” Ingespannen speurt hij verder. Enkele meters verderop staat Tonnie Kempkens te wachten. Hij vindt het prach tig, een loc in zijn achtertuin. Sinds zijn negende woont de treinfanaat in Wachtpost 19, die hij in 1972 heeft gekocht. Zijn huisje staat aan een spoorwegovergang met spoorbomen en waarschuwingslampen. Het lijkt of hier elk moment een trein kan langskomen. Wie beter kijkt, ziet dat de rails zijn verdwenen waar de weg en het fietspad het spoor kruisen. De overgang is door vrijwilligers van SIEMei opgeknapt en teruggeplaatst. Ook de Locomotor 252 uit 1935 staat hier als aandenken. De locomo tief doet het nog en mag af en toe een stukje rijden. Een paar honderd meter ver derop geeft een stootblok het einde van het spoor aan. Het tracé is verder goed te vol gen via een lommerrijk wandelpad. Tussen Mariaheide en Uden ligt een oude spoor brug over de Leijgraaf. Aan de Burenstraat in Uden zijn de andreaskruisen van de vroegere overweg nog te zien. Van station Uden is niets meer over. Ter herinnering is in een woonwijk een speeltuin aangelegd met “Uden” op een stationsbord. Er staat een ijzeren klimrek in de vorm van een locomotief, type Blauwe Brabander. Verder is het zoeken naar het tracé. De straatnaam Losplaats verraadt dat ik op het goede spoor ben. Oorlog In het buitengebied van Uden is de oude spoorlijn weer een ecologische verbindings zone. Aan de rand van Volkel hebben Pieter en Carla Jacobs bezoekerscentrum Stelten berg opgezet. Vanuit de hooiberg kunnen mensen de omgeving leren kennen. Het echtpaar heeft foto’s en verhalen verzameld over het Duits Lijntje. Carla vertelt over treinen die in de Tweede Wereldoorlog joden naar de kampen in Duitsland ver voerden. “Een keer stopte een trein bij een

Tonnie Kempkens uit Veghel heeft een loc. 32 Wandelmagazine 3-2019

PRAKTISCHE INFORMATIE Bereikbaarheid Het Duits Lijntje loopt door Boxtel, Schijndel, Veghel, Uden en Mill. Daar zijn busverbindingen. Alleen Boxtel heeft een treinstation.

Ter herinnering is in een woonwijk een speeltuin aangelegd met ‘halte Uden’.

boerderij. De gevangenen hadden zo’n dorst dat ze de hele waterput leegdronken.” Ze hoorde ook over kinderen van Belgische vluchtelingen, die bij zandafgraving de Kleuter in hun blootje naar passerende treinen stonden te zwaaien. Dat zorgde voor veel ophef. Niet veel later droegen de kinderen badkleding, op last van de pas toor. Pieter vertelt over de pantsertrein met sol daten, die op 10 mei 1940 Nederland bin nen denderde ten westen van Mill. “Toen de trein terugreed, had het Nederlandse leger het spoor geblokkeerd met zoge naamde asperges.” Op de plek waar de trein ontspoorde staat nu een monument, dat bestaat uit zo’n zestig meter rails en metalen aspergeversperringen die uit de grond steken. Het doodlopende spoor ein digt abrupt en de laatste meters staal zijn verwrongen. Pieter en Carla hebben de documenten over het Duits Lijntje netjes

bewaard in een vijftiental ordners. Carla: “We hebben ook tekeningen van alle wachtposten en willen in kaart brengen wie er allemaal gewoond hebben.” Een van die bewoners is Marc Isphording. Sinds 2011 woont hij met zijn vrouw Kitty de Laat in Wachtpost 29, op de grens tus sen Volkel en het dorp Zeeland. Zijn huis, dat ook dienstdoet als B&B, is in 1875 gebouwd. Hij legt uit dat de bewoners van een wachtpost vroeger het spoor onderhiel den en bladvrij maakten. “Als er een trein aankwam, seinden ze naar de volgende wachtpost.” Verder was er niet veel op deze plek, alleen drassige grond. Nog steeds is zijn onderkomen een oase van rust, die af en toe wordt verstoord door F-16’s die lan den of opstijgen vanaf de nabijgelegen vliegbasis. Hij heeft niet eerder gasten gehad die het Duits Lijntje lopen. “Jij bent de eerste. Het zou een mooie lange afstandswandelroute kunnen zijn.”

Wandeling Vanaf treinstation Boxtel is het Duits Lijntje gemakkelijk te volgen. Loop vanuit de stationsingang aan de kant van het centrum parallel aan het spoor (Parallelweg-Zuid) richting Eindhoven tot aan de Keulsebaan. Vanaf daar loopt de oude spoorlijn tot aan Veghel. Vanaf Veghel is het oude tracé te volgen als wandelpad tot voorbij Mill. Voorzieningen onderweg In Boxtel, Schijndel, Veghel, Uden en Mill zijn voorzieningen, en verder: • Café ’t Groene Woud, Liempde (cafetgroenewoud.nl). • Camping Het Skônste Plekske, Schijndel (hetskonsteplekske.nl) • CHV Noordkade, Veghel. Dit is de oude CHV-fabriek. In het industrieel erfgoed zijn verschillende horecagelegenheden gevestigd (www.chvnoordkade.nl). • Bezoekerscentrum Steltenberg, Volkel (www.steltenberg.com). • B&B Wachtpost 29, Volkel. (http://wachtpost29.nl). Meer weten? • www.duitslijntje.eu • www.railtrash.net

3-2019 Wandelmagazine 33

Nederland

Drenthe

Struinen en slapen tussen de

HUNEBEDDEN Meerdere markeringen op een paaltje.

Een wirwar van rode lijnen bedekt de kaart van Nederland op de binnenflap van mijn routeboekje. Grensvolgende of –overschrijdende paden, vogeltrekroutes, roofridderroutes: je kunt het zo gek niet bedenken. Langeafstandswandelen groeit in populariteit. Een wandelroute volgen die is gemarkeerd is voor veel wandelaars aantrekkelijk. Je hoeft niet de hele tijd op een routebeschrijving of gps te kijken en hebt zo meer oog voor wat er te zien is onderweg. TEKST & FOTO’S WILLY VAN DE RIET

34 Wandelmagazine 3-2019

et Nivon, de vereniging die enkele beroemde langeafstandspaden zoals het Pieterpad en het Trekvogelpad beheert, heeft nu ook meerdaagse wandelarrangementen in het aanbod. Het principe is dat start en finish bereikbaar zijn met openbaar vervoer. Wij nemen de proef op de som en gaan twee dagen in Drenthe wandelen met een overnach ting in het Hunehuis bij Havelte, een natuurvriendenhuis dat midden in het Havelterbos ligt. Trekkers en klinkerweggetjes We volgen de eerste dag een deel van het Drenthepad, streekpad 6. De wandeling start bij de bushalte op de Brink in Ruinen en kenmerkt zich door zandwegen tus sen weilanden en bosrijkere stukken. Lome Blonde d’Aquitaine-koeien in de wei, een ras waar de stier gewoon lekker tussen de meisjes ligt. Was hangt bollend aan de waslijnen naast langgerekte boerderijen. Verderop staan nieuwsgierige dikbilkoeien. Het is half oktober,

Drentse heideschapen. Langs de Hunebeddenweg.

KAMPHUIS VOOR DE KLASSENSTRIJD

maar door de aanhoudende milde tempera turen hoeft het vee nog lang niet op stal. Het maakt wat mij betreft een wandeling op het platteland altijd een stuk gezelliger. Het meeste verkeer dat ons passeert op de klinkerweggetjes zijn trekkers. Na esdorp Uffelte met jaloersmakende huizen passe ren we de eerste historische grafheuvels. De heide op het Uffelterzand is al uitge bloeid, helaas. In de verte zien we net de kudde van Drentse heideschapen die met herder en hond op weg naar de kooi is. Te ver weg voor foto’s. Dan zien we door de bomen de nok van het Hunehuis al. Even het pad omhoog lopen en dan betreden we de ontvangsthal.

functioneert voordat ze ons naar de kamer brengt. Wij hebben een tweepersoonskamer met wastafel en maken gebruik van een gezamenlijke badkamer. In de speciaal daarvoor geoutilleerde keuken kun je zelf maaltijden maken. “Het samen bezig zijn in de keuken met andere gasten zorgt voor onderling contact en dat is precies de bedoeling”, vertelt Henriëtte. We krijgen een kastje tot onze beschikking waarin we niet-bederfelijke waar kunnen zetten. Met een mandje waarop een eigen nummer staat, kunnen we spullen kwijt in een van de koelkasten. Het enige wat wel verkrijg baar is zijn frisdrank, bier en wijn en er zijn automaten voor koffie en thee.

Bij de receptie ontvangen Aad en Henriëtte ons, die deze week ‘huiswacht’ zijn. Hen riëtte leidt ons rond en vertelt hoe alles

Doe-het-zelfhotel Een natuurvriendenhuis is een doe-hetzelfhotel, beheerd door vrijwilligers. Het

Het Hunehuis is een van de dertien natuurvriendenhuizen van het Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en Natuurvriendenwerk, kortweg Nivon. Het werd gebouwd in 1930, wat nog goed te zien is aan de architectuur van het hoofdgebouw. Oorspronkelijk was het een kamphuis voor de Arbeiders Jeugd Centrale, een beweging die de klassenstrijd verbond met het socialistisch cultuurideaal. Foto’s uit die tijd laten zien dat het gebouw in een volledig kale vlakte stond, wat heel vreemd aandoet als je ziet hoe bebost de omgeving nu is. Na de Tweede Wereldoorlog werd het een natuurvriendenhuis van de voorloper van het Nivon, het Instituut voor Arbeidersontwikkeling. Tegenwoordig is de missie van de vereniging simpelweg “werken aan een samenleving die eerlijk is en groen”, nog steeds volgens sociaal-democratisch principe. Naast beheer van natuurvriendenhuizen en kampeerterreinen in het land organiseert Nivon ook sociale, avontuurlijk reizen, jeugd- en jongerenkampen en onderhoudt het langeafstandswandelpaden en streekpaden. 3-2019 Wandelmagazine 35

Nederland

Voorzijde van het Hunehuis; er is een zijvleugel aangebouwd met slaapkamers en doucheruimtes.

lijkt wat op het principe van de vroegere jeugdherberg, met huiswachten en schoon maakcorvee, maar het heeft zich ook aan gepast aan de huidige tijd. In 2004 zijn er twee vleugels met slaapkamers en sanitair aangebouwd en is de keuken gemoderni seerd. Andere gasten deze herfstvakantie zijn onder meer alleengaande moeders met kinderen, een jong stel en last but not least een groep ‘rode hanen’: oude AJC-mak kers. Kortom, een redelijk gevarieerd publiek. “Je kunt hier ook terecht als je geen lid bent, hoor. Voor sommige doel groepen zijn we heel aantrekkelijk”, zegt Aad. “Voor kinderen tot zes jaar is het ver blijf gratis. Je kunt hier ook vergaderen of het gebouw afhuren als trouwlocatie.” Omdat wij het niet praktisch vonden om boodschappen voor het avondeten mee te sjouwen in onze dagrugzakken, hadden we al besloten om buiten de deur te gaan eten. Op loopafstand is een lunchroom annex pannenkoekenhuis maar wij rijden met twee huurfietsen naar het centrum van Havelte om te eten en boodschappen te doen voor het ontbijt. Aad geeft een paar horecatips mee. Strakke planning De volgende ochtend, het is vrijdag, is het na het ontbijt wisseldag voor bijna alle gas ten. De huiswachten hebben daarom het

De stadswal van Steenwijk.

schoonmaken en ontruimen van de kamers strak georganiseerd. Beddengoed moet in manden in de gang, er liggen schone poets doekjes en schoonmaakmiddelen en de stofzuiger staat paraat. Als we ons hebben gekwijt van onze taak de kamer weer blin kend schoon achter te laten, bedanken we Aad en Henriëtte voor hun gastvrijheid en stappen de frisheldere ochtend in. Een man komt teruggelopen van zijn auto, waar hij zojuist zijn bagage naartoe heeft gebracht. “Heerlijk wandelweer vandaag, hè? Ik kwam hier voor het eerst in ’59,” vertelt hij, in een nostalgische stemming, “met mijn Berini en mijn meisje achterop.” De man moet in de zeventig zijn, maar zo ziet hij er niet uit. De ‘rode hanen’ zijn trouwe natuurvriendenhuisgangers, zoveel is ons duidelijk geworden.

loos langs een hoog hek waarachter de Johannes Postkazerne ligt. De zon wint aan kracht en ook de temperatuur stijgt weer naar een aangenaam niveau. Bij het lint dorp Kallenkote komen we langs een zorg boerderij annex theeschenkerij op een heel goed pauzemoment en wandelen daarna al snel door de buitenwijken van Steenwijk. Dit vestingstadje heeft nog een aantrekke lijke historische kern met een stadswal waar de route deels overheen loopt. In Steen wijk komen veel LAW-routes samen, zoals het Pionierspad en het Overijssels Haveza thepad. Voor het station van Steenwijk staat in ieder geval een richtingaanwijzer waar mee je alle kanten op kunt!

Van hunebedden naar zorgboerderij Gisteravond in het donker op de fiets waren ze niet te zien, maar bij daglicht lopend over de Hunebeddenweg ontkom je niet aan Drenthes unique sellingpoints: hune bedden. Dag twee volgen we het laatste stukje van het Maarten van Rossumpad, als je het van zuid naar noord zou lopen. Het landschap openbaart zich nu door ruige open vlaktes met heide, naaldbomen en kronkelende zandpaadjes. We passeren een militair oefenterrein en lopen dan einde

Deze wandeltweedaagse is een van de veertien die het Nivon heeft ontwikkeld en loopt van Ruinen naar Steenwijk. De etappes zijn respectievelijk 16 kilometer (Drenthepad, geel-rood gemarkeerd) en 11 kilometer lang (Maarten van Rossumpad, wit-rood gemarkeerd).

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Kijk voor planning in het weekend ook goed naar bereikbaarheid met het openbaar vervoer: www.ov9292.nl. Acommodatie & horeca De prijs van een overnachting in het Hunehuis is afhankelijk van Nivon-lidmaatschap en type kamer. Zie: www.hunehuis.nl en www.nivon.nl. Er is horeca onderweg, maar controleer buiten het seizoen de openingsdagen/tijden, vooral buiten de kernen. Meer weten? www.wandelnet.nl

36 Wandelmagazine 3-2019

Eindeloos wandelen op

Terschelling

Wandelen langs de kust bij Bergen aan Zee Bergen aan Zee ligt midden in één van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Daarom is het voor elke wandel- of ﬁetsliefhebber een ‘must’ om er een keer te zijn geweest.

Grandcafé Maz, met verwarmd terras, is als tussen- of eindstation een ideale gelegenheid om te vertoeven.

Met ruim 250 km aan wandelpaden en onverharde wegen is Terschelling de perfecte wandelbestemming. Met dit handige routeboekje plant u gemakkelijk uw eigen tocht. Meer informatie: www.vvvterschelling.nl/ wandelmagazine

€2,KORTING

Tegen inlevering van deze bon betaalt u voor de complete wandelgids Terschelling slechts €5,50 i.p.v. €7,50. Of bestel online via www.webwinkelterschelling.nl met kortingscode VOET2016. Geldig tot 31 januari 2017.

VVV Terschelling tel (0562) 443000 | www.vvvterschelling.nl

En voor een langer verblijf biedt Hotel Meyer met 37 kamers en 8 appartementen een volledig vakantiegevoel.

Tijdens wandelevenementen bij ons in de omgeving hebben wij volledig verzorgde arrangementen inclusief pendeldienst naar en van start en finish. Bezoek onze website www.hotelmeyer.nl

Tot ziens in Bergen aan Zee..! Hotel Meyer, Bergen aan Zee T. 072-5812488 - info@hotelmeyer.nl

www.hotelmeyer.nl

Self Catering Holiday Cottages in South Devon

www.hopebarton.co.uk 6 Wandelmagazine 3-2016

+44(0)1548 561393 3-2019 Wandelmagazine 37

Tsjechië

Goldsteig

Volg het pad van het

WITTE GOUD

In 2018 werd het Tsjechische deel van de Goldsteig opengesteld, die tot dat moment alleen nog door Duitsland liep. Een aanvulling van zo’n zeshonderd kilometer aan wandelpaden, grotendeels door het nationaal park Šumava. De Goldsteig is gebaseerd op de oude handelsroute vanuit Passau in Duitsland, waarover vooral zout vervoerd werd. TEKST & FOTO’S JUDITH VAN BILSEN

k ben nog maar net in Tsjechië aangekomen en een busje brengt mij alweer naar Duits grondge bied, naar het plaatsje Bischofsreut om precies te zijn. Wie het Tsjechi sche deel van de Duits-Tsjechische Goldsteig van zuid naar noord wil wande len, neemt deze plek als startpunt. Het dorp zelf stelt weinig voor, maar ligt nog geen kilometer van de Tsjechische grens en vlak bij het drielandenpunt met Oostenrijk. Terwijl er wat natte sneeuwvlokken neerda len, lopen gids Vojen Smišek en ik het dorp uit, de natuur in. Vojen grijpt een appel van een boom langs de weg en neemt een hap. “Je moet bedenken dat het toerisme bij ons nog enorm jong is. Dit gebied was tot zo’n dertig jaar geleden een soort niemands land. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten alle Tsjechen vertrekken op bevel van Hitler. Alleen Duitssprekende bewo ners mochten blijven. Daarna volgde de tijd van het communisme met het IJzeren Gordijn en moesten deze Sudetenduitsers vertrekken. Tot dan heette ’t hier het Bömi sche Wald. Uiteindelijk zijn dus bijna alle bewoners verdreven. Een groot voordeel is wel dat de natuur hier zijn vrije gang is kunnen gaan.” Vojens uitleg klopt met wat ik om me heen zie. Er is inmiddels niets meer van een bewoonde wereld te bespeuren. Langs het

De verbindingswegen van de Goldsteig kruisen op dertien plaatsen de grens tussen Duitsland en Tsjechië. 38 Wandelmagazine 3-2019

Vanaf de rotsen achter de bedevaartskapel heb je een weids uitzicht.

Heuvels met velden en af en toe een dorpje, zoals het plaatje van een legpuzzel. Die had ik niet zien aankomen! pad zien we wel regelmatig resten van hui zen en zelfs van hele dorpen. Je zou er zo voorbij wandelen, als je het niet weet. De stenen zijn begroeid met mos en struiken. Het eerste Tsjechische dorp op de route is České Žleby. Vojen dirigeert mij naar een aftakking van de route. “Het is echt de moeite waard, hoor!” lacht hij, wanneer we tussen de stronken en rotsen over een smal, hellend pad steeds verder het bos in gaan.

Ineens zie ik tussen de bomen een soort sprookjeshuis. Het bruin-rode gebouwtje blijkt een bedevaartskapel te zijn, Stožecká kaple Pannie Marie. Maar veel tijd om het gebouw te bezichtigen, krijg ik niet, want Vojen gebaart druk dat ik naar de achter zijde moet komen. Via een smal en glad pad gaat het steil omhoog. Ineens sta ik aan de voet van een groot kruis. Voor mij ont vouwt zich een weids uitzicht over de regio.

Savanne Volgende stop op de route is Dobrá. Het is niet veel meer dan een straat met vakwerk huizen die vooral als vakantiehuis verhuurd worden. Achter deze huizen ligt een enorme grasvlakte. Het voelt even alsof we ons op een Afrikaanse savanne bevinden en er dadelijk een leeuw aan kan komen ren nen. Dat gevoel duurt overigens maar even, want aan de overkant van de grasvlakte 3-2019 Wandelmagazine 39

Gids Vojen maakt koffie als beloning na een lange wandeling. Restanten van dorpen langs de grens. Het lijkt wel een sprookje, deze bedevaartskapel midden in het bos.

liggen de veenmoerassen van Soumar. “Dit is het pad waarover het zout van Passau naar de stad Prachatice werd vervoerd”, zegt Vojen. “Kun je je dat voorstellen? Hon derden jaren geleden maakten lopers, die in dienst waren van handelslui., met hun paard geladen met emmertjes zout, gebruik van deze route.” Meer over de oude handelsroute leer ik in de stad Prachatice. Het lokale museum laat de geschiedenis uitgebreid zien. Hier kwa men de handelaren om zout, kruiden en modeartikelen te kopen. Dit was het eind punt voor vele lopers, die meestal drie dagen onderweg waren geweest met hun kostbare vracht. Per dag legden ze dan zo’n 25 tot 30 kilometer af. Zout werd in die tijd als ‘het witte goud’ gezien en dat verklaart de naam Goldsteig. De route is bedacht omdat dit een moeilijk begaanbaar gebied was. Vojen legt uit: “De kerk onderhield de paden en huurde solda ten in die de veiligheid garandeerden. De lopers betaalden de kerk hier dan weer een bedrag voor. Als je buiten de route betrapt werd, dan moest je je handelswaar en je 40 Wandelmagazine 3-2019

paard inleveren. Bedenk dat een paard driehonderd kilo zout kan dragen en je snapt dat een loper dat risico niet snel zal aangaan.” Connectie gezocht De Goldsteig bestaat uit twee delen. Ener zijds de route van Chodová Planá in het noorden naar České Žleby in het zuiden. Deze route kronkelt parallel aan de DuitsTsjechische grens. Aan de Duitse kant loopt er een vergelijkbare route van noord naar zuid. De Tsjechische route en de Duitse variant zijn met elkaar verbonden met een aantal connecting trails. Vanochtend bevinden we ons op een van deze verbindingspaden in het dorp Kvilda. Dit is het hoogstgelegen dorp in de regio en thuishaven van het bezoekerscentrum van het nationaal park Šumava. Vojen wijst lachend op zijn rugzak als hij me ophaalt voor een nieuwe wandeldag: “Ik heb een lekkere verrassing bij me, voor vanmiddag, als we dat verdiend hebben na een flinke wandeling.” Ik probeer nog te raden, maar hij laat niets los. We gaan op

pad richting de bron van de rivier de Mol dau. Het valt me iedere keer op dat slechts enkele minuten nadat we een dorp verlaten hebben, het zo heerlijk rustig is. Alleen geluiden uit de natuur zijn hoorbaar. Ter wijl ik vooral om me heen kijk, duwt Vojen me ineens hard opzij. “Je stond bijna op een adder!” roept hij verschrikt. Het beestje verstijft even van angst en kronkelt dan snel naar het hoge gras van de berm. Rampgebied Soms komen we andere wandelaars en fiet sers tegen. En alweer krijg ik het gevoel dat ik in een sprookje zit: er komt ons een meisje tegemoet met een mand vol vers geplukte paddenstoelen. Waar de omgeving tot nu toe vooral had bestaan uit stukken bos en weiden met koeien, verandert nu langzaam ons uitzicht. Vojen legt uit: “Dit is het bos van de dode bomen. Hier staan allemaal sparren die aangevreten zijn door de pijnboomkever. De Tsjechische overheid heeft besloten om alles zo te laten. Het is de enige plek in het land waar je zoiets ziet.” Een enorm gebied met alleen maar

kale stammen ligt voor ons. Het voelt als een soort nucleair rampgebied ... Een half uurtje verder komen we aan bij een poeltje waar zo nu en dan wat water omhoog bubbelt. Het is de bron van de rivier de Warme Moldau. Dat brengt wat jeugdherinneringen bij Vojen omhoog: “Toen ik vroeger met mijn moeder op vakantie ging, konden we nooit ver weg, vanwege het IJzeren Gordijn. Dus meestal gingen we kamperen in dit gebied. Mijn moeder waste me dan in de Warme Mol dau. Van die naam snapte ik als kind al helemaal niets, want het water is helemaal niet warm!” Om wel een warm gevoel te krijgen, is het tijd voor Vojen om zijn ver rassing prijs te geven: een koffiestelletje. Terwijl ik even mijn benen strek op een bankje, tovert Vojen in tien minuutjes een heerlijke kop koffie tevoorschijn. IJzeren Gordijn Wanneer we even later weer onze tocht ver volgen, bedenk ik dat hier het verleden overal aanwezig is. De geschiedenis uit de tijd van de zouthandel, maar ook die van honderden jaren daarna. Zo zien we bossen

Een wachttoren en veel prikkeldraad herinneren aan de tijd van het IJzeren Gordijn.

waar een breed open pad doorheen loopt, in een rechte lijn. “Daar stond vroeger het IJzeren Gordijn. Die naam was er niet voor niets. Het bestond uit metalen hekken met prikkeldraad en wachttorens.” Bij het eindpunt van onze tocht staat een replica van zo’n wachttoren. Om een indruk te geven hoe het ooit was. Hotel Alpská vyhlídka in het dorp Bučina-Kvilda is het hoogst gelegen hotel in het nationaal park Šumava. En het enige bewoonde gebouw van het dorp. Dat is namelijk na de Tweede Wereldoorlog verder compleet vernietigd. Als de volgende ochtend de zon de Oostenrijkse Alpen in het licht zet en langzaam een gele gloed over de bossen legt, snap ik wel hoe ze aan de naam Gold steig komen.

De Goldsteig volgt de oude handelsroute van het witte goud: zout.

PRAKTISCHE INFORMATIE VERVOER Vanuit Nederland en België gaan er dagelijks vluchten naar Praag. Vanuit de Tsjechische hoofdstad is het maximaal 2½ uur rijden naar het zuidelijke vertrekpunt van de Goldsteig. Goldsteig Het Tsjechische deel van deze wandelroute bestaat uit 286 wandelkilometers (48 etappes), die met een oranje ‘S’ gemarkeerd zijn. Daarbij komen de verschillende verbindingen naar de Duitse route via dertien grensovergangen. Deze paden zijn met een blauwe ‘S’ gemarkeerd. Via de website www.zlatoustezkou.cz kun je je openbaar vervoer plannen, zijn er gpx-tracks en etappekaarten te downloaden. Slapen • Hotel Resort Lovecká Bašta in Strakonice – Prima hotel met interieur in jachtstijl met restaurant dat wildspecialiteiten serveert (www.loveckabasta.com). • Volarská roubenka in Volary – Houten groepsaccommodatie in een dorp met beschermd cultureel erfgoed (www.volarskaroubenka.cz). • Hotel Kristian in Kubova Hut’ – Recent gerenoveerd modern hotel met uitstekende keuken (www.kristian1000.cz). • Hotel Alpská vyhlídka in Kvilda – Hoogst gelegen hotel in Šumava in chaletstijl, met prachtig uitzicht (www.alpskavyhlidka.cz). • Ook zijn er vele kampeermogelijkheden, zie www.sumava.com

hoe dit prachtige moerasgebied iedere minuut van kleur verandert. • In de Volary-brouwerij in Volary waan je je even in Rusland. Hotel Bobík, waar de brouwerij zich bevindt, is een groot blok beton. En een beschonken ober serveert je de lekkerste biertjes. Proef ook zeker het cannabisbier! Meer weten? • www.zlatoustezkou.cz – Voor het Tsjechische deel van de Goldsteig (drietalig) • www.goldsteig-wandern.de – Voor het Duitse deel (in het Duits) • www.czechtourism.com – Meertalige site.

Onze tips • Het veenmoeras van Soumar is alleen van juni tot oktober toegankelijk. Bezoek het aan het begin van de ochtend of het einde van de middag en loop tot de uitzichttoren. Zie hoe de zon opkomt of ondergaat en

3-2019 Wandelmagazine 41

Zweden

Västernorrland

DE GROEIENDE EILANDEN VAN DE ZWEEDSE HOGE KUST

42 Wandelmagazine 3-2019

België Wie denkt dat de Zweedse kust plat is, heeft het mis. Zo’n 450 kilometer boven Stockholm ligt aan de Botnische Golf een heuvelachtig landschap dat erom vraagt te voet ontdekt te worden. De Höga Kusten is ontstaan na de laatste ijstijd. Nog steeds veert het land op, na het smelten van de dikke ijskap gemiddeld 8 millimeter per jaar. TEKST PAUL VAN BODENGRAVEN FOTO’S MARCO BARTEN

Uitzicht over de Botnische Golf vanaf Slåttdalsberget. De boothuisjes van Norrfällsviken. Keienvelden bepalen het landschap bij Norrfällsviken.

weehonderd meter lang, 40 meter diep en gele gen op 162 meter hoogte, dat is de Slått dalsskrevan, een kloof met vrijwel loodrechte wanden waar je doorheen kunt wandelen als je het nationale park Skuleskogen bezoekt. Het is – figuurlijk – het hoogtepunt van de grillige natuur die je hier vindt. Het letterlijke hoogtepunt van het park is de Slåttdalsberget, zo’n 200 meter hoog, die hij in tweeën splijt. Om er te komen ben je wel even onderweg. Pas na anderhalf uur lopen en klauteren over de met boomwortels en keien bezaaide hellingen zijn we op het hoogste punt van de berg. Die bestaat uit Nordingrå-graniet en kleurt in het zonnetje fraai rood. Nahijgend van de klim zoeken we een plek om het komende half uur te genie ten van het uitzicht over de kustlijn. Pas daarna dalen we af naar de kloof. Door de landstijging verschijnen nog steeds nieuwe eilanden voor de kust. Rotsen die langzaam tevoorschijn komen uit het water en die vroeg of laat gekoloniseerd worden door plant, dier en mens. Tegelijkertijd raken sommige fjordachtige zeearmen door de landstijging afgesloten van de zee. De afgelopen dertienduizend jaar is het land al bijna 300 meter omhooggekomen en de ver wachting van geologen is dat er de komende vijftig eeuwen nog zo’n 40 meter bij zal komen. Nergens op aarde komt deze mate van landstijging voor. In een mensenleven verandert er niet zo veel, maar op de langere termijn heeft het fenomeen grote gevolgen. Denk aan vissershavens die steeds verder landinwaarts komen te liggen, eilanden die aan het vaste land ‘vastgroeien’. Van A naar B Door het gebied, dat zich grofweg uitstrekt tussen de monding van de Ångermanälven en de stad Örnsköldsvik, is een 128 kilo meter lang pad uitgezet: de Högakusten leden, opgesplitst in dertien etappes. Maar wie de rijke natuur en cultuur van de regio wil ontdekken kan hier ook prima verschil lende rondwandelingen maken. De lus

door het nationale park is zo’n 15 kilome ter lang en daarvoor heb je al snel een uur of zes voor nodig. Zeker als je op de terug weg ook nog wilt genieten van de witte strandjes die uitnodigen tot een duik in het koude water van de Botnische Golf. Het nationaal park Skuleskogen hebben we dan weliswaar gezien, maar wij willen meer zien van de gevolgen van de landstijging. Een wandeling aan zee, net buiten het park, is dan een logische stap. Vanuit Nor rfällsviken lopen we een 10 kilometer lange ronde door het gelijknamige natuurreser vaat. Het rode graniet strekt zich hier uit tot aan de zee. Wat hoger liggen uitge strekte keienvelden, achtergelaten door het smeltende ijs tijdens de laatste ijstijd. De laag keien is zo dik dat die een al te uit bundige begroeiing verhindert. Het geeft het landschap een leeg en open karakter, dat we – anders dan in het nationaal park – grotendeels voor onszelf hebben. Het is niet moeilijk je voor te stellen dat het hier kan spoken in de winter. De wind heeft dan vrij spel en stuwt het water metershoog op, over de uitgestrekte steenvlakte. De vegetatie heeft zich daarop aangepast met zoutminnende planten. We zien onder andere een laaggroeiende soort lathyrus die het hier prima naar zijn zin lijkt te hebben, en paarse pluimen die zich op verschillende plaatsen tussen de rotsen hebben gevestigd. We eindigen de wandeling op het terras aan de haven van het dorpje dat bestaat uit een aantal charmante boothuizen aan het water, waarvan de oudste dateren uit de zeventiende eeuw. Dat de naastgelegen camping enigszins afbreuk doet aan de authentieke sfeer nemen we voor lief. Er zijn maar weinig plaatsen waar je pizza kunt eten met zo’n uitzicht! Rapakivi Een logisch vervolg van onze dagwandelin gen is een bezoekje aan een van de eilan den. We nemen in Köpmanholmen de boot die ons in ruim anderhalf uur naar Ulvön zal brengen. Op het eilandje wonen zo’n vijftig mensen, dat een veelvoud aan bezoe kers ontvangt in de zomer. De tocht naar 3-2019 Wandelmagazine 43

Zweden

Op weg naar de top van Slåttdalsberget. De 200 meter lange Slåttdalsskrevan.

duizend jaar van het ene eiland naar het andere lopen zonder natte voeten te krij gen. De boot zal dan in ieder geval op een ander punt moeten aanleggen.

het eiland biedt ons volop gelegenheid om de gevolgen van landstijging met eigen ogen te zien. Alle eilandjes die we passeren hebben net boven de waterspiegel een rode rand van zo’n 30 centimeter hoog. Daar is het graniet nog hard en groeit niks. Onder invloed van de zon en licht droogt het gesteente uit en verbrokkelt het waarna planten zich erop kunnen vestigen.

apakivi heet dat in het Fins, wat zoveel R betekent als ‘afbrokkelend graniet’. Aan de overkant van de Botnische Golf hebben ze te maken met hetzelfde natuurfenomeen. Ulvöhamn, de plek waar de boot aanlegt, ligt aan een smalle geul die Ulvön scheidt van een naastgelegen eilandje. Een paar eeuwen geleden was de zeestraat nog wij der; naar verwachting kun je over een paar

Super Zweeds Ulvön zelf is op en top Zweeds. Goed onderhouden rode huizen staan te pronken op de oever. En in het straatje zien we het ene na het andere stulpje waar we best een weekje zouden willen doorbrengen. Als snel lopen we het dorp uit en genieten we van de rust en ruimte. Het eiland bestaat gro tendeels uit bossen, afgewisseld met wat agrarisch gebied. We pauzeren aan de waterkant, slingeren over smalle paden door het bos en zijn ruim op tijd terug bij de aanlegsteiger om nog een ambachtelijk gemaakt ijsje naar binnen te werken. Roezig van de zon en buitenlucht varen we terug naar het vaste land. De Hoge Kust ontdekken in dagwandelin gen, dat gaat prima. Geen zware bepakking voor ons, een dagrugzakje en met vol doende proviand om de dag door te komen is genoeg om optimaal te genieten van de verschillende uithoeken van dit alsmaar veranderende landschap. Zullen we vol gend jaar teruggaan om te kijken of er al een nieuw eiland is ontstaan?

PRAKTISCHE INFORMATIE De Hoge Kust maakt deel uit van de provincie Västernorrland, in het noordoosten van Zweden, aan de Botnische Golf. Hoe er te komen? Je kunt per vliegtuig naar Stockholm en dan met de auto via de E4 door naarboven. Vanaf Stockholm gaat ook een snelle trein die je in drie uur naar Sundsvall brengt. Daar kun je overstappen op een regionale trein richting Harnosand en verder noordwaarts. In de regio zelf is beperkt openbaar vervoer. Je bent al snel aangewezen op een fiets of een huurauto.

44 Wandelmagazine 3-2019

Beste periode Als je wilt genieten van het mooie weer, de uitbundige natuur en het lange avondlicht reis dan pas vanaf juni richting de Hoge Kust. In de winter ligt er veel sneeuw en is het gebied maar matig toegankelijk. Wandelen • De beschreven dagwandelingen komen uit de gids Wandelen in Västernorrland. Medelpad & Ångermanland, inclusief de Hoge Kust: www.wandeleninvasternorrland.nl • Informatie over het langeafstandspad: www.hogakusten.com/en/highcoasttrail

HOTEL DEAL (Geldig vanaf 15 oktober)

2 Hotel overnachtingen Inclusief ontbijt en avondeten

€ 94,00

BESTEL NU JE TICKETS!

+ € 4,50 verblijfsbelasting * Reserveren kan via het tabblad 'Wandelmagazine' met code 'Winter'. * Meer of minder nachten op aanvraag.

Bourgondisch Brabant in de Vulkaneifel.

Het familiehotel waar gezelligheid en kwaliteit gewoon aanwezig zijn!

bever.nl/eoft 11-10-2019 AMSTERDAM 12-10-2019 NIJMEGEN 13-10-2019 LEIDEN 14-10-2019 HAARLEM 15-10-2019 ROTTERDAM 16-10-2019 EINDHOVEN 17-10-2019 ALMERE 18-10-2019 ENSCHEDE 19-10-2019 MAASTRICHT

20-10-2019 ’S-HERTOGENBOSCH 21-10-2019 ROTTERDAM 22-10-2019 ZWOLLE 24-10-2019 AMSTERDAM 25/29/30-10-2019 UTRECHT 27-10-2019 DEN HAAG 28-10-2019 GRONINGEN

PRODUCED BY

Hotel Am Ceresplatz Wittlicherstr. 2 54531 Manderscheid

0049 170 9643353 Hotelceresplatz@t-online.de www.hotelamceresplatz.com

DE BESTE WANDELGIDSEN om frANkrIjk TE vErkENNEN

23 wandelingen - €15,95 ISBN 9789078194217

35 wandelingen - €17,95 ISBN 9789078194248

24 wandelingen - €15,95 ISBN 9789078194279

10 wandelingen - €12,50 (alleen via oneDayWalks te verkrijgen)

De mooiste rondwandelingen, van een paar uur tot een hele dag. www.onedaywalks.com / www.facebook.com/OneDayWalks 3-2019 Wandelmagazine 45

Boeken

Redactie Hans Farjon, Paul Hesp, Jonathan Vandevoorde, Marcia van Bijnen

Amsterdams groen en blauw Na de groene kaart van Londen (besproken in de vorige Wandelmagazine) heeft Urban Good nu in samenwerking met Nature Desks een soortgelijke kaart voor Amsterdam uitgebracht. Omdat onze hoofdstad flink wat kleiner is dan die van de Britten kon de schaal 1:25.000 gebruikt worden. Daardoor krijg je een prima beeld van Amsterdam en ommelanden, van de Volkstuinvereniging Hoop der Toekomst in Assendelft tot aan de Spiegelpolder bij Nigtevecht. Ik telde maar liefst 17 verschillende typen groene en blauwe open ruimtes, die door de kleurstelling goed zichtbaar gemaakt worden. De geplande poster zal het goed doen aan de muur. Een curieus uitglijertje: op het overzichtskaartje van de Metropoolregio Amsterdam is de duinreep een ‘stuwwallandschap’, en dat wordt in de Engelstalige legenda ook nog eens vertaald met ‘scrub’ (struikgewas). Nature Desks liet weten dat de Metropoolregio zelf deze curiosa bedacht heeft. Er zijn nota bene twee universiteiten met de relevante vakkennis in Amsterdam. Op de achterkant van de kaart vind je een

Wandelen in de Southwest

46 Wandelmagazine 3-2019

Dat het westen van Amerika bulkt van natuurlijke topattracties, weet iedereen. Met name de nationale parken van het Zuidwesten trekken horden toeristen aan uit heel de wereld, die in drommen selfies maken bij dezelfde vista points. Instagram staat er vol van. Een beetje wandelaar wil de massa’s graag ontvluchten en elk park in de VS is zo immens groot dat er nog heel veel te ontdekken valt, ook vanaf de parkeerplaats. Maar hoe vind je die plekken? Internet is een goede bron van informatie, maar ter plaatse, ‘wiet wijt’ weg van steden en dorpen, heb je vaak niet eens mobiele dekking. Dan is zo’n gidsje als dat van de bekende Rother-reeks erg handig, ook ter voorbereiding. Het handzame boekje tipt vijftig dagtochten en meerdaagse wandelingen, voorafgegaan door een zeer uitgebreide en nuttige inleiding over reisvoorbereiding en waar je specifiek rekening mee moet houden in het Zuidwesten (klimaat, wilde dieren enz.). De geografische afbakening wordt wel erg breed geïnterpreteerd, van het Noordwesten van Californië (in de redwoods) tot in Rocky Mountain National Park in het noorden van Colorado, duidelijk het product van meerdere (wandel)vakanties door een Amerika-fan.

zee aan gerelateerde informatie, van de verspreiding van de populairste straatbomen (het kaartje deed me aan Mondriaans Victory Boogie-Woogie denken) tot aansporingen voor groene doe-het-zelfactiviteiten. Daartoe behoren ook weetings – vergaderingen te voet – waarvoor diverse routes gesuggereerd worden. Werk je op de Zuidas? De deur uit met de bedrijfsraad en lekker in de frisse lucht van het Beatrixpark debatteren. Kijk je op de website naar de andere activiteiten van Nature Desks dan zie je dat dit maar een van hun ideëen is om natuur en werkende mens dichter bij elkaar te brengen in het Antropoceen. (PH)

Urban Nature Amsterdam – De groene en blauwe kaart van de stad Urban Good en Nature Desks | Verkrijgbaar via www.urbannature.amsterdam en bij boekhandel Scheltema in Amsterdam (www.scheltema.nl) | € 16,95. Vanaf september ook als poster (prijs nog niet bekend).

Maar dat geeft niet, Amerika is een enorm land en je zult toch nooit alle vijftig wandelingen in één vakantie kunnen lopen. De beschrijvingen zijn echter top, zoals we van Rother gewend zijn, met wandelingen waar je ook de massa’s kunt vermijden. Althans, enkele wandelingen. De vlakke wandeling naar Mirror Lake in Yosemite Valley bijvoorbeeld is ’s zomers erg druk en ook op de pittiger wandeling naar Vernal en Nevada Falls kom je talloze toeristen op gympen tegen. Voor beide heb je echt geen beschrijving in het Duits nodig, follow the crowds. En naar Angels Landing in Zion National Park, een van de beschreven tochten, is het ondertussen zo druk en daardoor gevaarlijk geworden dat de Park Service overweegt om in de nabije toekomst een online reserveringssysteem voor deze populaire dagtocht in te stellen. De gids is duidelijk een mix van (zeer) populaire tochten en Geheimtipps, maar de ambitie van de auteur is ook niet meer dan dat. Hij zegt, terecht: er soll Lust auf mehr machen. Ik heb er al weer zin in. (JV)

USA • Südwesten – Nationalparks und Naturlandschaften Christian Hubo | Bergverlag Rother | 208 blz. | ISBN 9783763345458 | € 21,99

Zalig wandelen In 1982 is de Tilburgse pater Peerke Donders zalig verklaard ondermeer vanwege zijn werk onder verstoten melaatsen in Suriname. Het Peerkepad verbindt de pelgrimsplaats Wittem met het geboortehuis van de pater in Tilburg. Zeven etappes met een totale lengte van 165 kilometer bieden de kans elke dag aandacht te geven aan een bepaald thema van de ‘zeven werken van barmhartigheid’. Bezinning, stilte, verbondenheid en genieten zijn de kernwoorden die bij deze gids die de pelgrim voert door mooie stukken van Noord-Brabant en Belgisch en Nederlands Limburg.

Peerkepad – Wittem-Tilburg Henk Erinkveld | Uitgeverij tiC | ISBN 9789493048003 | € 12,50

Toblerone Er is een nieuwe titel toegevoegd aan de Met uitzicht op-reeks bergwandelgidsen van Uitgeverij Robert Weijdert. Deze keer zijn de ogen gericht op de omgeving van ‘Toblerone-berg’ de Matterhorn. Auteur en prijswinnend fotograaf Menno Boermans werkt als medisch hulpverlener voor de Zwitserse bergreddingsdienst Air Zermatt en kent het gebied daardoor op zijn duimpje. Dat heeft geresulteerd in een verzameling van 53 wandelingen vanuit Zermatt, Grächen en Saas-Fee in verschillende moeilijkheidsgraden, variërend van gezinswandelingen tot zware tochten voor hoogtemetervreters zoals de negendaagse Tour du Cervin/Tour Matterhorn. Op de binnenflap van het omslag staat een overzichtskaart met routeverdeling en kaartuitsneden. Ook de kaartlegenda staat erop zodat je de flap als bladwijzer kunt gebruiken. Per dal is er een gedetailleerdere kaart te vinden. Elke tocht heeft een overzichtje met moeilijkheidsgraad, meters stijgen en dalen, welke wandelkaart je nodig hebt en wandelduur. Deze wandeltijden worden bovendien ook nog eens opgesplitst per tussenstop. En of de wandeling geschikt is voor kinderen, waarbij gelet is op de leeftijd van het kind. Boermans geeft behalve een uitgebreide routebeschrijving en praktische informatie ook veel aandacht aan landschap, historie en cultuur.

Met uitzicht op de Matterhorn – Saas-Fee, Grächen, Zermatt, Tour du Cervin Menno Boermans | Uitgeverij Robert Weijdert | ISBN 9789082334548 | € 23,–

Langs de Ligurische kust Cinque Terre aan de Middellandse Zeekust bij La Spezia is een van de mooiste wandelbestemmingen in Italië, die steeds meer mensen weten te vinden. Het kustpad biedt alles dat Italië mooi maakt: cultuur, kleurige vissersdorpen, heerlijk eten en fraaie kliflandschappen. Een pluspunt: de meeste dorpen zijn alleen te voet of met de trein te bereiken. De trein maakt het mogelijk om eenvoudig terug te keren naar het vertrekpunt. Deze gids beschrijft 16 wandelingen van verschillende moeilijkheidsgraad. Zowel de meest populaire als de minder belopen paden komen aanbod. Walking in Italy’s Cinque Terre – Monterosso al Mare, Vernazza, Corniglia, Manarola and Riomaggiore Gillian Price | Cicerone | ISBN 9781852849733 | € 21,95

Spin in het spoorwegenweb 175 jaar geleden opende de Nederlandsche Rhijnspoorweg Maatschappij op feestelijke wijze de spoorlijn Amsterdam-Utrecht. In de jaren daarna groeide Utrecht uit tot het belangrijkste spoorwegknooppunt van Nederland. In de stad verrezen niet alleen stations, maar ook kantoren, werkplaatsen, seinhuizen, viaducten, bruggen en woningen voor het personeel. Anno nu is het onlangs vernieuwde Utrecht Centraal nog altijd het centrum van ons nationale spoorwegstelsel en telt het station de meeste treinreizigers van ons land. Vanuit het moderne hart zijn een wandelen een fietsroute uitgezet langs het spoorwegerfgoed in de stad Utrecht. 175 jaar Utrecht Spoorstad – Wandelen en fietsen langs spoorwegerfgoed Kees Volkers | Stokerkade Cultuurhistorische Uitgeverij | ISBN 9789079156467 | € 12,50 3-2019 Wandelmagazine 47

België

De poëtische kant van het

HEUVELLAND

De Geuzenroute loopt over verlaten wegen. 48 Wandelmagazine 3-2019

West-Vlaanderen

Fietspad, wandelpad, karrenpad en vlonderpad. Weg in ’t Heuvelland. GEERT DE KOCKERE 3-2019 Wandelmagazine 49

België In de Belgische Westhoek is alles precies wat het lijkt. Geen versieringen, geen dikdoenerij. Alleen de naam al: Westhoek. De westelijke hoek van België. De gemeente Heuvelland, alweer zo’n duidelijke naam, biedt een enorm netwerk aan wandelroutes. ‘Bergdichter’ Geert De Kockere neemt me mee aan de hand van zijn woorden. TEKST & FOTO’S JUDITH VAN BILSEN HAIKU’S GEERT DE KOCKERE

ij starten het Stiltepad van Westouter in de Douvevallei. We hebben nog geen honderd meter gewandeld als Geert, die zichzelf bergdichter noemt, alweer halthoudt bij een wei vol met grijze koeien. Hier draagt hij zijn eerste haiku voor. Koeien grazen voort, eten tussen de heuvels mee de hitte op. Geert legt uit: “Een haiku bestaat altijd uit drie regels. De eerste regel heeft vijf letter grepen, de tweede regel heeft er zeven en de laatste regel heeft er weer vijf.” Met zijn haiku’s streeft Geert ernaar dat we de wereld om ons heen beter zien. “Mijn hai ku’s geven je een andere kijk op het Heu velland.” En ik moet toegeven dat zijn Bel gische accent alles wat ‘zachter’ laat klinken. Ondertussen praat Geert verder, want de grijze koeien blijken van een bij zonder ras te zijn: de bazadaise. Een van oorsprong Franse koe die heel langzaam groeit en nooit gekruist is met andere ras sen. Dat levert vlees op voor fijnproevers. Wie niet in de mogelijkheid is om met bergdichter Geert op pad te gaan, kan evengoed genieten van zijn poëzie. Als we stoppen bij een beekje, zie ik twee hang matten van hout, met daarin een haiku gesneden: En de beek praat maar over een land vol heuvels. Nooit eens uitverteld. Het werkt. Ik luister en hoor niets anders dan het ruisen van het water. Geen verkeer, helemaal niets. Geert glimlacht trots: “Langs de hele route vind je ligstoelen, bankjes en hangmatten met mijn haiku’s erop. En op iedere plek zit een sticker met een QR-code. Als je die scant met je telefoon krijg je steeds een andere haiku te zien.” De route slingert verder door het land schap. We wandelen door het bos, tussen akkers en door velden. Een fazant mar cheert trots over een smal weggetje en trekt zich niets van ons aan. Even verderop 50 Wandelmagazine 3-2019

Een picknick met streekproducten en uitzicht.

graast een hertje aan de bosrand. Net als Geert zijn volgende haiku wil voordragen, houdt hij ineens zijn adem in. Naast ons schuifelt een egeltje voorbij naar de berm aan de overkant van de weg. Het bos waar het egeltje vandaan kwam, staan nog ver schillende paarse boshyacinten. “In het voorjaar komen hier drommen toeristen naartoe om het paarse tapijt in het bos te bekijken. De hyacint is nu echter bijna uit gebloeid, dus hebben we de omgeving weer voor onszelf”, zegt Geert opgelucht. Wanneer we langs een weiland met dikbil koeien lopen, trekt Geert ineens een zak mes te voorschijn. Hij haalt een dikke sten gel uit het fluitekruid dat in de berm staat. “Wist je dat je hiervan echt een fluit kunt maken?” Met een paar sneden heeft Geert zijn fluit klaar. Hij blaast zijn wangen rond om er geluid uit te krijgen en met succes. Er komen zelfs koeien nieuwsgierig kijken wat er gaande is.

Diep in de Westhoek. En altijd vraag je je af een poel of een bomput? Opvallend zijn de vele waterpoelen langs de route. “Soms zijn het bomputten en soms zijn het gewoon poelen. Hoe donkerder de kleur van het water, hoe groter de kans is dat het een krater is door een bominslag. Deze zijn namelijk een stuk dieper dan de gewone waterplekken.” De bomputten zijn typisch voor deze regio die doordrenkt is met herinneringen aan de de Eerste Wereldoorlog. Oude bunkers, vre desmonumenten, militaire begraafplaatsen, noem het maar op. Rode bergstenen, als zwervers door het landschap. Eentje voor de poort. Tijdens onze wandeling komen we ook op de Rodeberg en de Zwarteberg, twee van de vele heuvels in de omgeving. De heuvels

Via een vlonderpad loop je de Kemmelberg op.

In de hangmatten staan de haiku’s van dichter Geert. Van fluitekruid kun je een echte fluit maken.

gaan veel verder terug in de geschiedenis dan de Grote Oorlog. “Onze bergen zijn oude zandbanken uit de tijd dat de zee nog tot hier kwam.” Geert gaat verder: “De zandgrond bevat veel ijzer en door het ter ugtrekken van de zee ontstond roest. Dat verklaart de oranje-rode kleur van de stenen die je nu nog overal tegenkomt.” Hij stapt een paar passen een akker op en pakt zo’n steen. “Deze joekels veroorzaken veel overlast aan de boeren, wanneer ze bijvoor beeld bij het bewerken van de akkers in de ploeg komen.” Inmiddels zijn we bij een bankje aangekomen, waar voorbijgangers de gevonden stenen op een hoop gestapeld hebben. Geert legt zijn ‘vangst’ erbij. Wat de Kemmelberg toch niet over zich heen krijgt! De voorjaarsluchten Wanneer ik de volgende ochtend op pad ga op en rond de Kemmelberg, moet ik het zonder Geert doen. Gelukkig kom ik zijn

haiku’s overal tegen. Op verschillende momenten sta ik even stil om de omgeving echt binnen te laten komen. De route kent veel afwisseling. Het uitzicht vanaf de witte Belvedère-toren boven op de Kemmelberg maakt stil. Ik bewandel de kronkelende paadjes die door het bos afdalen richting het dorp Kemmel, dat maar uit een paar straatjes en een pleintje met keien bestaat. Het domein van de Warande, waarvan het kasteel nu dienst doet als gemeentehuis. Een ongebruikte commandobunker en even verder de wijnranken op de Monteberg. Daar word ik opgewacht door gids Stef Decrock die een grote picknickmand bij zich heeft. Hij schenkt een wijntje in, gemaakt van de druiven die op dezelfde heuvel groeien als waar wij zitten. Terwijl de wolken tikkertje spelen aan de blauwe lucht en in de verte de kerkklokken van Bailleul, Dranouter en Loker klinken, proosten wij op deze inspirerende omgeving.

In rechte rijen krommen verse akkers zich over de heuvels. In de middag wandel ik de Geuzenroute. Deze tocht is vernoemd naar de roof tochten van de bosgeuzen tijdens het begin van de Tachtigjarige Oorlog. De ‘bosrebel len’ hebben in dit gebied flink huis gehouden. Tijdens de wandeling is daar echter niets meer van terug te zien. Lieflijk, stil en gemoedelijk zijn termen die de route beter omschrijven. Er zoemt een hommel voorbij en verderop spelen twee konijntjes op een kale akker. Stef glimlacht: “Je snapt waarom ze het hier wel eens Belgisch Tos cane noemen.” Ik kan alleen maar knikken en geniet van het glooiende landschap voor me, zo ver ik kan kijken. Met afgewisseld akkers en weilanden en soms een boerderij. Er is geen mens te bekennen. Of toch, want heel in de verte bromt een tractor over de kronkelende wegen. 3-2019 Wandelmagazine 51

Hier wandel je gewoon dwars over de akkers.

Foto: Jonathan Vandevoorde

Het dorp Loker als Belgisch Toscane.

Smalle aardeweg gekerfd in de heuvelrug, een oud litteken. Bij het kruis voor drie door bosgeuzen ver moorde priesters, word ik prompt getrak teerd op een kikkerconcert. Tientallen exem plaren hupsen druk door het ondiepe water van een weidedrinkput. De rust keert snel terug als ik verder loop. De route gaat over een smalle, steile aardeweg omhoog met aan de ene kant een weide met koeien en aan de andere kant takken met prikkels van de mei doorn. Ik moet me regelmatig bukken om zonder schrammen boven te komen. De wandeling is duidelijk aangegeven met zeshoekige bordjes en ik heb een kaart met tekst en uitleg. Maar toch twijfel ik als dwars door de akkers moet. Er staat een bordje in die richting, maar het lijkt of een tractor een malig dwars door het zand van de akker is gereden. Het kaartje vertelt mij dat dit stuk zand de naam Kauwakkers heeft en al in de middeleeuwen van bos naar akkerland is get ransformeerd. Terwijl ik alleen nog maar bruin zand om me heen zie, cirkelt er con tinu een grote vogel boven mijn hoofd. Door het felle licht van de zon zie ik niet wat het precies is, maar het beestje volgt mij het hele stuk. Ben ik toch niet helemaal alleen …

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? De Westhoek is per trein en bus bereikbaar. Vanaf station Ieper rijden verschillende bussen (www.belgiantrain.be). Wandelen • Stiltewandeling: rondwandeling die op ieder gewenst punt gestart kan worden, zoals de Douvevallei of bij de Kosmos op de Rodeberg. De wandeling kan afgekort worden en volgt het knooppuntennetwerk, 13 km. Bij Toerisme Heuvelland is een routekaart te koop (€ 2). • Kemmelbergroute: start bij Toerisme Heuvelland in Kemmel, 8 km. • Geuzenroute: start vanaf de Markt in het dorp Nieuwkerke, 9 km. Van beide routes zijn folders met plattegrond en uitgebreide informatie over de bezienswaardigheden beschikbaar.

Slapen Hostellerie Kemmelberg – Met weids uitzicht (www.kemmelberg.be). Onze tips • Brasserie Den Heksenstoel in Loker: gezellig restaurant waar je je ogen uitkijkt op het interieur. Voor de lekkerste streekgerechten en een lokaal wijntje of biertje. • Bij Toerisme Westhoek kun je de ‘Bak vol Goesting’, een picknickmand met streekproducten, bestellen voor een heerlijke lunch op een van de vele picknickplaatsen in de omgeving. • Stap tijdens de Geuzenroute even binnen bij Drukatelier Raymond in Nieuwkerke. Deze bevlogen man drukt pamfletten, flyers en posters 52 Wandelmagazine 3-2019

op oude drukpersen en vertelt honderduit over boekdrukkunst en de Contrareformatie. Meer weten? • www.westtoer.be • www.toerismeheuvelland.be • www.geertdekockere.be

Jouw Amsterdam Experience!

En weer verder...!

Dé natuurlijke oplossing bij blaren en ander voetongemak!

19 OKT

2019

Amsterdam City Walk

DAMES VAN WANDELWOL® ADVISEREN:

Dé Nijmeegse 4-Daagse tip!

Afstanden

Kijk voor een WandelWol®-verkooppunt bij u in de buurt: www.wandelwol.nl

NIEUW WANDELVAKANTIES Alentejo en Beskiden & Tatra

150 individuele fietsen wandelvakanties met bagagetransport in Europa VOS Travel - Th. Versteeghstraat 82 - 7558 HV Hengelo - T 074 277 83 82 - info@vostravel.nl

www.vostravel.nl

Abonnement

Een evenement van

10 /14 / 17 / 20 / 26 / 33 km

Schrijf je t/m 7 oktober in op amsterdamcitywalk.nl

Voetstapjes Wandeluitrusting Te koop aangeboden een Wheelie, het alternatief voor de rugzak. Prijs € 200,-. Tel. 06-23464968 Vakantie Duitsland • Hossies Hof Luxus Landleben in het Zittauer Gebirge tussen Dresden en Praag. Prachtige wandelingen in een rustige/stille/gastvrije omgeving. www.hossieshof.de Vakantie Amerika • Is natuurfotografie je passie? Ga mee op onze fotoreis landschapsfotografie naar Arizona en Zuid-Utah o.l.v. een professionele fotograaf. 1-14 dec. 2019. € 2395+vlucht. www.mildadventures.org

GEEN NUMMER MEER MISSEN !

Vakantie Portugal • Kom te voet de Algarve ontdekken vanuit een comfortabel B&B midden in de natuur. Geniet van onze (GPS) wande lingen, samen of met een groep. Gids mogelijk. Meer informatie: casalcubo.nl en wandelenalgarve.nl

Neem nu een abonnement

Uw regeladvertentie hier? Kijk voor meer informatie op www.wandelmagazine.nu/adverteren. Reserveren via Kgrol@virtumedia.nl

Kijk snel op www.wandelmagazine.nu

3-2019 Wandelmagazine 53

Tekst & foto’s Hans Farjon

Wat zien ik?

Noord

West

Zuid

Oost

171-443, Wageningen, Gelderland

e staan midden in een droog rietveld met wat pitrus in het Binnenveld, vrijwel op de provinciegrens tussen het Gelderse Wageningen en het Utrechtse Veenendaal. In het westen en oosten zijn de beboste hoogten van de Utrechtse Heu velrug en de Veluwe te onderscheiden. Beide stuwwallen zijn ontstaan in de voorlaatste ijstijd toen het landijs het dal van de Eem uitschuurde. Ooit was het zuidelijke deel van het Eem dal een uitgestrekt moeras. Later maaiden boeren in de zomer een keer per jaar de vegetatie. Voor iets anders was het te nat. In 1931 schreef de botanist Bijhouwer er lyrisch over in het tijdschrift De Levende Natuur: “In den voorzomer spreidt het Binnenveld een bloemenweelde ten toon, zoals men die op niet veel plaatsen in Nederland zal aantreffen. Het is een uit gestrekt, vrijwel boomloos laagveenge bied. …. daar zien de velden vaak wit van wollegras en paars van moeraskartel blad…” Verder roemde hij de orchideeën pracht en zeldzame soorten zoals het geelhartje, de Spaanse ruiter en het blaas jeskruid. Nu is daar alleen in het reservaat

Niet lang meer: koeien in het Binnenveld. 54 Wandelmagazine 3-2019

Bennekomse Meent nog een fletse afspie geling van te zien. Sinds de Eem is gekana liseerd en de ontwatering sterk vergroot, domineren strakke graslanden en populie renrijen dit landschap. Maar vergeet wat je nu ziet; dat is binnen kort verleden tijd. In maart 2019 zijn de graafmachines aan de slag gegaan om het landschapsbeeld van Bijhouwer weer terug te brengen. Van tweehonderd hectare schra pen zij de voedselrijke bovengrond weg, gooien de sloten en greppels dicht en tove ren de rechte Grift om in de Kromme Eem. Ook het rietveld waarin we staan gaat eraan. Past net als de populieren en saaie weilan den niet in het nieuwe natuurbeeld. Na jaren van maaien en afvoeren hoopt men het zeldzame blauwgrasland terug te krijgen. Al in het Natuurbeleidsplan 1990 gaf de rijksoverheid aan dat ze in het Binnenveld nieuwe natuur wilde ontwikkelen. Door verschillende reservaatjes uit te breiden en aan elkaar te knopen, zou een driehonderd hectare groot natuurgebied langs de Grift ontstaan dat beter beschermd is tegen de invloed van ontwatering en mest in de omgeving. De provincie had hiertoe al vijf tig hectare grond van boeren gekocht. Toch

kwam dat plan maar niet van de grond, en dreigde in 2010 zelfs van tafel te ver dwijnen door de capriolen van staatsse cretaris Bleeker. Die wilde veel minder geld aan natuur uitgeven en boeren meer het werk laten doen. In 2014 deed de provincie haar vijftig hectare in de ver koop. De Vereniging Mooi Wageningen (VMW) was er als de kippen bij en bood aan de grond te kopen en te beheren met ingezameld geld. VMV, met een hoge dichtheid aan Wageningse natuurprofes soren, was bang dat boeren het zouden kopen en het plan om blauwgraslanden te maken zou worden verlaten. De provincie stelde voor dat VMV ging samen werken met Staatsbosbeheer en de plaatselijk boeren. Vier jaar later waren alle hobbels genomen en heeft de Stichting Mooi Bin nenveld, een loot van VMW, maar liefst vier ton ingezameld om vijftig hectare grond te kunnen kopen. De boeren, ver zameld in Agrarische Coöperatie Binnen veldse Hooilanden, brengen ook vijftig hectare in, en de inbreng van Staatsbos beheer maakt de driehonderd hectare compleet. Voor meer info en achtergronden zie: www.hansfarjon.nl/binnenveld

Straks: spaanse ruiter. Foto: HenkvD CC BY-SA 3.0

In het volgende nummer

WANDELEN ONDER DE SPAANSE ZON

De stad uit! Naar de groene long van Brussel Wandelkampeertocht In twee dagen om 't eiland Texel Teutoburgerwald Kuiten bijten over de Hermannsweg

Foto: Jonathan Vandevoorde

Via degli Dei Van Bologna naar Florence Vernieuwd Noord-Hollandpad Stappen met de wind in de haren

• De leegte van Extremadura • Valencia’s achtertuin • De karstbergen van Andalusië

Het volgende Wandelmagazine verschijnt op 13 december 2019. Nog geen abonnee? Meld je voor 2 december aan, dan krijg je het volgende nummer meteen thuisgestuurd! www.wandelmagazine.nu

Jaargang 40, nummer 3, september 2019. Wandelmagazine is een uitgave van Virtùmedia en verschijnt driemaandelijks Hoofdredactie Jonathan Vandevoorde Eindredactie Marcia van Bijnen Redactie Judith van Bilsen, Jan Erik Burger, Rick Eggink, Hans Farjon, Willy van de Riet, Bert Stok Werkten mee aan dit nummer Marco Barten, Paul van Bodengraven, Jasper Buiting, Dolph Cantrijn, Paul Hesp, Lindy Popma, Willemijn Wiecher Vormgeving Twin Media bv, Culemborg Maya Timmer Cartografie UvA-kaartenmakers Bladmanagement/advertenties Klaartje Grol, kgrol@virtumedia.nl, Telefoon +31(0)30-3031295 Marketing & samenwerkingen Anna ten Brinke (030) 69 13 835 atenbrinke@virtumedia.nl Druk Veldhuis Media b.v., Raalte Distributie Aldipress, Utrecht

Uitgever Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer, Postbus 595, 3700 AN Zeist info@virtumedia.nl Telefoon +31(0)30-6920677

Op zoek naar een alternatieve wintervakantie?

Abonnementen De prijs voor een abonnement in NL en B bedraagt € 29,95 per jaar (alleen bij automatische incasso, verschijnt 4 x per jaar). Tarieven voor EU of daarbuiten zie: www.wandelmagazine.nu. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden elk jaar vernieuwd. Aanmelding kan via onze website of via de klantenservice +31 (0)85-0407400 of klantenservice@virtumedia.nl (ook voor vragen over bezorging). Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven met vermelding van de oude en nieuwe adressering en het nieuwe telefoonnummer. Opzeggingen dienen schriftelijk met een termijn van minimaal 1 maand te worden doorgegeven. Lees hier hoe we met uw persoonsgegevens omgaan: www.virtumedia.nl/privacy-statement © Wandelmagazine. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de auteurs.

Ontdek onze sneeuwschoen- en langlauftochten op www.zuiderhuis.be

ISSN 0168-9126

3-2019 Wandelmagazine 55

u in jf je n Schri en ang e v t n o en

S I T A GR

19 art 20 a k r e erm rest Besch rk de Pa ! k het gratis Bezoe ja t ar e h n va

De Hoge Veluwe Wandeldag Stel je eens voor.. een heerlijke wandeling door een schitterend afwisselend gebied met 5.400 hectare aan overweldigende natuur. Onderweg kom je door stuifzandgebieden, uitgestrekte heidevelden, dichte bossen en natte vennen. Wie weet sta je wel oog in oog met een kudde moeﬂons of edelherten! Heb je de wandelschoenen al aangetrokken? Tijdens De Hoge Veluwe Wandeldag op zaterdag 5 oktober staat wandelen in Het Nationale Park De Hoge Veluwe centraal. Met afwisselende routes van 1, 5, 10, 15 en 20 kilometer kunnen wandelaars van elk niveau volop genieten van de prachtige natuur van het Park. Langs de route staan natuurgidsen die graag meer vertellen over het veelzijdige landschap. Doe je ook mee? Deelname is gratis (excl. entree Park), als je vooraf inschrijft, ontvang je een gratis Beschermerkaart 2019. Dan kun je de rest van het jaar het Park onbeperkt bezoeken! Inschrijven kan vooraf via de website of op de dag zelf bij de inschrijfbalie. Het Park is op 5 oktober vanaf 7.30 uur geopend en er kan vanaf 8.00 uur gestart worden.

Kijk voor meer informatie op:

56 Wandelmagazine 3-2019

hogeveluwe.nl/wandeldag