Wandelmagazine 03 2016 by Virtùmedia

wandel

OP LEMEN VOETEN / WWW.WANDELMAGAZINE.NU

magazine

SÄCHSISCHE SCHWEIZ

sprookjesachtig

wandelparadijs in Duitsland

Onthaasten in de Belgische Kempen Verrassende natuur op Texel ALLEEN VOOR LEVENSGENIETERS: BROUWERIJHOPPEN IN BELGIË EN OOSTENRIJK

NR 3 2016 € 6,25

Inhoud 10

Thema: Bierwandelingen

10 14 17 20

20 Ardennen Klein

en oneindig gevarieerd

Westvleteren Bier

met de goedkeuring van God Waldviertel Onderweg

naar een pint in een wijnregio Ardennen Escapardenne

Eisleck Trail

2 Wandelmagazine 3-2016

42 46 49

Duitsland Sprookjeslandschap

Sächsische Schweiz Zwitserland Thurgau,

dicht bij Holland Duitsland Bad

Ems, parel van de badcultuur

Coverfoto: Basteibrücke Foto: Rico Richter Inzet cover: OPT – Emmanuel Mathez

Piedboeuf

Special: Hoge Kempen

27 En verder 38 Nederland Waterreijk en Weeribbenzuivel 52 Portugal Lissabons aquaduct

Rubrieken 4 7 36 38 56 62 63

Onderweg, nieuws voor wandelaars Uitgeprobeerd Fotowedstrijd 'mooiste uitzicht' Natuurparken in Europa. De Cocksdorp Boeken Wat zien ik? 162-505 Flevoland, Lelystad In het volgende nummer. Colofon

“Wil je een glas tafelbier?”, vroeg oma. Ik, geboren en getogen West-Vlaming, ben opgegroeid met bier. “Wil je nog een glas tafelbier?”, was haar standaardvraag, telkens als ik als klein manneke bij haar langs moest in de Monseigneur Deneckerestraat. ‘Moest’ schrijf ik, want ze was niet mijn favoriete oma. Ik moest van haar vooral stilzitten aan de eettafel. Dan zat ze mij vertederd aan te kijken zonder veel te zeggen en liep af en toe naar de keuken voor snoep of koekjes. Boven de tafel van oma hing een cirkelvormige TL-lamp die eruit zag als een vliegende schotel. Uit overlevingsdrang liet ik buitenaardse wezens een ruimteoorlog met elkaar aangaan, zodat ik die eeuwigdurende minuten niet helemaal hersendood door hoefde te komen. Ondertussen slaagde oma op aarde er altijd weer in om gebekvecht uit te lokken met opa, die zich in de kamer ernaast voor de tv had verschanst, arme man. Na twee of wat rondjes koekjes rukte ze mij met “wil je een glas tafelbier?” uit mijn sterrenkrijg. Een vraag uit haar mond was nooit echt een vraag. Piedboeuf was het merk en er zat nauwelijks alcohol in. En het smaakte verschrikkelijk! Decennia later pas heb ik dat ondefinieerbare aroma met walging opnieuw ontdekt, in de Verenigde Staten, waar het als root beer een populaire frisdrank is. Jaren later, vers uit de kerk waar ik mijn heilig vormsel had ontvangen, zat ik daar in mijn zondagskostuum weer onder de ufo. Toen bood ze mij een échte pint aan, voor het eerst. Maar dank zij al die jaren Piedboeuf wilde ik er niet aan. Als verplichte troost schonk ze een citroengele dreupel uit de fles Elixir d’Anvers, want nu was ik toch een echte vent geworden. Over jeugdtrauma’s gesproken. Bier is cultuur in veel van de ons omringende landen. Piedboeuf maakt nog altijd tafelbier, kwam ik op internet te weten, en in België is het tijdens de noen niet ongebruikelijk om een biertje (of twee) te drinken om de maaltijd mee weg te spoelen. En bier en wandelen? De associatie met een kroegentocht is nooit ver weg natuurlijk en voor de redactie van Wandelmagazine zijn themawandelingen uiteraard geen klein bier. Daarom stippelden we enkele kloeke brouwerijwandelingen in België uit, plus eentje in Oostenrijk. Het was professioneel genieten, en dus met niet al te veel mate.

3-2016 Wandelmagazine 3

Onderweg Nieuws voor wandelaars Fotowedstrijd Fiets en Wandelbeurs

Foto: Rick Eggink

Op de Fiets- en Wandelbeurs van 2017 op 11 en 12 februari in Utrecht, wordt weer een fotowedstrijd gehouden. Het thema van dit jaar is ‘Uitzichten’. Houd dus tijdens het wandelen de camera altijd binnen handbereik en… wees creatief! Buitenaards mooie bergmassieven op een koude ochtend, het Grote Niets van de woestijn of het silhouet van een Italiaans dorpje tegen een helblauwe lucht. De 15 mooiste inzendingen zullen op de beurs tentoongesteld worden, zodat de bezoekers kunnen kiezen wie in de prijzen valt. Het uploaden van foto’s kan vanaf begin december via: www.zoom.nl • www.fietsenwandelbeurs.nl

Rick Eggink

De Biesbosch een zoetwatergetijdengebied De Biesbosch, met zijn vele wandelroutes en fietspaden, is een nationaal park van wereldklasse. Met de opening van het bezoekers- en belevingscentrum MuseumEiland verwerft het een extra dimensie. In het bezoekerscentrum wordt op een eenvoudige manier uitgelegd hoe de Biesboschdelta functioneert en gevoed wordt door de smeltwater rivier de Rijn en de regenwaterrivier de Maas. De Biesbosch Beleving is

een maquette van 30 x 30 meter met steeds wisselende waterstanden. Door water in en uit te laten stromen wordt het bijzondere unieke karakter van de Biesbosch als zeldzaam zoetwatergetijdengebied getoond. De sluisjes en andere kunstwerken in de Biesbosch Beleving tonen hoe in Nederland met de beheersing van het water omgegaan wordt. • www.biesboschmuseumeiland. nl

Foto: Aad Hoogendoorn/Biesbosch MuseumEiland

Op stap met de hond in Duitsland

Wandelaars en fietsers kunnen weer gebruik maken van de overweg op de Laan van Alverna in Heemstede. In 2014 sloot ProRail de spoorwegovergang voor wandelaars en fietsers vanwege een onveilige situatie. Bewoners kwamen hiertegen in het geweer en hebben in samenwerking met Wandelnet en de Fietsersbond geprocedeerd tot aan de Raad van State. In december 2015 besloot deze dat de overweg bij de Laan van Alverna openbaar is. Iedereen moet hier dus gebruik van kunnen maken. ProRail moest voor 1 augustus de hekken verwijderen en met een veilige oplossing te komen. Dat is nu gebeurd door het plaatsen van zigzaghekken in combinatie met waarschuwingsborden. • www.wandelnet.nl

Een wandelvakantie komt voor hondenbezitters alleen in aanmerking als ook de trouwe viervoeter mee mag. Bij de vakantiebestemming moeten daarom honden welkom zijn. Op de meeste Top Trails of Germany, de mooiste langeafstandswandelpaden van Duitsland, kun je een wandelvakantie uitstippelen langs ‘hondvriendelijke’ hotels. Op de Goldsteig, een meer dan 600 kilometer lange wandelroute in het Beierse Woud, is een zevendaags wandelarrangement mogelijk waarbij de baasjes ’s avonds verwend worden met een 4-gangenmenu. Voor de hond staan er een hondenbed en hondensnoepjes in de Hunde-ecke. Meer informatie over de mooiste langeafstandswandelpaden in Duitsland vind je op de site. • www.toptrails.nl

4 Wandelmagazine 3-2016

Foto: Top Trails of Germany

Wandeloverweg Heemstede weer open

Foto: Alun Callender/Foot Trails

Folderrekjes terug op de Utrechtse Heuvelrug

Een Foot Trail is een special naar de persoonlijke wensen op maat gemaakte wandelbelevenis door landelijk Zuidwest-Engeland. Je stippelt zelf de wandeling uit aan de hand van een dikke gids die je kunt downloaden en zegt hoe je het wilt hebben. Foot Trail biedt 1200 kilometer historisch wandelpad dat dorpen verbindt.

Je loopt door groene landschappen naar plaatselijke overnachtingsadressen. Vanuit Foot Trail krijg je een eigen contactpersoon om de reis mee te plannen. Het is een originele manier om een wandelvakantie uit te stippelen, weg van de reguliere paden en eventueel met bagagevervoer. • www.foottrails.co.uk

Foto: Foot Trails

Onderhoud van paden in Engeland of Schotland

In het Verenigd Koninkrijk worden langeafstandswandelpaden tot het nationale erfgoed gerekend. Om deze te beschermen worden zelfs zomerkampen georganiseerd. Het gaat hierbij niet alleen om het onderhouden van de paden, maar het kan ook andere werkzaamheden betreffen, zoals het helpen bij een archeologische opgraving. Zin in? Ga dan naar de website van de National Trust om je aan te melden. Er wordt geadverteerd met

de tekst: “Wij zoeken (jonge) mensen die hun handen vies durven te maken. Een week tussen Engelstaligen, een week in de buitenlucht en een week waarin onder andere wandelpaden schoongemaakt kunnen worden.” Zo verenigd is het koninkrijk echter niet dat er geen afzonderlijke organisaties zijn voor Engeland en Schotland. • www.nationaltrust.org.uk/ working-holidays • www.nts.org.uk/thistlecamps

Gratis E-boek met wandelingen in Slovenië Mijnslovenië.com heeft al een website met informatie over dit land als vakantiebestemming. Een nieuwe activiteit is het gratis aanbieden van reisgidsen in e-boekformaat. De e-boeken kunnen worden gedownload voor een e-reader, tablet of smartphone. U kunt ze natuurlijk ook gewoon printen. De eerste e-boeken zijn geschreven door Han Vroon en gaan over wandelroutes in de Sočavallei. Volgend jaar volgen e-boeken met fietsroutes. Om deze te kunnen downloaden moeten bezoekers van de website hun e-mailadres achterlaten. • www.mijnslovenie.com

Foto: Mooie besede

Je eigen trail in Engeland

Op de Utrechtse Heuvelrug en in de Gelderse Vallei zijn heel wat mooie wandeltochten te maken. Om deze en het toerisme te promoten is een commissie gevormd en deze heeft aanbevolen een marketingbureau in te huren. Dit bureau adviseert dat naast online marketing en promotie fysieke informatiepunten belangrijk zijn. De informatie moet weer naar de mensen toe in plaats van dat mensen de informatie zelf op moeten zoeken. Niet iedereen is immers verslaafd aan zijn smartphone. Het advies luidt dat de folderrekken terug moeten komen en op meerdere plekken moeten worden neergezet. Alleen noemen ze een folderrek een ‘informatiedisplay’. Mocht u vrezen op de Heuvelrug geen folderrekje tegen te komen? Voor wandelingen kunt u natuurlijk ook kijken op onderstaande site en klikken op de button ‘wandelen op de heuvelrug’. • www.opdeheuvelrug.nl

3-2016 Wandelmagazine 5

Eindeloos wandelen op

Terschelling

Wandelen langs de kust bij Bergen aan Zee Bergen aan Zee ligt midden in één van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Daarom is het voor elke wandel- of ﬁetsliefhebber een ‘must’ om er een keer te zijn geweest.

Grandcafé Maz, met verwarmd terras, is als tussen- of eindstation een ideale gelegenheid om te vertoeven.

Met ruim 250 km aan wandelpaden en onverharde wegen is Terschelling de perfecte wandelbestemming. Met dit handige routeboekje plant u gemakkelijk uw eigen tocht. Meer informatie: www.vvvterschelling.nl/ wandelmagazine

€2,KORTING

Tegen inlevering van deze bon betaalt u voor de complete wandelgids Terschelling slechts €5,50 i.p.v. €7,50. Of bestel online via www.webwinkelterschelling.nl met kortingscode VOET2016. Geldig tot 31 januari 2017.

VVV Terschelling tel (0562) 443000 | www.vvvterschelling.nl

En voor een langer verblijf biedt Hotel Meyer met 37 kamers en 8 appartementen een volledig vakantiegevoel.

Tijdens wandelevenementen hebben wij arrangementen mét pendeldienst (zie onze website).

Tot ziens in Bergen aan Zee..! Hotel Meyer, Bergen aan Zee T. 072-5812488 - info@hotelmeyer.nl

www.hotelmeyer.nl

Self Catering Holiday Cottages in South Devon

www.hopebarton.co.uk 6 Wandelmagazine 3-2016

+44(0)1548 561393

Uitgeprobeerd Je gezin zonder teken Ga je met het hele gezin wandelen of kamperen? Dan is het handig om de Anti-Teek Spray van Care Plus mee te nemen. Het bevat een sterk teek werend middel met citriodiol (gewonnen uit citroeneucalyptusolie). Dit product bevat geen DEET en is veilig in gebruik voor het hele gezin, zelfs voor kinderen vanaf 3 maanden. De spray beschermt tot 6 uur lang tegen teken. En dat is geen overbodige luxe nu er nieuwe tekenziekten blijken te bestaan. Adviesprijs:€ 12,97 www.careplus.eu/nl

Een milieuvriendelijk shirt zonder geurtjes Als je het Berghaus Explorer Eco Shirt draagt, maak je je ecologische voetafdruk kleiner. Berghaus garandeert bij het productieproces een aanzienlijke water- en energiebezuiniging: het waterverslindende en vervuilende kleurproces is vervangen door het gebruik van voorgekleurde vezels. Dit shirt is perfect voor een meerdaagse tocht. Het biedt een permanente geurbestendigheid door het gebruik van een speciale ‘polygiene argentium’technologie. De twee borstzakken en zonwerende kraag maken dit shirt een must-have voor elke avonturier. Het shirt is verkrijgbaar met korte en lange mouwen. Adviesprijs: € 80,– (longsleeve) www.berghaus.com

Bergans Eidfjord Jacket Niet van suiker (?) Afgelopen zomer mocht ik het Eidfjord jack van Bergans of Norway uitgebreid testen, een lichtgewicht water- en winddichte buitensportjas in drie lagen. Het bijzondere is, dat de buitenlaag uit zogenaamd Ecodear bestaat waarin 30 procent plantaardig polyester op basis van melasse verwerkt zit, een bijproduct van suikerverwerking. Hoe bijzonder is dat? Het eerste wat ik dacht toen ik de Eidfjord binnenkreeg was: “Mooi kleurtje!” Het frisgroen oogt eigentijds en de blauwe ritslusjes steken er mooi bij af. Je mag hier dus in gezien worden. Belangrijker is echter: voldoet de jas aan mijn wensen? Wat die ritsen betreft, helemaal. Stevige brede ritsen die je kunt ‘vastpakken’. Voor velen een bijkomstigheid, maar voor mij, onhandig als het op het fijnere vingerwerk aankomt, een belangrijk criterium. Ze zitten natuurlijk ook onder de oksels voor ventilatie. De capuchon heeft drie klassiek uitgevoerde aantrekkoordjes, die ook met handschoenen makkelijk aan te trekken zijn. En hij is opvallend groot: bergsporters met een helm op zullen dit zeker waarderen. In mijn geval had de klep daardoor de neiging om voor mijn ogen te zakken, ook al snoerde ik de capuchon achter nog zo strak aan. Gelukkig had ik ook een petje bij me. De Eidfjord heeft niet minder dan vier zakken (twee op de borst en twee voor je handen) die zo ontworpen zijn dat je ook met een rugzak op overal makkelijk bij kunt. De borstzakken zijn niet erg ruim, de onderste zijn voldoende groot. Behaaglijk De pasvorm is uitstekend, de jas zit echt heerlijk en voelt bij kil weer behaaglijk aan, ook als ik hem langere tijd tijdens de inspanning aan heb in gierende wind, zoals in april toen ik Mount Snowdon op liep. En zelfs na een halve dag wandelen in miezerend, klam zomerweer afgelopen maand kon ik geen transpiratievocht laat staan -geurtjes in de binnenvoering bekennen. Helemaal top dus. Wat de waterdichtheid betreft is de afwerking met de nieuwe, deels plantaardige buitenlaag nog voor verbetering vatbaar. Al parelt de regen prima van de geïmpregneerde stof af, water dringt al snel bij de manchetten en langs de stiknaden naar de tweede laag waardoor spulletjes in de borstzakken wat nat werden. Maar de Noren kennende is dat iets waar ze snel een oplossing voor zullen vinden. (Jonathan Vandevoorde)

aagcomfort + Pasvorm, dr afwerking le ogen + Functione emend verm + Subliem ad ddicht in + Absoluut w theid voor – Waterdich vatbaar g in er et rb ve

Het Eidfjord jack is gemaakt van Drielaags Dermizax™ (100% polyester) met Ecodear® (30% plantaardig polyester). Drie kleuren. Maten: Heren S-XXL, dames XS-XL Adviesprijs: € 380,– www.bergans.nl 3-2016 Wandelmagazine 7

Advertorial

Salland Wandelland Weidse uiterwaarden. Een prachtig coulisselandschap. Bloeiende heidevelden en een bosrijke heuvelrug. En niet te vergeten het schitterende historische decor van de oude Hanzestad Deventer en de vele landgoederen. Dát is Salland.

andelen in Salland betekent wandelen in een steeds wisselende maar altijd inspirerende omgeving. Een omgeving waar inwoners klaarstaan voor een vriendelijk woord. Waar het leven goed is. Waar boeren je met liefde streekproducten laten proeven en waar men trots is op het cultureel erfgoed. Hier ligt een wandelnetwerk met maar liefst 735 kilometer aan gemarkeerde wandelpaden en 140 kant-en-klare rondwandelingen te wachten om door jou ontdekt te worden. Ruim, open en héél stil Dat is Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug tussen Hellendoorn en Holten. Nationaalpark De Sallandse Heuvelrug behoort tot een van de grootste aaneengesloten droge heidegebieden van Europa. De bossen en uitgestrekte heidevelden zijn ideaal om per voet te verkennen. Nagenieten van een rustgevende wandeling of juist 8 Wandelmagazine 3-2016

bijkomen van de intensieve beklimming kan in het Buitencentrum Sallandse Heuvelrug. In de winter met de voeten lekker warm voor de open haard en ’s zomers in het zonnetje op het terras. Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug is tevens het start-

punt van een tweetal bijzondere, nieuwe wandelroutes: Dwars door Salland De Sallandse Zandloper is een lange afstandwandelroute van ongeveer 45 kilometer. De route voert je dwars door Salland. Van oost naar west. Van rechts naar links en van hoog naar laag. De route start in het Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug en brengt je met ruim 65 meter hoogteverschil naar de uiterwaarden van de IJssel. De route laat je weilanden en akkers doorkruisen. Genieten van schitterende vergezichten. Van de gebaande paden afwij-

TIP: Sallandse Wandelvierdaagse Van 18 t/m 21 oktober 2016 wordt voor de negende keer de Sallandse Wandelvierdaagse gehouden. Bladeren die verschieten van kleur. Kastanjes en beukennootjes op de slingerende bospaadjes en paddenstoelen die uit de grond schieten. De herfst is een heerlijk periode om lekker te wandelen en te genieten van het veranderende landschap. Tijdens de Sallandse Wandelvierdaagse zijn er routes van 20, 30 of 40 kilometer. Deze voeren veelal door natuurgebieden, over landgoederen en iedere dag een ander buurtdorp. Kijk voor meer informatie op: www.sw4d.nl Plannen, downloaden, printen Het Wandelnetwerk Salland herbergt tal van mogelijkheden. Op www.wandeleninsalland.nl kunt u zelf u eigen routes plannen of een bestaande route downloaden. Nog meer leuke tips, wandelroutes en wandelarrangementen ontvangen? Schrijf je dan in voor de digitale nieuwsbrief van Salland Natuurlijk Gastvrij. Aanmelden kan via: www.sallandnatuurlijkgastvrij.nl/nieuwsbrief. De eerste 10 aanmeldingen ontvangen gratis het wandel boekje Sallandse Zandloper. www.sallandwandelland.nl

ken en wandelen langs slootjes en over dijkjes. De Sallandse Zandloper maakt onderdeel uit van het Wandelnetwerk Salland en kan daarom ook andersom, dus van laag naar hoog, gewandeld worden. Oorlogssporen in het groen Nieuw in Salland is de Liberation Route Sallandse Heuvelrug. Hét voorbeeld dat laat zien dat herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog kunnen en moeten blijven bestaan. De wandeltocht van 12 kilometer start bij het Memory Museum in Nijverdal. Hier vind je tevens een luistersteen die een indrukwekkend verhaal vertelt. De route

brengt je langs werkkamp Twilhaar en, wanneer je de lange route kiest, ook langs de Canadese begraafplaats. Wandelen op het ritme van het water De Sallandse Heuvelrug is mooi. Maar Salland heeft meer te bieden. Zoals bijvoorbeeld rivier de IJssel. Volgens velen de mooiste rivier van Nederland! De IJssel baant zich in alle rust een weg door het landschap. Wie al wandelend de loop van de IJssel volgt, geniet van de combinatie van stromend water en de schitterende uiterwaarden. Van het historische decor van de Hanzestad Deventer. De stilte van de

natuurgebieden en de gezellige drukte van zowel beroeps- als pleziervaart. Onderweg zijn er tal van mooie plekjes om even bij te komen en te genieten van het schitterende landschap. Neem bijvoorbeeld eens plaats op het terras van Op Duur, dat hoort bij het Infocentrum IJssel Den Nul in de gemeente Olst-Wijhe. Het Infocentrum is natuurlijk gelegen op een fantastische locatie langs de IJssel aan de rand van het natuurontwikkelingsgebied de Duursche Waarden. De boomgaard van het Infocentrum, waterspeelplaats en drijfbrug sluiten aan op de vele wandelroutes in deze waterrijke omgeving.

3-2016 Wandelmagazine 9

België

Tekst & foto’s Hans Farjon & Bert Stok

Ardennen

Klein en oneindig gevarieerd Bij Dinant ligt het klooster van Leffe, waar ooit het bier werd gebrouwen dat nu uit een Vlaamse bierfabriek komt. Maar wie slaat nog klakkeloos bier achterover van megabrouwers? We wandelen langs verschillende kleine brouwerijen in het Maasdal en laten onze smaakpapillen prikkelen door een mengsel van water, mout, hop en gist waarmee je oneindig kunt variëren.

ooi wandelen is het langs de Maas in april. Onder ontluikend groen van de loofbossen ligt dan een wit tapijt van bosanemoontjes. Ook het lichte geel van de primula’s mag er zijn. We lopen lekker soepel, aangedreven door een donkerbruine Brogne in de mik. Net genoeg om te proeven en niet te zwalken. Dit Waalse bier komt uit een abdij, maar eentje waar al jaren geen monnik meer de vespers zingt. En paar jaar geleden ging 10 Wandelmagazine 3-2016

drankhandelaar Gabriel Smet op verzoek van de dorpsraad Saint-Gérard aan de slag met een jubileumbier voor hun eeuwfeest. Hij hangt ontspannen aan de houten toog in de betegelde bedrijfsruimte en doet zijn verhaal. Het zonlicht doet het blonde en bruine bier van Brogne glinsteren in de bokalen. Wij houden het bij nippen en doorslikken. Uitspugen zoals bij wijn is niet comme-il-faut, want de keel pikt de minstens zo belangrijke nasmaak op. Het jubileumbier was zo’n succes dat de ketels bleven staan. Nu zijn er twee jonge mensen in

de weer met enkele manshoge roestvrij stalen ketels. Lange rode slangen worden aan elkaar gekoppeld om de vaten schoon te spoelen. Op een trap verdwijnt een mannenhoofd in een stoomwolk als een ronde klep boven op de ketel open gaat. Het gist in de ketel is stevig in de weer en zet de suikers in de mout om in alcohol. Terwijl veel jonge brouwerijtjes Amerikaanse hop gebruiken voor lekkere biertjes met heftige smaken, gaan ze in SaintGérard voor ‘doe maar normaal dan doe je al gek genoeg’. Voor hen geen Amerikaanse hop: “Mensen zullen snel genoeg krijgen van al die sterke geuren en smaken. Het klassieke bier komt terug.” Ook andere Belgische brouwers lijken het avontuur te schuwen. Hun wereldfaam remt wellicht de lust tot experimenteren. Het lijkt Marc Wilmots van de Rode Duivels wel. Met de trendy Noord- Amerikaanse hopsoorten, goed voor de stevige bitterheid van de Indian Pale Ales (IPA), zijn alleen de jonge brouwers van L’Échasse in Namen aan de slag gegaan.

Roestige spoorstaven Voor het ruige wandelen moet je op de verlaten spoorlijn van Du Bocq zijn, die ons van Yvoir naar brouwerij Du Bocq in Pernode voert. Deze lijn is nog niet ten prooi gevallen aan de asfalteermachine, die aan de andere kant van de Maas tientallen kilometers spoorbaan in saai fietspad heeft omgetoverd. Rails en bielzen, ze liggen er nog allemaal, prachtig groen bemost. In België poetsen ze gelukkig niet alles weg, laten ze nutteloze zaken, waaronder spoorlijnen, ook wel eens aan hun lot over. Vanaf het station buigen roestige spoorstaven het struweel in. Makkelijk om je weg te vinden langs rails zou je denken, maar dat valt tegen. In de vijfentwintig jaar sinds de laatste goederentrein passeerde, zijn er berken en bramen hoog opgeschoten. Het is kruipdoor-sluip-door over een serie stalen bruggen hoog tussen de huizen van Yvoir. Bene-

den kolkt het riviertje de Bocq. Voor ons gaapt een donker gat De een wil perse de tunnel in, de ander loopt liever om. Aan de andere kant van de kilometer lange tunnel zien we elkaar weer terug. “Je kon gelukkig steeds de beide uiteinden van de tunnel zien, dat maakte het minder claustrofobisch”, zegt de een. “Buiten loop je langs een enorme groeve waar het spoor onder ligt. Als ze daar met dynamiet schieten kan het dak van de tunnel er aan gaan”, zegt de ander. Samen verder over het ruige pad langs aangevreten wachtershuisjes en overgroeide hectometerpaaltjes, verscholen in kreupelhout. En dan, na kilometers schoonheid in verval, blijken er helaas toch ook Belgische vrijwilligers te bestaan die zo’n romantische spoorlijn opknappen en er een treintje over laten rijden. Bij Bauche staat het roodgele voertuig te ronken, afgehuurd door een groep Hollanders op familieweek-

François, de brasseur van L’Échasse. Bierborstel is uitstekende mest. Pruttelende ketels Brasserie Brogne.

end. Of we mee mogen naar brouwerij Du Bocq. “Geen probleem, stap maar in.” Gist In het proeflokaal van de brouwerij zit een ingetogen, geheel in het zwart geklede man. Voor hem op tafel een glas lichtrose Gauloise, de schuimkop welt bijna over de rand van zijn bokaal. Hij brengt het naar zijn mond, neemt een teugje en zet het glas weer op tafel. “Lekker biertje?”, vragen we. Welwillend knikt hij van ja. De goudblonde Deugniet die later in onze kelen glijdt bevalt hem beter, maar haalt het natuurlijk niet bij wat er in zijn geboortestreek is te krijgen: “Voor het beste Belgische bier moet ge naar Gooik bij mij om de hoek, naar geuzestekerij De Cam.” De ogen van de Brusselaar glinsteren van genot. We zouden zo met hem mee naar huis willen rijden, het water loopt ons in de mond.

Brasserie L’Échasse, Namen De jongste brouwerij die we aandeden, ligt aan de Maaskade in Namen. Pas twee jaar pruttelen de ketels weer in het gebouw van de voormalige Brasserie Balon-Perrin. Die sloot zijn deuren nadat de smijgelende boekhouder was betrapt. Deze kieperde zijn baas vervolgens in de Maas. Ze brouwen daar een voor Belgische begrippen extreem bittere goudkleurige Houppe. Het geheim van de mannen achter L’Échasse: ze gebruiken drie soorten hop waarvan ze er één pas tijdens het gisten toevoegen. “Ons bier heeft veel succes bij de meiskes. Het voelt licht maar is toch sterk”, zegt een van de zes gepassioneerde brouwers.

3-2016 Wandelmagazine 11

België Biertest Terug in Nederland proeven de redactie-leden van ons blad de bieren die we hebben meegenomen van Du Bocq en Caracole. Dat doen ze blind. De Deugniet scoort, met gemiddeld een acht, het hoogst. Maar die was wel de instinker, het bier dat twee maal werd voorgezet zonder dat de proevers het wisten. Bij de eerste kennismaking scoorde hij maar net een zesje. Hoe kan dat? Was het tussendoortje, een hele leverworst, de oorzaak dat het oordeel over de Deugniet uiteindelijk zo positief uitpakte?

Onze Vlaamse tafelgenoot geeft hoog op van de Belgische biercultuur. Over Nederland houdt hij zich beleefd op de vlakte. Het oordeel van onze Brusselaar over Duitsland is wel helder: “Daar is het dubbele nodig om een beetje plezier te hebben.”

Brasserie Du Bocq. Ardens bos in lentetooi . Voormalige spoorlijn Du Bocq.

12 Wandelmagazine 3-2016

De variëteit in smaken binnen het Belgische bierspectrum is enorm. Ga maar na. Er zijn slechts vier componenten: water, gerstemout, hop en gist. De mout kun je meer of minder roosteren en er zijn honderden hopsoorten. Dat is al goed voor heel veel diversiteit aan smaken. “Maar gist is toch gist”, checken we bij Jean-Pierre Debras. We denken na vier brouwerijbezoeken het brouwproces te doorgronden. De baas van brouwerij Caracole lacht en pakt twee flesjes Saxo, de klassieker van zijn hand. “In beide is hetzelfde water, mout en

hop gebruikt, alleen de gisten verschillen. Proeft!” Tot onze verbazing heeft het eerste bier een lichte chocoladesmaak, het tweede is vertrouwd bitter. “Gist is de handtekening van de brouwer, het is als ontwikkelvloeistof bij de klassieke fotografie”, zegt Jean-Pierre trots. Op de lagere school dronken hij en zijn klasgenoten in de zomer al bier. Dunbier was dat, lekker fris met een alcoholpercentage van maar 1,5 procent. Landarbeiders dronken het om de dorst te lessen bij het hooien. Gelukkig is Caracole de laatste brouwerij op onze wandeltocht. Hier valt zoveel verschillends te proeven en Jean-Pierre is zo gul, dat de omvang van de galopin, een glas van maar 7 centiliter, niet klein genoeg is om daarna nog lekker fris verder te wandelen.

Brasserie Du Bocq.

Ardeens hellingbos.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Namen, Yvoir en Dinant zijn prima bereikbaar met de trein uit Nederland. De wandeling We wandelden over de plateau’s en hellingbossen langs het Maasdal tussen Namen en Givet. De GR 125 loopt vlak langs bijna al de genoemde brouwerijen. Een gps-track van een tweedaagse wandeling van Saint-Gérard over de Du Bocq spoorlijn naar Pernode is te downloaden via: www.hansfarjon.nl/ waalsbier Meer weten? • www.houppe.be – Brasserie L’Échasse in Namen. • www.abbayedebrogne.be – Brasserie Brogne in Saint-Gérard. • www.bocq.be – Brasserie Du Bocq in Pernode. Rondleiding en proeflokaal. • www.brasseriecaracole.be – Brasserie Caracole in Falmignoul. Rondleiding en proeflokaal. • www.leffe.com/nl/maison-leffe – Maison Leffe in Dinant, waar het bier beleefd kan worden dat niet meer uit het nabijgelegen klooster komt maar uit een vestiging van een biergigant in Vlaanderen.

3-2016 Wandelmagazine 13

België

Tekst & foto’s Theo Bakker

West-Vlaanderen

Bier dat de goedkeuring van God heeft Verzamelvat hommelbier bij Brouwerij Van Eecke. Hommel is het plaatselijke dialectwoord voor hop, vandaar.

Wie voor het beste bier ter wereld geen woekerprijzen wil betalen zal zelf de abdij in moeten. Het is alleen te bekomen bij de monniken in het West-Vlaamse Westvleteren. Theo Bakker liep erheen, bad zeven keer per dag mee en werd getroffen door de stilte.

at verloren in de Vlaamse Westhoek ligt de Sint-Sixtusabdij. Hier wonen en leven een twintigtal monniken die moedig stand houden en de eeuwenoude traditie van stilte, soberheid en gebed dagelijks ten uitvoer brengen. Een karig en hard leven, ben ik geneigd te denken. Misschien komt het daardoor, als een vorm van troost wellicht, dat hier in deze abdij het beste bier ter wereld wordt gebrouwen. Zoals ik ergens las: bier dat de goedkeuring van God heeft. Dat heeft trouwens tot veel gedoe geleid, die uitverkiezing tot het beste bier. Altijd al 14 Wandelmagazine 3-2016

was er een flinke belangstelling voor Westvleterentrappist. Aan klanten geen gebrek. Toen in 2005 het internationale bierforum Ratebeer de Westvleteren Twaalf tot beste bier ter wereld koos en de Sint-Sixtusabdij tot de op drie na beste brouwerij, was het hek van de dam. Het was allemaal niet aan te slepen. Temeer daar de monniken weigerden mee te doen aan de economische wet van de schaarste. Wordt een artikel schaars, dan gaat de prijs immers omhoog. Of de productie wordt uitgebreid. Geen van beide gebeurde. Men bleef een bescheiden hoeveelheid produceren en de prijs per krat, of bak zoals men hier zegt, veranderde ook niet.

Nog steeds twintig euro voor een bak blond bier en dertig euro voor een bak Westvleteren Twaalf. De monniken verkopen namelijk geen bier om er rijk van te worden. Ze willen slechts zoveel geld binnenhalen als nodig is om het leven in het klooster mogelijk te maken. Er ontstonden lange rijen bij het verkooppunt en er brak handgemeen uit onder de velen die niet aan bod kwamen en teleurgesteld afdropen. De biertelefoon werd ingesteld. Om in aanmerking te komen voor maximaal twee bakken per auto, dient via de telefoon een bestelling geplaatst te worden. Een vrijwel hopeloze onderneming. De telefoon is permanent in gesprek. Iets voor de aanhouder dus. Sinds kort kan men in het tegenover de abdij gelegen café In de Vrede six-packs van het bier verkrijgen. Maximaal twee pakketten per persoon. Sindsdien bestaat er een soort van zwarte handel in het beste bier ter wereld. Het is te koop bij sommige bierwinkels en dan tegen absurde prijzen van vijftien euro per flésje en soms zelfs meer.

Verblijf in de hemel Een intrigerend gebeuren dus. Het is mogelijk om dit allemaal van dichterbij mee te maken als gast in de abdij. Aanmelden ook weer per telefoon. Ditmaal bij de gastenpater, die de telefoon vrijwel direct beantwoordt. Een afspraak is snel gemaakt. Het is overigens uitsluitend de bedoeling de spirituele kant van het abdijleven te ondergaan. De brouwerij zelf, inclusief de verkoop, blijft ook voor de gasten een onneembare vesting. Maar voor de liefhebbers van goed bier is het toch een soort verblijf in de hemel: bij elke maaltijd wordt bier geserveerd. ’s Middag bij de warme maaltijd een fles blond. Tijdens de avondmaaltijd alweer een blond en na afloop van de dagsluiting staat er in de gastenzaal ook al weer bier klaar. Als je niet uitkijkt heb je tegen negenen vier flessen behoorlijk zwaar bier naar binnen gewerkt en is het niet meer duidelijk of je diepzinnige en religieuze gevoelens het gevolg zijn van een teveel aan alcohol of verband houden met de influisteringen van de Allerhoogste. Ik hou het, wat mezelf betreft, op het tweede. Monastieke leven De Sint-Sixtusabdij is één van de slechts zes officiële trappistenabdijen die België rijk is. De monniken behoren tot de orde van de cisterciënzers van de Stricte Observantie, beter bekend als trappisten. Zij leven en werken volgens de Regel van Sint Benedictus. Stilte en soberheid zijn daarvan de meest opvallende elementen. Het klooster is zoals een klooster moet zijn. De monniken zijn aan de oude kant maar nog redelijk vitaal. Ze hebben zelfs nog een organist die maat weet te houden en ze zingen best goed. Het klooster zelf is sober in alles. Zowel het gebouw als de inrichting en

Een van de vele kapelletjes langs de weg..

het handelen. Er is geen ding teveel. Spreken wordt zoveel mogelijk vermeden. Als je daar eenmaal aan gewend bent, dan is alles heel gemakkelijk en voor de hand liggend. De dagindeling wordt sterk bepaald door de zeven gebedsdiensten die elke dag worden gehouden. Het begint vroeg met de nachtwake om halfvier ’s ochtends. Dan volgen tot de middag de lauden om zeven uur en terts met eucharistie om halfnegen. Om kwart over twaalf komt de abdij wederom bijeen voor de sekst. Twee uur later volgt de none. De vespers bidt men om kwart over vijf en de completen sluiten de dag af om halfacht. Deo vacare Persoonlijk vond ik de nachtwake het meest inspirerend. Als handleiding hoe deze gebedsronde van halfvier tot vijf uur in de ochtend door te komen was aangegeven dat stil gebed noodzakelijk was. Stil gebed? Ik sprak daar uitgebreid over met

Marianisje.

De drie trappistenbieren van Westvleteren •W estvleteren Blond met groene kroonkurk: blond bier van 5,8% •W estvleteren Acht met blauwe kroonkurk: bruin bier van 8% •W estvleteren Twaalf met gele kroonkurk: bruin bier, genaamd ‘abtsbier’ van 10,2%

3-2016 Wandelmagazine 15

België

Hopteelt.

de gastenpater, een Duitser, broeder Christiaan. Eenenvijftig jaar oud en bijna twintig jaar in het klooster. Ik vroeg hem wat bidden was. Hoe dien ik te bidden? “Dat is een heel persoonlijke kwestie”, zo sprak hij. Zelf bad hij nooit met of voor een bepaald doel. Bidden kwam dicht in de buurt van zen-meditatie. Proberen gedachteloos te

PRAKTISCHE INFORMATIE

Wandelen De Vlaamse Westhoek rond Ieper en Poperinge kent een uitgebreid wandelnetwerk over smalle en rustige wegen. Zie: www.toerismewesthoek.be/nl/ wandelrouteplanner Bier & brouwerijen Op het gebied van bier en brouwerijen valt hier nog meer te beleven: • www.sintsixtus.be – Sint-Sixtusabdij in Westvleteren. • www.dedollebrouwers.be – De Dolle Brouwers in Esen vlakbij Diksmuide. • www.sintbernardus.be – Sint Bernardus, even buiten Watou. • www.hommelbier.be – Brouwerij Van Eecke in Watou. De brouwer van het zeer hoppige Hommelbier. • www.hopmuseum.be – Hopmuseum in Poperingen.

16 Wandelmagazine 3-2016

Kostbare biervoorraad.

zijn. Opgaan in de liefde van God. Want dat was de enige realiteit van God die hij erkende: liefde. Of hij tijdens het bidden gepijnigd werd door andere, zijdelingse gedachten? Ja natuurlijk was dat het geval. Maar dat waren wolken aan de hemel, die komen en gaan weer. Daar moet je je niet zoveel van aantrekken. Leeg zijn, zonder gedachten zijn. Daar gaat het om. Erbarmelijk landschap De abdij van Sint-Sixtus ligt in een erbarmelijk landschap. Op z’n best kleinschalig, maar binnen die kleinschaligheid enorm intensief. Varkensstallen alom. Een zee van drijfmest. Toch bekoort het ook. Juist vanwege die kleinschaligheid heeft het iets ouderwets. En dan zijn er overal de kapelletjes, vooral gewijd aan Maria. Men bedankt haar voor van alles en nog wat, van genezing van oorpijn tot een voorspoedig verlopen bevalling. Die kapelletjes liggen op de vreemdste plaatsen, zoals midden in een akker. Onbereikbaar haast. De meeste tref je aan in de gevels van de huizen. Tijdens een van m’n wandelingen stuitte ik, te midden van akkers met prei en spruitkool, op een bordeel luisterend naar de naam Het Vliegende Paard. Ook hier was in de voorgevel een nisje uitgespaard met daarin een Maria voorzien van een goedkeurende blik. Gerard Reve wist het al, de heilige maagd is niet zo oordelend en kent mededogen met eenieder van ons. Maar dat is allemaal kinderspel vergeleken bij het grootste drama van deze streek. Hier vlakbij bevinden zich de overblijfselen van

een van de grootste slachtingen die de mensheid gekend heeft: de slag om Ieper. Honderdduizenden zijn hier gesneuveld. Overal in dit landschap vinden we daar de resten van. Het meest duidelijk in de vorm van de talloze begraafplaatsen. Een Britse oorlogskerkhof, Dozinghem Military Cemetery, ligt op minder dan twee kilometer van de abdij. Er liggen daar zo’n tweeduizend doden. Britten, Canadezen, Australiërs, Nieuw-Zeelanders, lui van de West Indies en, verbazingwekkend, ook 76 Duitsers. Daar ben ik natuurlijk opaf gegaan. Ik lag er zelf ook. Gesneuveld op 29 augustus 1917. Alleen hadden ze mijn naam verkeerd gespeld: Theo Becker in plaats van Theo Bakker. Ik werd vooral getroffen door de stilte ter plekke. Droefenis overheerste vanwege al dit nutteloze sterven. Allemaal 19 jaar oud en allemaal sneuvelden ze hier in de prut. Wat toch een misdaad, wat toch een verspilling. En die niet te begrijpen berusting van hen die achterbleven. Op een van de zerken trof ik de volgende tekst: “Father in thy gracious keeping. Leave we now thy servant sleeping”. Zo’n soort landschap dus. Niet om zonder stevige bergschoenen of laarzen doorheen te trekken. Het kan er zeer pruttig zijn. Al die brouwerijen, dat vraagt om veel hop. In het land tref je dan ook overal merkwaardige constructies aan van lange palen met draden ertussen. Hier wordt nog betrekkelijk kleinschalig hop geteeld. Hop, dat zo belangrijk is bij de productie van bier. Een landstreek dus waar veel in het teken van het bier staat.

Oostenrijk

Tekst Paul Hesp Foto’s Evelyn & Paul Hesp

Waldviertel

Bier? Hoezo?

Onderweg naar een pint in een wijnregio Akkers in lange stroken, een terrasrand met berken, bosranden – typisch Waldviertel.

Waar de Donau door het Waldviertelplateau breekt, ligt een van Oostenrijks grote wijnregio’s: Wachau. Maar bíer in de Wachau? Jawel, na ruim een eeuw is het thuisbrouwen herontdekt. Door een rijk gevarieerd landschap naar een ongewone pint.

eg in Oostenrijk Wachau en iedereen denkt aan wijn, vooral witte. Bier: hoezo? Ooit hadden de stadjes in de Wachau, waar de Donau tussen Melk en Krems door het Waldviertelplateau breekt, hun eigen brouwerijen. Het industriële brouwen vaagde het kleinbedrijf net als elders in de regio volkomen weg; honderd jaar geleden waren er in het hele Waldviertel nog twee brouwerijen. Pas in de jaren tachtig begon het kleinschalige brouwen er weer, voorlopig nog zonder de wind van internationale trends in de zeilen. Gewoon plaatselijke liefhebberij. Inmiddels komt er schot in: je kunt nu kiezen uit een half dozijn merken en zo’n twee

dozijn biertypen. Lang geleden ben ik voor dit prachtblad eens dagenlang van brouwerij naar brouwerij gezwalkt door de Vlaamse en Brabantse Kempen. Zoiets lukt in het ongeveer even grote Waldviertel nog niet, maar na een dagwandeling kun je er nu toch hier en daar je dorst lessen met een ongewone pint. Bijvoorbeeld in Krems. De mooiste panorama’s Weissenkirchen heeft inderdaad een witte kerk, een machtige gotische weerkerk. Daaromheen een wirwar van straatjes met renaissance- en barokhuizen; onder de dakranden hebben zwaluwen overal eigen kamertjes aangebouwd. Rond het plaatsje wijngaardterrassen tot hoog op de flanken

van het plateau; daarboven donkere bosranden. Weissenkirchen is niet het enige pittoreske oord in de Wachau en ’s zomers zijn de touringcars op de linkeroever van de Donau niet te tellen. Maar ga een kilometer de helling op en je hebt het rijk alleen. Of pak het veer naar de andere oever; op een beetje afstand, met de Donau als voorgrond en de steile hellingen van het plateau als decor, heb je de mooiste panorama’s van Spitz, Weissenkirchen, Dürnstein en Stein. Aan de overkant kun je op z’n Hollands – vlakke asfaltweggetjes – door de boomgaarden aan de oever naar Rossatz. Mooi in de bloesemtijd, maar we maken een omweggetje onderlangs de rand van Dunkelsteiner Wald, de voortzetting van het plateau aan deze kant van de rivier. Je moet wat klimmen, maar op de zandpaden en tractor sporen wordt je niet van de sokken gereden door fietsers en je houdt dat prachtige zicht op de andere oever. Bij Rossatz switchen we weer, na een vlugge hap in een slaperig café bij de kerk. Een praam met buitenboordmotor zet 3-2016 Wandelmagazine 17

Oostenrijk

ons, na een spectaculaire zwieper over de snelstromende rivier, waar het even aangenaam koel is, onder de wallen van het middeleeuwse stadje Dürnstein neer. Nu is het even over de hoofden lopen tot aan de lange, ruwe rotstrap naar de ruïne van het kasteel, waar de Engelse koning Richard Leeuwenhart op thuisreis van de Derde Kruisvaart gevangen gehouden werd door de Oostenrijkse hertog Leopold, met wie hij onheilig ruzie had gekregen. Ook hier massa’s mensen, maar door natuurlijke selectie zijn de bezoekers in doorsnee twintig, dertig jaar jonger.

Een beetje vrachtwagen rijdt zich klem. De Burgstiege in het middeleeuwse hart van Krems.

Ouderwetse lappendeken Na de ruïne is het ineens rustig: de rotstrap gaat nog eens honderdvijftig hoogtemeters door en boven wacht een landschap dat de doorsnee-toerist, die van Oostenrijks natuur veel spektakel verwacht, niet interesseert. Wij zijn er verliefd op. Het open hellingbos met z’n verwrongen dennen en eiken – bij mist loop je door een Chinese rolprent – verandert op het plateau in echt woud en krijgt met berk, haagbeuk en spar een gevarieerder karakter; in

de halfschemer onder de bomen vind je overal stapels met mos bedekte rotsen, steenmannetjes gemaakt door reuzen. Rond Scheibenhof liggen wat boerderijen. Een bordje “Urlaub am Bauernhof”. De moestuin wiedende boerin vertelt ons dat de B&B hard nodig is voor een sluitende balans, het zorgt voor de helft van de inkomsten. Grootschalige moderne landbouw loont zich in het Waldviertel met zijn ruwe klimaat en karige bodem nauwelijks. De ‘ouderwetse’ lappendeken van aardappelakkers, weilanden, hooiland, gerst- en roggevelden is trouwens een plus voor groen toerisme – leuker dan uitzicht op monoculturen of megastallen. En veel boeren hebben met hun chemievrije land de vroegere achterstand kunnen omzetten in een voorsprong op de groeiende markt voor bioproducten. Het trekt snel dicht. Gelukkig is de beschutting van bomen niet ver; het Waldviertel draagt zijn naam niet voor niets. Maar het zoveelste noodweer van deze zomer blijft ons bespaard, de weersomslag beperkt zich tot een sombere hemel, wat druppels en een spectaculaire daling van

Dürnstein met het voetveer. Steenmannetjes gemaakt door reuzen. Miljoenen jaren erosie heeft overal Restlinge achtergelaten.

De kortste weg van Dürnstein naar het plateau: driehonderd meter trap. 18 Wandelmagazine 3-2016

het kwik. Een beetje op de bonnefooi dwalen we richting Kremsvallei, komen precies één andere zwerver tegen, een bedaagde heer die ons trots zijn boodschappentas voorhoudt: ‘Ziegenlippen’. Fluweelboleten – ik heb het moeten opzoeken, wat weet je als Hollander. Maar van hier tot Vladivos tok is paddenstoelen zoeken volkssport. Ik had op een tocht ooit een Russin mee die ineens verdwenen was. “Looked a bit spaced out to me”, zei een Amerikaanse klant, geërgerd door de onderbreking die we moesten maken. Maar we vonden haar zoekend naar cantharellen, geen paddo’s. Geestverruimend Boven Senftenberg sta je ineens aan de steile rand van de Kremsvallei. Beneden gromt het verkeer, hoog boven het water meandert een paadje door prachtig hellingbos tot vlak aan de oude stadswallen van Krems. Hier en daar volgt het oeroude wijngaardterrassen; de los gestapelde stenen muurtjes lijken door de overal woekerende boomwortels niet uit hun evenwicht te brengen. Van een bedrijf is op het stille pleintje in de binnenstad waar we bier hoopten te vinden

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Vanaf station Wien Heiligenstadt uurdienst naar Krems. Van daar

geen spoor, maar een telefoontje opent een huisdeur voor ons. Michael Schneider is druk met de verhuizing naar een terrein buiten de stad – uitbreiden kan hier niet en een beetje vrachtwagen rijdt zich in het hart van Krems klem. Hij heeft even tijd voor een praatje. De veelbereisde zakenman maakte in de VS kennis met microbrouwerijen en koos toen een nieuw beroep. Hij ging aan de slag in Krems, waar onder de duizenden studenten van de Donau-Universität een goede markt voor ongewoon bier is. Ook de slogan Der Stoff aus dem echte Biere sind, een referentie aan Shakespeare’s Storm, maakt duidelijk dat hij op de beter opgeleide consument mikt. Een groot contrast met de andere thuisbrouwers in de regio, plaatselijke restaurantjes die het alleen om een extra klantentrekker op de menukaart gaat. We laden wat flesjes in de rugzakken en testen voor de thuisreis het bier alvast in een verminkt Jugendstilcafé aan de fraai gerestaureerde middeleeuwse Steiner Tor. Mijn keus valt op het hennepbier. Het is niet alleen lekker fris maar werkt ook licht geestverruimend. Kan natuurlijk aan de alcohol liggen.

geregelde busdiensten door de Wachau. Op het plateau kan, met uitzondering van de spoorlijn WenenGmünd, openbaar vervoer met name in het weekend problematisch zijn. (www.fahrplan.oebb.at en www. postbus.at) Accommodatie Deze dagtocht (of een kortere versie ervan) kan aan een bezoek aan Wenen gekoppeld worden. Wie meer tijd in Wachau of Waldviertel wil doorbrengen vindt informatie op de websites (zie onder). De leukste en vaak goedkoopste vorm van onderdak in het Waldviertel is Urlaub am Bauernhof (logeren bij de boer). Routes De beschreven wandeling is een keus uit het dichte netwerk van ongemarkeerde en gemarkeerde paden in de streek. Het hoogteverschil

Geestverruimend werk bij de Steiner Tor in Krems.

tussen Donau en plateau varieert van 300 tot 500 meter. Bovenlangs de Wachau is met wat kaartstudie een mooie tweedaagse tocht van Krems naar de hoogste top aan de hele Donau, de Jauerling (960 m), te maken. Overnachten in bijvoorbeeld Spitz an der Donau. Kaarten & gidsen • Österreichische Karte, Blatt NM 33-11-17 Krems, 1:50.000. • www.austrianmap.at/amap: online topografische kaart, handig voor de planning. Over de regio bestaan bergen informatie, het noemen van specifieke gidsen heeft weinig zin. Meer weten? • Wandelen: www.bergfex.com/ sommer/oesterreich/touren • Waldviertel: www.waldviertel.at • Wachau: www.donau.com/de/ wachau-nibelungengau-kremstal Toeristische informatie vind je ook op de websites van elke gemeente.

3-2016 Wandelmagazine 19

België

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

e Eisleck Trail loopt dwars door de Ardennen: vanaf Kautenbach in het Groothertogdom Luxemburg via Clervaux en Troisvierges (L) via het Belgische Tavigny en Houffalize naar La-Roche-enArdenne. Een ‘Leading Quality Trail’ betekent grotendeels onverharde paden, een duidelijke bewegwijzering, en een gids met routebeschrijving, onderweg interessante stopplaatsen en af en toe echte rustbanken. De Eisleck Trail is in twee richtingen gemarkeerd met een witte golf op een blauwe ondergrond, maar alleen in de oostwestrichting beschreven. Wij lopen het pad in de omgekeerd richting met La Roche als startpunt en eindigen net over de Luxemburgse grens in Asselborn. Dit om de zichtbare resten van een hemelreikend maar vrijwel vergeten kanaalproject te aanschouwen.

Ardennen

Escapardenne Eisleck Trail Foto: Natalie Glatter/www.wandermagazin.de

Boven de Ourthe.

De Escapardenne Eisleck Trail, kortweg Eisleck Trail, is een betrekkelijk nieuw langeafstandspad van 104 kilometer, en het eerste wandelpad in de Benelux dat beantwoordt aan de Europese normen voor een Leading Quality Trail. Veel meer dan bij een klassiek pad, zoals een GR, wisselen de paden en wandelomgeving, waarbij verharde wegen zo veel mogelijk worden vermeden. Hoog tijd voor een verkenning. 20 Wandelmagazine 3-2016

La Roche Het kasteel van La Roche bestond al in de elfde eeuw en werd toen bewoond door de graven van La Roche. Dit geslacht had nauwe banden met het Huis van Luxemburg en in de twaalfde eeuw kwam het helemaal in Luxemburgse handen. Tijdens de Franse bezetting in de zeventiende eeuw heeft de Zonnekoning de burcht laten ombouwen tot vesting. Later liet de Oostenrijkse keizer Jozef II de vesting dan weer ontmantelen. De resten vervielen steeds verder tot ruïne. De Belgische staat verkocht uiteindelijk de restanten om ze in 1852 weer terug te kopen. Veel maakte het allemaal niet uit, want bij gebrek aan toezicht ging het verval gewoon verder. De muren dienden als steengroeve voor de huizen in La Roche. Pas aan het begin van de twintigste eeuw viel het besluit om de nog overeind staande overblijfselen te stabiliseren. De ruïne werd een toeristische bezienswaardigheid. Al snel na de opkomst van het toerisme kwamen veel Nederlanders naar La Roche. In 1882 verscheen de gids Belgische Ardennen van de hand van dominee en schrijver Marie Adrien Perk. Hij droeg deze eerste Nederlandse gids voor de Ardennen op aan zijn zoon, de te vroeg gestorven jonge dichter Jacques Perk. De beroemdste gedichten van Perk zijn gewijd aan zijn onbeantwoorde liefde voor Mathilde, die hij in La Roche ontmoette. Tussen La Roche en Nadrin liggen twee steile klimmen. De eerste begint snel na het stadje maar vlakt dan wat af in eindeloze wouden. In de afdaling ligt het dorpje Borzée. Dit afgelegen dorp zou wel eens

ontstaan kunnen zijn als kolenbrandersdorp. Akkerland en weidegrond zijn hier immers schaars in dit sterk hellende, rotsachtige landschap. De houtskool diende als verwarming of als energiebron voor de vele kleine ijzersmederijen. Het piepkleine kerkje dateert uit de negentiende eeuw maar heeft wel degelijk de status van kerk. Vliegend Fort De tweede klim begint aan de overzijde van de doorgaande weg N860. De route gaat over een smal pad zeer steil omhoog. In de afgelopen winter zijn door zware sneeuwval veel bomen omgevallen. Deze schade is nog maar ten dele opgeruimd. Overal liggen nog takken en in stukken gezaagde boomstammen. Dat maakt de klim nog moeizamer, bovendien is een van de markeringen juist op een beslispunt verdwenen. Boven op de top ligt een grasvlakte, ontstaan door het neerstorten van een Vliegend Fort in 1944. Op 13 april van dat jaar vloog een Amerikaanse eskader met een twintigtal bommenwerpers van Engeland naar Duitsland om de kogellagerfabrieken in Schweinfurt te bombarderen. Op de terugweg werd een van de vliegtuigen getroffen door Duits afweergeschut. Deze Joker, een zware B-17, had als bijnaam Vliegend Fort. Het zwaar beschadigde toestel verloor hierdoor snel hoogte. De meeste bemanningsleden wisten met hun parachute uit het toestel te springen voordat de Joker te pletter sloeg tegen de heuvel Les Crestelles. De crash zette het bos op de heuvel in lichterlaaie. De meeste bemanningsleden werden verder geholpen door het lokale verzet, maar enkelen werden toch ontdekt en als krijgsgevangenen naar Duitsland afgevoerd. Op de plaats van de crash werd daarna geen nieuw bos aan geplant. In 1984 is hier een monument opgericht, waarin een propeller van zo’n ‘vliegend fort’ is verwerkt. Vanaf Les Crestelles heb je een prachtige uitzicht over de diep ingesneden Ourthevallei en het dorp Maboge. Meer over de dramatische geschiedenis van de Joker vindt de wandelaar in het museum History 44 in Bérismenil, dat gewijd is aan het Ardennenoffensief. Knagende bevers Ten zuiden van Nadrin en het rustieke witte dorpje Ollômont vloeien de Westelijke en de Oostelijke Ourthe samen in het stuwmeer van Nisramont. Wij volgen de Oostelijke Ourthe die ergens ten oosten van Houffalize ontspringt. Vanuit Ollomont voert de route door een natte, dichtbegroeide beekvallei steil naar beneden om bij de Ourthe uit te komen. Daar loopt het smalle pad vlak

Ollômont.

De tunnelingang bij Bernistap (Buret).

Bevers zijn hier flink aan de slag geweest. 3-2016 Wandelmagazine 21

Foto: Olivier Lefevre/België-Toerisme

België

De Eisleck Trail is gemarkeerd met een witte golf op een blauwe ondergrond.

boven de rivier. Prachtige route, maar goed oppassen met al die uitstekende boomwortels! Na een kilometer wordt het allemaal wat makkelijker. Verderop doemt de hoge stuwdam van Nisramont op, die het water van de beide Ourthes opstuwt om elektriciteit op te wekken. Daarna stijgt de route steeds verder. Op een gegeven moment zien we de stuwdam opnieuw voor ons liggen maar dan wel in de diepte beneden ons. We lijken wel niets te zijn opgeschoten. Daarna dalen we weer af naar de (Oostelijke) Ourthe, met een fraaie route langs het water, waar hele boomstammen door bevers omgeknaagd zijn. Ze houden niet van half werk. De dag eindigt in Houffalize, waar het ’s avonds in het centrum aangenaam toeven is op een van de vele terrassen. Houffalize is zwaar getroffen tijdens het Ardennen

De Eisleck Trail In 2001 werd het Parc naturel des Deux Ourthes (PNDO) opgericht. Geen nationaal park maar een samenwerkingsverband tussen een aantal dunbevolkte gemeenten rond de Westelijke en Oostelijke Ourthe in de provincie Luxemburg. De bundeling van krachten maakt initiatieven in natuur- en landschapsbeheer mogelijk, die de kleine gemeenten afzonderlijk anders niet zouden kunnen behappen. Ook is het zo makkelijker om subsidies aan te vragen. In het Groothertogdom Luxemburg houdt de vereniging Natur & Ëmwelt (met “Hëllef fir d’Natur”) zich vooral bezig met aankoop

en beheer van natuurgebieden. De gebieden waar de beide verenigingen actief zijn, grenzen weliswaar aan elkaar, maar de landsgrens en de natuurlijke barrière tussen het Maas- en Rijnbekken betekenen toch een duidelijke ‘officiële’ scheiding. Dankzij het Europese Interreg-programma hebben beide verenigingen elkaar gevonden in de Eisleck Trail. Als voorbeeld gold de Luxemburgse Müllerthal Trail, die in 2008 tot stand kwam. De grondige en zorgvuldige aanpak en ontwikkeling met oog voor wat een wandelaar aantrekkelijk vindt, merk je duidelijk onderweg.

offensief in 1944, toen meer dan negentig procent van de huizen werd vernield. Er zijn veel Vlamingen en Nederlanders, maar aan het tafeltje naast ons horen we ook een Belgisch gesprek, waar Frans- en Neder landstaligen elkaar uitstekend begrepen, elk in hun eigen taal, zonder vermoeiende toestanden.

den zijn. Het kanaal zou gelopen moeten hebben via de (gekanaliseerde) Ourthe in het huidige België en de riviertjes Clef en Sûre in Luxemburg om vervolgens bij Wasserbillig in de Moezel uit te monden. In dit gebied, dat we op onze laatste dag doorkruisen, is de route minder geaccidenteerd. Het gaat eerst nog vrij steil omhoog vanuit de Ourthevallei, maar dan wordt het op weg naar de waterscheiding tussen Maas en Moezel vlakker. We wijken wat af van de route om het kasteel in Tavigny te zien waar de ingenieurs van het Maas-Moezelkanaal plezierig woonden. In het piepkleine dorp Buret gaat het dan nog een keer omhoog naar wat er rest van de kanaalingraving en van de tunnel. Hier woonden en werkten de grondwerkers, veelal afkomstig uit Nederland, in tenten en barakken. Ondanks het

Tomeloos streven Op de grens van België en Luxemburg ligt tussen het piepkleine dorp Buret (Bernistap) en Hoffelt de aanzet voor een tweeënhalve kilometer lange kanaaltunnel, onderdeel van wat een 260 kilometer lang kanaal tussen Maas en Moezel had moeten worden. Bij daadwerkelijke realisatie zou dit het indrukwekkendste van de vele kanaalplannen van ‘onze’ koning Willem I gewor-

La Chouffe Niet ver van Houffalize in het dorp Achouffe ligt de bijna gelijknamige La Chouffebrouwerij. Die is ooit klein begonnen als een project van liefhebbers. De schoonbroers, de Waal Pierre Gobron en de Vlaming Chris Bauweraerts delen hun liefde voor bier. Ze besloten om hier in de Ardense vallei van de feeën hun eigen bier te maken, in een eigen brouwerij. Met bij elkaar geschraapte spaargeld van omgerekend zo’n vijfduizend euro begon de ‘Chouffe story’ zoals de brouwerij dat op haar site noemt. Op 27 augustus 1982 was het eerste brouwsel van La Chouffe (49 liter) klaar. Het werd een succes en de schoonbroers besloten zich voltijds aan het brouwen te wijden. Al snel zochten de kabouters van Achouffe nieuwe grenzen. Als eerste raakte Nederland aan het kabouterbier. Jaar na jaar werd de unieke smaak van de bieren bekroond met begeerde internationale prijzen. In de zomer van 2006 besloten de oprichters om het lot van hun dierbare kabouters in handen te leggen van brouwerij Duvel Moortgat. Ondertussen zijn in meer dan veertig landen wereldwijd bieren van de Brouwerij Achouffe verkrijgbaar. 22 Wandelmagazine 3-2016

Brasserie d'Achouffe.

feit dat de grondwerkers dag en nacht doorwerkten, schoot het project aanvankelijk maar één meter per dag op. Daarna besloten de ingenieurs om vijf schachten te slaan, zodat er vanuit diverse punten tegelijk aan het tracé gewerkt kon worden. Puin en rotsblokken werden in manden naar boven gehesen. Met kruiwagens en met paard en wagen werden die dan weer bergafwaarts gevoerd. Zo is er bijna twee jaar in erbarmelijke omstandigheden gewerkt. Van een bekroning is nooit sprake geweest. Door de Belgische afscheiding en de snelle opkomst van de spoorwegen is het kanaal nooit afgemaakt. In de aanloop naar de tunnel is het kanaal over bijna anderhalve kilometer diep in de heuvel gegraven. Af en toe zien we in ergens in de diepte een stukje water, maar het groen overheerst overweldigend. Waar het pad stijgt, letten we goed op, en dan zien we tussen de bladeren door de bovenkant van

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? La Roche-en-Ardenne is verreweg het makkelijkst met de auto te bereiken. Met trein en bus omslachtig en vanwege de omwegen relatief prijzig. Accommodatie Wij maakten gebruik van een arrangement met bagagevervoer van de toeristische dienst in La Roche-en-Ardenne, dat ook zorg droeg voor het (personen) vervoer terug van Asselborn naar La Roche. • Hotel Hostellerie La Claire Fontaine in La Roche (www.clairefontaine.be) biedt naast een hartelijk ontvangst (wifi en Vlaamse kranten) een prima halfpension, met uitzicht op de Ourthe. Voor meer accommodatie onderweg en informatie over een arrangement met bagagevervoer, zie: blog.escapardenne.eu

Kasteel van Tavigny.

de tunnelmond. Geen sprake van een ondergronds avontuur, ondanks de mee genomen zaklampen. Toch gaat de tunnel aan deze kant nog bijna anderhalve kilo meter de berg in. Wij lopen verder omhoog naar de waterscheiding, waar we vrijwel op de grens de voormalige spoorlijn Ligne des

Crêtes bereiken, nu een RAVEL (fiets) route. Door bossen en velden gaan we naar de Luxemburgse tunnelmond. Die vinden we niet, maar wel de diep ingegraven kanaalbedding naar Hoffelt. Hier ligt nog het uitgegraven puin, in de vorm van een hoge richel. Koeien grazen er tevreden.

het terrein is bijna perfect. De gids is verkrijgbaar in drie talen. Ons advies: als je het Frans niet echt machtig bent, raden wij de Duitse versie aan, de vanuit het Frans in het Nederlands ‘vertaalde’ versie zweeft tussen onbegrijpelijk en hilarisch. • Het verdient aanbeveling een aparte kaart bij het toeristenbureau te kopen als je van de route wilt afwijken.

Zwaarte van de route De route vraagt meer van de wandelaar dan je op basis van de afstanden zou mogen verwachten. Dat geldt met name voor het traject La Roche–Nadrin, maar ook voor het traject Nadrin-Houffalize. De hoogteverschillen zijn, zeker bij elkaar opgeteld, aanzienlijk en onder de klimmetjes zitten echte kuitenbijters. Het prachtige traject langs de Ourthe ten zuiden van Ollomont is bij regenachtig weer, sneeuw en zeker bij hoog water af te raden. Er is voorzien in een (kortere) omleidingsroute. De Eisleck Trail is te verlengen met de 53 kilometer lange Lee Trail. Meer weten? • http://blog.escapardenne.eu • www.trekkings.be/escapardenne.htm

Kaarten & gidsen • Escapardenne Eisleck Trail, 1:25000, ISBN 9789059349933. • In de topogids van de Eisleck Trail zijn 1:50.000 topografische kaarten opgenomen. De routebeschrijving in de gids is tamelijk summier, maar de markering in

3-2016 Wandelmagazine 23

Advertorial

Geniet van de herfst in Zwitserland Foto: Switzerland Tourism

De herfst is een van de mooiste jaargetijden om op pad te gaan in de bergen. Met vaak nog heerlijk wandelweer is het alleen maar genieten van de herfstkleuren. Ook is het de tijd van de wijnoogst, de kastanjes zijn rijp en het vee komt uit de bergen naar beneden. En dat wordt in de bergen gevierd! 5 tips voor een herfstbergvakantie in Zwitserland.

Marroni (eetbare kastanjes) worden in heel Zwitserland in de herfstperiode of geroosterd en warm op straat verkocht of als vermicelli (gekookt en gesuikerd en dan door een pers gehaald als een soort spaghetti) als dessert aangeboden. In Ticino vinden in oktober castagnatas – kastanjefeesten – plaats. Bijzonder geliefd is het kastanjefeest in Ascona. Hier vind je de goudbruine kastanje in de meest verschillende gedaanten: geroosterde maronen, jam, honing, taart, ijs, enz. Tijdens de wandeling langs de vele marktstandjes ontdek je, begeleid door volksmuziek, nog meer lokale lekkernijen en kunsthandwerk.

Onze tip: het wijnpad tussen Salgesch en Sierre is in de herfst op z’n mooist. Tijdens deze 2,5 uur durende wandeling waan je je in een kleurig openluchtmuseum. In 6 kilometer loop je langs de wijnberg, langs wijnboerengrond en maak je een tocht door het beschermde natuurgebied van de Raspillekloof. Langs het pad berichten 80 borden over het leven op de wijngaarden, over het landschap en de bewoners. Het pad verbindt de Walliser wijnmusea in Siders en Salgesch. Deze musea schilderen de geschiedenis van de wijn tussen traditie en hartstocht. Een wijnproeverij is ook zeer de moeite waard.

Foto: Switzerland Tourism/Stephan Engler

Foto: Ticino Turismo

24 Wandelmagazine 3-2016

Wijnwandelingen in de wijnregio Wallis

Foto: Switzerland Tourism/Christian Pfammatter

De kastanjespecialiteiten van Ticino

Foto: Switzerland Tourism/Christof Sonderegger

Foto: Switzerland Tourism/Roland Gerth

In het Zwitserse Nationale Park in het Engadin is de natuur heer en meester. In de herfst is de lucht bijzonder puur en de natuur presenteert zich op haar mooist. 170 vierkante kilometer natuurparadijs met 80 kilometer aan wandelpaden, educatieve natuurpaden en wandelingen voor kind en gezin. Iedereen komt hier tot rust. Het Zwitserse Nationale Park werd opgericht in 1914 en is daarmee het oudste park van de Alpen. Hier is alles gericht op de natuur: de mens blijft toeschouwer en hij verplicht zich om de gemarkeerde paden niet te verlaten en kan steenbokken, gemzen, marmotten, sneeuwhazen, hagedissen en een enorme variëteit aan vogels in het wild zien.

Wil je alle 4 seizoenen in één keer beleven? Dat kan in de herfst met de Glacier Express. Je geniet van sneeuw op de top van de bergen, wandelingen door de mooie kleurige bergwereld en de nog altijd warme zonnestralen in het dal. De rit van Zermatt naar St. Moritz duurt in totaal ongeveer 8 uur, de trein duikt door 91 tunnels, balanceert over 291 bruggen en gaat over de 2033 meter hoge Oberalppas heen. We raden aan het traject in meerdere dagen te doen, zodat je op verschillende mooie locaties kunt stoppen en van de diversiteit aan wandelingen kunt genieten.

Naast de mooie wandelingen in de kleurige herfstbergwereld, wordt sinds 2003 in het UNESCO-biosfeerreservaat Entlebuch de Alpabzug gevierd. Bij deze feestelijke gelegenheid, die een groot publiek trekt, komen authentieke tradities en gebruiken ten tonele. Zeven boerenfamilies trekken eind september in fraaie klederdracht met 200 koeien en andere runderen van hun traditionele alpenhutten rondom Sörenberg omlaag naar Schüpfheim, begeleid door bonte folkloregroepen. De prachtige optocht door het dorp is nog altijd het hoogtepunt van de Entlebucher Alpabfahrt, die inmiddels veel meer is dan een traditionele feestdag voor de bergbewoners en de herders.

Mooie herfstkleuren en pure lucht in het Zwitserse Nationale Park

Beleef 4 seizoenen in de herfst

Combineer herfstwandelingen met Zwitserse tradities

Foto: UNESCO Biosphäre Entlebuch/Nelson da Silva

MEER WETEN? • www.myswitzerland.com • www.ticino.ch • www.valais.ch • www.engadin.com • www.glacierexpress.ch

Foto: Switzerland Tourism/Jan Geerk

• www.biosphaere.ch

3-2016 Wandelmagazine 25

Nederland

Tekst & foto Jan Erik Burger

Kop van Overijssel

Samenwerking natuur en landbouw blijkt mogelijk

Waterreijk en Weerribbenzuivel Aan de Nationale Parken van Wereldklasse in Nederland werd onlangs een festival gewijd. Daar werd eens te meer duidelijk dat ook de natuur in de ban van het marktdenken geraakt is. Dat is helaas niet opgehouden met het verdwijnen van de vermaledijde staatssecretaris Henk Bleker. Tot eind deze maand mogen mensen een businessplan voor hun favoriete park indienen.

en sympathiek initiatief van onderop is de actie van Weerribbenzuivel uit het dorpje Nederland met regionale VVV Waterreijk, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. Hun ecologische melk is verkrijgbaar in supermarkten als Marqt en Ekoplaza. Op drie miljoen literpakken staat een wedstrijd waarmee je een plezierige vakantie in het Nationale Park Wieden Weerribben kunt winnen. Wandelmagazine mocht anderhalve dag voorproeven in Sint Jansklooster aan de Beulakerwijde. Deze uitgestrekte veenplas is ontstaan door stormvloedrampen van 1775, 1776 en 1825, en ontleent zijn naam aan het dorp Beulake dat in de achttiende eeuw in de golven verdween. Rondom Beulake werd op grote schaal turf gewonnen. De vervening was slecht gereglementeerd. Turfgravers gingen zo kortzichtig en egoïstisch te werk dat ze de legakkers te smal maakten en de petgaten juist te breed, zodat die bij zware stormen wegsloegen. De kerk met toren bleef gespaard tot ook zij in 1825 door de golven verzwolgen werd. De naam

26 Wandelmagazine 3-2016

Kerkhof van één van de eilandjes in de Beulakerwijde zou naar het kerkhof rond de Beulaker kerk verwijzen. Turf wordt er al lang niet meer gewonnen, maar riet snijden is nog steeds een belangrijke bedrijfstak. Tegenwoordig gebeurt dat in nauw overleg met de natuurbeheerders. Op een aantal plekken blijft het riet staan, waardoor de vogels de gelegenheid krijgen om hun nest te bouwen en eieren uit te broeden. Sint Jansklooster ligt aan de Beulakerwijde op de rand van het zogeheten Hoge Land van Vollenhove dat in werkelijkheid een zacht glooiende stuwwal is. De naam herinnert aan het franciscaner klooster dat in 1399 gesticht werd door de blinde monnik Johannes van Ommen. Tijdens de belegering van de vesting Steenwijk in de Tachtigjarige Oorlog werd het Sint-Jansklooster verwoest. Het enige overblijfsel is een bescheiden stuk muur. Het afwisselende cultuurlandschap van meren, sloten en uitgestrekte rietlanden, en weilanden met houtsingels nodigt uit tot lange fietsen kortere wandeltochten. Aan de rand van het nationale park liggen aan-

trekkelijke historische stadjes als Vollenhove en Blokzijl. Een mooie wandeling voert door het Hoge Land van Vollenhove naar het gelijknamige stadje.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Sint Jansklooster is twee keer per uur goed per bus bereikbaar vanaf Meppel NS. Op dit station zijn ook fietsen te huur. De fietsroute van Natuurmonumenten door De Wieden raakt bijna aan Meppel. Accommodatie • Bed & Breakfast Ruigenhof: ondergebracht in een rietgedekte voormalige boerderij aan de rand van het nationaal park: Leeuwte 64, 8326 AD Sint Jansklooster, tel. (0527) 245497, www.ruigenhof.nl Wandelen Bezoekerscentrum De Wieden is ondergebracht in een straatje met voormalige veenarbeidershuisjes (Beulakerpad 1, 8326 AH Sint Jansklooster). Bij het bezoekerscentrum begint een laarzenpad van 3 kilometer en een knuppelpaadje van 1 kilometer. Meer weten? • www.weerribbenzuivel.nl • www.waterreijk.nl/Pakjerust/

Special Nationaal Park Hoge Kempen

Wandelspecial Nationaal Park

Hoge Kempen 28 De groene long van Vlaanderen

Het enige nationaal park van België heeft voor de geïnteresseerde wandelaar heel veel mooie natuur in petto maar ook cultuur en industriële geschiedenis. Vertrekkend vanuit een van de zes toegangspoorten profiteer je van een web aan gemarkeerde paden en slimme wandelwissels om dit verrassend natuurpark op je eigen ritme te ontdekken.

30 Van steenkoolmijn tot trekpleister Connecterra

Vlinders, bloemen, plassen en steenbergen (terrils), een grote kerk en elegante huizen: hoe een steenkoolmijngebied in Belgisch Limburg een groene wandelbestemming geworden is.

33 Berg en heide

Lieteberg en Mechelse Heide

Vanuit de poort Lieteberg betreed je, al of niet op blote voeten, de wereld van de insecten. Het thema van de Mechelse Heide daarentegen is puur ‘wandelen’ door een stukje natuur van de bovenste plank.

+ Fotowedstrijd:

‘mooiste uitzicht’

www.nationaalpark.be 3-2016 Wandelmagazine 27

Connecterra

Mechelse Heide

GENK

Eindhoven Weert

MAASMECHELEN

E 25

Kattevennen

Aken

ZUTENDAAL Maastricht

Lieteberg

Pietersheim

LANAKEN al

Een uitgekiend routenetwerk Start aan een van de toegangspoorten en verken diverse landschappen via uit-

Station As

N 78

Brussel

Ma as

ee k

DILSEN -STOKKEM

N 75

Antwerpen

beleven. Je vindt er gratis parkeergelegenheid, informatie over het gebied, horeca en tal van attracties voor jong en oud. Van minigolf en mijnstad naar blotevoetenpad, cosmodrome of kabouterpad: er is voor ieder wat wils.

Foto: Kristien Wintmolders

OPGLABBEEK

Foto: Anneleen Mengels

Bergerven

ert

28 Wandelmagazine 3-2016

Donderslag

Alb

Het Nationaal Park Hoge Kempen heeft een uitgekiend, kwaliteitsvol netwerk voor fietsers, wandelaars en ruiters en is toegankelijk via zes toegangspoorten. Deze ‘poorten’ zijn voornamelijk aan de rand van het park gelegen, om de eigenheid van de natuurpracht te beschermen. Elke poort is verbonden met een eigen thema. Zo kan je het nationaal park op zes verschillende manieren

Oudsberg

N 76

Welkom in Limburg, de groenste provincie van Vlaanderen! Hier is het enige nationaal park van België te vinden: Hoge Kempen. Dit natuurgebied van 5700 hectare strekt zich uit over Genk, As, Zutendaal, Maasmechelen, Lanaken en Dilsen-Stokkem. Weidse dennenbossen wisselen af met paarsbloeiende heide. Grote waterplassen markeren de plekken waar ooit de winning van zand en grind plaatsvond. De hoogste toppen bieden panoramische vergezichten. Het nationaal park is een droombestemming vlak bij huis!

MAASEIK

Solterheide

MEEUWEN -GRUITRODE

msvaart Zuid-Wille

Groene long van Vlaanderen

gestippelde wandelroutes: kwalitatieve, bewegwijzerde, lusvormige wandelingen die variëren tussen 3 kilometer en 15 kilometer lengte. Wie graag routes combineert kan ze met de zogenaamde wandelwissels makkelijk aan elkaar knopen. De echte stappers kunnen zich wagen aan de langeafstandswandeling van 72 kilometer die de toegangspoorten met elkaar verbindt.

Eén nationaal park, zes keer anders Connecterra: op en top natuur Het voormalige mijnterrein van Eisden is een kwarteeuw na de sluiting een bijzonder stukje natuur geworden. Bergen en meren doen je haast in Noorwegen wanen. De mooie panorama’s vergen klimwerk tot op de top van de steenbergen of terrils, maar zijn meer dan de moeite waard. Connecterra is de hoofdtoegangspoort van het Nationaal Park Hoge Kempen. De ideale start voor je bezoek aan het Nationaal Park. Duik het gebied in met een app of laat de kinderen de quiz doen. Uitgequizd? Dan is er nog een speeltuin die een paar uurtjes vertier geeft. Beklim de trappen van de schachtbok tot op 12 meter en krijg als beloning een mooi zicht op het terrein. Adres: Zetellaan 54, B-3630 Maasmechelen Kattevennen: door dichte dennenbossen Duizenden dennenbomen die zich in drommen rond je verdringen, terwijl de invallende zonnestralen een sfeervol schaduwspel opvoeren: in wandel gebied Kattevennen spelen naaldbossen de hoofdrol. Kattevennen is de toegangspoort van de ‘macrokosmos’, met de Cosmodrome, als markantste oriëntatiepunt. In de koepel van de Cosmodrome verken je het heelal of volg je een bijzondere film. Behalve wandelen, fietsen, mountain

tionaalpark.be

Meer weten? www.na biken, paardrijden, minigolfen en ravotten in de speeltuin, kan je hier ook door een grote telescoop naar de sterren kijken. Adres: Planetariumweg 19, B-3600 Genk Lieteberg: klimmen, dalen en genieten Hou je van lieflijk groene valleien, stevige kuitenbijters en mooie vergezichten? Dan is wandelgebied Lieteberg jouw decor. Met als kers op de taart een stiltegebied met kabbelende beekjes en schilderachtige graslanden. Lieteberg is de poort van de ‘microkosmos’, waar je uitgebreid kan kennismaken met de wondere wereld van kleine kriebeldiertjes en fladderende vlinders. Binnen in Entomopolis leer je op speelse wijze de wereld van insecten kennen. Buiten kan je een verkwikkende tocht maken op het Blotevoetenpad. Adres: Stalkerweg, B-3690 Zutendaal Mechelse Heide: waden door zeeën van heide Tussen half augustus en half september barst de heide uit in tientallen tinten van roze en paars. Een niet te missen traktatie voor iedere wandelaar. Hier ligt het hoogste natuurlijke punt van het Nationaal Park Hoge Kempen dat vergezichten biedt tot in Duitsland. Mechelse Heide is een buitenbeentje, want het is de enige toegangspoort waar je direct in het nationaal park bent en dat geen bezoekersonthaal heeft. De weidse heide spreekt voor zich. Adres: Joseph Smeetslaan 280, B-3630 Maasmechelen

Station As: sporen van een mijnlandschap As is de bakermat van de steenkool industrie die vijftig jaar lang zijn stempel op leven en landschap drukte. Je wandelt door een decor van dennenbossen en de Bosbeekvallei is vlakbij. Station As is de poort van het wiel, van de wielen van de duizenden fietsers die hier elk jaar voorbij komen. Centraal staat het oude stationsgebouw van As, waar je op het perron gezellig een streekbiertje kan drinken. Beklim ook de replica van de boortoren en overschouw de bossen van het nationaal park. Adres: Stationsstraat 124, B-3665 As Pietersheim: genieten van adellijke stilte In het zuidelijkste gebied van Nationaal Park Hoge Kempen zie je mooi de overgang naar de vruchtbare Maasvallei. Vanuit Pietersheim ontdek je de dichte dennenbossen, oude beukendreven, jeneverbessen en de uitgestrektheid van het Pietersembos. En het is hier muisstil! Pietersheim is de poort met een adellijk verleden. Het domein was ooit jachtgebied van de familie De Merode, een oud Belgisch, Duits en Nederlands adellijk geslacht, dat gelieerd was met de meeste Europese vorstenhuizen. Leer er meer over in de twaalfde-eeuwse Waterburcht. De kleintjes kunnen hun hart ophalen in de kinderboerderij of op de grote speeltuin. Vergeet het Kabouterpad niet… dat is 40.000 kaboutervoetjes lang. Adres: Neerharenweg 12, B-3620 Lanaken

Foto: Erwin Christis/Regionaal Landschap Kempen en Maasland

Special Nationaal Park Hoge Kempen

3-2016 Wandelmagazine 29

Tekst & beeld Monique van Gaal

Connecterra

Vanaf de Lange Terril, de berg met het allerbeste uitzicht.

VAN STEENKOOLMIJN TOT TREKPLEISTER Fladderende vlinders op steenbergen of terrils, een kristalheldere waterplas, planten en bloemen in overvloed, een majestueuze kerk omringd door elegante woningen, en tal van wandelpaden die al dit moois toegankelijk maken. Verbluffend, dat een grijs steenkoolmijngebied in Belgisch Limburg zich zo succesvol heeft weten te ontpoppen als trekpleister van wereldklasse.

‘‘E

erst waren het Russische krijgsgevangenen die in de mijn van Eisden kwamen werken. Zij werden onder gebracht in armoedige barakken, hier een eindje vandaan. Daarna kwamen de Italianen. Zij kregen daarentegen prachtige huizen toegewezen met ruime tuinen. Om te voorkomen dat zij

30 Wandelmagazine 3-2016

zouden gaan staken, haha!”, vertelt de medewerker van het bezoekersonthaal in Connecterra mij in geuren en kleuren, terwijl hij mij een heerlijke cafè latte serveert, “De mijnmaatschappij had wel geleerd van de mijnen in Charleroi; daar was het een en al stakingen. Niet zo vreemd, want de mijnwerkers werden in kleine, dicht op elkaar staande huisjes ondergebracht.” We zijn in afwachting van de vlinderwandeling

Ranger Nathalie Schoffelen vertelt.

Special Nationaal Park Hoge Kempen met ranger Nathalie Schoffelen, die zo van start zal gaan. Er heeft zich een groepje vlinderliefhebbers bij de toegangspoort van Connecterra verzameld. Groene tuinwijk We komen juist terug van de wandeling door de Tuinwijk van Eisden. Onder de indruk van de majestueuze huizen in de wijk, praten we wat na over de lokale mijngeschiedenis. “Op de zeer arme grind- en zandbodem woonde vroeger vrijwel niemand. Je vond hier een heidelandschap. Totdat er steenkool in de grond werd ontdekt en uitgestrekte naaldbossen werden aangeplant om aan de vraag naar stuthout voor de mijnen te kunnen voldoen.” In dit dunbevolkte gebied was het een hels karwei om mijnpersoneel te vinden. Spoorlijnen werden aangelegd om mijnwerkers van heinde en verre naar de mijn, die vanaf 1922 steenkool begon te produceren, te vervoeren. Ook zette de mijnmaatschappij houten busjes in om arbeiders in hun dorpen op te halen. Maar het meest bijzondere was ongetwijfeld het ontstaan van de groene Tuinwijk van Eisden, de cité genoemd, met huurwoningen voor de mijnwerkers en hun families. De wandeling door de wijk toont aan dat kosten noch moeite werden bespaard om hier een onvervalste garden city te bouwen, naar een stedenbouwkundig ontwerp uit het negentiende-eeuwse Engeland. Als kers op de taart verrees in het centrum de pompeuze Sint-Barbarakerk (geopend in 1936).

Majestueuze huizen in Tuinwijk Eisden.

Dit reusachtige, robuuste monument steekt ver boven het omliggende groene landschap uit, en wordt niet voor niets de ‘mijnkathedraal’ genoemd. Ook de in het groen badende huizen zijn riant te noemen. Overal bomen, heggen, planten. Alles in de tuinwijk moest mooier, grootser, weelderiger zijn dan bij de mijnen elders in het land. De stilte in de verlaten straten van de – nu nog altijd bewoonde – tuinwijk deed ons helemaal vergeten dat het hier ooit een relatieve drukte vanjewelste moet zijn geweest. Er was een ziekenhuis, een winkelstraat, een uitgaansbuurt. Restaurants en cafés openden hun deuren, maar ook kon men een filmpje pakken in een van de drie filmzalen. Scholen werden gebouwd, en een klooster, maar ook kwamen er moskeeën voor de mijnwerkers uit Turkije en Marokko. Een kerkje voor de Grieken. Aparte centra voor de Polen, Slovenen en Italianen. De ‘potloodminaret’ torent nog boven het groen uit. Belgen zag je hier nauwelijks; zij waren er niet zo happig op om in de mijn te komen werken. In 1955 waren er in Eisden maar liefst 7.340 mijn-

werkers te werk gesteld. Werk dat overigens niet zonder risico was: zo’n driehonderd mijnwerkers zijn door de jaren heen verongelukt. Tot kort na de sluiting van de mijn in 1987 werden er nog ondergrondse rondleidingen gegeven, waarbij men kilometers door lange gangen moest lopen en kruipen. Maar na sluiting is het gangenstelsel ingezakt en volgelopen met grondwater. Vlinders in alle soorten en maten De vlinderwandeling gaat van start. Met name van juni tot september zouden er veel verschillende soorten te zien zijn. Menig liefhebber heeft zich bij de groep aangesloten. “Vorige week ben ik nog meegegaan met een excursie op zoek naar kikvorsen. Dat was ook geweldig!”, vertrouwt een Belgische wandelgenoot mij toe. Ik moet toegeven, een speciale interesse voor vlinders heb ik nooit gehad. Maar nu ik zoveel weet jes tot mij neem, de verschillen tussen dagen nachtvlinders mij duidelijk worden. En terwijl wij de ene na de andere – soms heel kleine – vlinder of mot wat nader bekijken en bewonderen, begin ook ík enthousiast foto’s van deze mooie beestjes te schieten.

De mijnkathedraal van Tuinwijk Eisden. 3-2016 Wandelmagazine 31

Men moet mij maar vergeven dat ik de namen van al die vlinders alweer vergeten ben, maar vanaf nu kijk ik toch met een heel ander oog naar deze natuurwonderen. Ranger Nathalie neemt ons mee naar het pad dat eigenlijk een no-go area is voor bezoekers, vanwege de kwetsbaarheid van het terrein. Eerst volgen we nog de groene route, om dan westwaarts de Lange Terril op te klimmen. Hier zouden vlinders zich het liefst ophouden. In Connecterra vind je vier terrils: 50 à 60 meter hoge ophopingen van overtollig puin dat mee naar boven kwam met de ontginning van steenkool. Een deel van die grond is later weer gebruikt om de mijnschachten te dempen, maar wat overbleef werd bezaaid, waardoor de terrils er vandaag de dag buitengewoon groen bij liggen. Vesuvius van Eisden Gestaag klimmen we naar de top van de Lange Terril, de berg met het allerbeste uitzicht van de drie bewandelbare terrils (ook de twee toppen van de Tweelingterril zijn voorzien van paden). Ze noemen het hier zelfs ‘het mooiste panorama van Vlaanderen’, en wie ben ik om dit tegen te spreken? Diep beneden ons glinstert de waterplas die door ontgrinding is ontstaan, eromheen de overige terrils: de Tweelingterril en de Rode Terril. Prachtig! Alleen de Rode Terril is niet toegankelijk, vanwege de nog steeds aan de gang zijnde grondexploitatie. Deze oudste terril bevat meer steenkoolresidu dan de andere, omdat destijds (in 1922) het scheiden van steenkool en afvalsteen nog niet zo nauwkeurig in zijn werk ging. Gevolg hiervan is een continu proces van

zelfontbranding van de steenkoolresten, waarbij de temperaturen diep in de berg hoog op kunnen lopen. Op sommige dagen zouden er zelfs rookpluimen opstijgen vanaf deze nog ‘werkende’ terril, welke daarom ook weleens gekscherend de ‘Vesuvius van Eisden’ wordt genoemd. Handige wandelwissels We verlaten de vlindergroep en vervolgen onze weg op eigen houtje. En dat is hier een makkie, want met de handige wandelkaart voor Connecterra vind je heel gemakkelijk je weg in het gebied. Het zijn vooral de wandelwissels, die zowel op de kaart als op de wandelpalen staan aangegeven, die ons een handje op weg helpen om onze eigen route uit te stippelen. Met de wandelwissels kun je eenvoudig van de ene wandelroute op de andere als het ware overstappen, om zo je wandeling aan je eigen wensen aan te passen. Vanaf de top van de Lange Terril zigzaggen we naar beneden langs de blauwe en de gele route, om onderaan de berg gekomen bij wandelwissel nummer 6 te kiezen voor de verbindingsroute naar wandelwissel 5 aan de rode route. Verdwalen of fout lopen is er niet bij. We lopen door de bossen om de grote plas heen. Het water is glashelder, op de bodem liggen kleine keien. Twee zwanen, verder is het rust wat de klok slaat. Wanneer wij plotseling een zwavelgeur detecteren weten wij het: dat moet de Rode Terril zijn, al is hij vanaf het pad niet zichtbaar. Nu en dan wijken de bomen en staat daar een uitnodigend houten bankje aan het water, waar wij onmiddellijk dankbaar gebruik van maken.

De schachtbokken die de toegang vormen tot Connecterra.

Dan zien we ze weer opdoemen: de twee betonnen schachtbokken (mijnliften) die de toegang vormen tot Connecterra. Het teken dat onze wandeling ten einde is. De ene schachtbok is volledig gerestaureerd en is tot halverwege te beklimmen. De andere schachtbok is nog helemaal in oorspronkelijke staat, oud en versleten, maar daardoor juist de meest spectaculaire van de twee. Hier daalden vroeger mijnwerkers, paarden, machines en materialen met liftkooien tot wel 500 à 800 meter de grond in, terwijl miljoenen tonnen steenkool er hun weg naar boven vonden. De schachten, de ‘slagaders’ van een mijn, waren de belangrijkste vervoerswegen van het ondergrondse mijnbedrijf, en zorgden tevens voor de toe- en afvoer van lucht. We genieten nog wat na met een drankje op het gezellige terras, met uitzicht op de fotogenieke bokken, die samen met de terrils symbool staan voor het rijke mijnverleden van Connecterra.

PRAKTISCHE INFORMATIE

We lopen door de bossen om de grote plas heen. 32 Wandelmagazine 3-2016

Connecterra fungeert als hoofdtoegangspoort van nationaal park Hoge Kempen. Het gebied is omheind en voor het onderhoud betaalt men € 3,00 voor een dagticket. De handige wandelkaart kost € 2,50. Het park is open tot 18.00 uur, maar men kan het park ook op een later tijdstip verlaten door het draaihek. Bij de hoofdpoort beginnen vier bewegwijzerde wandelroutes, variërend van 1,4 km tot 10,9 km. Met de handige en overal gemarkeerde wandelwissels kun je de verschillende routes gemakkelijk combineren, zelfs met aangrenzende gebieden. Ook de afstand tussen twee wandelwissels wordt op kaart aangegeven. In een van de woningen in de tuinwijk is het Museum van de Mijnwerkerswoning gevestigd.

Special Nationaal Park Hoge Kempen

Tekst & beeld Monique van Gaal

Lieteberg en Mechelse Heide

Als beloning het zitbankje op de top van de heuvel op de Mechelse Heide.

BERGEN EN HEIDE Twee toegangspoorten met elk een geheel eigen insteek. Lieteberg is de poort van ‘de insectenwereld’. De wandelpaden voeren door naaldbossen en langs akkers en dorpen. Het thema van de Mechelse Heide daarentegen is ‘wandelen’. Dit is natuur van de bovenste plank, die mij kennis laat maken met de eindeloze diversiteit van Nationaal Park Hoge Kempen en omgeving.

r heerst topdrukte bij de toegangspoort Lieteberg, en even vragen wij ons af of het filelopen gaat worden. Gelukkig niet. Deze bezoekers zijn allen gekomen voor het populaire Blotevoetenpad: een parcours van twee kilometer dat enkel toegankelijk is op blote voeten. Ouders met kinderen staan in een lange rij voor een kaartje. Ook het ondergrondse insectencentrum Entomopolis en het Insectenpad spreken met name de kleine wandelaars aan. Wij pakken echter

de blauwe wandelroute en worden verrast door een weldadige rust. Lieteberg in de gemeente Zutendaal is een van de toegangspoorten tot het Nationaal Park Hoge Kempen, en toch bevinden nagenoeg alle wandelroutes zich buiten het park. En dat merken we: behalve door dichte naaldbossen, komen we langs akkers, woningen en privépercelen. Even staan we stil bij een kolossale zwerfkei; een van de stiltestenen die in deze omgeving te bewonderen zijn. Erop valt een poëtische tekst te lezen van dichter Bernard Dewulf:

“De dag heeft een schelp aan de oren gezet en de dingen gebeuren in een helder ver ruisen.” Een mooie gedachte… De berg op Weldra gaat het pad enigszins de hoogte in, de Hesselsberg op. ‘Berg’, wel een heel groot woord voor deze heuvel van 87 meter hoog. We staan boven op een van de zuidwestelijke uitlopers van het Kempens Plateau. De Hoge Kempen, of het Kempens Plateau, is ontstaan tijdens de laatste ijstijden toen de rivier de Maas stenen en keien meebracht vanuit de Ardennen. Zand dat met de zeewind mee werd gevoerd bedekte het puin. De overgang van het 45 tot 104 meter hoge plateau naar de Maasvallei is abrupt en erg steil. Maar liefst de helft van deze 20 kilometer lange steilrand bevindt zich in het nationaal park. Een unicum in het verder vrij vlakke Vlaanderen! Het Mariabeeld op de top van de Hesselsberg springt direct in het oog. Hoe kan het ook anders? Het is spierwit en reusachtig groot. Vlak na de Tweede Wereldoorlog, in 3-2016 Wandelmagazine 33

Het Mariabeeld op de top van de Hesselsberg springt direct in het oog.

1946, werd op deze plek een gipsen Mariabeeld geplaatst. Men was van plan hier een jeugdhuis met speelterreinen te bouwen, maar dat is er nooit van gekomen. Het beeld was echter alvast neergezet… Vier jaar lang stond het daar, tot het werd verwoest door een flinke storm. Kennelijk waren de inwoners van Zutendaal zo gehecht geraakt aan het beeld, dat er in 1954 een nieuw, steviger exemplaar van maar liefst 6 meter hoog werd opgericht. Sterker nog, de plek werd een pelgrimsoord. Elk jaar in oktober vindt er een ‘kaarskensprocessie’’ van de kerk naar het beeld plaats. Maar de Hesselsberg kent meer geschiedenis. Tijdens de Luikse Revolutie van 1790 vond hier een veldslag plaats: Luikse bur-

gers kwamen in opstand tegen de aristo craten. Midden in de nacht van 9 augustus leverden de opstandelingen slag met Duitse troepen die de verdreven Luikse prins- bisschop steunden. Het komische aan het hele gebeuren is dat de veldslag in het donker zo chaotisch was verlopen, dat beide partijen nadien in de vaste overtuiging waren de veldslag glansrijk te hebben gewonnen. De hei op De Mechelse Heide moet wel het allermooiste deel van Nationaal Park Hoge Kempen zijn. Hier begon het ook allemaal in 1967, met de oprichting van het Staatsnatuurreservaat Mechelse Heide. De zwerfkei die ter nagedachtenis aan de officiële

We komen we langs akkers, woningen en privépercelen. 34 Wandelmagazine 3-2016

Stiltesteen met poëtische tekst.

oprichting van het nationaal park in 2006 midden op de hei staat (aandachtspunt nummer 5 op de wandelkaart) had zich waarschijnlijk geen betere plek kunnen wensen. Behalve een prachtig heidelandschap – zoals de naam al doet vermoeden – vind je hier uitgestrekte bossen, waterplassen in voormalige zandgroeves en weidse vergezichten vanaf de hoogste punten van de Hoge Kempen. Dit is weer de steilrand van het Kempisch Plateau, en er moet dan ook zo nu en dan flink geklommen worden. De toegangspoort Mechelse Heide is bovendien de enige poort die werkelijk binnen de grenzen van het nationaal park is gelegen. Een bezoekerscentrum vind je hier niet. Wel een schuilhut met de nodige informatie en, op een zonnige dag

Wandelpaal met wandelwissel en routes op de Mechelse Heide.

Special Nationaal Park Hoge Kempen

Wandelen over de paarse heidevelden.

als deze, enkele enthousiaste rangers die je een handje op weg helpen. In dit mooie gebied komen de handige wandelwissels ons extra goed van pas. Het plan is om van de gele route naar de rode over te stappen, en vervolgens van de rode naar de blauwe. Een wandeling van in totaal zo’n 7 kilometer. Met de wandelkaart in de hand is dat een koud kunstje. We pakken de gele route noordwaarts en het is meteen klimmen. Het bosrijke pad, dat hoog boven de uitgestrekte heide is gelegen, biedt schitterende vergezichten. En we hebben geluk, want de hei begint al aardig in bloei te staan. Gestaag dalen we weer, om nu door de paarse heidevelden te wandelen. Daar waar de gele en de rode route samenkomen volgt nogmaals een

klauterpartij, met als beloning het zitbankje op de top van de heuvel, vanwaar we even lekker kunnen genieten van het geweldige uitzicht. Kleine Grand Canyon Bij wandelwissel nummer 37 stappen we over op de rode route, die hoog boven de waterplas in de voormalige zandgroeve loopt. Wanneer we afdalen naar het water, zien we dat het waterpeil nogal kan fluctueren: een oude wandelpaal die de rode route aangeeft, staat thans diep onder water... Aan de andere zijde van het pad ontwaren wij nu een tweede waterplas; dit ietwat op een kleine Grand Canyon gelijkende gebied is gesloten voor wandelaars. Borden met de waarschuwing “drijfzand” moeten de

nieuwsgierige bezoeker doen omkeren. Dan volgt de laatste steile klim naar de zuidrand van de zandgroeve, alwaar we bij wandelwissel 48 overstappen op de blauwe route. Verderop komen we op het allerhoogste punt van het plateau (aandachtspunt nummer 1 op de wandelkaart). Het stenen platform op 104 meter hoogte biedt een ongeëvenaard panorama. In de verte ontwaren we de terrils en de schacht bokken van Connecterra, en ook de SintBarbarakerk van Tuinwijk Eisden steekt de kop op boven het bosrijke landschap. Een waardig slotakkoord van de wandeling! Aan de voet van de heuvel aangekomen stappen we weer over op de gele route, om weldra dit prachtige rondje Mechelse Heide te hebben volbracht.

PRAKTISCHE INFORMATIE

De rode route, die hoog boven de waterplas in de voormalige zandgroeve loopt.

Accommodatie Wij verbleven in een huisje van bungalowpark Landal Mooi Zutendaal, het ideale vertrekpunt voor een bezoek aan Nationaal Park Hoge Kempen. De toegangspoort Lieteberg bevindt zich op loopafstand (2 kilometer) van het park. Toegangspoorten Connecterra en Mechelse Heide liggen op slechts een half uurtje rijden van het park. www.landal.nl/mooizutendaal

3-2016 Wandelmagazine 35

Vóór 15 www.wanovember 201 6 ndelma gazine.n sturen naar: u/winac ties

Fotowedstrijd

Toon ons je

mooiste uitzicht en win ol Foto: Klaartje Gr

een Wandelbox Een schitterend uitzicht, een landschapspanorama: dat is vaak waar we het voor doen als we gaan wandelen. En daar hoef je zelfs niet altijd een heuveltop of berg voor te beklimmen. Mooie uitzichten liggen voor het oprapen om ons heen. Laat ons je beste foto zien van zo’n uitzicht, vermeld erbij wat de plek voor jou zo bijzonder maakt en maak kans op de mooie Wandelbox van Nationaal Park Hoge Kempen. Deze wandelbox bevat een set van 11 gedetailleerde wandelkaarten van alle gebieden in het natuurgebied. Hier bovenop krijgt de winnaar ook nog een netwerkkaart Hoge Kempen met aanduiding van alle wandelwissels in het park, waardoor combineren kinderspel wordt.

36 Wandelmagazine 3-2016

Advertorial

De mooiste wandelingen met de familie in de Belgische Ardennen

Wandelen met uitzicht over de Maasvallei Wie wel eens heeft deelgenomen aan een survivaltocht, is beslist in de Belgische Ardennen geweest. Ook mountainbikers, kajakkers en rotsklimmers zijn er kind aan huis. Maar ook voor wandelaars, of je dat nou recreatief doet of als fanatieke hiker, biedt deze regio een paradijs aan mogelijkheden.

n de Belgische Ardennen worden bergen en heuvels afgewisseld met dichte bossen, snelstromende rivieren en smalle ravijnen. En te midden van dit alles ligt het plaatsje Blaimont met Landal Les Etoiles, het nieuwste park van Landal in België, gesitueerd op een heuvel met panoramisch uitzicht over de Maasvallei. In de directe omgeving van het park vind je ruim 150 kilometer wandel plezier op meer dan 20 uitgezette wandelroutes, voor zowel de beginnende wandelaar als voor de echte ‘die-hards’.

Landal Les Etoiles ligt aan de Maas, alleen zie je dat niet direct. Wie zo’n 175 treden over een trap naar afdaalt, kan langs de oever naar Castel les Sorbiers, een fraai landgoed met hotel en restaurant in een negentiende-eeuws kasteel in een mooie, rustige omgeving, ongeveer een kilometer verderop. Op het landgoed vind je hangmatten, waardoor dit eerste uitstapje wel een heel relaxed karakter krijgt. Voor het serieuzere werk kan de receptie op het park u voorzien van diverse wandeltochten – variërend in afstand en moeilijkheids-

graad – langs de Maas of door bossen, over bergen en in grotten. Zo loopt er een schitterende wandelroute langs het laatste deel van het riviertje de Lesse, voordat deze bij Anseremme uitmondt in de Maas. Vanaf Dinant, de dichtstbijzijnde vestingstad op 10 kilometer afstand, lopen weer routes naar bijvoorbeeld Roche al Pene en de grot La Merveilleuse. Trek je wandelschoenen aan; met een rugzak vol verse broodjes kan de wandeltocht beginnen!

Landal Les Etoiles Naast de vele wandelroutes leent het park zich door zijn ligging uitstekend als uitvals basis voor outdooractiviteiten. Wat denk je van kajakken op rivier de Lesse of van Outdoor Dinant Aventure waar je kunt klimmen en abseilen. Of breng een bezoek aan de historische stad Dinant met de Citadel en de grotten van Merveilleux. Ook Bouillon, vooral bekend om het middeleeuwse kasteel van Godfried van Bouillon, behoort tot de mooiste steden van de Ardennen. Meer informatie over het park is te vinden op www.landal.nl/lesetoiles 3-2016 Wandelmagazine 37

Tekst & foto’s Wouter van de Vegt

Natuurparken om de hoek

Vier wegen naar De Cocksdorp Schapenboer langs de Stuifdijk bij De Slufter.

In het ‘nieuwe wandelen’ in Nederland zit veel voorspelbaarheid. Paaltjes met gekleurde koppen verzekeren je van de juiste route, gps-systemen vertellen je precies waar je bent en met buienradar.nl kun je uitrekenen wanneer je een eettent moet opzoeken. Verdwalen en vervolgens verhongeren, meegesleurd worden door verraderlijk water, in een ravijn storten: die dimensies van een voettocht vallen in Nederland slechts te beleven op de buis.

p mijn veelgebruikte kaart van Texel staat een intrigerende mededeling. Waar de Slufterslenk de Noordzee raakt valt te lezen: “Moeilijk doorwaadbare plaats”. Een strandwandeling van De Koog naar De Cocksdorp is dus mogelijk. Maar wat houdt dat “moeilijk” in? Spoel je bij het doorwaden de Noordzee in? Ga je met rugzak en al kopje onder? Loop je vast in drijfzand? Om daar achter te komen plannen

38 Wandelmagazine 3-2016

we een voettocht van De Koog naar De Cocksdorp. Door de Slufterslenk. Eierland In De Koog is het stil en koud. Op een verloren grasveld voor het kerkje daagt een zestal eksters een rode kater uit. In de Dorpsstraat weerstaan een paar toeristen de uitnodigende borden van de vele lege eetgelegenheden en verdwijnen in een winkel vol warme sloffen, mutsen en wanten.

Het strand is verlaten. Meeuwen vliegen langs en een paar drieteenstrandlopers volgen als opwindvogeltjes de golven. Als strandpaviljoen Paal 21 in de nevelige verten verdwenen is, steken we de duinen over en bereiken langs een voetpad natuurgebied De Nederlanden. Hier hield Texel in het verleden op. Waar zich nu een prachtige golvende groene vlakte uitstrekt met verspreid liggende berken en wilgenbosjes en omzoomd door verre duinenrijen, heerste tot in de zeventiende eeuw een Waddenzee met diepe geulen en slenken. Eb en vloed hadden er vrij spel. Ver weg in het noorden verhief zich een enorme zandhoop: het zeer vogelrijke eiland Eierland. Waar slechts één huis stond: dat van de beheerder, de ‘kastelein’. Deze overheidsfunctionaris was aangesteld om het redden van schipbreukelingen te organiseren en ze vervolgens te verzorgen. De postbezorging van en naar Vlieland zat eveneens in zijn takenpakket. In 1629 werd door noeste werkers begonnen met de aanleg van een dijk tussen Texel en Eierland en kwam er een einde aan het volstrekte isolement van Eierland. De kastelein en zijn

familie leefden ook daarna voornamelijk van wat het eiland opbracht. Op het menu stond opvallend vaak konijn en eend. Duizenden eieren van vooral zilvermeeuwen vonden in het voorjaar hun weg naar de vaste wal. Naar de beschuitfabrieken in Wormer en de koekenbakkers van Amsterdam. De negentiende eeuw was de eeuw van grote waterbouwkundige werken, zoals de drooglegging van de Haarlemmermeer en de grote meren bij Rotterdam. Ook Texel en Eierland ontkwamen niet aan de landhonger van ingenieurs en speculanten . Met geld van onder meer de Antwerpse koopman De Cock – De Cocksdorp is naar hem genoemd – werden de enorme schorren ten oosten van de stuifdijk uit 1629 ingepolderd. De huidige Eierlandse polder ontstond. Polder De Eendracht en polder Het Noorden volgden later. De inpoldering van de westelijke strandvlakte verliep minder voorspoedig. In 1835 werd een stuifdijk aangelegd langs de zeereep. Deze ‘lange Dam’ legde drie jaar later in een vliegende storm het loodje en brak op twee plaatsen door. De Grote en Kleine Slufter ontstonden. Slechts de laatste heeft het tot verbazing van velen tot op de dag van vandaag uitgehouden. Als de Slufter-

geul dreigt te verzanden komt er altijd wel een krachtige noordwester die de Slufter onder water zet. De terugstromende watermassa diept de geul dan weer uit. Van de Grote Slufter, die iets noordelijker lag, is nu niets meer terug te vinden. Het uiterste zuiden, De Nederlanden, werd boerenland. De Nederlanden In 1960 stopte de laatste pachter Hopman met zijn boerenbedrijf in De Nederlanden. In een mum van tijd groeide het gebied dicht. Ondoordringbare berken- en wilgenbossen ontstonden. Staatsbosbeheer was ondertussen eigenaar van het gebied geworden en zette koeien en fjordenpaarden in om de dichte begroeiing te bestrijden. Onbegonnen werk voor de arme dieren. De weinige open plekken werden over begraasd en de dichte bosschages noodgedwongen ongemoeid gelaten. Een totaal andere aanpak was nodig. In 2008 startte een natuurherstelprogramma met het schoonmaken en afplaggen van het enorme gebied. Maanden achtereen werd de rust verstoord door snerpende zagen en ronkende vrachtwagens en zag De Nederlanden eruit als een bedrijvenpark-in-wording. Maar nu, acht jaar later, zijn de kieviten, grutto’s wulpen en graspiepers terug en

Mannetje van de blauwe kieken dief. In de winter regelmatig te zien boven De Slufter. Lepelaar.

Rotganzen bij De Cocksdorp. Graspieper. De overblijfselen van het haventje van De Cocksdorp.

3-2016 Wandelmagazine 39

cirkelt er zelfs een veldleeuwerik jubelend boven het fraaie landschap. Kikkers plonzen er weer massaal in poeltjes en slenken. Speelterrein Het is bijna laag water. Het heldere water van de geul kabbelt nog rustig richting zee. Evenals een stroom dagjesmensen. Met kinderen en vooral met honden. Jan Wolkers was in de jaren zeventig bang dat de enorme hoeveelheden aangespoelde stookolie de Slufter vanzelf zou veranderen in een rolschaatsbaan. Bij het zien van twee, door stoere werkpaarden voortgetrokken, janplezieren vol toeristen en een groep mountainbikers heb ik meer het visioen van een pretpark. Toch wemelt het er van de vogels. Een groep grote sterns zit lawaaiig op een zandbank. Eidereenden zwemmen droefgeestig

Een janplezier in De Slufter.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Met trein en boot (elk uur ) is Texel zeer goed te bereiken. Texel heeft nog slechts één reguliere buslijn: Veerhaven – Den Burg – De Koog. De overige bestemmingen zijn bereikbaar met een belbus, de Texelhopper. Een uur van te voren bellen en vooraf betalen. (Buskaartjes o.a. verkrijgbaar bij het busstation in Den Helder.) Wandeling De Nederlanden is van 1 april tot 15 augustus gesloten in verband met het broedseizoen.

kreunend achter elkaar aan. Alsof ze erg tegen de komende tijd van broeden en zorgen opzien. Lepelaars zeven het water op zoek naar kreeftjes en ander klein grut. Om 14u08 staan we enigszins bedremmeld maar opgelucht aan de andere kant van de slenk. Het heldere water van negen graden kwam niet verder dan onze knieën. De blinkende vlakte voor ons is leeg en gaat in de verte over in een duinenrij. Geen sporen van mensen, honden en paard en wagens meer. Slechts de vertrouwde geluiden van branding en vogels. Als we de wandeling langs de stille westrand van de enorme Sluftervlakte willen voortzetten staat ons een verrassing te wachten. Het gebied is van 1 april tot 15 augustus vanwege de vele broedvogels, waaronder dwergsterns, gesloten.

Een ploegende boer in de Eierlandse polder.

Eidereenden in De Slufter.

Als het doorwaden van de Sluftergeul geen optie is, vervolg de wandeling dan langs de westrand van de Zanddijk. Na ruim een kilometer de dijk oversteken en langs het fietspad naar De Cocksdorp. Een prachtige vierde manier om naar De Cocksdorp te lopen is langs en over de dijk van de Waddenzee. Vooral bij eb. Urenlang loop je dan in een vogelkoor dat vanaf het wad opstijgt. Oosterend met de romaanse kerk is een goed startpunt. Ga dan langs het Wagejot, molen De Bol, Utopia, de Schorren met de beroemde lepelaars en het ganzen reservaat naar De Cocksdorp. Horeca In Oosterend en Prins Hendrik bij Utopia. Drieteenstrandloper.

40 Wandelmagazine 3-2016

Voor eindeloos wandel-lees-plezier De ‘Wandelkrant’ is een gratis wandel & outdoor magazine voor de actieve wandelaar en sportelaar met de nodige aandacht voor natuur en cultuur. Om de 4 maanden komt er een nieuwe editie uit: telkenmale begin januari, mei en september. Haal deze wandelkrant gratis uit op tal van wandeltochten of op onze vaste afhaalpunten: Je kan de wandeltochten terugvinden op onze website wandelkrant.be/wandelkalender en onze vaste afhaalpunten onder wandelkrant.be/afhaalpunten Ontdek ook onze website Wandelkrant.be en sociale media: • wandelkalender met georganiseerde wandeltochten in België en Nederland: wandelkrant.be/wandelkalender • wandelblog met zeer gevarieerde informatie van over geheel Europa op wandelkrant.be • Facebook.com/Wandelkrant (Like ons!) • Twitter.com/DeWandelkrant (Volg ons) • schrijf je gratis in op onze wekelijkse nieuwsbrief via onze website en je bent meteen mee Wij steunen ook het goede doel: Sponsor Action for Families (SAFF-Day), Levensloop, De Kleine Prins, Een hart voor Limburg, De Rode Loper, Dam tot Dam, ... . Adverteerders en verdelers gezocht: Contacteer ons vrijblijvend voor meer informatie, contactgegevens staan onderaan deze pagina. La Primavera: Mallorca Walking Event Noteer alvast 6 tot en met 9 april 2017 voor de tweede editie van deze nieuwe wandel4daagse. Meer info en fotoverslagen van de eerste editie tref je aan op wandelkrant.be/la-primavera of scan deze QR-code en je bent meteen mee. Ook de Wandelkrant zal er opnieuw aanwezig zijn. Jij komt toch ook mee???

Herfst 2016 | Oplage: 20.000 | Gratis Pers | Facebook.com/Wandelkrant | Twitter.com/DeWandelkrant

In deze editie: > Wandelkalender van Vlaanderen en Nederland > Uitgebreide beschrijvingen van wandeltochten in Vlaanderen en Nederland > Wandelinfo Frankrijk, Engeland, Ierland, Nederland, Duitsland, Oostenrijk > Woordzoeker van De Puzzelaar Aanbiedingen zomervakantie 2017: • 8 daagse autocar bergwandelvakantie in het Oostenrijkse Salzburgerland • 7 daagse autocar natuur & cultuur beleving Tsjechië

Neem mij GRATIS mee!!!

De Wandelkrant is het hardst groeiende onafhankelijk wandelblad van de lage landen boordevol informatie en aanbiedingen ... en daar zijn we hartstikke trots op! Bovendien wordt het gratis aangeboden met een oplage van 20.000 stuks op tal van wandeltochten, afhaalpunten én grote evenementen zoals Fiets & Wandelbeurs, Pasar Vakantiebeurs, Nationale Wandeldag, Plusmagazine Wandeldag, Levensloop, Rode Loper, Dam tot Dam, ... .

nt editie gemist? f Ooit een Wandelkra chie f: Wandelkrant.be/ar

Lees & Win

Lees & Win één van de twee verblijven voor 2 personen van één week “all in” bij een Nederlandstalig gastgezin in Ampuriabrava aan de Costa Brava ter waarde van €600 exclusief heen- en terugreis. Meer info op bladzijde 4 en 5 of op wandelen-spanje.be Deze prijs is niet uitwisselbaar en op te nemen voor einde december 2017 buiten de Vlaamse schoolvakanties. Begin januari contacteren wij de 2 winnende koppels. Succes ermee!

chie Lees hem na in ons ar zen! es kan je hier vrij nale Al onze 14 vorige editi r. en wandel-lees-plezie Oftewel 624 bladzijd

Hoe deelnemen? Stuur de bon op deze keerzijde op of surf naar wandelkrant.be/lees-en-win of scan de QR-code. Aangeboden door wandelen-spanje.be - Tel: 003211/634682 of 0032492/807406 - E-mail: hugo_wuytens@hotmail.com

Duitsland

Tekst Margriet van der Heijden Foto’s Margriet van der Heijden & David Veldman

Sächsische Schweiz

In de voetsporen van Caspar David Friedrich Uitzicht vanaf de Pabststein.

Net onder Dresden kronkelt de Elbe door een sprookjesachtig landschap van tafelbergen, zandsteenkliffen en basaltkegels: de Sächsische Schweiz. Sinds de achttiende eeuw is de woeste schoonheid van dit gebied een inspiratiebron voor kunstenaars. Via de Malerweg, die in 2006 is uitgezet en een jaar later werd uitgeroepen tot mooiste wandelroute van Duitsland, volgen wij de kunstenaars in hun voetsporen.

e Malerweg start in ‘Canalettostad’ Pirna. Deze ooit zeer welvarende stad aan de Elbe werd begin achttiende eeuw in elf stads gezichten vereeuwigd door Bernardo Bellotto, alias Canaletto, die wereldfaam vergaarde met zijn schilderijen van het barokke Dresden. We verkennen het pittoreske stadje, een folder met reproducties van Canaletto’s schilderijen in de hand, en zoeken de verschillen tussen toen

42 Wandelmagazine 3-2016

en nu. Dat zijn er verrassend weinig. Eigenlijk herinnert alleen de aanwezigheid van een DDR-museum eraan dat we ons in het voormalige Oostblok bevinden. Vanaf het treinstation nemen we de bus naar het startpunt van de Malerweg, de Liebethaler Grund. Daar komen we al snel een andere kunstenaar op het spoor. In de kloof, aan een murmelend riviertje, stuiten we op een gedenkteken voor Wagner, die hier inspiratie vond voor zijn opera Lohengrin. Met een druk op de knop krijg

je de beginmaten van de opera te horen. De wandeling gaat verder over heuvels met uitzicht op de tafelbergen die model stonden voor het landschap in Karl Mays Winnetou-romans. We dalen weer af, in de Utewalder Grund. Deze kloof voert onder de machtige Felsentor door, een natuurlijke poort in de rotsen die een geliefd onderwerp was van de schilders van de Romantiek, onder wie Caspar David Friedrich. De etappe eindigt in het oude stadje Wehlen aan de Elbe. Van daar varen we in stijl terug naar Pirna op een negentiende-eeuws Dampfschiff. Deze door stoom aangedreven raderschepen brengen toeristen en dagjesmensen al sinds 1837 naar de Sächsische Schweiz. Die kwamen overigens niet alleen voor het spectaculaire landschap. In Dresden gold zondags een alcoholverbod, maar daarbuiten mocht naar hartenlust gedronken worden. Een waterval voor 50 cent De tweede etappe van de Malerweg start in Wehlen, maar wij beginnen iets verderop,

op de Bastei. Een bus, de ‘Basteikraxler’, brengt ons naar boven. Deze hooggelegen rotspartij is een geliefde toeristische bestemming. Vroeg uit de veren dus, als je rustig wilt genieten van de imposante Basteibrücke met zijn adembenemende uitzichten op de grillige kliffen rondom. Net als wij iets later? Geen nood, bij de afdaling in de Amsel Grund keert de rust snel terug. Waterfietsen dobberen op de Amselsee en ietsje verderop stuiten we op de Amselfall, een bescheiden waterval. Op het terras van de naastgelegen Kneipe doen we krachten op voor de eerste klim van de dag. En we ontdekken dat we de Amselfall tegen betaling van 50 cent kunnen veranderen in een woeste waterpartij, gevoed door een reservoir dat naar verluidt is aangelegd om indruk te maken op hoge gasten uit de Sovjet-Unie. Maar het hoogtepunt van de dag is de afdaling door de Teufelsschlucht, een smalle, steile kloof die niet zou misstaan in In de ban van de Ring. Daarna gaat het door de koele schaduwrijke Schindergraben weer omhoog, richting Burg Hohnstein, ons eindpunt van de dag. Deze enorme burcht kent een rijk en roerig verleden – zo deed hij eeuwen dienst als gevangenis – en herbergt nu een museum, een jeugdherberg en een eenvoudig hotel in het rustige Unteres Schloss. De sfeer is gemoedelijk, we eten in het Oberes Schloss op een terras met uitzicht op de honderden meters lager gelegen Schindergraben en het burchtplein en proberen uit te rekenen hoeveel keer het Muiderslot in Burg Hohnstein zou passen. Een achttiende-eeuwse diva Saksen heeft meer te bieden dan prachtige natuur. Je struikelt er ook over kastelen, het ene nog imposanter dan het andere. Dus besluiten we de wandelschoenen te laten rusten en een dag cultuur en geschiedenis in te lassen. De man wiens portret je overal tegenkomt, is August de Sterke, de Saksische keurvorst en koning van Polen. Hij was het die Dresden omtoverde tot een stad vol barokke pracht, het Florence van het noorden. In Burg Stolpen maken we kennis met een andere hoofdpersoon uit de Saksische geschiedenis, de bedwelmende gravin Cosel, maîtresse van August de Sterke. De gravin schonk August drie kinderen, maar voor alles was ze een uiterst flamboyante first lady die er alles aan deed Augusts wettige echtgenote naar de coulissen te verbannen. De gravin ging daarbij bepaald niet subtiel te werk: ze maakte August in

Burg Hohnstein.

het openbaar belachelijk en was betrokken bij tal van intriges en schandalen. Uiteindelijk werd het August teveel. Hij liet de gravin gevangen zetten in Burg Stolpen, en probeerde ondertussen de ‘scheiding’ af te wikkelen. Maar de gravin, die in weelde werd verzorgd, gooide haar kont tegen de krib. Ze weigerde het document af te staan waarin August haar een huwelijk had beloofd en was ook niet van zins een groot

aantal koninklijke kostbaarheden die ze naar de vrijstad Hamburg had laten verschepen terug te geven. Haar halsstarrigheid kwam haar duur te staan: na tien jaar gebekvecht trok August zijn handen van haar af. Haar gevangenschap, bedoeld als tijdelijk, werd permanent. De geschiedenis van deze achttiende-eeuwse diva, die 49 jaar in gevangenschap doorbracht, biedt tot op de dag van vandaag stof voor films en

Met een Dampfschiff op de Elbe. 3-2016 Wandelmagazine 43

Duitsland

Het historische stadje Wehlen.

De Liebethaler Grund, startpunt van de Malerweg.

boeken, vaak uiterst romantisch, met de gravin als het onschuldige slachtoffer van bullebak August. Maar Burg Stolpen heeft meer te bieden dan een goed verhaal. De locatie is al even imposant. 65 miljoen jaar geleden braken in dit gebied vele vulkanen uit. In Stolpen koelde het magma heel langzaam af, waardoor zich perfecte kristallen konden vormen. De zeskantige basaltzuilen waarop de burcht gebouwd is, vormen een geografisch monument en waren inzet in een strijd tussen negentiende-eeuwse geologen. De Neptunisten, die geloofden dat alle aardse gesteenten gevormd zijn door water, middels erosie en sedimentatie, stonden lijnrecht tegenover de Plutonisten, die stelden dat gesteenten worden gevormd door vuur in het binnenste van de aarde. Uiteindelijk moesten de Neptunisten, onder wie Goethe, bakzeil halen. Het knoertharde basalt weerhield de Saksen er overigens niet van om een put te graven; water is immers onmisbaar voor een burcht. Na 24 jaar hakken werd op 88 meter diepte eindelijk het grondwaterpeil bereikt: een voortgang van hooguit 4 meter per jaar! 44 Wandelmagazine 3-2016

Wandelen met Caspar David Friedrich Kuuroord Bad Schandau is onze volgende uitvalsbasis op de Malerweg. We verblijven in het kuurhotel Elbresidenz. Het riante vijfsterrenhotel, waar filmsterren als Brad Pitt logeerden, is recent volledig opgeknapt en gemoderniseerd na de zware watersnood van 2013. Zo is de keuken bij hoge waterstand naar een hogergelegen verdieping te verplaatsen. Tijdens ons bezoek stroomt de Elbe gelukkig kalm langs de fraaie fin de siècle façade die niet zou misstaan in een roman van Thomas Mann. In Bad Schandau bezoeken we het National Park Zentrum, een aanrader voor wie wil begrijpen hoe het soms buitenaards aandoende landschap van de Sächsische Schweiz is ontstaan. In een interactieve animatie komen kinderen oog in oog te staan met in het gebied voorkomend wild als de lynx, het edelhert, de bosuil en de slechtvalk. De dieren reageren op hoe de kinderen zich gedragen. Zijn ze druk, dan vertonen de dieren zich niet, of ze vluchten weg. Houden ze zich stil en blijven ze op de paden, dan wagen de dieren zich dichterbij.

Even later trekken we de wandelschoenen weer aan en bewandelen een afzwaaier van de Malerweg: de Caspar David Friedrich Weg. Deze wandelroute voert langs de plekken die Caspar David Friedrich heeft geschilderd. Zoals de rotsformatie op het beroemde schilderij Wanderer über dem Nebelmeer. Van nevel is geen sprake, maar dat zullen de weergoden de volgende dag goedmaken. Festung Königstein De laatste dag van onze wandelreis lopen we de zevende etappe van de Malerweg, met spectaculaire beklimmingen van onder meer de Papststein en de Gohrisch. Halverwege breekt ineens een onweer los, gelukkig is een schuilhut snel gevonden. We delen de hut met een Dresdens gezin, dat de gelegenheid aangrijpt om uitgebreid te lunchen. Als de regen afneemt, wandelen we door de nevel, tot we een dorpje bereiken, dat niet alleen Kaffee und Kuchen, maar ook een bushalte biedt, zodat we ondanks de vertraging toch ons einddoel weten te bereiken: de Festung Königstein.

De tafelberg waarop de vesting ligt, is volledig ommuurd. Geen wonder dat geen vijand ooit een aanval heeft ondernomen. Pas na de vondst van water op 153 meter diepte onder de burchtheuvel, was het zinvol tot bouw van een militair verdedigingswerk over te gaan. De waterput werd in slechts vier jaar gegraven en is de een na diepste van Duitsland. De vesting kent nog een record: het grootste wijnvat ter wereld werd er gebouwd. Het vat is slechts één keer volledig gevuld. Toen bleek dat er

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? De Sächsische Schweiz begint enkele kilometers ten zuiden van Dresden. Fijn is dat het gebied uitstekend te bereizen is via een uitgebreid netwerk van bussen, treinen, schepen, de S-bahn en zelfs een oude tram. Suggesties voor wandelroutes die met het OV zijn te bereiken, zijn makkelijk te vinden. Het Nationaal park loopt door tot over de Tsjechische grens (de Böhmische Schweiz).

meer wijn in paste dan kon worden opgedronken voor verzuring intrad. De vesting was eeuwenlang een zelfvoorzienend stadje, compleet met kerk en school, soldaten woonden er namelijk met hun gezin. Maar het was ook een feestlocatie. August de Sterke nodigde er graag gasten uit, die voor én na het feest werden gewogen. Feestgangers die niet genoeg waren aangekomen, hoefden een volgende keer niet terug te komen: dat waren maar pretbedervers. Hoogst inventief is de eettafel in de feest-

koepel aan de oostzijde, de Friedrichsburg. Die tafel werd na iedere gang naar beneden getakeld en voorzien van nieuwe gerechten weer naar boven gehesen. Wij zelf nemen genoegen met een Schwarzbier en een Bratwurst in de Biergarten en genieten van het weidse uitzicht en onze laatste middag in de Sächsische Schweiz. De volgende keer eten we wellicht een hapje in het oude officierscasino. Want dat we terug zullen keren, dat staat vast.

Accommodatie Er is voldoende accommodatie te vinden, tegen redelijke prijzen. Wij verbleven in: • Pension Donatus in Pirna (www.pension-donatus.de) • Burg Hohnstein in Dresden (www.burg-hohnstein.info) • Elbresidenz in Bad Schandau (www.elbresidenz-bad-schandau.de)

Onze tips •B egin je verblijf met een bezoek aan het National Park Zentrum in Bad Schandau (www.lanu.de/de/ nationalparkzentrum.html).

Kaarten & gidsen De Malerweg is uitstekend beweg wijzerd. Bij de toeristinformatie vind je een uitgebreide gratis gids waarin de etappes worden beschreven en er kunnen wandelkaarten worden gekocht. Wandelkaarten kunnen ook besteld worden via: www.sachsen-kartographie.de Meer weten over gravin Cosel? In de museumwinkel van Burg Stolpen is een uitstekende biografie te koop, geschreven door de curator van het burchtmuseum.

•W ij reisden door naar Dresden, een stad met twee, zeer van elkaar verschillende gezichten. In het centrum de adembenemende, minutieus gerestaureerde barokke paleizen van August de Sterke. Niet ver daarbuiten de Aussere Neustadt, een bruisend mini-Berlijn, bevolkt door kunstenaars en andere creatievelingen.

• I n Festung Königstein is ontzettend veel te zien. Trek voor een bezoek minimaal twee uur uit (www.festung-koenigstein.de).

Meer weten? • www.saechsische-schweiz.de

De Malerweg De Malerweg (het Schilderspad) dankt zijn naam aan de schilders uit de Duitse Romantiek, die hier kwamen wandelen en schilderen. De historische Malerweg begon in Dresden en eindigde bij de Prebischtor, net over de Tsjechische grens. In 2006 werd er een nieuwe Malerweg uitgezet, die gedeeltelijk met de historische samenvalt, maar nóg mooiere routes volgt en bovendien werd uitgebreid met drie etappes aan de westzijde van de Elbe.

3-2016 Wandelmagazine 45

Zwitserland

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

Thurgau

Dicht bij Holland Uitzicht vanaf terras Arenenberg.

Het groene kanton Thurgau aan het Bodenmeer is een idyllische bestemming met een aangenaam microklimaat. Zijn glooiende hellingen zijn beplant met appelaars en als je afdaalt naar het meer, kom je door wijngaarden met natuurlijk müller-thurgaudruiven. Wandelmagazine bezocht de zogeheten Untersee, het kleinere westelijke deel van het uitgestrekte Bodenmeer, waar de Rijn zijn weg naar de zee vervolgt om zich twintig kilometer verder onder veel geruis 23 meter omlaag te storten.

e Rijnwaterval bij Schaffhausen is een van de verplichte stopplaatsen voor Aziatische ‘Europe-in-sevendays’-toeristen. Als je in de buurt bent, ontkom je ook als Nederlander bijna niet aan een bezoek. Je woont tenslotte in de delta van de Rijn, een aanslibsel van de Franse rivieren, vond Napoleon. Daarover later meer. Onderga het bezoek waardig, of vaar zelfs met een bootje naar de overbevolkte rots in het midden van de waterval. Concentreer je op het kolkende en bruisende water, 46 Wandelmagazine 3-2016

want van Schaffhausen zie je vanaf hier vooral de SIG-fabrieken. Schaffhausen moest het in het verleden hebben van zijn rol als stapelplaats. Voor de waterval werden goederen uitgeladen, om stroomafwaarts weer ingeladen te worden. Dat zorgde voor werk en belasting inkomsten. Schaffhausen was en is een bedrijvige stad, met bijvoorbeeld de wapenfabriek van de Schweizerische IndustrieGesellschaft SIG (maakt ook kwaliteits pannen) en de International Watch Company van de prestigieuze IWChorloges.

In het lokale sufferdje trof ik het bericht dat de jaarlijkse Rijnvaart van de industriële club streng had moeten selecteren wie er mee mocht vanwege de lage stand van de rivier. Ondanks de hoge stand van de frank weet de maakindustrie zich kranig te handhaven. De stad, die zijn welvaart ooit ontleende aan de waterval, ligt wat verder, maar is een bezoek meer dan waard. Dwaal door de straten en over de pleinen met hun Brunnen en standbeelden. Niet ver van het station, aan de Vordergasse staat Zum Ritter, een van de mooiste herenhuizen in Schaffhausen. De schitterende fresco’s op de gevel zijn van de hand van de beroemde lokale schilder Tobias Stimmer. Een klein stukje verder op de Fronwagplatz staat ‘Mohrejoggel’ Kaspar boven zijn Mohrenbrunnen. Kaspar, een van de Wijzen uit het Oosten, is afgebeeld als Moor met kromzwaard, wapenschild en gouden beker. Een gebeeldhouwde Wilhelm Tell, die symbool staat voor de vrijheids lievende Zwitser, mag ook in Schaffhausen niet ontbreken. Hij staat op zijn sokkel boven een achthoekig waterbassin uit 1632. Goldener Ochsen De voormalige herberg De Gouden Os staat natuurlijk aan de voormalige vee-

markt. In 1608 werd de Os verbouwd tot een elegant herenhuis. De fresco’s op de gevel tonen – het kan eigenlijk niet anders – een gouden os, maar ook figuren uit de Babylonische geschiedenis en de Trojaanse helden uit de Griekse Oudheid. Het zijn de belangrijkste renaissancefresco’s ten noorden van de Alpen. Hoog boven stad en rivier ligt de indrukwekkende Citadel Munot. Tussen 1564 en 1589 bouwden de burgers van de stad deze ringburcht in dwangarbeid. Wijnranken bedekken de steile hellingen van de burchtheuvel. Beklim de steile trappen naar het burchtplein en kijk langs de kanonslopen over de daken van de oude stad. Slot Arenenberg in Salenstein Op de hellingen vlak boven het meer ligt het liefelijke Slot Arenenberg met zijn mooi aangelegde terrassentuin en Napoleon museum. Hier is een echte band met Nederland. Want hier woonde twintig jaar lang onze koningin Hortense met haar zoon Louis. ‘Onze’? Hortense de Beauharnais was de vrouw van koning Lodewijk Napoleon, tussen 1806 en 1810 ‘konijn van Holland’, en moeder van Louis, de latere Napoleon III. Na de nederlaag van Napoleon I bij Waterloo was Frankrijk een tijd

lang niet de ideale biotoop voor de Bonapartes. De niet onbemiddelde Hortense trok zich in 1817 met haar zoon terug in het Zwitserse Slot Arenenberg, acht kilometer van het Duitse Konstanz. Binnen lijkt de tijd te hebben stilgestaan. In het slot draag je de met een bescheiden N gesigneerde vilten sloffen. De wanden van kamers en zalen zijn bespannen met

‘ De stad, die zijn welvaart ooit ontleende aan de waterval, is een bezoek meer dan waard’ gestreept (leger)tentdoek, in herinnering aan de veldtochten van Napoleon. Borden en schalen op de eettafel dragen als logo de gekroonde H van Hortense. Op de schrijftafel staat natuurlijk een buste van de keizer. Hortense was zonder meer kunstzinnig. Als componiste schreef ze ongeveer 140 ‘romances’ voor sopraan en piano of

harp, waaronder het in de negentiende eeuw erg populaire Partant pour la Syrie, dat onder Napoleon III het Franse volkslied was. Op weg naar de slaapkamers op de bovenverdieping, staren de geportretteerde Bonapartes je aan. Toen Louis op 20 april 1808 in Parijs ter wereld kwam, had het ongelukkige huwelijk van zijn ouders een dramatisch dieptepunt bereikt. Zijn moeder Hortense was een dochter uit het eerste huwelijk van José phine de Beauharnarnais die daarna met Napoleon trouwde. Zijn vader was Lodewijk Napoleon, een jongere broer van de keizer en latere koning van Holland. Het koningspaar regeerde nog geen jaar over de Hollanders toen hun oudste zoon, prins Napoleon Charles, in Den Haag aan een acute luchtweginfectie overleed. Overmand door verdriet ontvluchtte Hortense ons land om in de verre Pyreneeën te gaan kuren. Haar man kwam haar daar in de zomer van 1807 opzoeken. Zoals dat vaker gaat in getroebleerde relaties, verwekte Lodewijk tijdens een korte verzoening hun laatste kind: Louis, de latere keizer Napoleon III. Louis bleek ziekelijk en ook zijn moeder bleef na de bevalling zwak en dus in Frankrijk. Toen keizer Napoleon I zich liet scheiden van Joséphine, Hortenses

Rheinfall. Het Haus zum Ritter (‘Ridderhuis’ ) in het historische centrum van Schaffhausen. Foto: Swiss-image.ch/Schaffhausen Tourismus Aan tafel met Hortense, schrijftafel met Napoleonbuste.

3-2016 Wandelmagazine 47

Zwitserland

moeder, wilde koning Lodewijk graag het voorbeeld van zijn broer volgen. Napoleon weigerde echter; hij vond dat één echtscheiding in de keizerlijke familie meer dan genoeg schandaal veroorzaakte. Het ongelukkige stel moest zich schikken naar de wensen van de kleine keizer met het grote ego. Na Napoleons luisterrijke bruiloft in 1809 met de jonge aartshertogin Marie Louise van Oostenrijk stuurde de keizer Hortense met haar oudste zoon terug naar Holland. De zwakke Louis moest in Frankrijk achterblijven. Wegkwijnen in Holland In het koninklijk Paleis op de Dam kwijnde de tuberculeuze Hortense, ziek van heimwee naar Parijs, langzaam weg. De hofarts waarschuwde de koning dat zijn vrouw zou overlijden als zij het ongezonde paleis niet zou verlaten om in haar geliefde Frankrijk genezing te zoeken. Ze kuurde in de Vogezen en in het najaar keerde ze terug naar Parijs om eindelijk prins Louis in de armen te sluiten. Pas in december 1810 vond in de slotkapel van Fontainebleau de doop

van zoon Louis plaats. Oom Napoleon fungeerde als peetvader. Waar vader Lodewijk verbleef, wist niemand. Hij had zijn troon moeten afstaan en had Holland met onbekende bestemming verlaten. Holland werd ingelijfd bij Frankrijk en ging een periode van armoede en beroving door de Franse ‘roverheid’ tegemoet die onze koning Lodewijk Napoleon zo goed mogelijk had trachten te voorkomen. Prins Louis bracht ruim twintig jaar van zijn leven met zijn moeder door als balling op Slot Arenenberg aan de Bodensee. Na haar dood waagde hij een staatsgreep in Frankrijk. Hij zou de doodstraf hebben verdiend, maar Zwitserland protesteerde tegen de voorgenomen dood van zijn medeburger, prins Louis had namelijk ook de Zwitserse nationaliteit. In 1852 volgde tenslotte toch zijn kroning als Napoleon III, keizer der Fransen. In zijn lange weg naar de top werd hij vaak geconfronteerd met Frans wantrouwen, vanwege zijn duidelijk hoorbaar Duitse accent. Behalve Duits en Frans sprak hij vloeiend Engels en Italiaans, uitzonderlijk voor een Fransman. Festung Munot op de Emmersberg in Schaffhausen.

Standbeeld van ‘Mohrejoggel’ Kaspar.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Met de trein of met het vliegtuig naar Zürich en vandaar naar Schaffhausen. Aldaar overstappen op de trein naar Neuhausen am Rheinfall en dan 12 minuten lopen naar de waterval. Slot Arenenberg en het Napoleon Museum liggen op twintig minuten lopen van het station Mannenbach-Salenstein aan de spoorlijn Schaffhausen–Sankt Gallen.

ViaRhenana De eerste drie etappes (in totaal zo’n 50 kilometer) van de ViaRhenana, de historische weg tussen Konstanz en Basel, lopen langs de Untersee en passeren Arenenberg en Stein am Rhein. Vanaf Stein door het rivierlandschap naar Schaffhausen en de Rheinfall. Er bestaat de mogelijkheid een deel van de route per schip af te leggen. Napoleonmuseum Thurgau Schloss und Park Arenenberg in Salenstein (www.napoleonmuseum.tg.ch). Toegang volwassenen 12 CHF, kinderen tot 16 jaar 5 CHF. Kaarten & gidsen • Swisstopo Blatt 405 T Schaffhausen – Stein am Rhein, 1:50.000 • Auf historischen Wanderrouten unterwegs durch die Schweiz, Band 2 - Auf den Spuren der Römer und anderen Pionieren, Hansrüdi Matsche, Coop Presse, ISBN 9783952318737. Hierin veel aandacht voor de ViaRhenana. Meer weten? • www.viarhenana.ch

48 Wandelmagazine 3-2016

Duitsland

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

Lahntal

Bad Ems, parel van de badcultuur Uitzicht over Bad Ems.

In het Rothaargebirge ontspringt de Lahn die na 248 bochtige kilometers bij Lahnstein, ten zuiden van Koblenz, in de Rijn uitmondt. Vanzelfsprekend kent de rivier haar eigen wandelweg. Met name langs en boven de diep ingesneden benedenloop van Limburg tot Lahnstein is die wandeling buitengewoon fraai, zeker in een veelkleurige herfstmaand als oktober.

e hellingbossen worden afgewisseld door stadjes en dorpen als Diez, Balduinstein, Laurenburg en Nassau met hun kastelen en ruïnes. Boven Oberndorf biedt het kletterachtige Goethepunkt een prachtig uitzicht over het Lahntal, het Westerwald en Taunusgebergte. Het Lahntal is intiemer dan het beroemde Rijndal. De toppen langs de rivier worden bekroond met kastelen, torens en twee kloosters, waaronder het van verre zichtbare Kloster

Arnstein boven Oberndorf. De Lahn maakt met (Oranje-)Nassauplaatsen als Diez en Nassau – en wat verderop de Dillenburg – deel uit van de bij velen populaire Oranjeroutes. Bad Ems is op zichzelf de reis meer dan waard. Bad Ems De keizerlijke badplaats is een schoolvoorbeeld van een klassieke heilbadplaats. En wonder boven wonder goed bewaard gebleven. In de negentiende eeuw kwamen niet alleen keizers, tsaren en koningen zoals

Wilhelm I en tsaar Alexander II, maar ook kunstenaars en geleerden in groten getale naar het toenmalige ‘wereldkuuroord’ om hier hun vakantie door te brengen: Fjodor Dostojewski, Richard Wagner, Jacques Offenbach, Victor Hugo, Goethe, om enkele prominente gasten te noemen. “Het stadje Bad Ems ligt in een diep dal omgeven door rollende heuvels”, schreef de Russische schrijver Dostojewski in 1874 aan zijn vrouw. “De stad leunt tegen de rotsen. Er zijn tuinen en promenades, een zeer prettig geheel!” De Römerstrasse die langs de kuurgebouwen, het Kurpark en de vele sjieke negentiende-eeuwse hotels loopt, wordt de Flaniermeile genoemd. Aan het begin wordt de wandelaar herinnerd aan de Emser Depesche, een telegram dat Bad Ems een plaats in de wereldgeschiedenis bezorgd heeft (zie kader op blz. 50). Pronkstuk Het architectonische pronkstuk van Bad Ems is het Kurgebäude (kuurgebouw) 3-2016 Wandelmagazine 49

Duitsland

Hoe een telegram tot een oorlog leidde De Emser Depesche, het telegram uit Ems, vormde de aanleiding voor de Frans-Duitse oorlog van 1870. Frankrijk trapte met open ogen in een val die de Pruisische kanselier Bismarck had gezet. Op de achtergrond speelde de toegenomen spanning tussen het opkomende Duitsland en Frankrijk. Frankrijk wilde de macht van Duitsland, zoals vaker in het verleden, beperken. Toen er een Duitse kandidaat voor de vacante Spaanse troon naar voren trad in de persoon van de katholieke Leopold van Hohenzollern- Sigmaringen, een neef van de Pruisische koning Wilhelm I, was Frankijk bang om gesandwicht te worden tussen Pruisen en Spanje. Onder Franse druk trok Wilhelm op 12 juli 1870 zijn steun aan zijn neef in. De Franse regering vond dat niet genoeg. Zij eiste bij monde van haar ambassadeur graaf Benedetti dat Wilhelm I zou verklaren voor eens en altijd van deze steun af te zien. Wilhelm I, die op dat moment kuurde in Bad Ems, liet Benedetti weten dat hij niets aan zijn eerdere verklaring had toe te voegen.

aan de oever van de Lahn dat bestaat uit een klassieke zuilengalerij, een Kurcafé, de Marmorsaal, het Kurtheater en de Spielbank (het casino). De rivierzijde is gericht op het zuiden en wordt ’s zomers opgeluisterd met palmen voor de gevel. Als voorbeeld voor de Marmorsaal met zijn zuilen en wand tapijten geldt de renaissance-villa Villa Farnesina aan de Tiber in Rome. Vlak voor de Eerste Wereldoorlog werd het complex uitgebreid met een theater in neo-rococostijl. Nog steeds staat Bad Ems hoog aangeschreven vanwege de kennis en kunde op het gebied van gezondheidszorg en wellness. Gespecialiseerde kuurklinieken – en in het keizerlijke Badeschloss is een

Heinrich Abeken, Bismarcks medewerker/spion in Bad Ems, stuurde zijn baas op 13 juli 1870 om 15.10 uur een lang telegram over de gang van zaken. Na het bekwaam inkorten en bewerken van het telegram stelde Bismarck het een dag later aan de pers ter beschikking. Deze Emser Depesche bevatte de Franse eisen, zoals naar voren gebracht door Benedetti en de weigering van Wilhelm om hieraan te voldoen. Het grootste affront was het voor de hele wereld publiek maken van deze botte afwijzing. Het was een perfecte pr-stunt. Bismarcks versie van het diplomatiek geformuleerde antwoord van koning Wilhelm oogde als een kwetsende afwijzing. Het zou de gezochte aanleiding vormen voor het uitbreken van de Frans-Pruisische oorlog in 1870, de moeder van twee wereldoorlogen. De publieke opinie en het Franse parlement voelden zich zo geprovoceerd, dat Bismarck bereikte wat hij voor ogen had. Vijf dagen later, op 19 juli 1870, verklaarde Frankrijk de oorlog aan Pruisen. Die oorlog zouden de Fransen door zelfoverschatting jammerlijk verliezen.

van de belangrijkste ayurvedaklinieken in Europa – bieden een royale keuze aan therapieën en preventieve behandelingen. In het Kurpark staat ook het Haus Vier Türme, een barok paleis uit de late zeventiende eeuw. Hier logeerde een reeks Eurpopese koningen. Voor tsaar Alexander II was ‘Vier Türme’ zijn onofficiële zomerresidentie. Aan de overkant van de rivier ligt de Russisch-orthodoxe kerk met zijn gouden uientorens. De Limes Door Bad Ems loopt UNESCO-wereld erfgoed de Romeinse Limes, ooit de grens tussen het rijk van de Romeinen en het rijk van de barbaarse chaos, over de Römer-

strasse naar de Lahn. Aan de overkant klimt de Limes omhoog naar de Winterberg waar een nagebouwde grenstoren staat. Onderweg komen we de gerestaureerde en opnieuw opgemetselde basis van een wachttoren tegen. Daarnaast staat een voorbeeld van de houten palissade die de wachttorens met elkaar verbond. Duidelijk wordt dat het hier niet om een ondoordringbare ‘Chinese Muur’ gaat, maar om een waarschuwingssysteem tegen vijandelijke troepen. Ruppertsklamm Bij Lahnstein lopen Lahnwanderweg en Rheinsteig samen door de Ruppertsklamm, een alpiene wandelervaring van anderhalve

Het keizerlijk Badeschloss.

Wat betekent ‘Bad’ in Bad Ems Een Bad of Kurort richt zich op ‘wellness’ met een medische meerwaarde; heilbad zouden we voor de verengelsing van onze taal zeggen. Een verblijf in zo’n oord wordt gunstig geacht voor de gezondheid en om te ontstressen. Kuuroorden bestaan al sinds de oudheid. Voor hun thermen maakten de Romeinen gebruik van warmwaterbronnen, zoals dat ook in Bad Ems het geval was. In de achttiende eeuw werd het kuren weer populair in Engeland, met name in het (Romeinse) Bath. Het Europese vasteland volgde in de negentiende eeuw. Met name het Belgische Spa was ongekend populair, zo zelf dat het Engelse woord voor kuuroord spa luidt. In Duitsland geldt het woord Kurort als officieel predikaat voor plaatsen met faciliteiten voor geneeskundige therapieën en een langer durend verblijf. Alleen erkende Heilbäder mogen de toevoeging Bad in de plaatsnaam voeren. In totaal telt Duitsland ruim tweehonderd Kurorte. 50 Wandelmagazine 3-2016

Fundament van een Romeinse wachttoren van de Limes.

kilometer. Een kleine beek heeft hier een diepe kloof in schalie en zandsteen uitgeslepen. Op moeilijke plaatsen zijn treden in de rots uitgehouwen en bruggetjes gebouwd. Tussen steile rotsen moet je je soms goed aan de staalkabels vasthouden of zo mogelijk zekeren. Trittsicherheit kan geen kwaad: het is hier altijd vochtig en glad, lezen we in een van de Google-recensies. En in een vijfsterrenrecensie: “Im Herbst ein Traum, mit den Farben, im Winter ein Horror ohne Spikes.” Anderen vinden de Klamm de beste ervaring van de Rheinsteig, en dat wil wat zeggen. Wildromantisch, zoals dat in het Duits heet. Bij regen overslaan, de bemoste rotsen zijn dan extreem glibberig.

Het kuurgebouw.

Goethepunkt.

PRAKTISCHE INFORMATIE De abdij van Arnstein.

Hoe er te komen? Er is een snelle treinverbinding van Amsterdam-Utrecht-Arnhem via Keulen naar Koblenz Hbf. Daar overstappen op de Lahntalbahn. Die loopt parallel aan de wandeling. Mocht je een etappe willen overslaan, dan is de Bahn altijd een alternatief. Accommodatie Meer dan voldoende, van het Grand Hôtel in het voormalige keizerlijke Badeschloss in Bad Ems tot de jeugdherberg in de grafelijke Oranjeburcht in Diez. Lahnwanderweg De hoogteverschillen lopen niet verder op dan 250 meter, maar er moet veel gestegen en gedaald worden, vaak met

een fors stijgingspercentage. De kwaliteit van wegen en paden is echter goed, de bewegwijzering zou hier en daar beter kunnen. Kaarten & gidsen • Topographische Wanderkarte Naturpark Nassau, Blatt 3 (Ost), LVermGeo (Landesambt für Vermessung und Geobasisinformation) Rheinland-Pfalz, 1:25.000. ISBN 9783896372727 • Topographische Wanderkarte Naturpark Nassau, Blatt 1 (West), LVermGeo Rheinland-Pfalz, 1:25.000, ISBN 9783896372680 • Wanderführer Lahnwanderweg – Von der Quelle bis zur Mündung, S. Malecha & J. Lutz, Hikeline Verlag Esterbauer, ISBN 9783850005357 Meer weten? • www.daslahntal.de • www.lahnwanderweg.de

3-2016 Wandelmagazine 51

Portugal

Tekst & foto’s Roel Klein & Bert Stok

Lissabon

Portugals aquaduct Het aquaduct voert je hoog boven het dal van Alcântara.

Op de kaart van Lissabon springt onmiddellijk een rechte blauwe lijn in het oog: het Aqueduto das Águas Livres. Verslag van een (ondergrondse) tocht langs het aquaduct.

n 1748 stroomde voor het eerst vers water door het aquaduct de stad in. Een grote verbetering, want eeuwenlang werd Lissabon geteisterd door een chronisch watergebrek. Dag en nacht tapte de bevolking water uit de drie fonteinen die Lissabon rijk was. In het gedrang sloeg men elkaar regelmatig de hersens in. Het volk morde: “Je gaat om water, maar je komt met bloed.” Inmiddels is het aquaduct al weer drooggevallen en zitten oude mannen op de randen van de monumentale fonteinen. Wie dorst heeft draait thuis de kraan open. Toch lijken de stadbewoners niet erg tevreden met hun water, in de supermarkten sjouwen ze zich een ongeluk met flessen bronwater. Keuze zat. Al die verschillende merken claimen een betere smaak en een nog heilzamere 52 Wandelmagazine 3-2016

De uitvoerder van het project, Manuel da Maia.

werking. Wie zijn eigen watervoorziening ter hand wil nemen, rijdt de stad uit en laat de flessen vollopen bij een bron te velde. Ondergronds “Welkom in Mãe d’Água”, zegt de gastvrouw tegen de groep mensen in een ruimte hoog en statig als een kerk. Op de plek waar je een preekstoel zou verwachten gulpt water uit de bek van een moddervette dolfijn. Meters lager klettert het in diep helder water. Vanuit dit moederbassin werden ooit de paleizen en alle zeventien fonteinen in de stad gevoed. De gids wil weten of er in het gezelschap mensen zijn met tunnelangst. Niemand die zijn vinger opsteekt, want wie last heeft van engtevrees geeft zich natuurlijk niet op voor een twee kilometer lange tocht onder de grond. Of toch wel? Een kleine schrale man kijkt strak voor zich uit. Zou hij in een vlaag van overmoed zijn meegegaan met vrouw en kind? Met een stevig armgebaar wordt de groep naar een stapel helmen gedirigeerd. Of we er een willen opzetten om het hoofd te

beschermen in de nauwste tunnels. De man met het strakke gezicht krijgt een groene in zijn hand gedrukt. “Ikke niet”, reageert hij met gespeelde verontwaardiging. Hij wil een rode. Kleur is voetbal, clubliefde. De meeste deelnemers kiezen voor het rood van Benfica, een enkele voor het groen van Sporting. Of wij, de enige vreemdelingen in het gezelschap, ook een rode willen? Indachtig sterspeler Eusébio, overleden in 2014, zetten we die dingen zonder aarzeling op het hoofd. Vervolgens dalen we een voor een af in de onderwereld. Lekker koel is het daar. In een lange rij gaat het door schaars verlichte tunnels, de gids voorop. De rij geeft haar woorden door als emmertjes bij een brand. Op sommige plekken hangen foto’s met beelden van wat boven in de frisse lucht te zien is. Zo weet je toch een beetje hoe de tunnel loopt. In de beluchtingsschachten komt de groep samen en krijgen we meer uitleg. De totale lengte van het aquaduct, met al zijn vertakkingen, is bijna zestig kilometer. De bron ligt in de bergen bij Sintra, de plek waar in de veertiende eeuw de koning zijn zomerresidentie liet bouwen om de hitte van de stad te ontvluchten. Honderden mensen waren nodig om het aquaduct schoon te houden en te ontkalken. Verder gaat het door steeds wijdere tunnels waar onze schaduwen soepel meelopen langs muur en plafond. Na weer een waterbassin en wat controleputten kruipen we via een deurtje de tunnel uit. In de schaduw van een stevige boom kijken we met half toegeknepen ogen uit over de oude stad. Een kabeltram klimt vanuit de benedenstad piepend en knarsend omhoog naar dit fantastische uitzichtpunt: Miradouro de São Pedro de Alcântara. Niet alleen water Het architectonische hoogtepunt van het aquaduct staat in het dal van Alcântara. De 14 gotische en 21 romaanse bogen van het bouwwerk waren sterk genoeg om de aardbeving die Lissabon in 1755 trof te doorstaan. Ruim twintig jaar eerder gaf koning João V opdracht tot de bouw van het aquaduct. Het had gemakkelijk betaald kunnen worden met Braziliaans goud, maar de koning besliste anders. Diep onder de indruk van de pracht en praal aan het Franse hof van Lodewijk XIV stak de Portugese ‘zonnekoning’ alles uit de Braziliaanse hoorn des overvloeds in de bouw van protserige kloosters en paleizen zoals dat van Mafra. Om toch het gigantische waterbouwwerk te kunnen financieren hief het

Fontein bij metrostation Rato.

Watermuseum. Foto: Abílo Leitão

Een ventielhuisje in het Parque de Monsanto. 3-2016 Wandelmagazine 53

Portugal

stadsbestuur, uit naam van de koning, belasting op de aanvoer van vlees, wijn en olijfolie. Het nieuwe aquaduct deed ook dienst als brug. Boeren trokken met zwaarbeladen karren hoog over het dal de stad in. Na gedane zaken waren ze een aantrekkelijke prooi voor dieven. Het verhaal wil dat een zekere Diogo Alves regelmatig een boer beroofde om hem vervolgens over de leuning van het aquaduct te kieperen, waarna het slachtoffer zestig meter lager te pletter viel. “Zijn hoofd staat op sterkwater ergens in de Medische Faculteit”, vertelt de portier enthousiast in zijn huisje bij de ingang van het aquaduct. Eerst werd gedacht dat de slachtoffers zelfmoord hadden gepleegd, maar uiteindelijk werd Diogo Alves gegrepen en veroordeeld tot de galg voor de moord op zeventig personen. Nieuwsgierig naar het antwoord op de vraag of criminele hersenen anders zijn dan die van brave burgers werd besloten zijn hoofd open te snijden. Hoog en droog Over de bogen kuier je lekker naar de andere kant van het dal. Mooi ver kun je kijken. Boven de stad pieken de torens van het winkelcentrum Amoreiras, in de jaren 80 gebouwd en een van de opvallendste postmoderne ‘landmarks’ van Lissabon. De architect Tomás Taveira liet zich bij het ontwerp van de buitengevel inspireren door

het aquaduct dat vlakbij door de straten loopt. Zo hoog boven de grond zou je langs de rand van het aquaduct een hekwerk verwachten, maar dat is er niet. Je kunt je hoofd gewoon over de balustrade steken en omlaag kijken. Beneden, waar ooit een riviertje onder de bogen door stroomde, razen auto’s naar Ponte 25 de Abril, de rode hangbrug over de Taag. Aan het eind van het aquaduct staat een stevig hekwerk, gewoon doorlopen kan niet. Plannen voor een doorgaande fietsen wandelroute bestaan wel. “Je hebt zelfs plannenmakers die weer water door het aquaduct laten stromen, maar geld is er niet, het is crisis”, zegt de portier berustend. Wie de waterleiding door het groen van Parque de Monsanto aan de andere kant van het dal wil volgen, moet even de bus nemen. Vervolgens wandel je via een hele rits statige ontluchtingshuisjes naar het Palácio Marquês de Fronteira, beroemd om zijn bijzondere tegeltableaus met de meest uiteenlopende voorstellingen: mythische taferelen, maar ook Hollandse schepen op Hollandse tegels. Een blikvanger in de klassieke tuin vol waterpartijen is de modern aandoende macacaria (singerie) uit de zeventiende eeuw, een absurdistisch, satirische voorstelling waarin apen in mensenkleren, maar ook katten figureren. Geestig is de scène waarin een kat in een kappersstoel een spiegel krijgt aangereikt

om het resultaat te beoordelen. Op het veelkleurige tableau krijgen anderen muziekles. Een van de katten kijkt opzij met priemende gele ogen. Is het een verwijtende blik naar de ander die vals zingt?

Een kerkje maakt gebruik van het aquaduct.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Openingstijden • Het aquaduct: maart t/m november op dinsdag t/m zaterdag open. Van 30 november tot 1 maart helemaal gesloten. Op vrijdag kun je om 15.00 uur vanaf Mãe de Água een ondergrondse tocht maken van een kleine 2 kilometer. Dit kan ook op de laatste zaterdag van de maand, maar dan om 11 uur. Reservering noodzakelijk: tel 218100215. • Palácio Marquês de Fronteira: juni t/m september vier rond leidingen: om 10.30 uur, 11 uur; 11.30 uur en 12 uur. Van oktober t/m mei: om 11 uur en 12 uur. Zon- en feestdagen gesloten. Gidsen Roel Klein en Bert Stok schreven vijf wandelgidsen over bijna heel Portugal. In mei verscheen een tweede herziene versie van hun gids Hart van Portugal met daarin veel wandelingen in Lissabon en de directe omgeving. Zie: www.wandeleninportugal.info

54 Wandelmagazine 3-2016

Vanaf 17 euro per jaar kijk op: www.duinbehoud.nl

Wandelen in het Reestdal Het Reestdalpad rust, ruimte en variatie 3 daags wandelarrangement met: - bagageservice - royaal lunchpakket - uitgebreide routebeschijving - kleinschalige B&B’s www.reestdalpad.nl - 0528 - 391449

Ontspannen aan de kust ? Genieten van de duinen ? Word donateur van Stichting Duinbehoud !

Het magazine DUIN staat boordevol foto’s en berichten over de unieke en fascinerende duinnatuur. Donateurs beschermen met hun bijdrage de duinen en ontvangen DUIN viermaal per jaar gratis. Blijvend genieten: voor u op vakantie gaat, tijdens uw vakantie en achteraf !

Voetstapjes Vakantie buitenland Zwitserland • WALLIS T.h. vrijstaand chalet in uitgestrekt wandelen skigebied. Prachtige natuur! Info www.sornard.nl en 06-55388111 Italië • Wandelen in Umbrië direct vanuit je comf. app. in een rustiek boerenhuis, schitterende omgeving www.polmone.org • Boerenhuis in wandelgebied Ligurie nabij zee, aan rivier, grote tuin, 45 min van Nice airport. Www.ciantri.com Frankrijk • Drôme Z.Fr. héél mooi wandelen. Zelfst. gîte 2 p. www.detweeberen.nl • Aan de voet van de Franse Pyreneeën: gewoon heel bijzonder www.loustal.eu

Overig • U w regeladvertentie hier? kijk voor meer informatie op www.wandelmagazine.nu/adverteren. Reserveren via Kgrol@virtumedia.nl

Abonnement

GEEN NUMMER MEER MISSEN! Neem nu een abonnement Kijk snel op www.wandelmagazine.nu

UW ADVERTENTIE HIER?

Tijdschrift voor wandelaars

Bel of mail Klaartje Grol +31 (0)30-6933727 /kgrol@virtumedia.nl

3-2016 Wandelmagazine 55

Boeken

Redactie Jan Erik Burger & Hans Farjon

Atlas van verdwenen spoorlijnen in Nederland Auteurs

ictor Lansink, Michiel ten V Broek Illustraties Circa 400 illustraties in kleur en zwart-wit Bladzijden 208 blz. Uitgever WBOOKS, Zwolle 2016 ISBN 9789462581388 Prijs € 34,95

De Halvezolenlijn langs de Langstraat in Noord-Brabant, Friese lokaalspoorwegen, de IJzeren Rijn door Limburg en de vrijwel onbekende STAR door Groningen en Drenthe. “Een verdwenen spoorlijn heeft iets melancholisch.” Victor Lansink houdt zich al bijna twintig jaar bezig met spoorwegarcheologie in binnen- en buitenland voor zijn blog www.railtrash.net. Met Ten Broek deed hij jarenlang onderzoek naar de spoorse geschiedenis van ‘verdachte dijkjes’ in het landschap en verheft zo de spoorwegarcheologie tot een kunst die voor iedereen interessant is. Atlas van de verdwenen spoorlijnen in Nederland is niet alleen voor spoorliefhebbers, maar voor iedereen die het industrieel erfgoed en het Nederlandse landschap ter harte gaat. Een spoorlijn is nooit helemaal verdwenen. Voor de oplettende wandelaar zijn de sporen van verdwenen spoorwegen nog goed herkenbaar: stationsgebouwen zijn woningen geworden, zware bruggetjes en overwegwachtershuisjes verraden hun oorspronkelijke functies. Wandelmagazine wandelde over de Halvezolenlijn van Den Bosch naar Vlijmen door het Bossche Inundatieveld. De monumentale Moerputtenbrug, zeshonderd meter indus trieel erfgoed in de natuur, was al aan een oud-ijzerboer verkocht, maar werd op de valreep gered door een lokaal actiecomité. Eén kanttekening van Lansink: “Het hoeft allemaal niet zo netjes. Die dingen zandstralen en helemaal opnieuw schilderen is eigenlijk nergens goed voor. Even kijken of het niet instort of gevaarlijke plekken heeft en verder gewoon zo laten.”

Geschiedenis In de jaren dertig zagen de Nederlandse Spoorwegen zich genoodzaakt honderden kilometers spoorlijnen voor reizigersvervoer te sluiten. Midden jaren dertig kwam er een eind aan de hausse aan spoorwegen die sinds 1880 waren aangelegd. Door de

56 Wandelmagazine 3-2016

Eerste Wereldoorlog, de economische malaise daarna en met name de opkomst van de autobus en vrachtwagen viel de ene na de andere lijn om. Tot 1920 bestond er een heel fijnmazig netwerk. Verschillende spoorwegmaatschappijen concurreerden fel met elkaar, ze wilden allemaal wel een verbinding naar Duitsland, naar Amsterdam, het noorden of de havens. Er waren dus veel dubbele routes. Toen de maatschappijen door de recessie moesten samenwerken in de NS bleken nogal wat lijnen overbodig. Vaak bleef en marginaal goederenlijntje over. De koude saneringen van de jaren zestig en zeventig maakten aan die laatste categorie vaak definitief een einde. Alleen de Kippenlijn bij Barneveld overleefde.

Beheerst verval Stations met grote emplacementen en loodsen kun je slopen om er voor veel geld appartementen, hotels of kantoren neer te

zetten. Maar wat doe je met ettelijke kilometers grond van slechts enkele meters breed? Dat is klein bier. Fietspaden zijn een populaire herbestemming. Asfalt erover en klaar. Lansink gruwt ervan. “Heel nuttig, maar je hebt niet meer het gevoel van een spoorlijn. In tegenstelling tot de NBDS van Boxtel naar Duitsland. Dat is een ecologische verbindingszone en wandeltracé geworden, dwars door de Peel. Vrij ruig terrein met zand waar je de kiezels van het spoor nog ziet liggen. Een mooie wandelroute, omdat je normaal nooit zo kaarsrecht door het landschap kunt lopen.” Een kleine kanttekening. De titel belooft teveel. Het is niet dé atlas van dé verdwenen spoorwegen in Nederland. Veel spooren tramwegen ontbreken. De auteurs zijn de eersten om dat toe te geven. Bovendien krijg je er zomaar nog wat Duitse spoorlijnen in het grensgebied bij.

Boeken

Spanish Pyrenees and steppes of Huesca – Spain

Wandelboekje van natuurvrienden 40 favoriete wandelingen van natuur beschermers

Uitgeverij KNVV geeft een serie reisgidsen uit voor wandelaars die graag een bijzonder dier of zeldzame plant willen tegenkomen en bespieden. Deze Engelstalige reisgids leidt je naar spectaculaire ‘hang outs’ van vale gieren en de hop zoals de Mallos de Riglo en Monte Perdido. Met wandelroutes en vogelkijktips. In deze serie ook de Extremadura en het Griekse eiland Lesbos. Dirk Hilbers & Kees Woutersen, Crossbill Guides / KNVV Uitgeverij, ISBN 9789491648076, € 28,95

Ardennen – Hoge Venen 50 wandelingen

In 1900 verscheen het Wandelboekje voor Natuurvrienden van de natuurvorsers Eli Heimans en Jac. P. Thijsse. Een boekje “om erop uit te trekken en met open oogen rond te zien in de natuur”. Nu, ruim een eeuw later, hebben bestuurders van natuurbeschermingsorganisaties zich door Thijsse en Heimans laten inspireren om hun favoriete wandeling te kiezen. Van de Helderse duinen tot het Limburgse Eyserbos, en van de Hoeksche Waard tot het Haaksbergerveen wordt de lezer ertoe uitgenodigd de wandelschoenen aan te trekken. Wim Huijser & Harry Harsema, Blauwdruk, ISBN 9789075271973, € 20,–

Langs de mooiste diepjes in de kop van Drenthe

Steengoeie wandelingen 10 geologische wandelingen langs gevels en groeves

Leg zelf je hand op stenen die door ijs, water en de mens naar ons prutlandje zijn gevoerd. Tien wandelingen in dit fraai vormgegeven boekje voeren door steden en dorpen zoals Utrecht, Rotterdam en Velp waar natuursteen van over de grens in gebouwen en bestrating is verwerkt. Het meest bijzondere is de wandeling langs opgedoken blokken larvikiet op Terschelling. Natuurlijk worden het hardste stukje Nederland, Zuid-Limburg, en de Drentse hunebedden niet overgeslagen. Hans Oude Nijhuis, Gegarandeerd Onregelmatig, ISBN 9789078641452, € 14,95

Het Nederlands landschap Tijdschrift voor landschapsgeschiedenis

Wandelgids

Deze wandelgids beschrijft 50 wandelingen in het woeste zuidoosten van België. De wandelroutes voor de Ardennen zijn als rondwandeling opgezet, die gemakkelijk in één dag kunnen worden gedaan. Daarnaast zijn ook langeafstandswandelingen van drie dagen beschreven. De wandelingen in deze wandelgids concentreren zich op vier aantrekkelijke gebieden: de Hoge Venen en de Oostkantons, het Land van de Bronnen en het Amblèvedal, de provincie Luxemburg en langs de rivieren Maas en Lesse. Mathieu Klos, Rother Wandelgidsen / Uitgeverij Elmar, ISBN 9789038921129, €14,95

In dit wandelboek neemt de auteur de wandelaar mee op een reis door een fascinerend landschap op de overgang van Groningen en Drenthe met een volstrekt eigen geschiedenis. Hier is in korte tijd een prachtige wildernis geschapen die zich kan meten aan de vermaarde Oostvaardersplassen of de Veluwe. In 12 thematische verhalen wordt stilgestaan bij de rijke cultuurhistorie van de streek, de opmerkelijke flora en fauna en de ultieme schoonheid van het wandelen.

Uitgeverij Matrijs is gestart met een nieuw tijdschrift over de geschiedenis van het Nederlandse landschap. Het is bedoeld voor Wandelmagazine-lezers die nog wat meer van de historische achtergronden van het Nederlandse landschap willen weten dan in onze artikelen aan de orde komen. Het is een toegankelijk tijdschrift met rijk geïllustreerde artikelen, inspirerende bijdragen en actuele literatuursignalementen. Voor een inkijkexemplaar zie www.matrijs.com

Fokko Bosker, LM Publishers, ISBN 9789460224218, € 19,50

Uitgeverij Matrijs, ISSN 01679775, € 24,95 per jaar ( jaarabonnement, 3 nummers)

3-2016 Wandelmagazine 57

Advertorial

Ontdek Thüringen In het voetspoor van Maarten Luther

Uitzicht op de Wartburg. Foto: Marco Fischer/Thüringer Tourismus GmbH

Midden in het groene hart van Duitsland ligt Thüringen. Deze regio biedt wandelaars prachtige natuur en veel historische steden en burchten. Vrijwel nergens is zo’n rijke cultuur in een relatief klein gebied te vinden. In 2017 wordt gevierd dat Maarten Luther 500 jaar geleden de Reformatie inzette. Thüringen heeft in het leven van Luther een grote rol gespeeld. Daarom zijn in deze regio speciale Lutherwegen ontwikkeld, wandelroutes waarmee je in de voetsporen van de reformator treedt.

hüringen Wie al eens in of door Thüringen heeft gereisd, heeft ze zeker gezien: de indrukwekkende forten, kastelen, kloosters en kerken. Thüringen kent veel vermeldingen op de UNESCO-Werelderfgoedlijst. Voor wie in de sporen van bekende persoonlijkheden als Bach en Wagner, hervormer Luther of 58 Wandelmagazine 3-2016

de architect Gropius wil treden, is Thüringen een ‘must’. Dat geldt ook voor cultuurliefhebbers. Een bezoek aan steden als de middeleeuwse provinciehoofdstad Erfurt, Eisenach en Weimar, de stad van de literaire klassiekers en de karakteristieke Bauhausbouwstijl, zijn zeker de moeite waard. Ook het landschap van Thüringen is een waar paradijs voor zowel wandelaars als

voor vakantiegangers die meer van een ontspannen vakantie houden. Er is 19.312 kilometer aan wandelpaden uitgezet. Verblijf in een van de accommodaties rondom een meer of ga kamperen op een van de gezellige campings. Ook aan traditionele kunst is in Thüringen geen gebrek. De regio staat wereldwijd bekend om glasblazen, porselein, kinderspeelgoed en traditionele kerstdecoraties.

Maarten Luthers leven in Thüringen De Duitse theoloog Maarten Luther is een van de meest invloedrijke christelijke denkers. Hij is vooral bekend om zijn 95 stellingen die hij in 1517 op de deur van de Slotkerk in Wittenberg (SaksenAnhalt) spijkert. Deze gebeurtenis wordt gezien als het beginpunt van de Reformatie en het protestantisme. Maarten Luther werd geboren op 10 november 1483 in Eisleben in de huidige deelstaat Saksen-Anhalt. Vanaf zijn vijftiende genoot hij zijn opleiding op de Lateinschule in Eisenach in Thüringen. In 1501 begon hij in Erfurt aan zijn studie in de ‘artes liberalis‘. In plaats van een verwachte specialisatie in de rechten, wordt Luther monnik in Erfurt. Hij promoveert in de theologie en wordt hoogleraar aan de universiteit van Wittenberg. Op 31 oktober 1517 schreef hij een brief aan zijn kerkelijke meerderen, waarmee hij een einde aan handel in aflaten hoopte te maken. Aan de brief voegde hij 95 stellingen toe, die dienden als beginpunt voor een discussie. Het leidde er echter toe dat hij werd verbannen. Of Luther deze 95 stellingen ook echt aan de kerkdeur van Wittenberg gespijkerd heeft, is niet met honderd procent zekerheid te zeggen. Vanaf 1521 dook Luther tien maanden onder in de Wartburg in Thüringen bij de bevriende keurvorst Frederik de Wijze. Hier leverde hij een van de grootste prestaties in zijn ‘carrière’ als reformator: hij vertaalt in elf weken het Nieuwe Testament in het Duits. Op 18 februari 1546 overleed Luther in zijn geboorteplaats Eisleben. Hij is bijgezet in de Slotkapel in Wittenberg.

De Lutherwegen Veel belangrijke locaties uit het leven van Maarten Luther zijn in Thüringen te vinden. Herinneringen aan de persoon Luther en zijn werk kunnen bijna overal gevonden worden en de Lutherweg in Thüringen verbindt meer dan 30 van deze plaatsen. Deze langeafstandsroute van in totaal 1.010 kilometer voert door het afwisselende landschap van de regio. De route is verdeeld in verschillende etappes en er zijn bij belangwekkende plaatsen ook rondwandelingen uitgezet. Onderweg zijn verschillende stops waar het leven van Luther tastbaar wordt. De route wordt aangegeven met bordjes met de hoofdletter ‘L’, en loopt dwars door het gevarieerde landschap van Thüringen. Speciaal voor de Lutherwegen is de app Luther to go ontwikkeld. Op de app kun je alle wandelroutes vinden. Hij is gratis te downloaden en beschikbaar in het Engels en Duits. De verschillende routes worden beschreven met interessante achtergrond-

Wandelen in Thüringen. Foto: Thüringer Tourismus GmbH

Routebord. Foto: Joachim Negwer/Thüringer Tourismus GmbH

informatie, tips, de beste reistijd, moeilijkheidsgraad en mogelijkheden om een deel per auto of openbaar vervoer af te leggen. Maar ook geeft de app informatie over overnachtingsmogelijkheden onderweg en restaurants op de route. De wandelroutes zijn uitgezet binnen vijf regio’s in Thüringen met per gebied drie of vier etappes. Totaal zijn er achttien routes te wandelen met ieder een eigen karakter waardoor je meer te weten komt over de rijke historie van Luther en Thüringen. Hieronder lichten we enkele highlights uit.

De Wartburg. Foto: Wartburg Stiftung Eisenach

3-2016 Wandelmagazine 59

Advertorial

De mooiste etappes van de Lutherweg

Deze 14 kilometer lange rondwandeling begint in Glasbachgrund. Hier werd Luther ‘ontvoerd’ door een bevriende vorst en naar de Wartburg gebracht waar hij ruim tien maanden lang incognito als Jonker Jörg leefde en het Nieuwe Testament in het Duits vertaalde. Ter nagedachtenis aan deze gebeurtenis vind je hier een obelisk.

Deze etappe is 19 kilometer lang en begint in de vakwerkstad Schmalkalden, waar Luther kerkgeschiedenis schreef en eindigt in Tambach-Dietharz. Tussen beide plaatsen ligt een wandeling door het Thüringer Woud. In Schmalkalden vind je het Luther-

Etappe 2 – Eisenach, Möhra, Bad Liebenstein Waar Luther ontvoerd werd

Vervolgens passeer je slot Altenstein, het zomerverblijf van de hertogen van SaksenMeiningen met zijn 160 ha groot park met onder andere een Chinees theehuis en een waterval. Het park biedt ook ruim 20 kilometer aan wandelroutes. Vervolg je de Lutherweg, dan beklim je de berg de Gerberstein, dit is de hoogste top in de bergen rondom de Wartburg. Op de 728,5 meter hoge top is het uitzicht op het bioreservaat van het Thüringer Rhöngebergte schitterend. Voor wandelaars die wat meer tijd hebben, is het leuk om Bad Liebenstein te bezoeken en er te overnachten. Dit is het oudste kuuroord van het land en het biedt ontspanning in de zoutgrotten en een modern saunalandschap. Boven het stadje torent de ruïne van Burg Liebenstein uit.

Etappe 5 – Schmalkalden, Veste, Heldburg, Paulinzella De bron van het leven

huis waar hij vaak overnachtte, de StGeorgkerk, slot Wilhelmsburg en Viba Nougat-Welt waar bezoekers kunnen zien hoe noga en bonbons worden gemaakt. Via de beroemde Rennsteig-wandelroute kom je bij het eindpunt, de stad TambachDietharz. Hier vind je de heilzame bron waaruit Luther dronk waardoor zijn pijnlijke nierstenen genazen. Of het echt werkt? Probeer het onderweg.

Schmalkalden. Foto: Thüringer Tourismus GmbH

Etappe 11 – Erfurt, Weimar, Jena, Kahla Luther onderweg

De steden in deze regio waren de plekken waar Luther zijn vrienden ontmoette, preekte, het klooster bezocht en discussieerde over zijn ideeën. De 15 kilometer lange wandeling is voor iedere wandelaar geschikt en begint aan de voet van de Leuchtenburcht in Kahla. Het uitzicht vanaf de burcht op 370 meter hoogte is schitterend. Het middeleeuwse klooster was vroeger de plek waar veel processen werden gehouden tegen andersdenkende religieuzen. De burcht beschikt ook over een ‘skywalk’, een 20 meter lange brug van staal en glas, met panoramische uitzichten over het Saaledal. De route gaat verder via Leubengrund, een bijzondere biotoop met draslanden en bossen. Het Thüringerwoud. Foto: Jens Hauspurg/Thüringer Tourismus GmbH

60 Wandelmagazine 3-2016

Etappe 14 – Nordhausen, Muhlhausen, Bad Frankenhausen Kunst en Kyffhauser

Bad Frankenhausen speelt een belangrijke rol in de Boerenoorlog van 1524–1525. Aan het hoofd van de opstand stond Thomas Müntzer, een evangelisch theoloog. Hij bewonderde Luther aanvankelijk, maar brak daarna met hem en zijn ideeën. Op deze route in het noorden van Thüringen treedt de wandelaar in de voetsporen van Müntzer. Etappe 14 is een 16 kilometer lange wandeling rondom de stad Bad Frankenhausen. Een niet te missen bezienswaardigheid is het Panorama Museum van schilder Werner Tübke. Hij produceerde een doek met meer dan 3000 personages. Het museum zelf staat op een berg met weids uitzicht over de streek. Op de route kom je langs de Barbarossahöhle, een grottencomplex van 15.000 m². En

Slot Altenburg. Foto: Thüringer Tourismus GmbH

passeer je een herdenkingsmonument van de Boerenoorlog en het Kyffhäuser monument voor keizer Wilhelm I en keizer F riedrich I (beter bekend als Keizer Barbarossa)

Het Panorama Museum. Foto: Thüringer Tourismus GmbH

Etappe 16 – Altenburger Land-Route Multimediaal door Altenburg

Goede vriend van Luther en aanhanger van de Reformatie Georg Spalatin was pastoor in Altenburg en ook een geheime secretaris van keurvorst Frederik III van Saksen, bijgenaamd de Wijze. Deze route van drie kilometer is een stadswandeling door Altenburg. Onderweg vind je vijf stops met multimedia informatiepanelen. Je komt langs het Altenburger residentiële slot, de St-Bartholomaikerk, het Kaartspelmuseum en de rode torens van de Mariakerk van het Bergerklooster. Bewonder ook het renaissanceraadhuis van Nikolaus Grohmann op het marktplein, een van de mooiste in zijn soort in Duitsland.

Download de speciale wandelapp Luther to go in de App Store of Play Store. Thüringen is goed aan te reizen met de auto of trein. De reistijd is ca. 6 uur vanuit Utrecht. Met de Thüringencard krijg je als bezoeker gratis toegang tot meer dan 200 attracties en bezienswaardigheden. Ook kun je gratis gebruik maken van het uitgebreide bus- en treinnetwerk. Vanaf € 18,– voor een 24-uurs kaart, € 38,– voor 3 dagen en € 58,– voor 6 dagen: www.thueringencard.info

Wandelen rondom Jena. Foto: Frits Meyst/Adventure4ever.com

Meer informatie over Luther in Thüringen vind je op www.lutherland-thueringen.de Algemene informatie over Thüringen als vakantiebestemming is te vinden op www.vakantie-thuringen.nl

3-2016 Wandelmagazine 61

Wat zien ik?

Noord

Tekst en foto’s Hans Farjon

West

Zuid

162-505 Flevoland, Lelystad

e staan hier in Flevoland tussen de bloeiende pompoenplanten van Dennis van der Weerd. Gek genoeg zijn er op alle foto’s bomen te zien waar je een oneindige horizont verwacht. Dit is een atypisch hoekje akkerland, met kleine percelen tegen de stadsrand van Lelystad. Alleen de grote schuur in het noorden voldoet aan de verwachtingen. In 1984 heeft de Rijksdienst der IJsselmeerpolders hier kleine bedrijven van 25 hectare uitgegeven. Zoals aan alles in de nieuwe polder lag ook hier een vooruitziende blik aan ten grondslag, namelijk biologisch tuinbouw. De biologische landbouw groeit sterk. In 2001 nam Dennis een van die bedrijven over en wist sindsdien zijn bedrijfsoppervlak te verzesvoudi-

gen. In vier jaar tijd is zijn pompoenomzet verdubbeld. Naast de oranje vruchten verbouwt hij onder andere uien, pastinaken en zelfs bloembollen. Elk jaar staan de pompoenen op een ander perceel om uitputting van de grond te voorkomen. Alles wat hij verbouwt is biologisch. “Dat is een manier van boeren die je uitdaagt, gangbare landbouw is werken op de automatische piloot.” De preivlieg bestrijdt hij met heel veel knoflook, de bemesting is een mengsel van compost en dierlijke mest. Zijn tractoren zijn uitgerust met gps om te voorkomen dat hij zijn plantjes zaait op de plek waar hij vorige jaar met zijn tractor reed. De vruchten beginnen zich net te vormen aan de onderkant van de mooie gele bloemen. De planten staan op ruggen zodat het

De laatste pompoenen voor de nieuwe oogst zijn verpakt.

62 Wandelmagazine 3-2016

Oost

meeste onkruid met machines kan worden gewied. De rest halen veertig Poolse landarbeiders met de schoffel weg. De zaadjes gaan half mei de grond in en in september worden de grote oranje vruchten geoogst. Dat is maar enkele maanden hard werken zou je denken, maar de teelt van pompoenen is slechts een van vele activiteiten van dit bedrijf met wereldwijde vertakkingen. Hier wordt nooit stilgezeten. In de grote schuur staan begin oktober maar liefst 2500 enorme kisten vol pompoenen opgestapeld. Slechts een tiende van die pompoenen komt van eigen teelt. De rest van andere Nederlandse boeren die hier hun pompoenen laten opslaan, wassen, sorteren en verpakken voor diverse grootgrutters in Nederland en Duitsland. Die verdwijnen vooral in de soeppan. In februari zijn de Hollandse pompoenen op en komt een nieuwe lading uit Argentinië. Vandaag ligt er nog maar een tiental vroege pompoenen uit Spanje op de sorteertafel. Nog twee maanden wachten. Voor meer info en achtergronden zie: www.hansfarjon.nl/nlinbeeld/pompoenen

Nieuwe oogst in de maak.

In het volgende nummer

Dichters achterna

Eind vorig jaar opende Natuur monumenten een poëzie wandelroute over de Veluwe zoom ter ere van het afscheid van John Jansen van Galen als presentator van het radio programma Met het oog op morgen. Hij opende elke uitzending met een gedicht, vaak geïnspireerd door zijn vele wandelingen met zijn ‘verloofde’. Wandelmagazine liep met hem mee door de fraaie natuur rond zijn geboorteplaats Velp en luisterde naar gedichten die hij er voordroeg. In het decembernummer lopen we ook dichters over de grens achterna. In het Ierse Sligo laten we ons inspireren door gedichten van William Butler Yeats, in het zonovergoten Andalusië door het werk van Frederico Garcia Lorca.

Druk Veldhuis Media b.v., Raalte Jaargang 37, nummer 3, September 2016 Wandelmagazine Op lemen voeten is een uitgave van Virtùmedia en verschijnt driemaandelijks Hoofdredactie Jonathan Vandevoorde Eindredactie Marcia van Bijnen Redactie Jan Erik Burger, Rick Eggink, Hans Farjon, Bert Stok Vaste medewerkers Hanneke van den Ancker, Willem van der Bilt, Monique van Gaal, Pim Jungerius, Jan Koeman, Kyra Kuitert, Roelant Meijer, Paul Hesp, Roel Sluis, Nicolette Hartong, Klaas van der Veen Verder werkten mee aan dit nummer Theo Bakker, Margriet van der Heijden, Evelyn Hesp, Roel Klein, Wouter van de Vegt, David Veldman Vormgeving Twin Media bv, Culemborg Cartografie UvA-kaartenmakers Bladmanagement/advertenties Klaartje Grol, kgrol@virtumedia.nl, Telefoon +31(0)30-3031295

Distributie Betapress, Gilze Uitgever Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer, Postbus 595, 3700 AN Zeist info@virtumedia.nl Telefoon +31(0)30-6920677 Abonnementen De prijs voor een abonnement in NL en B bedraagt € 28,50 per jaar (alleen bij automatische incasso, verschijnt 4 x per jaar). Tarieven voor EU of daarbuiten zie: www.wandelmagazine.nu. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden elk jaar vernieuwd. Aanmelding kan via onze website of via de klantenservice +31 (0) 85-0407400 of klantenservice@virtumedia.nl (ook voor vragen over bezorging). Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven met vermelding van de oude en nieuwe adressering en het nieuwe telefoonnummer. Opzeggingen dienen schriftelijk met een termijn van minimaal 1 maand te worden doorgegeven. © Wandelmagazine. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de redactie. ISSN 0168-9126

Verkrijgbaar bij Biesboschcentrum Dordrecht Baanhoekweg 53 - E. info.biesbosch@dordrecht.nl T. 078 - 770 53 53 - I. www.np-debiesbosch.nl

3-2016 Wandelmagazine 63

Nu met 4 cadeau Zoals ee s n waarde bon va Ou

n Taurus tdoor én 1 jaar gra tis gebru van de 1 ik .000 top grafische wandelk aarten v an Wandelz oekpagin a.nl

Geef Wandelmagazine Op lemen voeten cadeau! 1 JAAR WANDELMAGAZINE (4 NRS) VOOR SLECHTS € 28,50 € 21,50 + 4 CADEAUS!