Wandelmagazine 1 2018 by Virtùmedia

wandel

magazine

EIGENTIJDSE PELGRIMSTOCHTEN ITALIË • SPANJE • PORTUGAL • DUITSLAND

NATIONAAL PARK TARA

De groene long van Servië

LANGS DE TWEED

PAGINA'S

Het idyllische zuiden van Schotland

SPECIAL KLOMPENPADEN

OVER BOERENLAND IN GELDERLAND EN UTRECHT

NR 1 2018 € 6,25

Inhoud Thema: eigentijdse pelgrimstochten

8 14 18 22

Cammino di Sant’Antonio

an beschaving V naar wildernis Lissabon

De wonderdokter Andalusië

Bidden, dansen en drinken in El Rocío

Naar Rome

et einde van het H bedachte lopen

30 37 38

Servië

Tara Nationaal Park België

Abdij van Park in Leuven Scottish Borderlands

Saksen

In de voetsporen van Luther

2 Wandelmagazine 1-2018

L angs de Tweed van Walter Scott

Der Weg ist das Ziel

Wandelspecial

Klompenpaden

Rubrieken 4 7 42 45 55

Onderweg, nieuws voor wandelaars Lopend vuur. Interview Klaas van der Veen Boeken Wat zien ik? 22-380 Zeeland, Sluis In het volgende nummer. Colofon

Pelgrimstochten zijn hot. Ze roepen specifieke associaties op, van doorzettingsvermogen, spiritualiteit, ontmoeting, en nederigheid. Daarom staat het woord op onze omslag. Pelgrimstochten klinkt als een klok en (hoopt de uitgever) verkoopt als vuurwerk in december. Bij meerdaagse wandelroutes, al dan niet gekoppeld aan een thema – hoeveel wijn- , kastelen- of kaasroutes zouden er in Europa niet bestaan? – geldt het adagio: der Weg ist das Ziel. Bij pelgrimstochten is het andersom: daar is juist de bestemming het doel. Maar is dat nog wel zo? De moderne ‘zoektocht naar jezelf’ begint voor de hedendaagse wandelaar al op het moment dat hij of zij de voordeur achter zich dicht slaat. De queeste vervangt de verlichting die elke gelovige zondaar vroeger pas aan het eindstation van zijn lijdensweg hoopte te bereiken. En hoewel de verwachting van lichamelijk afzien vandaag de dag grotendeels baan heeft geruimd voor de oproep tot het genieten, zal al wie zoekt ook vinden. Want reken maar dat menig kilometervreter zichzelf onderweg een keer tegenkomt! Weken achtereen sjokken over paden vergt nogal wat van het menselijk gestel. Overwerkte millennials, midlifecrisislijders, actieve pensionado’s… Steeds meer denken eraan om een pelgrimsroute te lopen naar een of ander beroemd bedevaartsoord. Als ik afga op het groeiende aantal aanbieders van voorverpakte arrangementen op de jaarlijkse Fiets en Wandelbeurs, wordt aan het verlangen naar de spirituele ontdekkingsreis van de hedendaagse wandelconsument best wat verdiend. In dit mooie nummer van Wandelmagazine hebben we met opzet enkele mooie verhalen verzameld over pelgrimstochten die nét anders zijn. Oké, misschien heb je ondertussen van de nieuwe Cammino di Sant’Antonio in Italië wel al gehoord. Maar Nossa Senhora da Atalaia? Da’s Lissabons eigenste Mariabedevaart. Of die naar El Rocío in het warme Andalusië? Voor verlossing en een sherry hoef je er zelfs niet van je paard af te stappen. Maarten Luther zou zich omdraaien in zijn graf als hij wist dat de naar hem genoemde wandelroute goed op weg is om een protestantse pelgrimage te worden. En een kwieke landgenoot liep met slaapmat en tentje te voet naar Rome zonder zich te laten voorschrijven welke route hij moest nemen. Waar hij kwam keek hij om zich heen en bedacht zijn volgende doel; niemand die ooit in zijn voetsporen zal treden. Gelukkig is voor veel pelgrimswandelaars der Weg nog altijd das Ziel.

Coverfoto: Zalige pauze langs de Cammino di Sant’Antonio (Italië). Foto: Lex van den Bosch Foto vorige pagina rechtsonder: Wikimedia Commons

@jvandevo

1-2018 Wandelmagazine 3

Onderweg Nieuws voor wandelaars

Het Romeinse Limespad Dit nieuwe wandelpad wordt begin juni officieel geopend en gaat dwars door Nederland: van Katwijk, via Leiden en Utrecht naar Nijmegen. In Xanten, net over de grens, sluit het pad aan op de Duitse Limesroute. Het Limespad is in ons land driehonderd kilometer lang en in beide richtingen te lopen. De route neemt je mee langs meer dan veertig bijzondere plekken en locaties. Archeologische hoogtepunten en musea worden zo met elkaar verbonden. Er is natuurlijk ook een wandelgids met alle Points of Interest (POI’s), zoals het oude Fort Nigrum Pullum (Zwammerdam), Castellum Hoge Woerd (de Meern) en museum Het Valkhof (Nijmegen). Een app met beschrijving is vanaf eind april te downloaden via de site. In het volgende nummer van Wandelmagazine besteden we uitgebreid aandacht aan het Limespad. www.romeinselimes.nl

Foto: Lourens Vellinga

Wandelroute van het jaar

Foto: Wandelnet

ProRail wil de komende jaren zoveel mogelijk onbewaakte overwegen opheffen uit veiligheidsoverwegingen. Van alle spoorwegovergangen in Nederland is zo’n vijf procent nog onbewaakt. De Adviesgroep Infrastructuur en Recreatie (ANWB, Wandelnet, Fietsersbond, Fietsplatform en NOC*NSF) vindt het belangrijk dat een deel van deze overwegen open blijft voor recreanten. Zij heeft dit laten onderzoeken en het blijkt dat tweederde ervan veel wordt gebruikt door fietsers, wandelaars en andere recreanten. Ze verbinden vaak de mooiste stukjes van het land met elkaar. Daarom wordt gepleit voor behoud van deze verbindingen. De adviesgroep vindt veiligheid natuurlijk het belangrijkst, maar stelt dat deze ook kan bereikt worden door overgangen te beveiligen of door aanleg van bruggen of tunnels. Bron: www.wandelnet.nl

Foto: Jeroen Savelkoul

Onbewaakte overgangen belangrijk voor recreanten

Redactie Rick Eggink

Op de Fiets- en Wandelbeurs is Een wandeling rondom Zuid-Limburg verkozen tot route van het jaar 2018. De rondwandeling van 277 km gaat in 11 pittige etappes door drie landen: Duitsland, Nederland en België. De route is niet bewegwijzerd maar beschreven in een aantrekkelijke gids met veel achtergrondinformatie. Padmaker en auteur Alex Buis is aangenaam verrast en ziet de prijs als een aanmoediging om platgetreden wandelpaden en grenzen te doorbreken. De wandelgids is te koop bij de boekhandel en op de website van uitgeverij Gegarandeerd Onregelmatig (€ 14,95). www.gegarandeerdonregelmatig.nl

Grote Oorlog aan de Schelde Toerisme Scheldeland geeft een gratis wandelen fietsbrochure uit en herdenkt daarmee de zware gevechten die tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) rond de Schelde en de Dender plaatsvonden. Al wandelend ontdek je de mooiste plekjes en bijhorende verhalen en kom je meer te weten over het oorlogsverleden van het Scheldeland. Acht routes door Aalst, Lebbeke, Dendermonde, Buggenhout, Zele, Bornem, Puurs, Sint-Amands en Melle geven een inkijk in hoe de inwoners van de streek de Eerste Wereldoorlog beleefden. Beide brochures bieden een mix van verhalen, historische feiten, beeldmateriaal en prachtige illustraties. Ze zijn te bestellen op de website. www.scheldeland.be/grooteoorlog 4 Wandelmagazine 1-2018

Foto: TOV/David Samyn

CO2vakantievoetafdruk

65 km door de Kalkense Meersen De nieuwe wandelnetwerkkaart Kalkense Meersen (Oost-Vlaanderen) brengt wandelaars van het Donkmeer langs de meanderende Schelde naar de rijke fauna en flora van dit zogenaamde sigmagebied. Een sigmagebied is een natuurlijk gevormd overstromings gebied met natte graslanden, droge landtuinen, bossen, slikken en schorren. Daarbij hoort een weelde aan planten, bloemen, insecten en vogels. Op de kaart staan drie wandel lussen. Bij elke wandelroute staat een handvol zie- en doe-tips, plus enkele cafés of restaurants. De wandelkaart is voor € 6 te bestellen op onderstaand e-mailadres. www.tov.be/kalkensemeersendonkmeer

We gaan steeds vaker op vakantie, geven dan meer geld uit en vervuilen ook meer. De ANVR heeft een tool ontwikkeld waarmee reisorganisaties de CO2-‘voetafdruk’ van hun producten kunnen meten. Niet alleen vluchten maar ook andere vormen van transport, accommodaties, excursies en andere activiteiten worden meegenomen. Deze tool heeft van de Verenigde Naties een prijs gekregen. Steeds meer reis organisaties denken erover om CO2-compensatie standaard op te nemen in hun pakketreis. Blijft natuurlijk dat wandelen, een ommetje in de buurt, de kleinste vakantievoetafdruk oplevert. www.betterplaces.nl

Restyling NoordHollandpad

Foto: Piet Douma

Eigentijds pelgrimeren is een vorm van bezinning en reflectie. Wie besluit een ‘camino’ te lopen leeft een tijd sober, ontmoet mensen, beleeft afwisselende natuur en cultuur, neemt afstand van de hectiek, carrièredruk en materiële consumptie. Om te pelgrimeren hoef je natuurlijk niet helemaal naar Santiago te lopen. De Camino der Lage Landen is een landelijke estafette van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob (NGSJ). Wandelaars en ﬁetsers trekken vanaf de Belgisch-Nederlandse grens via zeven verschillende routes door het hele land naar Sint Jacobiparochie en Zwarte Haan aan de Friese waddenkust. Het initiatief, opgestart in het kader van Leeuwarden Culturele Hoofdstad, loopt tot en met juli.

www.santiagoaanhetwad.nl – www.santiago.nl/santiago_aan_het_wad

Het Noord-Hollandpad (270 km) tussen Texel en Huizen heeft een restyling ondergaan. De etappes zijn ingekort. De totale afstand blijft hetzelfde maar er zijn drie etappes bij gekomen. Dat betekent dat elke etappe gemiddeld ongeveer een uur korter is geworden. Ook zijn er nieuwe vertrek- en aankomstplaatsen gekozen die beter aansluiten op het openbaar vervoer. Wandelend kom je alle facetten waar Nederland zo bekend om is tegen: historische dorpen, duinen, molens, bollenvelden, droogmakerijen, gemalen, water, ruimte en rust. Een uniek cultuurlandschap onder de zeespiegel. www.noord-holand.nl/ onderwerpen/toerismerecreatie 1-2018 Wandelmagazine 5

Foto: Hans van Weel

Camino der Lage Landen

DA AGS M EDEER LEVENEM

ENT

WAN

V E N R AY

Wil jij wandelen in het prachtige Venray? WANDEL MEE OP EN 3 JUNI!

Welke route past het beste bij jou?

10 20 30 40 50 60

kilometer

Schrijf je in via: wandelevenementvenray.nl En like onze Facebook pagina Wandelevenement Venray!

Kitzbüheler Alpen Bergsommer Opening in Tirol Auf geht’s in die Berge! Van 10 mei t/m 3 juni is het zo ver: dan vindt de eerste Kitzbüheler Alpen Bergsommer-opening plaats. Tijdens dit evenement kan iedereen genieten van een programma vol sport, cultuur, muziek en culinaire activiteiten. Voor elk wat wils dus, met elke dag keuze uit meerdere opties. Het is de eerste keer dat alle vakantieplaatsen in de Kitzbüheler Alpen hun krachten bundelen om samen een onvergetelijk Tirools zomerfeest voor alle leeftijden neer te zetten! www.bergsommeropening.at

Kitzbüheler Alpen Trail - KAT Walk

De lange afstand wandelweg door de Kitzbüheler Alpen in Tirol

Langeafstandswandelen is niet alleen een trend – een langeafstandswandeling is eigenlijk vooral ook balsem voor de ziel. Tijdens zes – deels eenzame – dagetappes van de KAT Walk kunt u helemaal tot rust komen. U komt langs tal van bezienswaardigheden, beleeft de bijzondere natuur van de Kitzbüheler Alpen en geniet van unieke culinaire hoogtepunten. We brengen u naar de mooiste plekjes van de Kitzbüheler Alpen. Wandelen. Verbazen. Genieten. www.kat-walk.nl Kitzbüheler Alpen | Kirchberg – Hopfgarten – St. Johann in Tirol – Fieberbrunn Service Hotline: +43 57 507 | info@kitzalps.com | www.kitzbueheler-alpen.com WM_201802_Advertorial_KAM_KATWalk+Bergsommer.indd 1

6 Wandelmagazine 1-2018

16-2-2018 09:04:01

Tekst Bert Stok Foto Klaas van der Veen

Klaas van der Veen

Lopend vuur

In deze serie zoekt een redactielid van Wandelmagazine een fanatieke wandelaar op voor een goed gesprek over koeien, kalveren en de zin van ons leven. Want uiteindelijk willen wij allemaal het antwoord weten op die ene vraag: moeder, waarom wandelen wij?

erwijl ik wat weg sta te dromen bij de uitgang van station Haarlem, roept Klaas me vanaf de overkant van de straat. Enthousiast staat hij te zwaaien, strak in zwarte jeans en met een fel rode ijsmuts op het hoofd. Dezelfde muts als op zijn selfies in www.Klaasloopt.nl. Daar doet de voormalig vormgever van ons wandelblad verslag van zijn pelgrimstocht naar Rome. Hij smeedde delen van allerlei routes aaneen tot een eigen weg naar de Heilige Stad, een tocht langs plekken waar de meeste pelgrims hun neus voor ophalen. “Laten we naar zo’n plek gaan”, had ik hem gevraagd. Het wordt de kop van de haven in IJmuiden, een industrieel landschap waar onder de rookwolken van de hoogovens imposante schepen door het kanaal glijden. Maar vandaag ligt alles geheimzinnig te wezen in de mist. Ongeregeld “Schitterend hè, de hoogovens lijken zo wel een kasteel”, zegt Klaas. Maar zonder mist, wanneer de fabriek van rook en vuur zich toont in haar ware gedaante, voelt hij zich hier pas echt in zijn element, gegrepen door ‘wat de mens allemaal vermag’. “Het contrast tussen de hoogovens en de duinen is fantastisch. En moet je dat booreiland daarginds zien, naast dat oude knusse havenkantoor. Het is een soort ongeregeld van verschillende schalen en tijden. De mens is een rommelkont. Dat boeit me. Veel pelgrims vinden zo’n landschap maar niks, industrie is wat ze boycotten. Daar lopen ze liever omheen of nemen de bus.” Maar vindt hij die hoogovens dan niet stinken? “Ik heb makkelijk praten met mijn gezonde lijf en langer dan een dag ben ik niet op zulke plekken. Het is een privilege van de passant om zijn esthetisch oordeel niet te laten bederven door de stank. Het is

“ Om een beetje relaxed te leven is het handig om te accepteren wat er is” natuurlijk ook veel slimmer om van de industrie-architectuur en ook van al die buitenwijken waar je doorheen loopt te gaan houden, want van wat wel mooi wordt gevonden, het historische stadshart en de pure natuur, bestaat maar bar weinig. Om een beetje relaxed te leven is het handig om te accepteren wat er is”, lacht Klaas. Anti-autoritair Tijdens onze wandeling door IJmuiden valt geregeld het woord autonomie. “In de meest simpele vorm betekent dit voor mij dat ik me niks aantrek van al die instructies die je onderweg krijgt, al die bordjes met tips wat je moet zien, wat je niet mag missen. Dat maak ik zelf wel uit. Anti-autoritair ben ik wel, dat zie ik ook bij mijn vader. Die draagt wat hem lekker zit, ook als het niet gepast is. Maar ik zeg niet: kijk mij eens autonoom wezen. Ook ik heb kaarten nodig om niet steeds langs provinciale wegen te moeten lopen.” Slapen doet Klaas in het bos. “Als je een tent hebt, hoef je niet te jakkeren om op tijd bij je gereser-

veerde B&B aan te komen. Het verschaft mij de vrijheid om te lopen waar ik wil. Bang voor het bos ben ik niet. De natuur is veilig, bijna saai. Beren en wolven heb je er niet meer. De stad wint het glansrijk van de natuur voor wie op zoek is naar wat niet veilig en vertrouwd is.” Klaas wordt wel de lichtste pelgrim naar Rome genoemd. Dat is allemaal overdreven, vindt hij. “Zes kilo draag ik met me mee, zonder eten en water”, zegt hij toch een beetje trots. “Dat is minder dan het gewicht van de meeste dagrugzakjes. De lege rugzak van veel pelgrims weegt meestal al zo’n twee kilo. Nodig om alle spullen mee te sjouwen, vinden ze. Hoezo moet de pelgrim sjouwen, zeg ik dan. Neem alleen je mobiel mee en niet al die apparatuur en hun laders. Wollen kleding is ideaal, die hoef je alleen te luchten en niet te wassen. In Italië zag ik pelgrims sjouwen met wel drie flessen water. Dat is ook autonomie, maar niet de mijne. Genoeg kraantjes onderweg en anders klop je toch bij een boer aan?” 1-2018 Wandelmagazine 7

Italië

Tekst & foto’s Lex van den Bosch

Cammino di Sant’Antonio

Van beschaving naar wildernis

De Italianen timmeren – naar Spaans voorbeeld – hard aan de weg met ‘nieuwe’ pelgrimroutes. Zoals de Cammino di Sant’Antonio, een afwisselende route in Emilia-Romagna die, zo ontdekte reisreporter Lex van den Bosch, onlangs is verlengd tot diep in de Apennijnen. Een verslag van een voettocht van Bologna naar Badia Prataglia, die je vanuit de oudste universiteitsstad van Europa naar een dichtbebost nationaal park brengt. 8 Wandelmagazine 1-2018

evenennegentig hoogtemeters scheiden ons van de top. We zijn zojuist aan de bijna vijfhonderd trap treden begonnen die ons boven op de Torre Asinelli moeten brengen, de hoogste middeleeuwse toren van Bologna die nog overeind staat. Natuurlijk doen we onze inspanning met een reden. Vanaf de hoogste toren is het namelijk prachtig kijken over het beginpunt van onze voettocht: la Grassa (de Dikke), een koosnaam die niet verwijst naar de afmetingen van Bologna, maar naar haar vette, rijke keuken. De welvarende bewoners gebruiken tot op de dag van vandaag veel room, kaas en vleeswaren – Bologna is de stad van de mortadella – in hun gerechten. Een goede streek dus om flink wat wandelkilometers te gaan maken. En met die kilometers zit het wel goed. We zullen er zo’n 225 afleggen om Badia Prataglia te bereiken, onze eindhalte in de Apennijnen, elf dagetappes van ons vandaan. Vele soorten wegen Onze afscheidsfoto van de stad maken we bij de Santa Maria dei Servi-kerk, langs de uitvalsweg naar het zuidoosten, die ons na vele ongemarkeerde kilometers door de stad uiteindelijk naar het heuvelland leidt. Na een lekker eind over een strada bianca – zo heet een (witte) onverharde weg in Italië – en een vervelend, maar gelukkig kort stukje langs de grote weg, bereiken we het eerste natuurpark van onze reis, het Parco dei Gessi Bolognesi e Calanchi dell’Abba dessa, een hele mond vol. Helaas hebben we de pech dat de hemel net is dichtgetrokken met grote zware wolken. Als we onze eerste grote heuvel van de reis omhoog lopen via een smal paadje, daalt een ijskoude regen op ons neer. Grote druppels bijten zich vast in mijn bovenbenen. Het water moet uit maar net gesmolten hagel of sneeuw bestaan. Gelukkig is de azienda agricola, de boerderij waar we aankomen, lekker warm gestookt. Na een hete douche en een kop thee is het leed dan ook snel vergeten.

et eerste natuurpark van onze reis; het Parco H dei Gessi Bolognesi e Calanchi dell'Abbadessa.

1-2018 Wandelmagazine 9

Italië Onze afscheidsfoto van Bologna maken we bij de Santa Maria dei Servi-kerk (1346), langs de uitvalsweg naar het zuidoosten.

Italiaans stilleven bij een woonhuis in Premilcuore. 10 Wandelmagazine 1-2018

In het voorjaar wordt je getrakteerd op veel groen en heldere luchten langs de San Antonio.

Sneeuw aan de horizon De volgende morgen zien we pas goed waar we beland zijn: boven op een heuvelrug. Onder een strakblauwe hemel kijken we uit over de bossen, velden en de grillige erosielandschappen van het regionale park. Het is halverwege het voorjaar, zo vroeg in het seizoen is de atmosfeer kraakhelder na een regenbui. Enkele kilometers later ontvouwt de Povlakte zich voor ons, een oneindige platte pannenkoek die alleen wordt begrensd door besneeuwde bergen. Dat moeten de Alpen zijn, en dat terwijl de zuidelijke uitlopers toch algauw zo’n honderdvijftig kilometer naar het noorden liggen. Ze zullen gistermiddag wel aardig wat sneeuw te verwerken hebben gehad. Onder ons, niet ver van de bosrand, zien we everzwijnen met jongen in het veld. De gestreepte wilde biggetjes dartelen vrolijk in het rond, zich onbewust van onze aanwezigheid op de berg. Op deze vroege morgen is er nog niemand langs geweest om ze te verstoren. De eerste lotgenoten Niet dat er veel volk rondloopt dat zoiets zou kunnen doen. Het zal maar liefst drieënhalve dag duren tot we de eerste andere camminogangers ontmoeten.

Even bijkomen in het Parco dei Gessi Bolognesi e Calanchi dell'Abbadessa.

Dat heeft natuurlijk ook te maken met de tijd van het jaar, de tweede helft van april, wat nog altijd voorseizoen is in EmiliaRomagna. We komen ze tegen op een zonnige middag in een wijngaard, zittend in het gras. Ze leunen ieder tegen een tweewielig sleepkarretje met een sticker van een en dezelfde buitensportzaak. De bagage is opgebonden op de kar. Het is een Italiaans stel van rond de vijftig dat de route in tegenovergestelde richting loopt, en over maar weinig informatie lijkt te beschikken. Of ze over de cima moeten, over de top van de berg, vragen ze ons een beetje bevreesd. Ze zijn bang dat ze hun karretjes over keien en rotsen moeten slepen. “Nee, niet echt, daar loop je min of meer onderlangs”, antwoorden we geruststellend. Beloven dat ze geen problemen zullen ondervinden, kunnen we helaas niet. Ze buon cammino wensen wél. Voor de avond komen we aan in Brisi ghella, het mooiste en meest levendige plaatsje dat we tot dan toe zijn tegengekomen. Boven aan het middeleeuwse stadje prijken een burcht en een klokkentoren, elk op een eigen rots. Beneden kun je terecht in een keur aan barretjes, restaurantjes en winkeltjes. Voor we gaan eten vangen we de laatste zonnestralen in de Via degli Asini, 1-2018 Wandelmagazine 11

Italië

Op onze laatste dag lopen we over de kam die de grens tussen Emilia-Romagna en Toscane markeert, tot een hoogte van 1500 meter.

het historische overdekte straatje waar ooit de met gipszakken beladen ezels vanuit de groeves afdaalden naar het dorp. Daarna laten we ons verwennen in de osteria – een wat informeler restaurantje – die we al eerder hadden uitgezocht. Dikke kans dat het diner de komende dagen wat eenvoudiger zal zijn. Al weet je het nooit; in Italië krijg je op de onmogelijkste plekken de meest fantastische maaltijden voorgeschoteld. Heilige in ministek Welgeteld zes dagen na ons vertrek uit Bologna bereiken we Montepaolo, het eindpunt van de Cammino di Sant’Antonio én de plek waar je je pelgrimsoorkonde kunt ophalen. Het is tien over één als we er arriveren. Helaas blijkt het kantoortje in de

pastorie waar we ons moeten aanmelden tussen één en drie uur gesloten. Wel kunnen we de aan Sint Antonius gewijde kerk bezoeken en een verderop staande kapel. Langs het pad ernaartoe staan mozaïek panelen opgesteld over het leven van de Heilige Antonius. Ze zijn gemaakt van opgeplakte stukjes gekleurd glas. Grappig, maar stuk voor stuk paneeltjes die het niveau van een middelmatig ministekwerkje niet overtreffen. Terwijl Italië een duizelingwekkende hoeveelheid kunstschatten bezit, moet onze Antonius het op deze plek doen met dit knullige freubellaantje tussen de cipressen. Maar illustratief is het wel, vooral als je bedenkt dat het verbeelden van heiligenlevens eeuwenlang de manier is geweest om ongeletterde leken iets bij te

Emilia-Romagna Bijna de hele tocht speelt zich af in Emilia-Romagna, een van oudsher rijke regio. Hoofdstad is Bologna, een stad vol geschiedenis, waar ooit meer dan honderd woon- en verdedigingstorens hebben gestaan en waar je met gemak een extra dag kunt doorbrengen. Andere beroemde steden: Parma, bekend om de gedroogde ham, Modena, bakermat van de balsamicoazijn, Ferrara en Ravenna. De laatste is wereldvermaard om zijn byzantijnse mozaïeken. Een groot deel van Emilia-Romagna bestaat uit de enorme Povlakte, waar ook het eerste deel van de Cammino di Sant’Antonio doorheen loopt, van Padova naar Bologna. De beschreven voettocht tussen Bologna en Badia Prataglia loopt door het zuidelijke heuvelland en de Apennijnen, op de grens met Toscane. 12 Wandelmagazine 1-2018

Vlak voor ons eindpunt Badia Prataglia passeren we een aantal fraaie watervallen.

brengen over het geloof. En ze zijn allemaal te zien, de gebeurtenissen in het leven van de schriftgeleerde Antonius: zijn kluizenaarschap, zijn gang naar Assisi en natuurlijk de wonderen die hij verrichtte. Bijenorchissen Wij richten ons echter alweer op de volgende heilige, Franciscus van Assisi, de inspirator van Antonius. Vanaf nu verruilen we de gele Antoniuspijlen voor de roodgroen-witte bewegwijzering langs de route die naar Franciscus is vernoemd. We zijn onze tweede cammino nog maar net op, of we lopen al over een paadje boven op een heuvelrug door half open vegetatie die ons regelmatig de ruimte laat voor een blik over de omgeving. Al snel zien we de eerste bijenorchissen langs het pad staan, lage kleine orchideeën met een heel bijzondere bloem. Wie dichterbij komt, kijkt recht in de ogen van een imitatiebij, een soort Pokémon figuurtje dat darren moet verleiden om met haar te paren, bijgestaan door een boeket van imitatielokstofjes. Als beloning brengt het nijvere insect stuifmeelpakketjes van bloem tot bloem. Wonderen bestaan nog, ook langs de Franciscusroute. En er wachten ons nog meer verrassingen. Tot onze verbazing komen we na anderhalve dag lopen plotseling weer gele Antoniuspijlen tegen, op een helling na het dorp

Premilcuore. De Italianen hebben de Sint Antoniusroute blijkbaar verlengd. En dat terwijl je in Montepaolo nog altijd je oorkonde kunt afhalen. We houden het maar op een staaltje Italiaanse chaos en besluiten ons er niet door van de wijs te laten brengen: we vervolgen gewoon onze reeds uitgestippelde tocht over de San Franciscusroute. Na Premilcuore neemt Sint Franciscus ons mee naar de bergen voor een spectaculair slotstuk van onze reis. Vanaf nu wordt het veel klimmen en dalen door de dichte loofbossen van het Parco Nazionale delle Foreste Casentinesi, een 36 duizend hectare groot natuurgebied midden in de Apennijnen. Afgezien van wat noodlijdende dorpjes is het natuurpark nog maar weinig bewoond. Wel wordt het bevolkt door wolven. Voor we aan een lange klim naar Campigna beginnen, zien we hoe een van de dieren zijn nagels heeft gescherpt aan twee jonge esdoorns. Het waarschijnlijk jonge

In Italië krijg je op de onmogelijkste plekken de meest fantastische maaltijden voorgeschoteld beest heeft lange, diepe voren achtergelaten in de nog kleine bomen langs het pad. Het is een plek waar de natuur weer helemaal de baas is geworden, met bossen die door hun soortenrijkdom tot de mooiste van Europa behoren. Over de kam 1500 meter geeft onze hoogtemeter aan. Onze laatste dag lopen we grotendeels over een hoge lange kam. Het mooie weer van het begin van de reis heeft ons verlaten.

Het is koud en mistig op de berg. Steeds opnieuw worden kille flarden nevel door het bos geblazen. Ook begint het te hagelen. Pas als we weer afdalen, kan onze regenjas uit. We hebben dan urenlang op hoogte gelopen, precies op de grens van Emilia-Romagna en Toscane. Maar nu lopen we definitief met twee voeten op Toscaanse bodem, op weg naar ons einddoel: Badia Prataglia. Vlak voor we het op 900 meter hoogte gelegen dorp betreden, passeren we een waterval. Doordat het water zo breed uitwaaiert in het beukenbos, is hij verrassend mooi. Een prachtig einde van onze ruim tweehonderd kilometer lange voettocht door la bella Italia.

Feest van Sagra Sangiovese in Modigliana.

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen? Vanaf Schiphol vlieg je rechtstreeks op startpunt Bologna. Met de trein kan ook, Bologna beschikt over een station met uitstekende verbindingen. Terug vlieg je het best vanaf Florence, maar Bologna is ook mogelijk. Houd rekening met vrij lange busreizen om in een van deze steden te komen. • www.trenitalia.it • www.startromagna.it Cammino di Sant’Antonio De Cammino di Sant’Antonio begint bij Padova en eindigt in het aan Sint Antonius gewijde kerkje van Montepaolo. Maar de cammino is nog wel in ontwikkeling. Zo werd de route onlangs verlengd naar Badia Prataglia en Santuario della Verna. Voorlopig kun je vanuit Montepaolo net zo goed de Sint Franciscusroute naar Badia Prataglia volgen, die een wat oostelijker koers aanhoudt, 25 kilometer korter is, en vooralsnog een stuk beter beter gemarkeerd. Anders dan bij de meeste camino’s in Spanje zijn er nergens extra gele pijlen op het wegdek geschilderd. Dat maakt de Sint Antonius beslist een stuk lastiger te volgen zonder routebeschrijving. Zo zijn we de eerste dagen vanuit Bologna zelfs helemaal geen pijlen tegengekomen onderweg. Zorg dus dat je goed bent voorbereid (www.ilcamminodisantantonio.org) of boek je reis bij een gespecialiseerde reisorganisatie (in Nederland en België biedt Pelgrimsroute.nl deze reis aan).

Afstanden: • Padova – Bologna: 164 km over voornamelijk vlak terrein door cultuurland. • Bologna – Montepaolo: 110 km door afwisselend heuvelland. • Montepaolo – Badia Prataglia: 115 km via de Sant’Antonio; 90 km over de San Francesco. Beide door dicht bebost middelgebergte (nationaal park).

Route Ga naar: www.ilcamminodisantantonio.org, kies ‘Lungo cammino’ > ‘Le tappe’ (in het Italiaans).

De reis werd mogelijk gemaakt door Pelgrimroutes.nl, specialist op het gebied van wandeltochten over camino’s en historische routes.

1-2018 Wandelmagazine 13

Portugal

Tekst & foto’s Roel Klein & Bert Stok

Lissabon

Cristo Rei en de wonderdokter Pelgrimsverblijven bij Cabo Espichel.

Honderd jaar geleden begon de bedevaart naar Fátima. Het werd een daverend succes. Het ooit diep gelovige Portugal kent een lange traditie van boetedoening en afsmeken. Ook de hoofdstad deed mee, maar niet altijd van harte.

n het laaggelegen centrum van Lissabon kun je prachtig wandelen door schaduwrijke straten, die uitkomen op zonovergoten pleinen. Het grootste en mooiste is het Praça do Comércio, met in het midden, zoals het hoort, een voormalig heerser te paard. Koning José kijkt uit over een breed stromende Taag met aan de overkant een reusachtig Christusbeeld. Net als in Rio de Janeiro waakt ook deze Cristo Rei met de armen gespreid over de bewoners van de stad. In 1934 was Manuel Gonçalves Cerejeira, de kardinaal van Lissabon, op bezoek in Rio. Diep onder de indruk van het Christusbeeld op de Corcovado wilde hij in Lissabon een zelfde beeld laten verrijzen. In 1940 deden de Portugese bisschoppen de volgende heilige belofte: als het land de verschrikkingen van de Tweede 14 Wandelmagazine 1-2018

Wereldoorlog werd bespaard, dan zou de kerk het Rio-beeld laten maken. Blijkbaar was de voorzienigheid het land gunstig gezind; Portugal bleef neutraal. En aldus geschiedde wat de bisschoppen hadden toegezegd: in 1959 werd Christus Koning officieel ingehuldigd. Het megalomane beeld stond symbool voor de triomf van de katholieke kerk onder de Estado Novo, de ‘nieuwe staat’ van dictator António Salazar, die een einde had gemaakt aan het ‘atheïsme’ van de Eerste Republiek (19101926). Rode lampjes Nog voor de boot bij Caçilhas aan de overkant van de Taag helemaal vast ligt, springt een jongen op de kade en rent naar de bus. Op deze plek van wachten en oponthoud kun je altijd wel iets te eten kopen; tremoços

(zoute lupineboontjes) bijvoorbeeld, of gepofte kastanjes. Je kunt met bus 101 naar Cristo Rei, maar wandelen over de kade langs de stroom is natuurlijk veel leuker. Tussen roestige hijskraantjes werpen mannen hun hengels uit. Gelo (ijs) staat er op een uithangbord, de plek waar ooit beroepsvissers ijs haalden om de kabeljauw koud te houden. De visgronden lagen bij Newfoundland. Daar begonnen de Portugezen al zo’n 450 jaar geleden, in het kielzog van de ontdekkingsreizen, met de kabeljauwvangst. Steil omhoog lopen we de klif op met zicht op een rustig stromende Taag. Eenmaal bij het Christusbeeld schiet een lift ons door een tachtig meter hoge sokkel naar de voeten van de Verlosser. Alleen de onderhoudsploeg mag via een smalle inwendige trap nog hoger, tot in zijn hoofd. Rode lampjes

houden ’s nachts de vliegtuigen uit de buurt. “Kijk, daar ligt Castelo São Jorge”, zegt een in rouwzwart geklede oma tegen haar kleinzoon. Ze wijst naar de overkant waar de oude stad pronkt in het licht van een laagstaande zon. Binnen kun je Mariabeeldjes, rozenkransen en natuurlijk de herdertjes van Fátima kopen, maar Cristo Rei is toch vooral een fantastische uitkijktoren. Het werd nooit de bedevaartsplaats waarop kardinaal Cerejeira had gehoopt. Ook al noemde bijna iedereen zich katholiek, het was niet de officiële kerk die centraal stond in het geloof. Wel de Maagd Maria en een hele reeks al dan niet erkende heiligen. De priester was er vooral voor bruiloften. Ook een reusachtige Christus Koning, uitkijkend over het stadsgewoel, hield de katholieken niet bij de les. De bevolking van Lissabon koos haar eigen heiligdommen. Eigen heiligdommen Zo is er bijvoorbeeld de heilige bron van Nossa Senhora da Atalaia bij Montijo, op de zuidoever van de Taag. Een pestepidemie in de hoofdstad (1507) bracht een groep wanhopige burgers tot de belofte hier jaarlijks naar toe te gaan. Of de priester meeging, was de pelgrims om het even. ‘Heidense’ gebruiken, zoals het rituele wassen van het gelaat bij de heilige bron, werden door de kerk afgekeurd, maar door de vingers gezien. Zij kon moeilijk anders, want ook de koning liet zich met zijn galei over de Taag zetten voor een bezoek aan de heilige bron. Nog steeds trekt de plek veel gelovigen. Op de laatste zondag van augus-

Christus Koning langs de Taag.

Kapel aan de klifrand bij Cabo Espichel.

tus gaat Onze Lieve Vrouwe op de schouders voor een rondje om de bron. Een priester in witte albe zwaait het wierookvat. Klokken beieren, vuurpeilen gieren de lucht in. Het bedevaartsoord Cabo Espichel was ook zo’n geliefd bedevaartsoort van de koning. Eenmaal aan de overkant van de Taag werd het beeld van de Heilige Maagd uit de koninklijke galei getild en in de gouden koets geplaatst. Langzaam zette de stoet zich in beweging met de koning voorop, gevolgd door kinderen verkleed als engelen. Daarachter de sjees van de chirurgijn en de karren met priesters en muzikanten. Het gewone volk haakte aan met

ossen- en ezelkarren. Het bedevaartsoord, voorloper van Fátima en Bom Jesus do Monte bij Braga, ligt nog even eenzaam op de kaap als in de achttiende eeuw, toen het heiligdom haar hoogtepunt bereikte. Pootafdrukken Langs de ruige kliffen lopen we omhoog naar de onherbergzame kaap, geen boom die er groeien wil. In het najaar kan een storm je zomaar van het klif blazen. Tussen een haag van bogen voert een langgerekt plein ons naar een statige kerk, waar Onze Lieve Vrouwe van de Kaap waakt over het welzijn van de bedevaartgangers. Achter de pelgrimskerk staat een kapelletje gevaarlijk dicht langs de klifrand. Daarbinnen is op een tegeltableau de Heilige Maagd afgebeeld, schrijlings zittend op een grote muilezel. Het verhaal wil dat in het jaar 1410 Maria vanuit zee zo omhoog klom naar de klifrand. Duidelijk zijn op de blauwwitte tegels de sporen te zien die het dier achter liet. Je kunt ze ook nu nog in het echt bewonderen, maar de sporen zijn niet van het lastdier concludeerde de wetenschap.

Obrigado. 1-2018 Wandelmagazine 15

Portugal

De reusachtige Christus Koning hield de katholieken niet bij de les. De bevolking koos haar eigen heiligdommen

Kade van de voormalige kabeljauwvloot.

Het zijn de pootafdrukken van dinosaurussen. Zo’n 140 miljoen jaar geleden passeerde hier een kudde sauropoden, reusachtige plantenetende reptielen met kenmerkende lange nek. Elf sporen lieten ze achter. Sousa Martins Een bijzondere bedevaart is die naar ‘wonderdokter’ Sousa Martins in het centrum van Lissabon. We gaan erheen met de Elevador do Lavra, de gele kabeltram. Piepend en knarsend klimt hij omhoog uit de bene-

denstad. Het monument op Campo de Santana is vergeleken met de protserige beelden elders tamelijk bescheiden. Bij de sokkel staan kaarsen rustig te branden in een metalen kast. Een vrouw met schort schraapt uitgebrande kaarsstompjes los en doet ze in een plastic zak. Nieuwe offerandes kun je bij haar kopen in de kiosk aan de overkant van de straat. Met liefde schikken vrouwen bloemen in gereedstaande emmers, om vervolgens de handen te vouwen en eerbiedig op te kijken naar de in brons gegoten arts, die ook na zijn dood

PRAKTISCHE INFORMATIE Wandelroute naar Cristo Rei www.wandeleninportugal.info/wandeling_lissabon_christusbeeld.htm Naar de wonderdokter Loop vanaf het monument op Praça dos Restauradores (blauwe metrolijn - linha azul) met Teatro Eden aan je linkerhand, rechtdoor richting brede laan (Avenida da Liberdade). Tweede straat rechtsaf (Largo do Anunciada). Daar vind je de kabeltram. Nossa Senhora da Atalaia bij Montijo Bus 435 vanaf Estação Oriente naar busstation in Montijo. Daar overstappen op bus 415 naar Santuário de Nossa Senhora da Atalaia. Cabo Espichel De kaap is uitsluitend per auto bereikbaar. Je kunt prachtig wandelen op de kaap en in noordelijke richting langs de ruige, goudkleurige kliffen. Meer weten? www.wandeleninportugal.info – Roel Klein en Bert Stok schreven vijf wandelgidsen over bijna heel Portugal. In hun gids Hart van Portugal staan wandelingen naar Cristo Rei en de wonderdokter. Verder nog veel meer dagwandelingen in Lissabon en directe omgeving.

16 Wandelmagazine 1-2018

vele wonderen zou hebben verricht. Sousa Martins speelde een voortrekkersrol bij de tuberculosebestrijding in Portugal. Al tijdens zijn leven werd hij een legende, maar na zijn dood zou er een ware cultus rond zijn persoon ontstaan. De arts – zoon van een eenvoudige timmerman – had zich het lot aangetrokken van de armen en spande zich tot het uiterste in hun leed te verzachten. Het is de ironie van het lot dat hij in 1897 zelf aan tuberculose bezweek. Zijn uitvaart werd door de bevolking van Lissabon massaal bijgewoond. Enkele jaren later werd door toedoen van koningin Amélia een monument voor hem opgericht. Aan de voet van het monument liggen stapels in wit marmer uitgehakte dankbetuigingen. Sommige zijn kort en bondig: ‘Obrigado Dr. Sousa Martins’.

Oer DreNTS WANDeL ArrANgemeNT vANAf € 99 p.p. Inhoud arrangement: • 2 x overnachting • 2 x uitgebreid ontbijtbuffet • 1 x diner • Gratis Wifi • Gratis parkeergelegenheid

OER dRENts

WANDeL

Gewoon genieten

ArrANgemeNT vaNaf

€ 99 p.p.

U kunt dit arrangement boeken via: www.ruyghevenne.nl/wandelmagazine of telefonisch via 0593 - 331 444

U wandelt vanuit ons hotel met gemak door de oerprovincie van Nederland. We helpen u graag aan mooie routes. BeiLerSTrAAT 24A | WeSTerBOrK | 0593 331 444 | WWW.rUygheveNNe.NL

1-2018 Wandelmagazine 17

Spanje

Tekst Theo Bakker Foto’s Marjan Neeft & Jonathan Vandevoorde

Andalusië

BIDDEN, DANSEN EN DRINKEN IN EL ROCÍO In het zuiden van Andalusië ligt El Rocío, een ingeslapen dorp aan de rand van het uitgestrekte nationaal park Doñana. Maar op de dagen rond Pinksteren, tijdens de romería, wordt het overspoeld door zo’n miljoen bedevaartgangers die de ‘witte duif’ komen vereren.

18 Wandelmagazine 1-2018

l Rocío bestaat uit lange rijen grote witte huizen aan brede zandpaden. Als je geluk hebt, tref je een eenzame ruiter die wat stof opwerpt en je vriendelijk groet. Hostal Cristina is altijd open. Cristina zelf staat je te woord, een tikje snauwerig maar toch nog net hartelijk. Je kunt er je dorst lessen en nog goed eten ook. Dat eerste is soms hard

Overtocht Rio Guadalquivir bij Coria del Rio. (MN)

El Santuario de Nuestra Señora del Rocío, de centrale kerk van het oord. (JV)

Fresas con hielo (aard beien met ijs). (MN)

nodig, want het kan er heet en dorstig zijn in dat zuiden van Spanje. Eens per jaar is het gedaan met de rust en de slaperigheid. Tegen Pinksteren gaan er zo’n miljoen bedevaartgangers uit de wijde omgeving op bezoek. Te voet, te paard, per koets en tegenwoordig ook per landrover trekken ze ernaartoe om de Maagd van de Moerassen, de moeder van God, la blanca paloma (de witte duif) te vereren, te aanbidden zo je wilt. Gefeest wordt er ook, authentieker en Spaanser dan ik voor mogelijk had gehouden. Het feest van het paard en van Maria, zo zou ik het willen noemen. De auto’s zijn uit het dorp verdwenen. Paarden, koetsen en wandelaars bevolken de straten.

Vrolijke processie We hebben Sevilla verlaten en zijn op weg naar El Rocío dat nog zeker vijftig kilometer ver weg is. We volgen binnenwegen en mijden de snelweg naar Huelva. Maar juist hier is het verkeer ernstig ontregeld. Het veerpont over de Rio Guadálquivir is voor auto’s onbereikbaar. De processie vanuit het dorpje Dos Hermanas maakt er gebruik van. Koetsen, paarden, muilezels en een rijk versierde kar met daarop een zilverkleurig Mariabeeld, getrokken door twee ossen, bevolken de weg en hebben voorrang. Niet dat het erg is, want terwijl wij de processie aan ons voorbij laten trekken, worden we onthaald op een biertje en genieten we van de zang en het gezelschap. Vrolijk en uitbundig. De vrouwen dragen de klassieke Spaanse jurken met verve. De mannen zitten hoog te paard en zijn voorzien van de typische Spaanse hoeden. Soms hebben ze een dame achterop, wat het allemaal nog mooier maakt. De hele weg naar El Rocío is gevuld met dit soort taferelen. Overal stuiten we op processies en uitbundige gezelschappen. En dat terwijl het grote feest pas over twee dagen plaatsvindt. In Spanje, en zeker in Zuid-Spanje, kijkt men niet op een dagje feest meer. Wij lopen de stoet tegemoet die vanuit Sanlúcar de Barrameda komt. Het stoffige zandpad dat dwars door het natuurgebied van Coto Doñana loopt, en dat normaliter niet toegankelijk is, is voor deze gelegenheid opengesteld. In drie dagen worden de vijftig kilometer naar El Rocío afgelegd.

Het is heet en in de middag wordt gepauzeerd onder de parasoldennen. Er wordt gedanst en gezongen. Flamenco in het losse duinzand. Een gitarist omringd door zingende en klappende mannen en vrouwen. Een danser draait rond met de heupen uitdagend naar voren. De vrouw laat zich zijn machismo welgevallen. Ze heft de armen hoog en draait met hem mee. De borsten vooruit, de blik uitdagend. Wij krijgen glazen manzanilla gemengd met zoetige frisdrank aangereikt. En of we nog geroosterde kip, garnalen, brood of een stuk vlees willen? Zo, dansend, etend en drinkend naderen we het dorp. Gemeenschapshuizen Schorre kerkklokken, die ook dorst lijken te hebben, heten ons welkom. Hun doffe geluid waaiert uit over de huizen en gaat op in het geknal van voetzoekers en vuurpijlen, zang en handgeklap en in het gehinnik van paarden. Steeds maar weer arriveren nieuwe processies. Die van Cádiz om vier uur, Triana uit Sevilla om half vijf, Almonte om zes uur. Alle processies zien er min of meer hetzelfde uit. Voorop de koets van Maria getrokken door de ossen. Daarachter rijen met koetsjes, soms getrokken door paarden, of ezels, muilezels en meer van dat soort. Maar ook door tractoren en landrovers. Het geheel is omringd door de dappere gelovigen die hebben gewandeld en afgezien. Eerst moet nog een ronde om de kerk worden gemaakt en dan trekt de stoet naar het gemeenschapshuis van zijn eigen parochie. Daar wordt Maria gestald 1-2018 Wandelmagazine 19

Spanje

Het feest van het paard en van Maria. Paarden, koetsen en wandelaars bevolken de straten

De leden van een hermandad arriveren in El Rocío (JV).

Bedevaart met pitstop te paard (JV)

Lunch onder de bomen. (MN) 20 Wandelmagazine 1-2018

en kunnen de vermoeide bedevaartgangers rusten. Elke parochie, elke hermandad of broederschap heeft zo’n eigen huis. Daar verblijven de bedevaartgangers. Daar wordt gekookt, gegeten, gedronken, geslapen en gefeest. We nemen een kijkje bij het huis van de hermandad van Pilas. Al gauw is er iemand die om een praatje verlegen is. Of we een biertje willen en een portie garnalen, en aardbeien met ijsklonten toe? Zo roeit het feest naar zijn climax toe. In de loop van de zondag vullen de straten zich meer en meer. Zullen er een miljoen bedevaartgangers geweest zijn? Het lijkt me wat hoog gegrepen, maar enige honderdduizenden zeker wel. Het dorp wordt steeds middeleeuwser, steeds ontoegankelijker. Auto’s worden al op grote afstand geweerd. Een enkeling probeert via een zandpad aan de file te ontsnappen. Hij wordt zwaar gestraft met een asdiepe vastloper in het rulle zand zonder ook maar enige kans op verlossing. Het verst kom je per koets of te paard en natuurlijk te voet. De paarden zijn overal, alleen in de basiliek zelf zijn ze niet toegestaan. Al komt een enkele ruiter tot aan de ingang, om daar zijn hoed af te nemen en zijn “Viva la madre de Dios.Viva la blanca paloma” te laten klinken. Er wordt geapplaudisseerd en altijd is er wel iemand in tranen. In de kerk zelf wordt smartelijk gebeden, hartstochtelijk gezongen, gehuild en geschreeuwd. Twee priesters zitten werkeloos in hun biechtstoelen. Voor hen is weinig belangstelling. De zonde, en met name de vergeving daarvan, is een achterhaald begrip. De enige echte Maria Iedereen viert feest en de guardia civil houdt toezicht, al slaan ook zij een slok bier niet af. Slechts de dieren hebben het moeilijk. Daar wordt soms niet al te zachtzinnig mee omgesprongen. Vorig jaar waren er 23 dode paarden en vijf dode muilezels. Op de terrassen worden goede zaken gedaan. Aan de tafeltjes zitten de dames in hun nauwsluitende jurken, waarvan som-

mige pas halverwege de kuiten ruimte bieden om te kunnen voortbewegen. Meedogenloze jurken zijn het die de schoonheid accentueren en de in Andalusié gewaardeerde weelderigere vormen flink doen uitkomen. Dan, op zondagavond, gaan we op weg naar het hoogtepunt van het feest. Bij elke hermandad wordt nog even gebeden bij de eigen Maria. Soms houdt een priester een korte toespraak waarin hij de diepere betekenis van dit alles uitlegt. Niemand begrijpt hem, maar dat geeft niet. Het hoort er nu eenmaal bij. De enige echte Maria, die van Almonte, dient vanuit de kerk een rondgang door het dorp te maken. In eerste instantie heeft het meer van een vechtpartij. Met tientallen tegelijk stormen ze naar de verhoging waar Maria op staat. Daar echter is slechts plaats voor twintig dragers. Het aantal gegadigden loopt al gauw tegen de honderd zodat het een gedrang van jewelste is. Ook vrouwen en jonge meiden gaan in de richting van het beeld. Min of meer zwemmend over het andere volk trachten ze het beeld te bereiken, een hopeloze onderneming. Even maar het beeld aanraken, meer niet. Dat lijkt voldoende voor eeuwig geluk. Vaders houden hun kinderen omhoog zodat ook zij een glimp van het beeld kunnen opvangen. Zo gaat het van uur tot uur. Van alle gemeenschapshuizen worden de klokken geluid. Fluitisten en trommelaars begeleiden de groepen en ook een fanfare blaast er lustig op los. Voetzoekers en vuurpijlen knallen. De dorst wordt gelest met wijn en bier. Verkopers van plastic piephamertjes, veters, molens en andere troep zeulen van bedevaartganger naar bedevaartganger. De man van de loterij gaat, als op alle andere dagen, z’n gelaten gang: “Morgen de laatste trekking van deze week. Uw laatste kans op een miljoen euro!” Een Nigeriaan die zonnebrillen, horloges, wandkleden en nog veel meer verkoopt, gelooft er niet echt meer in en zit wat verslagen op een bankje. In de cafés wordt ondertussen stevig doorgedronken. Tegen het ochtendgloren laat een kerkganger het vermoeide hoofd op een tafeltje rusten. Zijn vrouw aait hem over z’n krullen: “Zullen we naar huis gaan, jongen, dan kun je rustig slapen.” Langzaam lopen de straten leeg en tegen zes uur in de ochtend is alles weer kalm. Ik maak nog een praatje met een paar ijsverkopers. Roemenen, naar al gauw blijkt. Nee, de zaken waren minder dan in andere jaren. De crisis. De mensen nemen zelf een fles water mee en kopen niet hun gekoelde mineraalwater. Volgend jaar beter.

PRAKTISCHE INFORMATIE Hoe te bereiken? Vliegtuigen brengen je voor veel te weinig naar plekken dicht in de buurt zoals Sevilla en Malaga. Autohuur is gemakkelijk. Het lokale busvervoer is frequent en goedkoop. Accomodatie Verblijven in El Rocío tijdens de romería is vrijwel onmogelijk. Hotels zijn al tijden van tevoren uitverkocht, tegen prijzen die het vijfvoudige van normaal bedragen. Bovendien kun je slechts voor langere periodes, minimaal vier dagen, kamers huren. Dat komt dan al gauw op ruim duizend euro en soms aanzienlijk meer. Ook de camping van het dorp is dan duur en reserveren is beslist noodzakelijk. Veel beter is het gebruik te maken van de camping Village Doñarrayan op ruim twintig kilometer vanaf El Rocío, heerlijk rustig gelegen in een naaldbos en met zwembad. Als je vandaar met de auto naar El Rocío gaat, moet je wel tijdig een parkeerplaats zoeken. Andere mogelijkheden zijn hotels en appartementen in de badplaats Matalascañas, op ruim tien kilometer afstand. Ook zijn er nog campings aan de kust bij het dorpje Mazagón en dat dan weer op wat grotere afstand. Tip De bedevaart naar El Rocío vindt plaats in de week voorafgaande aan Pinksteren. Op andere weekends zijn er altijd wel een paar hermandades die naar El Rocío trekken voor een eigen bedevaart. Het plaatsje vult zich dan ook met lokale dagjesmensen maar het is allemaal overzichtelijk. Wandelen rond El Rocío El Rocío ligt aan de rand van het UNESCO Werelderfgoed Parque Nacional y Natural de Doñana, dat vrijwel ontoegankelijk is. Er zijn slechts een paar korte recreatieve wandeltochten uitgezet. Tijdens het grote feest is de weg van Sanlúcar de Barrameda naar El Rocío opengesteld. Een geweldige mogelijkheid om het park te bezoeken al deel je de weg met honderden bedevaartgangers. Uiteraard kun je er ook naartoe in andere periodes. Mei tot en met oktober kan het er wel erg heet zijn. December is aangenaam met temperaturen in de zon tot ruim boven de twintig graden. Het strand tussen Sanlúcar en Matalascañas, op ruim dertig kilometer, is te voet vrij toegankelijk. Een strandwandeling van ongekende schoonheid, zonder strandterrassen en andere voorzieningen. Eten en drinken dien je zelf mee te dragen. Vanuit El Rocío zijn in het achterland, in een landschap dat sterk vergelijkbaar is met dat van het natuurreservaat zelf, goeie dagwandelingen te maken.

1-2018 Wandelmagazine 21

Duitsland

Saksen

22 Wandelmagazine 1-2018

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

In de voetsporen van Luther Het Lutherjaar heeft honderden kilometers wandelpad opgeleverd. Wandelmagazine volgde een deel van de duizend kilometer lange Lutherweg door Saksen. Over heide en door bos, langs Elbe en Mulde. Aan het wandelpad liggen historische steden en stadjes als Torgau, Leipzig, Grimma, Rochlitz, Colditz en Zwickau. Je passeert fraaie kastelen waar Luther bescherming genoot van het Saksische vorstenhuis.

Kasteel Colditz. Markering van de Lutherweg.

Kloster Nimbschen.

p het station van Torgau ontmoet ik gymnasiast Karl Nowak. Hij is mijn wel geïnformeerde gids door de stad van de Reformatie. Dankzij de schrale DDR-jaren is het historische hart met meer dan vijfhonderd monumenten bijna geheel behouden gebleven. Er wordt hard gewerkt aan minutieuze restauratie. Torgau was in de zestiende eeuw de favoriete residentie van de Saksische keurvorsten. Onder de tolerante keurvorst Frederik de Wijze kon de stad zich tot het politieke centrum van de Reformatie ontwikkelen. Torgau schreef opnieuw wereldgeschiedenis toen in april 1945 de Amerikaanse en Russische soldaten elkaar hier aan de Elbe ontmoetten. Het meest imposante gebouw is slot Hartenfels aan de Elbe dat Frederik rond 1500 liet optrekken in vroege renaissancestijl. Om de driehoekige binnenplaats liggen vier woonvleugels. Het Johann- Friedrichgebouw uit 1533-1536 wordt gedomineerd door de Grosse Wendelstein. Deze sierlijke stenen wenteltrap brengt de bezoekers via een soort slakkenhuis naarboven voor een fantastisch uitzicht. In een andere kasteelvleugel bevindt zich de tweebeukige gotische Martinskapelle (rond 1359). De slotkerk uit 1544 is door Luther persoonlijk ingewijd. Maar niet alleen de reformator wordt in Torgau geëerd. In 1552 vluchtte zijn weduwe Katharina von Bora en haar kinderen voor de pest van Wittenberg naar Torgau, waar ze na een fataal ongeluk met haar rijtuig korte tijd later overleed. In het sterfhuis houdt een museum de herinnering aan deze ‘beroemdste predikantsvrouw’, rolmodel

voor predikantenvrouwen na haar, levend. Niet ver van Hartenfels staat de Marien kirche, een laatgotische hallenkerk. Vermeldenswaard zijn de met een beeld van Luther versierde renaissancepreekstoel en de epitaaf voor Katharina von Bora. Een wandeling door de historische binnenstad van Torgau is een reis door de tijd. Het indrukwekkende raadhuis, dat een van de wanden van het centraal gelegen marktplein in beslag neemt, verbergt op zijn binnenplaats een ander monument uit de Reformatie. Hier wacht de vroeg-gotische voormalige Nikolaikirche op restauratie. Het was de eerste kerk die het jonge protestantisme in gebruik nam. Toen dit de heersende religie was geworden, nam het de vele katholieke kerken over en was de Nikolaikirche overbodig. Lange eeuwen fungeerde het gebouw als pakhuis. Het mag een wonder heten dat de kerk met zijn herkenbare torengevel bewaard gebleven is. Langs de Mulde De Zwickauer en de Freiberger Mulde ontspringen beide in het Ertsgebergte en komen ten noorden van Colditz bij elkaar om als Mulde verder te stromen. Hoewel onbevaarbaar is de rivier in de loop van de jaren wel rechtgetrokken en zijn de uiterwaarden versmald. Gevolg is dat bij heftige regenval in het Ertsgebergte het water niet meer afgevoerd kan worden. Overstromingen zijn het resultaat. Deze eeuw was het al twee keer goed raak. De Jahrhunderflut, de overstroming van de eeuw in 2002 (uit de naamgeving spreekt de hoop dat het bij deze overstroming zou blijven), was de ergste. Veel land kwam onder water te staan en natuurlijk werden ook de steden en stad1-2018 Wandelmagazine 23

Duitsland

Epitaaf van Katharina van Borna.

Burg Hartenfels in Torgau.

Het kasteel van Rochlitz.

LEIPZIG In 1518 discussieerde Luther vele dagenlang met de gevreesde “Als het geld in het kistje klinkt, het zieltje in de hemel springt”-aflatenverkoper Johann Tetzel. Na de Reformatie werden de grote stadskerken – de Nikolaikirche en de Thomaskirche – lutheraans. Componist Bach was van 1723 tot 1750 als cantor aan beide kerken verbonden. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw kwamen elke maandagavond steeds meer mensen naar de Nicolaikerk om er te bidden en te discussiëren over mogelijke hervormingen van de DDR. Op 9 oktober 1989 mondde dit uit in een demonstratie van zeventigduizend mensen tegen het communistische bewind. Het regime stond machteloos. De vreedzame revolutie leidde een maand later tot de val van de Berlijnse Muur. Een deel van de compacte binnenstad wordt gedomineerd door de Handelshöfe (koopmanshuizen) van de Leipziger Messe met hun karakteristieke passages. De mooiste is de Mädlerpassage, gebouwd naar Milanees voorbeeld. Aan het begin ligt de Auerbachs Keller met zijn fraaie beschilderde interieur. Luther kwam hier graag en was een goede vriend van de eigenaar. Het restaurant serveert betaalbare Saksische specialiteiten. Aanbevolen. Auerbachs Keller. 24 Wandelmagazine 1-2018

De beroemde wenteltrap van Burg Hartenfels.

jes langs de rivier ernstig getroffen. Het ergst was het fraaie historische stadje Grimma eraan toe. Markt en raadhuis stonden onder water en ook de oude postbrug en een fraaie ijzeren hangbrug werden ernstig beschadigd. Op een half uur lopen van Grimma ligt de abdijruïne Nimbschen. Nimbschen ligt niet ver van de Mulde aan de Lutherweg, en ontleent zijn belang aan het feit dat Katharina van Bora daar ooit non was. In de beginjaren van de Reformatie drong de hervormingsbeweging ook door tot binnen de kloostermuren en beïnvloedde het spirituele leven. In 1523 wisten Katharina en acht andere nonnen, geïnspireerd door de ideeën van de hervormers, uit het klooster te ontsnappen. In 1525 trouwde Katharina met Luther. Het klooster als religieus instituut werd in 1536 ontbonden. Afbrokkelende dikke muren overschaduwd door hoge bomen zijn alles dat rest. Castle Colditz Van Nimbschen is het zeventien kilometer lopen naar het stroomopwaarts gelegen Colditz. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bivakkeerden krijgsgevangen in het majestueuze kasteel. Niet alleen Engelsen overigens, maar ook Belgen, Fransen, Nederlanders en Polen. Vergeleken met een gewone gevangenis was de sfeer relaxed. De gevangenen hoefden niet werken, wel werd er veel gelezen, muziek gemaakt en toneel gespeeld. Bekijk je de gelijknamige Britse tv-serie, dan krijg je de indruk dat de voornaamste dagbesteding van de gevangenen bestond uit het plannen van ingenieuze ontsnappingspogingen, die niet zelden succes hadden. Na Rochlitz loopt de weg deels over rots paden boven de rivier, afgewisseld door glooiende weilanden en eindigt in Wechselburg. Tot mijn verbazing staat hier in deze protestantse streek een katholiek klooster: een benedictijnenklooster met de aanpalende Heilig Kreuz-basiliek.

In 1168 stichtte graaf Dedo von RochlitzGroitzsch het klooster als Klosters Zschillen. De basiliek diende als begraafplaats voor de adellijke familie. Tijdens de Reformatie werd het klooster ontbonden en verviel het aan hertog Moritz van Saksen. In het midden van de zestiende eeuw ruilde hij de abdij van Zschillen en 22 dorpen met de heren van Schönburg tegen Hohenstein, Wehlen en Lohmen. Aan die ruil ontleent Wechselburg waarschijnlijk zijn naam. Overigens zijn na vele jaren DDR de meeste streekbewoners niet gelovig. Na de val van de Muur werd de benedictijnen gevraagd of ze hier een klooster wilden stichten. Met prior pater Gabriel heb ik een interessant gesprek. De verschillen tussen katholieken en lutheranen lijken verbleekt. Christenen zijn hier een minderheid.

PRAKTISCHE INFORMATIE Hoe er te komen? Van Nederland met de trein naar Leipzig of Berlijn. Reistijd acht tot negen uur. De beschreven stadjes zijn alle met de trein bereikbaar. Onze ervaringen met aanvullend (streek) busvervoer door de week zijn positief. In het weekeind kan dat anders zijn. Taxi’s zijn niet goedkoop, maar betaalbaarder dan bij ons. Accommodatie • In Leipzig te kust en te keur. Buiten Leipzig verdient de jeugdherberg in Schloss Colditz (individuele kamers beschikbaar) aanbeveling vanwege de bijzondere plek. • Wechselburg met zijn basiliek en benedictijnerklooster biedt aangenaam en bijzonder onderdak in het familiehuis (www.klosterwechselburg.de). Meer weten? • Kijk op wandelmagazine. nu, zoekterm ‘Luther’ en vind tips voor meerdere wandelroutes en bezienswaardigheden. • Alles over de Lutherweg: www.lutherweg.de

LUTHER EN DE HERVORMING Maarten Luther verzette zich met veel inzet tegen de verkoop van aflaten, een praktijk waar de katholieke kerk veel geld mee binnen harkte voor de bouw van kerken en, in Luthers tijd, vooral ook naar de bouw van de Sint-Pieter in Rome. Een aflaat behoedde mensen voor een verblijf in het vagevuur, het voorportaal van de hel. Oorspronkelijk verkregen de gelovigen een aflaat door het verrichten van goede werken of door op bedevaart te gaan, zoals naar Santiago, Rome of Jeruzalem. Zo’n bedevaart was niet alleen avontuurlijk en gevaarlijk, maar vrat ook tijd. Zo ontstond de gewoonte om goede werken af te kopen met geld. Op den duur ontaardde deze praktijk volledig. Luther vervatte zijn visie in zijn bekende 95 stellingen. Aanvankelijk bleef het debat binnen de katholieke kerk, maar na de Rijksdag in het verre Worms, waar Luther weigerde afstand te nemen van zijn opvattingen, dook hij, na vogelvrij verklaard te zijn, onder op de Wartburg in Eisenach. Daar vertaalde hij de bijbel naar de nieuwste inzichten in een welsprekend Duits. Luther verspreidde zijn nieuwe leer dank zij ‘moderne’ marketingmethoden, via de snel uitdijende drukpers, maar ook via tal van afbeeldingen, vooral van hem zelf, van de hand van geloofsgenoot Lucas van Cranach. 1-2018 Wandelmagazine 25

Duitsland

Tekst & foto’s Klaas van der Veen

Naar Rome

Je bent naar de Alpen gelopen! Een hut aan de Lech.

Het eind van het bedachte lopen Een serieuze wandelaar heeft een route, een gids, een schema met afstand en aankomstplaats, een gps-ding en speciale kleding. Een autonome wandelaar, zoals ik mezelf zou noemen, is ook heel serieus, maar laat zich niet ringeloren door spullen of schema’s. Wondermiddel: de pelgrimstocht naar Rome. Zo ergens halverwege Duitsland gebeurde het.

at ik naar Rome ging, durfde ik pas te zeggen nadat ik in Stuppach de Maria van Grünewald had gezien, mijn eerste echte pelgrimsdoel. Pas toen veranderde er iets. De volgende dag wilde ik weer terug naar mijn voorgenomen route, en dat moest zonder enige ‘wandelinfrastructuur’ door boerenland. Bij een grote, maar onbestemde boerderij

26 Wandelmagazine 1-2018

hoorde ik geroezemoes en besloot er aan te kloppen. Er stonden zoveel auto’s, er moest wel iets wezen. Ik kwam in een voorkamer vol etende Schwaben, die bevestigden dat het een eethuis was. Ik kreeg bier van iemand, trok alles uit en ging bij de kachel zitten. Ik kreeg een bord boereneten. Zo’n bord waar je straks je vla nog uit moet eten. Bij het afrekenen moest ik me melden bij een heel oud vrouwtje met heldere ogen en een blauw schort. “Zo, vertel eerst maar

eens waar je vandaan komt. Jij bent helemaal niet van hier hè?” Toen kon ik het zeggen, na duizend kilometer. Toen begon het motto vaste vorm te krijgen. Twee vragen, die zij ook stelde. Wat brengt je hier? Waar ga je heen? Vragen die je heel klein kunt opvatten: “ik zoek eten” en “ik ga straks naar Rothenburg”, maar ook heel groot: “ik voel me hier thuis omdat dit eten, dat bord en deze tafelkleden mij aan mijn grootouders doen denken.”

Mijn uitrusting: 1. Frameloze Rugzak. 2. Geld, schrijfboekje en spulletjes voor onderweg. 3. Tent, slaapzak (zwart) en matje. 4. Kleding en kookgerei. 5. Regenkleding en thermosfles. 6. Alles wat ik aan heb.

Antiautoritair Een andere overgang die zich in Duitsland voltrok, ging over kamperen. In Nederland was ik nog op wandelvakantie en kampeerde ik in het wild. In Duitsland, in wat meer stedelijk gebied, zijn er overal Stadtwälde, recreatiebossen, maar die hebben veel paden en veel gebruikers. Stiekem kamperen wordt dan lastig, terwijl de oplossing erg voor de hand ligt: gewoon ergens vragen of je er mag staan, je moet toch al bij iemand langs voor water om te koken. Veel makkelijker dan stiekem. Die dierenarts of de garagehouder of de café-eigenaresse van wie je de toestemming krijgt zijn vriendelijk, oordelen niet, aanvaar-

den dat het kan, zo’n man aan de deur met een rugzak. Ze zijn zelf vaak wat antiautoritair, en de toestemming geeft ze een gelegenheid om dat te uiten. Ze raden me aan uit zicht te gaan staan, wijzen me de bakker voor in de ochtend of vragen aan hun kinderen wat de wifi-code is, zodat ik even met mijn kaarten en routes kan rommelen. De verhouding tussen ‘bezienswaardigheden’ en ‘onbestemd Duitsland’ ligt zo sterk in het voordeel van de laatste, dat er zich een waar wonder voltrekt. Wanneer je niets doet dan lopen en kijken, dagenlang, dan zie je van alles. Tot je schrik wordt je daarbij duidelijk dat recreatie, toerisme, stedentrips en natuurwandelingen zich op een ontstellend klein aantal plaatsen richten, waar het levende landschap wordt stilgezet om er steeds dezelfde verhalen te vertellen. “Natuur heelt”, “het is hier nog net als vroeger” en “je moet lekker actief bezig zijn”, om er een paar te noemen.

Mijn eigen tocht Een belangrijke overweging: tent mee of niet, wordt vaak genoemd als je over pelgrimeren leest. Toch zijn er heel weinig pelgrims die kamperen, wild of niet. Voor mij was het geen vraag. Ik durf wel te stellen dat ik de veilige optie heb gekozen door te kamperen. Ik zie dat achteraf als ‘niet durven’. Zonder geld vertrekken, of zonder kaart, ik durfde het niet aan. De pelgrim Noud Maas, die het erop aan liet komen door overal bij de pastorie aan te kloppen, kan op mijn bewondering rekenen. Da’s pas pelgrimeren. De overige pelgrims boeken hotels en B&B’s. Kan goed, maar het betekent volgens mij dat je twaalf tot vijftien uur doorbrengt in een commerciële omgeving, binnen. Dat leek mij niet de bedoeling. Als de aanstaande pelgrim zich inleest, komt hij of zij nog twee andere hardnekkige conventies tegen. De eerst is dat je pas in april vertrekt. Ik wilde niet gebakken worden in Italië en vertrok eind februari. De tweede conventie is dat de pelgrim, ook die zonder tent, moet sjouwen en afzien. Ik zou niet weten waarom. In het algemeen durf ik te stellen dat vrouwelijke pelgrims, zeker de solisten, beter snappen waar het om gaat. Ze leggen veel eerder allerlei regeltjes, zelf opgelegd of overgenomen, naast zich neer. Maar ook de door gewinterde schemawandelaars herontdekken uiteindelijk altijd hun autonomie, en daarmee het plezier.

De natuur valt tegen Als je eenmaal vrienden bent geworden met dat amalgaam van het normale, het

Een Gästehaus vol met etende Schwaben. Geen bordje, niet op de kaart, niet langs een route. 1-2018 Wandelmagazine 27

Duitsland

Kamperen bij een particulier.

gutbürgerliche, het industriële, dan valt de natuur wat tegen. Natuurlijk, een berijpt bos met lage zon, op een verend naaldenpad, dat is heerlijk. Maar bekend. Zo bekend dat je niet kijkt. Hier is een kleine draai van je perspectief nodig. Daarbij krijg je hulp. Van een houthakker met een prachtig trekkertje bijvoorbeeld. Hij vertelde hoe zijn familie van de Fürstmeister een stukje bos krijgt toegewezen om te oogsten, al generaties lang. Dan komt hij met zijn overall, handschoenen, een kloofmachine en dat trekkertje precies naar deze plek. Dat ik op dat moment ook op diezelfde

plek was, hoewel ik uit Nederland kom, daar kon hij niet over uit. Je bent helemaal speciaal naar mijn bos gekomen? Vanaf toen begreep ik beter wat ik al lang had kunnen weten: elke plek, mooi of lelijk, hoort bij iemand. Het apart zetten van stukken land voor op een natuurkalenderblad moet wel heel vreemd overkomen op deze mensen. Het bestempelen van landschap tot ‘ongerept’ of ‘echt zoals vroeger nog’ is een vreemd gebruik. In het Ruhrgebied, waar ik echt naar uitkeek, is het gelukt om een kunstmatig landschap, dat helemaal was losgezongen van de menselijke schaal, weer enigszins behapbaar te maken. De mijnschachten en gashouders zijn gevuld met kunst of recreatie, de grauwe bergen met slakken zijn het terrein van hardlopers en mountainbikers. Het bevriezen van de omgeving in de tijd daarentegen neemt extreme vormen aan langs de Romantische Strasse, richting Beieren. Een wandelroute bespikkeld met ‘echt middeleeuwse’ stadjes. De opgepoetste kern van met name Rothenburg ob der Tauber maakt indruk op Japanners, maar geen mens mag er zijn gang gaan, alles is voorgeschreven. Een sterk eftelinggevoel. Langs de eerste de beste uitvalsweg

loop je weer gewoon tussen de autodealers, gelukkig. De dag na Rothenburg loop ik mee met een Duitse wiskundelerares. Ze lijdt aan haar nauwkeurigheid, maar we vinden elkaar in onze wandelopvatting. Ze heeft een liniaal gepakt en een lijn getrokken van haar woonplaats Duisburg, naar een berg in Beieren waar ze graag heen wil. Ik begrijp haar direct, en zij begrijpt waarom ik het doe zoals ik het doe. Als je van Nederland naar Rome loopt, verander je van wandelvakantieconsument in pelgrim, of passant. Iemand die elk dorp inloopt, en er ook weer uit. En als je dan zo’n twaalfhonderd kilometer gelopen hebt, rustig je dagen weg stappend, wordt je me daar met zo’n kracht van je sokken geblazen als je op een dag naar de horizon kijkt. De Alpen. Je bent naar de Alpen gelopen. Gelópen.

Meer weten? Er staat van alles op www.klaasloopt.nl: reisbeschrijvingen, stukjes over routes en spullen. Een mailtje sturen mag altijd.

Pelgrimstochten Santiago de Compostela Maak je dromen waar in 2018!!! Boek vandaag met

Wij organiseren jouw pelgrimstocht van A tot Z Tel. NL: (+31) 858 883 565 - BE: (+32) 380 809 30 www.spainismore.be - www.spainismore.nl - info@spainismore.com Naamloos-17 1

28 Wandelmagazine 1-2018

01-03-18 13:22

genieten zeebriesgelukkig

wandelen

horizon zandkastelen ontdekken samen stilte natuur

spelen

offline

avontuur

Duinbehoud beschermt en behoudt het Nederlandse kustlandschap. Veel mensen houden van duinen: van de ruimte en de natuur. De natuur van de Nederlandse kustduinen is kwetsbaar. Daar moeten we zuinig op zijn. Samen met Duinbehoud kunnen we er ook in de toekomst van blijven genieten.

Help je mee? Steun ons! en ontvang ons magazine Duin. Eenmalig doneren kan ook. Ga naar www.duinbehoud.nl en kijk wat jij kan doen. Duinbehoud is erkend als ANBI. Giften zijn fiscaal aftrekbaar.

Foto’s: © Ronald van Wijk, © Theo Westra Idee: Carine van Schoonderwoerd den Bezemer

1-2018 Wandelmagazine 29

Servië

Tekst & foto’s Frank Peters

Tara Nationaal Park

DE GROENE LONG VAN SERVIË

Huisje op een rots in de Drina. 30 Wandelmagazine 1-2018

Ivan Nastić, berggids bij Wild Serbia, Nationaal Park Tara.

Bloesemende bomen en fris lentegroen. Tussen een houten schuurtje en een huis wordt een onverhard weggetje een wandelpad. We zijn onderweg naar het uitkijkpunt boven de Brusnićki-kloof. Diep uitgesleten ravijnen, bergen tot 1600 meter hoog, wilde dieren en kleine gehuchten kenmerken het gebied. Een idylle, maar de rust die ik ervaar wordt verstoord door een blik op de landkaart.

eren hebben daar geen last van. In het nationale park leven er ongeveer vijftig, waarvan er 14 zijn uitgerust met een gps-zendertje. “Sinds 2006 monitoren we de populatie en we hebben gezien dat de beren soms gigantische afstanden overbruggen”, vertelt Ranko Milanović, hoofd toerisme en educatie van het park. “Eén van de beren heeft tweeduizend kilometer afgelegd in negen maanden tijd. Zijn sporen leidden naar buurlanden Bosnië-Herzegovina en Montenegro.” In het Tara Nationaal Park zijn beren beschermd. “Je mag ze dus niet afschieten, zoals in Bosnië soms nog wel gebeurt”, zegt Ranko. “Wat je moet doen als je een beer tegenkomt? Haha, nou dat hangt af van wat de beer doet, maar maak je geen zorgen, in de laatste twintig jaar zijn er geen aanvallen geweest. Ze hebben een goede neus en zijn al weg voordat wij het weten.” Over beren en ander wild zoals wolven, gemzen en adders kan Ranko uren praten, maar er zijn ook onderwerpen die hij liever mijdt merk ik. De Brusnićki-kloof ligt er overigens vredig bij.

Uitzicht bij Mirzini Vidikovci op de kloof die de Drina heeft uitgesleten.

Oude menschen… Ranko, zijn collega en berggids Ivan Nastić en Daria Butigan van de toeristische dienst nemen ons mee dieper het park in. Over kleine bergweggetjes rijden we naar de Jagoštica-vallei voor een wandeling naar Knezovi en Mirzini Vidikovci. Dit punt biedt een vergezicht op de kloof die de Drina heeft uitgesleten. Onderweg ontmoeten we twee oude vrouwtjes bij een krakkemikkig, maar daardoor schilderachtig huisje. Voor de woning ligt een boomgaard, waarin ook nog een paar boerderijdieren rond huppelen. Radooka rust wat uit aan de picknicktafel op het erf. Ze is 79 jaar oud, vertelt ze, hier geboren en heeft nog één tand. De andere

vrouw lijkt een beetje schuw en houdt ons vanuit de deuropening in de gaten. Als ik contact probeer te maken en een paar foto’s neem ontdooit ze langzaam. Foto geniek is ze niet, maar dat is juist het fotogenieke aan haar. Radooka legt uit dat haar naam ‘vol van vreugde’ betekent en ondanks het harde leven in de bergen voelt ze zich hier gelukkig. Haar hele leven heeft ze in Jagoštica gewoond. “Vroeger was het wel leuker hier. Er woonden meer mensen en er waren schoolgaande kinderen. Maar de school is twintig jaar geleden dicht gegaan.” De vergrijzing van de buitengebieden en de trek naar de grote steden als Belgrado is een probleem dat zich in heel Servië voordoet. Servische lunch Ook Božana en Stanimir Djukic, bij wie we genieten van een uitgebreide lunch, zijn al op leeftijd. Om naast hun kleine pensioentje nog wat geld te verdienen bieden ze toeristen hun lokale specialiteiten aan. De lunch bestaat uit een stevige soep, bonen, salade, brood, superjonge kaas, heerlijke taart en zelf gestookte rakija, een sterke drank, in dit geval gmaakt van peren. “55 procent”, lacht Stanimir. “Neem nog een glaasje.” De eetkamer ziet er eenvoudig en gemoedelijk uit. Houten kastjes met keurig gesorteerd servies, stookfornuis en een fleurig tafelkleed. Aan de ruw gestucte wanden zijn Jezus en Maria alom vertegenwoordigd. Het laatste avondmaal van Leonardo Da Vinci hangt prominent boven het tafeltje waar het brood wordt gesneden. Na de Servische koffie, met nog zo’n flinke laag drab onderin naar goed Turks gebruik, zouden we nog uren willen blijven uitbuiken, maar de calorieën moeten verbrand worden dus lopen we door naar Mirzini Vidikovci. Vanaf hier kijken we diep de kloof van de Drina in. De rivier vormt de natuurlijke grens tussen Servië en Bosnië. 1-2018 Wandelmagazine 31

Servië

Wandelen naar de Trešnjica-kloof.

Radooka Djuric in de boomgaard. 32 Wandelmagazine 1-2018

Gevel van het krakkemikkige, maar daardoor zo schilderachtige huisje in Jagoštica.

Het laatste avondmaal van Leonardo Da Vinci hangt prominent boven het tafeltje waar het brood wordt gesneden

Voor wie het niet weet blijft de idylle bestaan, maar wie op de kaart kijkt ziet dat ergens aan de overkant Srebrenica ligt. Een groter contrast met de idylle bestaat niet. Oorlog en samenwerking Ik ontkom er niet aan ernaar te vragen bij Ranko en Ivan, maar Srebrenica en de oorlog op de Balkan zijn een no-goarea. Ik probeerde het onderwerp eerder al aan te snijden, maar de non-verbale communicatie zei meer dan het antwoord op mijn vraag hoe zij er nu tegenaan kijken. Ranko en Ivan hebben de oorlog alleen als kind meegemaakt. Ook Daria vindt het lastig. “Ik was heel jong en wist niet precies wat er gaande was, maar ik merkte wel dat de oorlog een wig dreef in families. Mijn opa komt bijvoorbeeld uit Bosnië. Het was heel pijnlijk allemaal.” “Er zijn veel slechte dingen gebeurd in de oorlog”, vult Ranko uiteindelijk toch aan. “En elke familie, zowel in Bosnië als in Servië heeft wel iemand verloren, maar we kunnen het niet meer terugdraaien. Het enige dat we kunnen doen, is naar de toekomst kijken en samenwerken. We zijn verdeeld en één tegelijk. Mijn vader is Bosniër,

mijn moeder Servische. Normale mensen willen met elkaar samenleven. Oorlog is vooral een ding van de politiek.” Een brug in aanbouw is een samenwerking tussen het Tara Nationaal Park en het Bosnische Drina Nationaal Park (dat nog in de opstartfase zit). “We willen een biosfeer gebied vormen dat door de UNESCO wordt erkend”, zegt Ranko. “Zo kan het wild beter beschermd worden.” Het kan inderdaad maar beter over de natuur gaan met de Drina als verbindende factor. De rivier is ook zeer geliefd bij kajakkers en rafters. Net buiten het nationaal park, bij de stad Bajina Bašta, ligt middenin de rivier een huisje op een rots. Zeer fotogeniek en inmiddels zo vaak gefotografeerd dat het iconisch is geworden. Een halve eeuw geleden werd de rots gebruikt door kajakkers die er een rustplaats bouwden met een paar planken, maar het groeide uit tot dit schilderachtige plaatje. Trešnjica-kloof We volgen de Drina verder naar het noorden en slaan rechtsaf richting Gornje Košlje. Dit dorpje ligt ver buiten de bewoonde wereld in de Trešnjica-kloof.

De tijd heeft hier een diep ravijn uitgegraven met een traagheid waaraan het leven in de kloof zich lijkt te hebben aangepast. Er zijn nog veel onverharde wegen, er wonen vooral boeren en het is er heerlijk rustig. Ideaal voor wandelaars en volgens Ivan de beste plek voor canyoning in heel Servië. “Vroeger fietste ik veertig kilometer vanuit mijn woonplaats Valjevo om hier op ontdekkingstocht te gaan.” Tegenwoordig biedt hij canyoningtours aan en wandelingen door de kloof onder zijn begeleiding. “Ik wil mensen terugbrengen naar de natuur. In steden vervreemden we ervan, maar in de natuur kun je jezelf weer opladen en wordt je je meer bewust van het leven zelf.” Dat bewustzijn wordt misschien nog wel versterkt door het graf waaraan we voorbij lopen. Het graf van het echtpaar Matic, dat bijna in de tuin van hun oude huis ligt. Het ziet er keurig uit. Mooi gepolijste steen, fotootjes van de overledenen, geboortejaar, sterftejaar, alhoewel, het sterftejaar van mevrouw ontbreekt half. Alleen de 20 is er al ingegraveerd en dat is vreemd, maar alles wordt duidelijk als ik even later een foto van haar maak terwijl ze zit te breien. In Servië krijg je namelijk korting op je 1-2018 Wandelmagazine 33

Servië PRAKTISCHE INFORMATIE

Zivana Matic aan het breien.

Wandelingen • Predov Krst – Brusnićki-kloof: 2½ uur (heen en terug). Auto (gratis) parkeren in Predov Krst. Borden en tekens voor Omarska Vrela volgen. Zelfde weg terug. Makkelijke wandeling. • Borov (Jagoštica) – Knezovi – Mirzini Vidikovci: 3 uur (heen en terug). Met de auto over smalle en hobbelige bergweggetjes naar Borov (Jagoštica). Auto (gratis) parkeren. Borden en tekens Veliki Kraj en Mirzini Vidikovci volgen. Zelfde weg terug. Makkelijke wandeling. • Gornje Košlje – Trešnjica-kloof: 3 uur. Vanuit Bajina Bašta een uur rijden naar Gornje Košlje. Auto (gratis) parkeren en afdalen richting de kloof. Makkelijke wandeling. NB: zorg voor vervoer terug naar Gornje Košlje of ga met een gids, die het transport regelt. Zelfde weg terug kan ook. Dan wordt de tocht ongeveer 7 uur. Accommodatie • Hotel Vila Drina aan het Perućac meer (www.taragreen.rs/vila-drina.html). • Etno Village Vrhpolje aan de Drina (Etno Selo Vhrpolje): te vinden op de reguliere boekingsites.

Portret van Božana Djukic uit Jagoštica

dood. Het is goedkoper om een gezamenlijke grafsteen te nemen. Voor degene die het laatst overlijdt hoeft dan alleen nog maar een sterftejaar te worden ingegraveerd. Zivana Matic is volgens mij echter nog lang niet van plan haar eigen graf voor het laatst te bezoeken. Met Tijomir, Gordana en kleinkind Grozdomir heeft ze een kostelijke maaltijd voorbereid. De lokale kajmak, een product tussen boter en kaas, is mijn favoriet. Kajmak, zo wordt me verteld, is eigenlijk het vel op de melk dat op smaak wordt gebracht met zout. Heerlijk! Ook de taart smaakt uitstekend. Na de lunch dalen we verder af in de kloof. We zijn de enige wandelaars totdat we een kwiek oud dametje tegenkomen met haar schaapskudde. Ze stapt nog fris omhoog en heeft een bijzondere gave; ze kan lopen en breien tegelijk. Aan Ivan laat ze een paar sokken zien die ze onderweg heeft gemaakt. In de Trešnjica-kloof trapt het leven even op de rem. Je krijgt oog voor het groen om je heen, voor de vale gieren die nestelen in de steile bergwanden en de mensen die je er toevallig tegen komt. De kloof ligt er vredig bij. Ik kan alleen maar hopen dat dat zo blijft.

34 Wandelmagazine 1-2018

Onze tips • Uitvalsplaats voor het Tara Nationaal Park is de stad Mitrovac. Daar bevindt zich het Tara Centrum waar kaarten en andere informatie te vinden is. • Het informatiecentrum voor toeristen is iets noordelijker te vinden in Bajina Bašta. • Stuwmeer Perućac. Door een dam in de Drina is een mooi stuwmeer ontstaan. Boottochten over het meer zijn mogelijk. • Banjska Stena, misschien wel het beroemdste uitzichtpunt in het Tara Nationaal Park met zicht op het stuwmeer. Goed bereikbaar vanuit Mitrovac. Gids Buitensportavontuur met berggids Ivan Nastić: www.wildserbia.com Meer weten? • www.nptara.rs/en – Tara National Park • www.serbia.travel

NIEUW WANDELVAKANTIES Alentejo en Beskiden & Tatra

150 individuele fietsen wandelvakanties met bagagetransport in Europa VOS Travel - Th. Versteeghstraat 82 - 7558 HV Hengelo - T 074 277 83 82 - info@vostravel.nl

ACTUEEL WANDELNIEUWS in je inbox?

www.vostravel.nl

Meld je aan voor de nieuwsbrief van Wandelmagazine.nu

WANDELMAGAZINE.NU/NIEUWSBRIEF

Eindeloos wandelen op

Terschelling

Wandelen langs de kust bij Bergen aan Zee Bergen aan Zee ligt midden in één van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Daarom is het voor elke wandel- of ﬁetsliefhebber een ‘must’ om er een keer te zijn geweest.

Grandcafé Maz, met verwarmd terras, is als tussen- of eindstation een ideale gelegenheid om te vertoeven.

Met ruim 250 km aan wandelpaden en onverharde wegen is Terschelling de perfecte wandelbestemming. Met dit handige routeboekje plant u gemakkelijk uw eigen tocht. Meer informatie: www.vvvterschelling.nl/ wandelmagazine

€2,KORTING

Tegen inlevering van deze bon betaalt u voor de complete wandelgids Terschelling slechts €5,50 i.p.v. €7,50. Of bestel online via www.webwinkelterschelling.nl met kortingscode VOET2016. Geldig tot 31 januari 2017.

VVV Terschelling tel (0562) 443000 | www.vvvterschelling.nl

Self Catering

En voor een langer verblijf biedt Hotel Meyer met 37 kamers en 8 appartementen een volledig vakantiegevoel.

Tijdens wandelevenementen bij ons in de omgeving hebben wij volledig verzorgde arrangementen inclusief pendeldienst naar en van start en finish. Bezoek onze website www.hotelmeyer.nl

Tot ziens in Bergen aan Zee..! Hotel Meyer, Bergen aan Zee T. 072-5812488 - info@hotelmeyer.nl

www.hotelmeyer.nl

1-2018 Wandelmagazine 35

NOORDERLAND VERRASSEND DICHTBIJ Noorderland • nummer 2 • 2018

NR 2 • MAART 2018 • €5,99

Lifestylemagazine over Noord-Nederland

Maak kennis met hét lifestylemagazine over Noord-Nederland. Iedere uitgave is een ontdekkingstocht langs prachtige bezienswaardigheden, schitterende natuur, stad & land, culturele hoogtepunten, leuke uit-tips en interviews met bijzondere noordelingen. Ga jij met ons mee op reis?

RUIM 33% KORTIN G

interview

MARGA KOOL HOEDSTER VAN DE STREEKTAAL

LANGS LEVEND VERLEDEN VOEL JE THUIS IN HET MUSEUMHUIS

FOTO: FRAEYLEM

at vooraf ging: per 1 januari van dit jaar zijn de zelfstan dige gemeenten Slochteren, Hoogez and-Sappemeer en Menterwolde samengevoegd tot de nieuwe gemeen gen. Prima aanleid te Midden-Gronin ing voor sightsee met een rijke ing door een geschiedenis. streek Maar ook een nogal eens ongewi regio die ld in het nieuws staat sinds de komt. Slochte ren vondst van aardgas in synoniem met de aardgaswinning de bodem, in 1959, , maar helaas steeds vaker met forse schadep ook osten door aardbev gen, politiek gekrakeel en ineen groeiende de bevolki ng onvrede onder in heel (Noordo ost-) Groning en.

ABORG

1. Borg met

Frisse

bos, ook voor

het volk

neus halen? De freules flaneerd wat graag door en in hun tijd het park van al de Fraeylemaborg gewone man , de kuiert tegenwo ordig door het ’t Zijn dezelfd Slochterbos. e slingerpaadjes door imposa van eeuwig groen, nte corridors maar in de volksm naam anders. ond is alleen Het Slochterbos de oogt op het eerste ’n tikje exclusie gezicht f maar is toch “van iedereen”, toegankelijk. want vrij

SPEUREN NAAR

Culturele Hoofdstad

cultuurschatten

Eerst een stukje geschiedenis: deze borg – een mentaa l huis monuwaar de grandeu r vanaf spat, geposteerd op strategisch Een boek als een landgoed van 23 hectare in memoriam absolute topstuk Maar Slochte – is het uit de collecti ren is veel meer e cultuur schatte Slochteren. Zo’n dan die grote, bel. In deze regio n van zeven eeuwen ondergrondse van gastorens geleden gebouw die tijd door vind je meer bakens in het d en al families opvallen van stand bewoon landschap: eeuwen de naamgever Fraeyle d. Vanaf z’n oude kerken en gehuchten ma tot aan de die dorpjes markeren en laatste vermaa bewoners, Evert nog veel puntgav korenmolens, rde Jan Thomassen e polder- en als de echo van à Thuessi nk Hoop van Slochte een werkzaam land. Schrijfs van der ren en zijn echtgen leven op het ter Karla Ubels Cornelia Star ote Cathari na en fotograa f Jan maakten het Numan. Hij was Duker afscheidsboek burgemeester Slochteren, van Grensgevallen memor iam voor van 1925 tot 1940 , als een in Slochteren, waarbij en het stel drukte duidelijk stempe “rafelra ndjes” ze bewust ook een l op de inrichti van het gebied de ng en woonsf de Fraeylemaborg zochten. Noorde volgde in hun eer van . Het huis doet, rland kielzog en spoorde na een ingrijpe restauratie beginja zo links en rechts wat andere, typisch nde ren 70, dienst nog e cultuurschatte als voorma lige woonve borgmuseum. n op. De rtrekken laten beeld zien tot bezoekers het medio 20ste tijdseeuw. In het restaurant-gra aangren zende nd café De Boerde rij zit je op historis grond en met mooi weer in che de zon, op de buitenplaats. Het lommer rijke achterla nd van de Fraeylemaborg Engelse landsch apsstijl aangele is in gd; de welgest bewoners lieten elde – soms al volwass en – knapen van NOORDE RLAND

sloch tere n is meer dan die veel e, onde rgro ndse grot bel

6X TIPS

LEEUWARDEN

NOORDE RLAND

voor maar

€12

(i.p.v. €17,97)

GA NAAR NOORDERLAND.NL/ABONNEREN Deze aanbieding is geldig tot 1 oktober 2018

36 Wandelmagazine 1-2018

00218

PROEVEN VAN CULTUREN DE SMAAK VAN GRONINGEN

8 719325 044287

eropuit DRENTSE BODEMSCHAT De oudste boot ter wereld gevonden in Pesse

België

Tekst & foto’s Jan Erik Burger

Vlaams-Brabant

Abdij van Park Vlak buiten het centrum van Leuven ligt een van de weinige gave abdijen van Vlaanderen. Door een speling van het lot is dit uitgestrekte complex in zijn ideale achttiende-eeuwse vorm goed bewaard gebleven. Vandaag worden de abdij en bijgebouwen gerestaureerd en is er een nieuw religieus museum geopend.

l sinds de twaalfde eeuw waken de norbertijnen over hun oase van rust in de wereld. Stilte en schoonheid staan centraal. Het ongeschonden interieur van de Abdij van Park in Heverlee is met zijn prachtige gestucte plafonds op zichzelf al een buitengewone kunstcollectie. De kloosterbibliotheek telt meer dan zesduizend oude drukken. Rond de abdij liggen de muren en poortgebouwen, de watermolen, een machtige hoeve en een tiendschuur. Naast de kloosterkerk vind je het zogenaamde locatorium (waar de monniken mochten spreken met hun familie en bekenden) en de abtsvertrekken. Hier opende onlangs het nieuwe museum PARCUM, Dialoogmuseum voor Religie, Kunst en Cultuur, zijn deuren. In de tijdelijke tentoonstelling Van de Wereld – Beelden van Beslotenheid en Bevrijding volg je monniken en nonnen, kluizenaars en heremieten op hun zoektocht naar geestelijke bevrijding. Daarin speelt het visuele beeld een belangrijke rol. De tentoonstelling laat nooit eerder getoonde religieuze kunstschatten uit Vlaanderen zien naast hedendaags

werk van onder andere Marlene Dumas en Gustave Van de Woestyne. Zowel de oude als de hedendaagse kunst trachten antwoorden te geven op levensvragen die vandaag even actueel zijn als in vroeger eeuwen. Ups en downs De geschiedenis van Park kende vele ups en downs. Naast plunderingen, verwoestingen en brandstichtingen was de Franse Revolutie en het daar gepromote atheïsme wel de grootste bedreiging. Na de verovering van België door de Franse revolutionaire legers werd de abdij in 1797 op militair bevel opgeheven. Er woonden op dat moment een zestigtal norbertijnen. Gronden en bezittingen werden publiek verkocht. De verkoop van de bezittingen van de Abdij van Park verliep tumultueus, waarbij tegenstanders de Franse ambtenaren (terecht) lastigvielen. Het meesterstuk van de openbare verkoop, de abdij zelf, werd in Brussel geveild. Op andere plaatsen betekende het verkopen van kloosters en abdijen vaak sloop en verval. Soms leverde dat indrukwekkende ruïnes op, zoals de abdijruïne Villers-laVille, vlak over de taalgrens. Bij de Abdij

van Park ging het gelukkig anders. Via rijke tussenpersonen en stromannen kwamen de gebouwen opnieuw in handen van norbertijnen, die in 1802 konden terugkeren naar Park. In 1803 heropende de abdijkerk als parochiekerk. Pas in 1836 volgde de officiële heropening van de abdij zelf. De sluiting tijdens de Franse periode is de abdij nooit echt te boven gekomen. Van het abdijdomein – dat zich ooit uitstrekte over 3500 hectare, verspreid over honderddertig dorpen in een straal van ongeveer 35 kilometer rond Leuven – bleven slechts 42 hectaren over. Daarmee vielen de meeste inkomsten uit pacht en tienden weg. Om te voorzien in financiële middelen werden bijvoorbeeld de glasramen uit de rondgang rond het pandhof verkocht. Om het rijke erfgoed van de abdij te behouden werden grote delen ervan in 2003 in erfpacht aan de stad Leuven gegeven. Een uitgebreide restauratie is op dit moment gaande, maar de gebouwen zijn grotendeels te bezoeken, op het eigenlijke monnikenverblijf na.

PRAKTISCHE INFORMATIE Met de intercity Brussel vanuit Amsterdam. Overstappen in Mechelen. Vanaf station Leuven met de lijnen 4, 5, 6, 630, uitstappen bij halte Broekstraat (Geldenaaksebaan). PARCUM: tickets inclusief gratis audiogids kosten € 10 (volwassenen). Meer details op www.parcum.be 1-2018 Wandelmagazine 37

Schotland

Tekst Gerrit Jan Zwier Foto’s Johanna Kessler

IN HET SPOOR VAN DE LANDHEER VAN ABBOTSFORD Langs de Tweed in het uiterste zuiden van Schotland beleef je het landschap van Sir Walter Scott. Een pad langs de weelderig b egroeide oevers leiden naar zijn idyllische droomkasteel: Abbotsford.

uierend tussen de brokstukken van Melrose Abbey lijkt het ons een aardig idee om het oeverpad langs de Tweed naar Abbotsford te volgen. Abbotsford was het landgoed van Sir Walter Scott (1771-1832), een icoon van de Europese romantiek, die menig roman in de grensstreek tussen Schotland en Engeland situeerde. Waar vroegere auteurs Schotland als een somber, naargeestig oord afschilderden, daar veranderde het onder Scotts handen in een wild, romantisch landschap. Walter Scott had een band met deze abdij, waarvan alleen nog een deel van de kloosterkerk overeind staat. In de Borderlands wemelt het van de abdijen en kerken die zowel voor als na de Reformatie door Engelse troepen werden aangevallen en verwoest. Scott vernoemde zijn herenhuis naar de abt van het plaatsje Melrose en liet de haard van de abdij in zijn eigen huis kopiëren. Van het klooster resteert alleen nog een grondplan. De kerk zelf lijkt door een bombardement getroffen te zijn. Kauwen pikken insecten van het korstmos op de zerken, waarop boven vaak onleesbare namen doodskoppen met gekruiste beenderen staan. In memory of William Scott, lees ik ergens. Deze bakker uit Melrose zal wel geen familie zijn. Langs de Tweed Vol goede moed slaan we – fotografe Johanna Kessler en ik – de weg naar de rivier in. Een oude man met wandelstok en in een groengestreepte kilt loopt voor ons uit. “De geest van Walter Scott”, fluistert Johanna, terwijl ze heel professioneel door de lens tuurt. 38 Wandelmagazine 1-2018

Onze wandeling voltrekt zich in ieder geval wel in zijn geest, al zal hij, met zijn ene kreupele been, geen groot wandelaar zijn geweest. In zijn geschriften heeft hij de Tweed meer dan eens bezongen. De Fair Tweed mag bij de Nijl en de Rijn in het niet vallen, voor de Borderlands is zij groot genoeg. Een smalle kettingbrug verbindt twee overkanten die elkaar vroeger schenen te mijden. De brug mag bij storm niet betreden worden en er mogen zich nooit meer dan acht voetgangers op bevinden. Fietsers moeten afstappen. Wie de regels overtreedt, luidt de tekst op een bordje uit 1826, krijgt twee pond boete of gevangenisstraf. We komen langs grindbanken en stroomversnellingen. Roodpaarse springbalsemien fleurt de oeverbegroeiing op. Een vliegvisser probeert vanaf een ondiepte een forel te verschalken. We passeren het statige Waverley Castle Hotel, waarvan de naam meteen aan de eerste romans van Walter Scott, de zogeheten Waverley Novels, herinnert. De bejaarde man met zijn kilt en kniekousen blijft voor ons uit hobbelen tot aan Lowood Bridge, een oude stenen brug, waar hij afscheid neemt van de rivier. Vanaf het donkere, modderige pad, dat door het oeverbos in de schaduw wordt gehouden, hebben we zicht op (middelste) zaagbekken, talingen en zelfs op een paartje grote gele kwikstaarten, een in Nederland zeldzaam geworden soort. Bommelstein Het pad loopt in een wijde boog onder een moderne weg door, om het dorp Tweedbank heen en biedt opeens zicht op een soort Bommelstein, een droomkasteel. Abbotsford rijst hoog en imposant boven het rivierdal op. Even later staan we oog in

Borderlands

De Tweed, richting Peebles.

Het ‘kroonjuweel van de Borderlands’ was al in Scotts eigen tijd een bezienswaardigheid oog met een reusachtig grijsbruin complex dat rijkelijk voorzien is van schoorstenen en torentjes. Vanaf een losse toren waait de witblauwe Schotse vlag. Het geheel is omringd door zuilengalerijen en ommuurde tuinen. Wat vroeger een boerderij was, is veranderd in een bizar soort kasteel. Het ‘kroonjuweel van de Borderlands’ wordt het wel genoemd, een trekpleister van jewelste, jaarlijks goed voor minstens honderdduizend bezoekers. Al in Scotts eigen tijd was het een bezienswaardigheid. Uiteraard leidt het pad vanaf de parkeerplaats nu

naar een bezoekerscentrum, waar in een expositieruimte diverse aspecten uit het leven van de grote man worden belicht. Ook zijn romans liggen er te koop; in de paar dagen dat ik het centrum en het landgoed bezocht, zag ik dat er wel veel ansichtkaarten van het huis en van de portretten van Scott werden verkocht, maar geen boeken. Zijn faam heeft zich losgezongen van het geschreven woord waarop die faam ooit rustte. De entreehal maakt geen geheim van de verzamellust van de Heer van Abbotsford.

Nissen in de wanden bevatten heiligenbeelden en complete harnassen. Er hangen zwaarden die afkomstig zijn van het slagveld bij Culloden, dat in 1746 de neergang van de almachtige clans inluidde. En overal aan de muren zijn de kleurige wapenschilden bevestigd van adellijke families, ook van het voorgeslacht van de Scotts. We zijn binnengedrongen in het privémuseum van een traditionalist. Pronkstuk De bibliotheek is het pronkstuk van Abbotsford. Zij bevat vele duizenden boeken die nu door middel van gaas helaas onbereikbaar zijn geworden. Onder het fraai bewerkte houten plafond en tussen de boekenkasten in hangt een groot schilderij van een jonge huzaar met zijn paard. De naam luidt Walter Scott, de oudste zoon 1-2018 Wandelmagazine 39

Schotland PRAKTISCHE INFORMATIE van Walter senior. Hier en elders zijn rare koppen en duiveltjes in de balken en steunberen gesneden, die niet alleen herinneren aan zwarte romantiek en het genre van de gothic novel (griezelromans), maar ook aan Scotts fascinatie voor hekserij en demonologie. Het vertrek biedt een grandioos uitzicht op de Tweed, op het geboomte aan de overkant van de rivier en de met enkele oude bomen begroeide grasoever aan deze kant. Nadere inspectie van de onderste twee meter levert reeksen boeken over geschiedenis, topografie, geografie en literatuur op. Ik zie de namen van Shakespeare, Samuel Pepys en Montaigne. Intrigerend is een titel als History of Popish Treasons (Geschiedenis van paaps verraad). Er staan meerdere exemplaren van Bruce’s Travels, een reisauteur die in mijn eigen bibliotheek ontbreekt. James Bruce (1730-1794) was een Schotse heer van stand, die gewaagde reizen in Noord-Afrika en Ethiopië heeft ondernomen. Hij was ervan overtuigd de bron van de Blauwe Nijl te hebben ontdekt. Hooglanders In de wapenkamer kon Scott zijn verzamelwoede weer uitleven. De wanden zijn er overdekt met geweren, pistolen, zwaarden en dolken. Keer op keer geeft Scott in zijn werk een beeld van de strijdlust van de Hooglanders. Hij noemt ze geregeld een ‘primitief ras’ of een ‘halfbeschaafd volk’. Vlak voor de aanval trokken ze tot op hun hemd alles uit wat hen kon hinderen en stortten zich met een ijselijke kreet, die ondersteund werd door het schrille geluid

van hun oorlogsdoedelzakken, op de vijand. Verliep alles naar wens, dan spleten ze schedels en bovenlichamen tot aan het borstbeen aan toe, vermorzelden ze stalen helmen en hakten ze pieken in mootjes. In steden als Edinburgh en Stirling waren de burgers doodsbenauwd voor de wildheid en plunderzucht van de Hooglanders. Vanuit de eetkamer hebben we eveneens uitzicht op de rivier. De wanden zijn versierd met familieportretten en een schilderij van Jedburgh Abbey, de zoveelste ruïneuze abdij in de naaste omgeving. In dit vertrek blies de doodzieke Scott de laatste adem uit, pas teruggekeerd van een lange buitenlandse reis die hem geen gezondheid had geschonken. Het moet Scott zwaar zijn gevallen om zo lang van huis te zijn. Hij was geen ontdekkingsreiziger. Eigenlijk had hij al in Melrose heimwee naar zijn kasteel.

Hoe er te komen? Neem het vliegtuig naar Edinburgh. Huur daar een auto en rij naar Melrose of Galashiels. Daar zijn genoeg hotels en B&B’s te vinden. Wandeling Loop vanaf Melrose Abbey naar de rivier, waar het pad begint. Lengte: ongeveer 10 km. Er zijn handige wandelboekjes te koop in de boekhandel en in het bezoekerscentrum bij Abbotsford: Paths around Abbotsford en Paths around Melrose. De wandeling kan naar believen worden uitgebreid. Leestips Scott-land – The Man who Invented a Nation, Stuart Kelly, Birlinn Ltd 2011, ISBN 9781846971792 Tweed Tales. A Journey Through the Scottish Borders, Jim Collins, eigen uitgave 2016, ISBN 9781526202024 Pas verschenen: Op de Schotse toer – Reisverhalen over Schotland, Gerrit Jan Zwier, Atlas Contact, ISBN 9789045034102

Vliegvissen in de Tweed. 40 Wandelmagazine 1-2018

De restanten van Melrose Abbey.

De wandelschrijver aan het werk.

Borstbeeld van de jonge Walter Scott.

De omvangrijke bibliotheek van Walter Scott.

1-2018â&#x20AC;&#x201A; Wandelmagazineâ&#x20AC;&#x201A; 41

Boeken

Redactie Jan Erik Burger & Hans Farjon

De Romantiek in het Noorden – Van Friedrich tot Turner DE ROMANTIEK IN HET NOORDEN VAN FRIEDRICH TOT TURNER

Auteurs

ndres Blühm, Werner A Busch, David Jackson, Jenny Reynaerts Uitgeverij W Books Bladzijden 224 met 145 afbeeldingen ISBN 9789462582392 Prijs € 29,95 Landschapsschilderkunst nam tijdens de Romantiek tussen 1800-1850 een hoge vlucht met kunstenaars als William Turner in Engeland, Caspar David Friedrich in Duitsland en Johan Christian Dahl in Noorwegen. Er ontstond een nieuwe kunstopvatting die een bepalende invloed heeft gehad op de moderne kunst. Schilders keken niet meer alleen zorgvuldig – en

Ongebaande paden Een voetreis dwars door Frankrijk Pelgrimeren is een tocht naar een plek van spiritueel belang, met de bedoeling om inzicht te verwerven in je eigen denken en handelen. In die zin vertelt Sylvain Tesson maar ten dele een verhaal over een pelgrimstocht. Het is namelijk een vlucht voor het revalidatieoord van maar liefst 1300 kilometer. Van het uiterste zuidoosten van Frankrijk naar Cap de la Hague in Normandië, om te herstellen van een bijna noodlottige val van acht meter in beschonken toestand. Met zijn wankele gang, voortdurende rugpijn en ingedeukte

42 Wandelmagazine 1-2018

vaak voor het eerst – naar natuur en landschap, maar ze richtten hun blik ook naar binnen, naar hun eigen innerlijk. Ze zetten zich af tegen de voorafgaande Verlichting. Haar rationaliteit ging ten koste van menselijke waarden als emotie, gevoel en sentiment. Op de machtige natuur konden ze hun innerlijke beleving projecteren. Hun landschappen lijken net zo gevarieerd en veranderlijk als de gemoedstoestand van de mens. Dramatische landschappen met woeste zeeën, imposante bergen en vulkaanuitbarstingen wisselen elkaar af met stille maannachten waar de eenzame wandelaar tot rust komt. Bijna honderd romantische landschappen zijn er te zien van schilders uit Nederland, Duitsland, GrootBrittannië en Scandinavië. Hollandse schilders versus buitenlandse ‘zwaargewichten’ Kunnen schilders als Barend Cornelis Koekkoek, Wijnand Nuijen, Andreas Schelfhout en anderen zich staande houden tegen ‘zwaargewichten’ als Caspar David Friedrich, William Turner en John Constable en Johan Christian Dahl? Casper David Friedrich (1774-1840) is met negen schilderijen prominent aanwezig in het Groninger Museum. Caspar David Friedrich, opgegroeid in een somber piëtistisch-protestants milieu, gaf zijn land-

schedel krijgt de lezer al gauw met hem te doen. Zijn tocht is ook een vlucht voor de huidige technologische maatschappij, waarin hij zich ingekapseld voelt. De lezer zal wel even moeten wennen aan zijn constante litanie tegen de beeldschermen van allerhande electronica. De routekeuze zal Klaas van der Veen, elders in dit nummer uitvoerig aan het woord, bekoren. Evenals Klaas zoekt Sylvain paden die de meeste wandelaars mijden, maar Sylvain gaat zelfs een stap verder. Hij volgt geen beschreven paden, maar zoekt aan de hand van oude topografische kaarten zijn weg over vergeten of zelfs verdwenen paden. Hij loopt als het ware langs de achterkant van het landschap, sterker, hij zoekt het diepste deel van ‘la France profonde’. Zijn bespiegelingen over het veranderende landschap met landvlucht, intensivering en verburgering en zijn slapeloze nachten onder de sterren zijn zeer

schappen een sterk mystieke lading.

Ochtendnevel in de bergen is misschien wel het mooiste werk op deze expositie. Door de optrekkende ochtendmist zien we langzaam de contouren van een berg opdoemen. Tussen de nevelslierten is een klein kruisbeeld zichtbaar. Helaas is het niet gelukt om het bekendste werk van Friedrich, Der Wanderer über dem Nebelmeer, naar Groningen te halen. Kunst of kitsch Sinds dertig jaar is de Romantiek na jaren van verguizing herontdekt. Strijdig met de Nederlandse geest van ‘eenvoud en waarachtigheid’? Deze tentoonstelling biedt een boeiend internationaal perspectief, waar sommige Nederlanders zelfs boven de buitenlanders uitstijgen. Zoals Wijnand Nuijen. Angstaanjagend zijn de dramatische taferelen op Schipbreuk op een rotsachtige kust uit 1837. In de branding ligt een omgeslagen schip. Drenkelingen worden het strand opgesleept of worstelen in de kolkende zee. Meer dan louter effectbejag. Tentoonstelling van 9 december 2017 t/m 6 mei 2018. De catalogus is boeiend en gaat diep in op het wezen van de Romantiek. Niet alle afbeeldingen halen de ereprijs. Spoed u daarom naar Groningen.

onderhoudend en toegankelijk opgeschreven. Bijvoorbeeld over de manieren om de wereld te ontvluchten door kloosterlingen, kunstenaars en bergbeklimmers of de relatie tussen openheid van het landschap en de houding ten opzichte van vreemdelingen. Een aanrader voor de moderne pelgrim.

Auteur Sylvain Tesson Uitgeverij Arbeiderspers Bladzijden 175 pagina’s ISBN 9789029514385 Prijs € 18,99

Boeken

Giflandschap revisited De erfenis van Lekkerkerk, over bodemsanering in Nederland

Fotografie Wout Berger Teksten Hans Aarsman, Theo Edelman, Frits Gierstberg, Willem Hendriks Uitgeverij Blauwdruk Bladzijden 132 ISBN 9789492474988 Prijs € 37,50

Het mooiste Nederland Langs de fraaiste streken van de Lage Landen De tochten door Nederland van het dagblad Trouw waren jarenlang voor mij een belangrijke bron van inspiratie voor een dagtochtje. Enkele jaren geleden zijn deze routes van de website gehaald, waarschijnlijk in de voortdurende zoektocht naar voldoende inkomsten. Dat 59 tochten door de fraaiste streken in Nederland zijn gebundeld in een boek, is dus goed nieuws voor iedereen die niet op de krant geabonneerd wil of kan zijn. Het gaat vooral om wandeltochten die redelijk goed verspreid zijn over Nederland. Het zuiden is wat onderbedeeld en een paar van mijn favoriete gebieden, zoals Marken en de Hondsbossche Zeewering, ontbreken. Daar staan verassingen tegenover, zoals Bovenkarspel – Enkhuizen, de Dodendraad bij Hunsel of de loopgraven in het Bergherbos.

Van 4 november 2017 tot en met 7 januari 2018 presenteerde het Nederlands Fotomuseum de tentoonstelling naar aanleiding van het verschijnen van Giflandschap Revisited met werk van Wout Berger. Bergers fotoboek uit 1992 over vervuilde gronden in Nederland toonde destijds een indringende aanklacht tegen het dumpen van chemisch afval in het Nederlandse landschap. Vervuiling leidt soms tot paradoxaal fraaie landschappen. De braakliggende gifbelten bleken een intrigerende schoonheid te hebben. Vijfentwintig jaar na dato heeft Wout Berger dezelfde vervuilde en schijnbare idyllische landschappen gefotografeerd. Hoe zien deze vervuilde gronden er nu uit? De foto’s worden gevolgd door een essay van Willem Hendriks en Theo Edelman over 25 jaar bodemsanering in Nederland en door de beschrijvingen van hoe het staat met de bijna vijftig locaties die Berger opnieuw bezocht. Hoe zien de Volgermeerpolder, de Diemerzeedijk, het

Elk tocht komt tot leven in een persoonlijk, goed geschreven verhaal van ruim drie pagina’s. Ook is er genoeg informatie te vinden over natuur- en cultuurhistorie van het gebied. Tot slot is er een kaart met een route-aanduiding. Lang niet iedereen zal met deze informatie zorgeloos op stap gaan om de beleving van de schrijvers na te voelen. Via een link van de uitgever (www.thomasrap.nl/boek/het-mooistenederland/) is de praktische informatie te downloaden. De link van de genummerde plekken op de overzichtskaart met de verhalen in het boek is moeilijk te leggen. Dat maakt Het Mooiste Nederland vooral een inspiratieboek en moet de wandelaar zelf nog wat huiswerk doen voordat hij op pad gaat.

Auteur

onica Wesseling & M Flip van Doorn Uitgeverij Thomas Rap Bladzijden 296 pagina’s ISBN 9789400405547 Prijs € 19,99

Griftpark en al die vervuilde plekken van toen er 25 jaar later uit? In korte teksten worden de ontwikkelingen op locaties beschreven. Zelf woon ik om de hoek van het Diemerpark, een lieflijk landschap bovenop de voormalige dioxine-gifbelt. Vaak ontving de gemeente Amsterdam waarschuwingen, die met de bekende hoofdstedelijke arrogantie werden weggewuifd. De omslag toont het strandjewaar ik tien jaar gelden met mijn zoon ging zwemmen. Helaas worden niet alle foto’s uit het oorspronkelijke boek getoond. Anderzijds worden plekken nu gefotografeerd, die in Bergers boek uit 1992 niet voorkwamen, zoals Lekkerkerk (waar Shell vaten afval gewoon in de polder dumpte, goed voor de winstcijfers) en de beruchte asbestterreinen bij Goor. In de inleiding van het boek reflecteren fotojournalist Hans Aarsman en curator van het Nederlandse Fotomuseum Frits Gierstberg op het baanbrekende werk van Berger.

Lopen lang linies: 13 dagtochten langs verdedigingswerken In 1985 waren waterlinies vrijwel uit ons bewustzijn verdwenen. Sindsdien zijn ze weer helemaal toegankelijk gemaakt. Dit fraai uitgegeven wandelboek met 13 dagtochten van 8 tot 20 kilometer doet alle Nederlandse waterlinies aan. Er is voor elke linie een beschrijving en voor elke tocht een duidelijke kaart, routebeschrijving en aanvullende informatie over geschiedenis en praktische zaken. Zelfs voor de fervente liniewandelaar zijn nieuwe pareltjes te ontdekken zoals de wandeling in het afgelegen Hulst. Het boekje past probleemloos in de binnenzak. Of dat de reden is dat de letters zo klein zijn, weet ik niet, maar mijn ogen h ebben er moeite mee.

Rob Wolfs & Rutger Burgers Gegarandeerd Onregelmatig | 128 pagina’s ISBN 9789078641636 | € 14,95

1-2018 Wandelmagazine 43

MIDDEN IN DE NATUUR

MAART 2018 € 5,99

2X WANDELEN Vogelen bij Medemblik, sporen uit de ijstijd in Berg en Dal

OP KRAAMBEZOEK bij aalscholvers in het Naardermeer De drie mooiste plekken van VLAANDEREN SCHATEILAND De bijzondere natuur van Madagaskar

Rootswandeling met routekaart

LANGS DE VOOROEVER

Voorjaarsvogelen

NUTTIGE NACHTBRAKERS

Onder Medemblik is ruim 25 jaar geleden de Vooroever aangelegd, een nieuw buitendijks natuur- en recreatiegebied ter bescherming van de dijk. Het gebied heeft zich ontwikkeld tot een waar vogelparadijs, ontdekte redacteur Paul Böhre. Hij haalde er wandelend zijn hart op en telde 81 soorten op een mooie voorjaarsdag. TEKST PAUL BÖHRE FOTO’S NIELS KOOYMAN E.A.

Het stoomgemaal uit 1869 pompt overtollig polderwater naar het IJsselmeer.

et is een flinke klimpartij, maar dan sta ik toch boven op de Westfriese Omringdijk bij Medemblik. Het is windstil en bovendien kraakhelder. Met mijn verrekijker kijk ik zo ver weg dat ik aan de overkant van het IJsselmeer de contouren van de Friese kust kan zien. Het water strekt zich voor me uit als de spreekwoordelijke spiegel. Ineens verschijnen overal rimpels in het strakke water. Het is maart: de baltstijd van de fuut komt tot een hoogtepunt. Tot mijn verbazing zie ik overal

op het IJsselmeer paartjes bezig met hun elegante ritueel. Het zijn er tientallen, een fenomeen dat je zo op het open water totaal niet verwacht. Net voorbij de eerste bocht doemen de masten in de haven op. Tussen de boten zie ik een paar dodaarsjes steeds onder water duiken. Schuw als ze zijn, komen ze alleen met hun kop boven water om te kijken of ik al weg ben. En langs de oevers voor Kasteel Radboud zie ik de eerste reusachtige bloemen van het groot hoefblad tussen de basaltblokken opkomen, elk jaar opnieuw een van de eerste tekenen van het naderende voorjaar.

Een grauwe gans rust wat, maar houdt een oogje in het zeil.

Duizenden broedvogels Riet

-EGELS ZIJN GOEDE BUREN-

Voormalige Zuiderzee Op de ondiepe zandbanken voor de kust, waarop tot 1932 nog zeehonden te zien waren, is in 2001 grond gestort. Inmiddels zijn de hoogste delen begroeid met riet en wilgen. Op de strandjes langs de oevers kom je nog steeds verschillende soorten schelpen tegen die herinneren aan de voormalige open verbinding met de zee. Het Lelygemaal, dat je links ziet liggen bij het begin van de wandelroute, is vernoemd naar Cornelis Lely, initiatiefnemer van de uitvoering van de Zuiderzeewerken.

1

Even later wandel ik langs de eerste inham van de Vooroever. Dit buitendijkse natuurgebied is in verschillende fases vanaf 1991 aangelegd. Deels bedoeld als (afgesloten) natuurgebied en grotendeels toegankelijk voor de recreant. Boswachter Leon Kelder van Staatsbosbeheer, zelf fervent vogelaar, heeft me tips meegegeven voor onderweg: “Vanaf de Regattahaven bij Medemblik loop je meteen langs een van de mooiste stukjes Vooroever, een paar eilanden met soms duizenden broedvogels. Vlak na de aanleg zag je hier vooral watervogels, steltlopers en meeuwen, maar de laatste jaren begint het gebied steeds meer begroeid te raken en nu broeden er soorten als bruine kiekendief, blauwborst, kluut en bergeend. Vooral de rietontwikkeling is snel gegaan en dat trekt >

WWW.

MAART

MAG.NL

1

Zuid-Duitsland Junge Donau

De bron van de Donau ligt verstopt tussen honderden meters hoge bergruggen.

21 landen

De 21 meter diepe bron Blautopf.

Notenkraker Deze kraaiachtige komt verspreid over Europa voor. In Duitsland alleen in het zuidelijk deel, in heuvel- of bergachtig terrein met naaldbomen. De notenkraker broedt niet in Nederland en is geen reguliere wintergast, maar tijdens zogenoemde invasiejaren kun je ze hier wel zien. Vaak is voedselgebrek op de oorspronkelijk leefplek de oorzaak van deze migratie. Een extreem jaar was 1968, toen massaal vogels vanuit Siberië naar Europa kwamen, in Nederland meer dan 10.000 vogels. Notenkrakers kunnen opvallend weinig schuw zijn, daarentegen hoor je vaak eerder hun langgerekte nasale roep dan dat je ze ziet.

MARKUS VARESVUO/AGAMI

De Donau stroomt door of langs 10 verschillende Europese landen: Duitsland, Oostenrijk, Slowakije, Hongarije, Kroatië, Servië, Bulgarije, Roemenië, Moldavië en Oekraïne. Zijrivieren uit nog eens 11 landen sluiten aan op de Donau.

WWW.

44 Wandelmagazine 1-2018

MAG.NL

Wat zien ik?

Noord

Tekst & foto’s Hans Farjon

West

Zuid

Oost

22-380 Zeeland, Sluis

e staan op het strand van het Zeeuws-Vlaamse Groede. In het noorden zien we aan de overzijde van de Westerschelde de duinen van Walcheren. Het is laagwater en het strand is breed. De eerste herfststorm heeft de zandstrook glad gestreken. De duinen zijn hier laag en smal. Niet voor niets staan er rijen palen om kustafslag tegen te gaan. Voor een doordeweekse dag in oktober is het druk met wandelaars, ruiters en warm aangeklede mensen die op hun kont zitten. De meesten spreken Duits. In hun land is het nu herfstvakantie. Op het strand is heel wat bebouwing te zien. In het oosten zien we twee strandtenten waar het goed toeven is achter een Vlaamse pint en een portie garnalenkroketten. Ik geniet van het uitzicht: de zee, de wolkenlucht en vrachtschepen die zich hier vlak onder de kust naar de Antwerpse dokken spoeden. Ook zijn er kleine, witte cabines te zien, waarin je je kunt omkleden en een strandstoel opbergen. In het westen is een rij van tien strandhuizen te zien. Met hun gebogen kap en enorme glazen pui zien ze er futuristisch uit. De huurders hebben hetzelfde fantastische uitzicht als de strandtent. Maar ze zitten

Strandhuisjes van Strandcamping Groede.

ook in het volle zicht van passanten. Alle ‘kijkkasten’ zijn vandaag bezet. Er wordt gekookt, geluierd en er zijn opgeslagen bedden te zien. Over deze bebouwing op het strand is het afgelopen jaar veel te doen geweest. De aanleiding van het verschijnen van permanente bebouwing, zoals de strandtenten en ‘kijkkasten’. Die blijven in tegenstelling tot de omkleedcabines het hele jaar staan. En er komen er steeds meer. Eric van Damme, een van de eigenaren van Strandcamping Groede, vertelt me dat hij makkelijk twee keer zoveel strandhuizen kan verhuren. “Dat doe ik niet, want dan gooi ik mijn eigen glazen in. Mijn klanten komen voor rust en ruimte. Ik wil geen Belgische toestanden. Ga maar eens over de grens bij Knokke kijken.” Maar zijn buurman bouwt ook. Bovendien gonst het aan de binnenkant van de duinen van de bouw van vakantiewoningen. Deels omdat steeds meer toeristen de luxe van een woning prefereren boven die van een caravan of tent. Maar ook omdat lieden de koop van één of meer vakantiehuizen als een aantrekkelijke belegging zien in deze tijden van rentestand-nul. Een paar kilometer verder steek ik mijn licht op in het verkoopkantoor van Room-

pot Noordzee Beach Village. “Uw geld levert, door verhuur van uw eigendom door ons, zes procent per jaar op”, legt de jonge verkoper uit. In de folder die ik mee krijg staat: U BELEGT BUITEN TOEZICHT VAN DE AUTHORITEIT FINANCIELE MARKTEN. Vanwege deze toenemende bebouwing begon de Zeeuwse Milieufederatie een handtekeningenactie. Toen de minister het plan lanceerde om de bebouwing aan de kust helemaal vrij te laten, wist de natuurbeschermingsorganisaties binnen een maand ruim honderdduizend handtekeningen te verzamelen. Het roer ging om. De provincie Zeeland nodigde recreatieondernemers, natuurorganisaties en gemeenten uit om samen een nieuwe kustvisie op te stellen. Ook Eric en de directeur van Roompot deden mee. Begin oktober 2017 ondertekende alle betrokkenen trots hun gezamenlijke visie. Vooral de natuurbeschermingsorganisaties waren tevreden. De bouwplannen zijn deels een halt toegeroepen en er komt meer aandacht voor de landschappelijk inpassing van projecten die al gegund waren. Voor meer info en achtergronden zie: www.hansfarjon.nl/strandbeschouwing

Verkoopinformatiekantoor van Roompot Noordzee Beach Village. . 1-2018 Wandelmagazine 45

advertorial

Duitsland

Ferienland Cochem (D)

Langs schatten aan de Moezel Wanneer ik mijn vriendin een vakantie aan de Moezel voorstel, stemt ze vol enthousiasme in. “Fantastisch! Wandelen, heerlijk eten en een lekker wijntje drinken!” Meteen gevolgd door een ‘maar’: “Eerlijk: Is dat niet een beetje saai voor jou? Zonder een ruïne of museum houd je het nog geen twee dagen uit?”

k tik op een brochure die voor ons op de tafel ligt: Museumführer Ferienland Cochem staat erop. Op een kleine plattegrond heb ik tien plaatsen gemarkeerd. “Er zijn genoeg culturele hoogtepunten”, opper ik. “Goed, dan gaan we daar heen!” Onze tocht begint in Nehren. De Romeinen waardeerden al de charme van de ligging aan de Moezel, zoals blijkt uit twee grafkamers met gewelfschilderingen uit de oudheid, hoog in de wijngaarden. Op naar de volgende bestemming: de cultuurhistorische collectie in Senhals. Wanneer we het privémuseum in een gerestaureerde hofstede binnengaan, worden we gelijk gegrepen door de bijzondere sfeer. De drie verdiepingen staan vol met getuigenissen van vroeger, alledaagse voorwerpen, talloze gereedschappen en een fasci nerende collectie van oude motorfietsen en tractors. Het volgende cultuurpunt, het wijnmu-

46 Wandelmagazine 1-2018

seum Schlagkamp, ligt tegenover Senheim. Ook hier worden we aangenaam verrast door de rijkdom aan tentoongestelde stukken. Meer dan tienduizend stukken rond de wijnbouw, maar ook voorwerpen die voor het genieten van de wijn gediend hebben, zoals kostbare glazen. Verschillende meanders verderop, in het Moezellandmuseum in Ernst, ligt op een oppervlakte van 1600 vierkante meter de focus op het dorpsleven en het dagelijkse (werk)leven in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Hier kun je zelfs een van de historische tractors huren. Het beroemdste cultuurgoed van de na burige stad Cochem, zo niet van de gehele Moezel, is al vanaf Ernst zichtbaar. Majestueus overziet de beroemde Reichsburg het middeleeuwse stadje. Onder het kasteel bevindt zich het edelstenenmuseum waar oude mineralen en fossielen zijn te bezichtigen. Na het zien van zoveel moois rijden we

stroomafwaarts naar Pommeren. Het betoverende stadscentrum is op zich al een bezienswaardigheid. Maar de ware schat moet nog ontdekt worden. Boven op de Martberg torent een Gallo-Romeins tempelcomplex dat in de oudheid een religieus en politiekcentrum van de regio was. Op een steenworp afstand van Treis- Karden ligt het abdijmuseum. Hier loop je comfortabel bergafwaarts naar toe. Het museum is stijlvol gehuisvest in een dertiende-eeuws landhuis. De nieuwe flyer mét meer informatie over de cultuur en over leuke wandelingen in de regio vind je op onze site: www.ferienland-cochem.de Tourist-Information Ferienland Cochem Endertplatz 1 56812 Cochem Tel.: +49 (0)2671-6004-0 info@ferienland-cochem.de

KLOMPEN-

PADEN

WANDEL SPECIAL

• RHENOIJSCHEPAD

langs boomgaarden en dijken

MET 2 HEERLIJKE RECEPTEN (ZELF EERST PLUKKEN!)

• ZODDENPAD

sporen uit het verleden

• KLOMPENPADEN KIDS

www.klompenpaden.nl

www.kempen.be

Special Klompenpaden OVERZICHT STARTPUNTEN KLOMPENPADEN

ie kent de Klompenpaden niet? Ze staan garant voor de mooiste wandelingen in de provincies Utrecht en Gelderland. Wandelend over landgoederen, herstelde historische paden en dwars door boerenland is er genoeg te ontdekken en beleven. De makers van Klompenpaden – Landschap Erfgoed Utrecht en Stichting Landschapsbeheer Gelderland – willen dat wandelaars kunnen genieten van de mooie omgeving. Lekker struinen door het weiland, kleine doorsteekjes ontdekken, een kop koffie bij een boerenerf. Genieten van frisse lucht, rust en het landschap. En ondertussen het verhaal van de streek ontdekken met de routebrochure of de Klompenpaden-app. Neem de routebrochure, gratis app of geprinte kaart mee, zodat je zeker niet verdwaalt. Met de brochure en app krijg je ook de verhalen van de omgeving mee. In verband met mogelijke verstoring van vee en wild zijn honden verboden. Klompenpaden bestaan gedeeltelijk uit onverharde paden. Ze zijn daarom niet geschikt voor kinderwagens of rolstoelen. In geval van regen wordt waterdicht schoeisel aanbevolen. Kijk daarom eerste even op www.klompenpaden.nl en volg ons op www.facebook.com/klompenpaden. Klompen aan, rugzak op en gaan!

Foto: Willem van Leuveren

Foto blz. 47: Willem van Leuveren sr.

48 Wandelmagazine 1-2018

Special Klompenpaden Stef Kraan (67) is coördinator van het Tremelepad in Dreumel, een Klompenpad van veertien kilometer door het rivierengebied. Een afwisselende route van grienden en boomgaarden met de openheid van weilanden.

tef is gepensioneerd en woont in Dreumel, startpunt van het Tremelepad. “Het Tre melepad vind ik een mooi pad, er zit een stukje griend in en een boomgaard. Natuurgebied De Meren is een magnifiek stukje. Daar mocht je vroeger niet in. Sinds het Klompenpad is het toe gankelijk. In de winter zitten er veel eenden, in het voorjaar en de zomer lepelaars, grote zilverreigers, grutto’s, tureluurs en kieviten. Dat is genieten, machtig mooi. Omdat het rustpunt ver was, hebben we in overleg met Staatsbosbeheer hier een bankje geplaatst.” Ook Stefs partner Conny was vanaf het begin betrokken bij het Klompenpad: bij het bedenken van mooie plekken en uitzetten van de route. “Ik vond het Klompenpad direct een hartstikke leuk idee. Ik had er een goed gevoel bij en ben toen coör dinator geworden. Ik heb geholpen bij het aanleggen van de route. Leerlingen van een bouwopleiding hebben de opstappers, hekjes en bruggen gemaakt.” Vrijwilligers Stef stuurt vijftien vrijwilligers aan die de route con troleren. Vaak doen ze dat met hun tweeën. In een rugzak zit klein gereedschap, schroeven, spijkers, bordjes, vuilniszakken voor zwerfafval. “Bij het start punt, een fruitbedrijf, mogen we het afval kwijt. Degene die de route loopt, koppelt aan mij terug wat er eventueel moet gebeuren aan het pad. Is de klus te groot, dan doe ik samen met een andere vrij williger de reparaties, zoals de leuning van een brug repareren, een paaltje of bordje vervangen.” De taken van Stef zijn veelzijdig: “Ik onderhoud contacten met de vrijwilligers, houd ze op de hoogte van nieuws, maak een planning en een lijst van vrij willigers die de route controleren. Ik deel reacties van wandelaars over het pad. Ontbreekt er een bordje, dan vervangen we dat.” Werkgroep “De klompenpadwerkgroep is een betrokken club. We zijn dorpsgenoten en dat schept een band. Boe ren die hun grond beschikbaar hebben gesteld, zor gen voor het maaien van de paden als het gras te hoog wordt. Dat komt snel voor mekaar. Grond eigenaren vinden het leuk om ons te helpen, bij voorbeeld met materialen. Ook werken we samen met het Lauwsepad in Beneden-Leeuwen, waarmee we jaarlijks een bijeenkomst voor klompenpadvrij willigers organiseren. Dat is super.”

Stef Kraan: “Ik vond het Klompenpad direct een leuk idee” 1-2018 Wandelmagazine 49

Special Klompenpaden PRAKTISCHE INFORMATIE Rondwandeling: Rhenoijschepad (14 km, te verkorten tot 9 km). Startpunt: Cafetaria/Lunchroom Route 88, Rhenoyseweg 11 in Rhenoy. Openbaar Vervoer: Bushalte Busstation in Rhenoy. Markering: Blauwe markering in de vorm van een klomp. De route is in twee richtingen gemarkeerd, zodat u de lus zowel links- als rechtsom kunt wandelen.

Van Rhenoy naar Acquoy Langs boomgaarden en over dijken Wandelen tussen bloeiende meidoornhagen en fruitbomen en lammeren in de wei. Het Rhenoijschepad is een wandeling van veertien kilometer door het weidse buitengebied van het rivierenland van Rhenoy en Acquoy (Gelderland). Historische gebouwen en elementen van de Hollandse Waterlinie vertellen hier hun verhaal.

e hebben de route gedown load van de Klompen paden-app en de folder gekocht. De bus vanaf station Leerdam stopt in Rhenoy. Het is nog fris, maar het zonnetje schijnt. Op het startpaneel bij cafetaria en lunchroom Route 88 lezen we dat zowel in Rhenoy als in Acquoy kastelen aanwezig waren, gebouwd in de dertiende en veertiende eeuw. Ze herinneren aan de levendige handel langs de Linge, een mooie slingerende rivier. Voordat de Linge bedijkt werd konden schepen varen tot aan de gracht van een kasteel. We volgen de routebordjes met blauwe klompjes door Rhenoy. Uit archeologische vondsten blijkt de eerste bewoning al van 2500 jaar geleden te dateren. Op meerdere

50 Wandelmagazine 1-2018

plekken in het dorp zijn huisterpen duide lijk zichtbaar. Deze boden bescherming in tijden van hoogwater. De app leidt ons over de Lingedijk met fraaie T-boerderijen. De fruitbomen staan volop in bloei. In de folder lezen we dat dit type boerderij is ontstaan uit het hallehuis, het traditionele boerderijtype in het rivie rengebied. Waterlinie We lopen verder langs de Diefdijk, in 1277 aangelegd als waterkering om de Alblasser waard en De Vijfheerenlanden te bescher men tegen overstromingen uit de Betuwe. Deze functie heeft de Diefdijk nog steeds. De Diefdijk is een van de belangrijkste bin nendijken in Nederland en vormt de grens

Toren van Pisa In het natuurgebied De Put van Bullee groeien veel zeldzame planten zoals de moeraswespenorchis en de bonte paarde staart. Dan naderen we het mooie dorp Acquoy met zijn bekende scheve kerktoren. Mogelijk is de naam van deze plaats een samenstelling van Aqua (water) en Ooi (laag en drassig land). Op het kerkhof bij deze ‘Betuwse toren van Pisa’ bevindt zich een graf van ene mevrouw Pisa. Puur toe val? Op het eind van deze fraaie route lopen we over smalle loopplanken door een griend. Vroeger ‘oogstten’ bewoners deze wilgen bossen waarbij ze de wilgentenen gebruik ten voor bijvoorbeeld dijkverdediging, maar ook voor gevlochten manden. Zeldzame vogels zoals snor, blauwborst, waterral en purperreiger gebruiken de grienden als broedgebied. Goed opletten dus!

Foto: Peter Eekelder

Blauwborst. Foto: Alex Bos

tussen Zuid-Holland en Gelderland. Dan passeren we een oud stoomgemaal, dat halverwege de negentiende eeuw is gebouwd en heeft gefunctioneerd tot 1962. Het is een van de eerste stoomgemalen in Nederland. Het moest ervoor zorgen dat overtollig water van het achterliggende land via de Linge werd afgevoerd. Op het terras van Fort Asperen drinken we koffie met iets lekkers. Dit fort maakte als verdedigingswerk deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en ligt langs een dijk met een acces (toegang) in de waterlinie. Meer erover is te zien op een filmpje in de app.

Special Klompenpaden

Djûke van der Maat: “Mooi dat andere mensen ook van deze plek kunnen genieten” Het allereerste Klompenpad Kids is de gekende succesformule van een wandeling door het buitengebied, maar dan speciaal voor kinderen en hun (groot)ouders. Sindsdien is het nóg drukker op de boerderij van Djûke van der Maat (34) in Bunnik. “Het is toch mooi dat andere mensen ook van deze plek kunnen genieten?”

jûke was direct enthousiast toen Landschap Erfgoed Utrecht haar in 2014 vroeg of ze wat voelde voor een Klompenpad over het grondgebied van boerderij Nieuw Slag maat. “Of ik als grondeigenaar niet opzag tegen al die mensen op ons land? Nee, helemaal niet.” Dat heeft ook te maken met het karakter van de 136 jaar oude boerde rij, legt ze uit. “We zijn heel bewust bezig met de boer-burgerrelatie. Dat wil zeggen dat we de mensen om ons heen er graag bij betrekken. Natuurlijk verdienen we geld met bijvoorbeeld de landwinkel, maar we doen ook veel aan educatie. We laten graag zien wat we doen en hoe de voedselproduc tie eruit ziet. Daar past zo’n Klompenpad Kids ontzettend goed bij”, doelt ze op de spelelementen waarbij kinderen op een lichtvoetige manier leren over de omgeving. Crowdfunding Dat betekent niet dat er helemaal geen beren op de weg waren. Natuurlijk zijn er ook risico’s als kinderen een wei met koeien oversteken. En uiteraard waren er de verschillende belangen: de wandeltocht voert óók via Fort Vechten en het bos Nieuw Wulven, dat toebehoort aan Staats bosbeheer. “Maar tot problemen heeft het

nooit geleid”, blikt Djûke terug. “Land schap Erfgoed Utrecht is met alle par tijen om de tafel gaan zitten om te over leggen en vervolgens zijn we samen aan de slag gegaan. Prima, toch? Samen sta je sterker. Dat overleg ging niet alleen over de risico’s, maar ook over mogelijke routes en wensen. Een heel leuk proces om mee te maken. Zo is via crowdfun ding het laatste beetje geld ingezameld en heeft een kinderpanel het pad uitge breid getest.” “Het mooiste vind ik de leuke reacties van de wandelaars en dat er zoveel men sen komen. Zelfs op een doodgewone donderdagochtend zijn hier mensen aan het wandelen!” Of al die bezoekers er geen rotzooi van maken? “Nee hoor. Ik heb ook het idee dat Klompenpadlopers wat bewustere wandelaars zijn dan de mensen die een rondje door het Vondel park lopen: ze beseffen wel dat het niet goed is om plastic te laten slingeren bij voorbeeld. Bovendien zijn er vrijwilligers actief die regelmatig de routes nalopen om te kijken of alles in orde is, dat werkt heel goed. En nogmaals, die drukte, dat is alleen maar leuk. Het is toch mooi dat andere mensen ook van deze plek kun nen genieten?”

Foto: Allard Willemse

Klompenpad Kids Het Slagmaatpad, het eerste Klompenpad Kids, is ongeveer 7 kilometer lang en leidt door het mooie buitengebied van Bunnik en Houten. De route heeft diverse kortere lusjes, zodat de route ook korter gemaakt kan worden. Onderweg is er genoeg te ontdekken, te leren en te spelen. Ook zijn er spannende doorsteekjes in het weiland met leuke overstapjes. De route loopt over Fort bij Vechten, langs boerderij Nieuw Slagmaat en door speelbos Nieuw Wulven. Kortom: een afwisselende route met voor elk wat wils. Extra leuk voor (groot)ouders met kinderen, maar ook voor de ‘gewone’ Klompenpaden-wandelaar is er genoeg wandelplezier. Van het Slagmaatpad is een papieren folder beschikbaar, maar ook een gratis folder speciaal voor kinderen, te downloaden via: www.klompenpaden. nl/klompenpad/slagmaatpad/. Voor de jonge wandelaars is er natuurlijk onderweg van alles te beleven. Ze kunnen ervaren hoe een koeientong voelt en vanop een steiger het water en de dieren die daarin leven ontdekken. En zichzelf met een heuse trekpont naar de overkant varen! En er zijn op dit moment twee nieuwe Klompenpaden speciaal voor kids in de maak. Klompen aan, rugzak op en struinen maar!

Klompenpad XL Nieuwe loot aan de stam van Klompenpaden is het Klompenpad XL. De eerste lange wandelroute krijgt de naam Nederrijnpad en gaat aan beide zijden van de rivier lopen, tussen het Lexkesveer en het Drielse Veer, in de gemeenten Overbetuwe, Renkum en Wageningen. XL staat in dit geval voor extra lang, want de nieuwe route wordt ongeveer dertig kilometer. Normaal zijn Klompenpaden maar half zo lang. Hou je dus van kilometers maken? Dan is dit pad zeker iets voor jou. De opening is dit jaar gepland. Houd de website dus in de gaten. 1-2018 Wandelmagazine 51

Special Klompenpaden

Foto: Ronald Messemaker

Genieten van het afwisselende landschap, de rust dichtbij de stad en de historische sporen die de mens in het landschap heeft achtergelaten. Dat is wat we kunnen verwachten als we op pad gaan om het Zoddenpad in het buitengebied van Tienhoven en Westbroek te ontdekken.

Zoddenpad Zoektocht naar sporen uit het verleden

oordat we beginnen met de dertien kilometer lange rond wandeling bezoeken we eerst museum Vredegoed in Tienhoven waar de route start. Het museum geeft een mooi inkijkje in de ontstaansgeschiedenis van het gebied. Een gebied waar laagveen, bos en boerenland elkaar afwisselen. Vroeger speelde turfwinning in deze omgeving een grote rol. En nog steeds zie je de sporen van het verleden terug in het landschap. Het 101ste Klompenpad dankt zijn naam aan de Westbroekse Zodden. Zodde bete kent laag en moerassig land. Een moeras bos ontstond daar toen de behoefte aan

turf omstreeks 1910 afnam en de natuur weer haar gang kon gaan. Tegenwoordig is het hier een walhalla voor vogels. Zo zien we tijdens de wandeling de purperreiger aan de kant van het water staan. In Neder land komt deze prachtige vogel niet zoveel meer voor, maar in dit gebied voelt hij zich helemaal thuis. Watervogels En de wandelaar die zich extra gelukkig mag prijzen loopt op een mooie dag zomaar langs een zwarte stern met een jong op een nestvlotje. Dat deze vogels juist hier voorkomen, komt doordat er in de

Oostelijke Vechtplassen een speciaal beheerplan is opgesteld door een Europese wet. Hier profiteren naast de vele water vogels ook diersoorten van als noordse woelmuis, gestreepte waterroofkever en groene glazenmaker. Dan lopen we nog over een buitenplaats en lezen we in de folder over de eendenkooi die verscholen ligt in het oude broekbos. Vervolgens passeren we de waterwipmolen De Trouwe Wachter. Een molen met een bijzonder verhaal. Onderduikers konden aan de stand van de wieken zien of de kust veilig was. Molenaar Adrie van Garderen zette de wieken van de molen in Tienhoven in de rouwstand als er een razzia aan dreigde te komen. Die informatie kreeg de molenaar van de dokter in het dorp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kreeg deze molen dan ook niet voor niets de naam De Trouwe Wachter. Het Zoddenpad is dus een bijzondere en afwisselende route, zo dichtbij de stad.

PRAKTISCHE INFORMATIE Rondwandeling: Zoddenpad (13 km, uit te breiden tot 18 km). Startpunt: Streekmuseum Vredegoed, Heuvellaan 7, Tienhoven. Openbaar vervoer: Halte Maarsseveensevaart, Tienhoven en NS station Hollandsche Rading. Markering: Oranje markering in de vorm van een klomp. De route is in twee richtingen gemarkeerd, zodat u de route zowel links- als rechtsom kunt wandelen.

52 Wandelmagazine 1-2018

Special Klompenpaden

KLOMPENPAD

FOOD!

Een Klompenpad lopen, onderweg allerlei lekkere wilde ingrediënten plukken om na de wandeling mee te gaan koken? Dat klinkt extra lekker. Van elf Klompenpaden zijn er ook speciale Klompenpad Food-routevarianten. Op de routekaart staan dan de plekken aangeven waar je bijvoorbeeld hazelnoot, waterkers, kliswortel, zevenblad of bramen kunt plukken. Die kun je aanvullen met streekproducten die je onderweg kunt kopen. In de bijbehorende folder (gratis te downloaden van de website) staan lekkere recepten waarmee je thuis culinair kunt nagenieten van je wandeling.

VOORGERECHT MEXICAANSE SALADE MET KIP EN WATERPEPER uit Klompenpad Food: Aderwinkelpad Waterpeper groeit langs sloten en vijvers, in moerasbos, langs drassige bospaden en in weilanden. De bladeren en stengels smaken naar peper en zijn te gebruiken in salade, soep en pesto. Deze salade zit bomvol smaak en is enorm kleurrijk. De kipfilet is te koop bij boerderijwinkel De Hondspol. Ingrediënten 250 gram kipfilet • 4 avocado’s • 1 mango • ½ ui • 1 limoen • 1 eetlepel sojasaus • enkele blaadjes waterpeper • enkele blaadjes koriander • handje pecannoten • tortilla chips, naturel

Foto: Daan Rohof

Bereiding 1. Bak de kipfilet gaar en snijd deze in reepjes. 2. Snijd avocado in blokjes. 3. Schil de mango en snijd het vruchtvlees in blokjes. 4. S chil de ui en hak deze fijn. Meng het sap van de limoen met de sojasaus en laat de ui 1 uur weken in het mengsel. Gooi daarna het mengsel weg. 5. H ak waterpeper en koriander fijn en meng met het sap van de andere limoen. 6. M eng alle ingrediënten, behalve de tortilla chips, in een grote kom. 7. Voeg een handje pecannoten toe. 8. Serveer met tortilla chips.

HOOFDGERECHT CURRY MET KLISWORTEL EN CASHEWNOTEN uit Klompenpad Food: Derde Erfpad Kliswortel is één van de meest gebruikte groenten in de Japanse keuken. Het is te koop in de toko, maar je kunt het ook gewoon in de Nederlandse natuur vinden! Ingrediënten 600 gram wortel van de grote klis • 500 gram spruitjes • 2 eetlepels zonnebloemolie • 1 ui, gesnipperd • 3 eetlepels currypasta • 1 blik kokosmelk • 2 eetlepels fijngehakte koriander • 150 gram cashewnoten, grof gehakt • 350 gram basmatirijst Bereiding Schil de kliswortels met de dunschiller, snijd ze in plakjes van ca. ½ cm dik en kook ze 10 minuten in water met zout. Voeg de spruitjes toe en kook alles 5 minuten. Verhit intussen de olie in een ruime hapjespan en fruit hierin de ui en de currypasta zachtjes 3 minuten. Voeg de kokosmelk toe en breng alles aan de kook. Giet de groenten af en schep ze in de kokossaus. Stoof alles in nog 5-10 minuten gaar. Bestrooi het gerecht met koriander en de cashewnoten. Lekker met basmatirijst. 1-2018 Wandelmagazine 53

Special Klompenpaden

Fotowedstrijd

Jouw ultieme klompenpadmoment Een ontmoeting met koeien in een weiland, wandelen over een smal loopplankje over een sloot, pauzeren op een bankje bij een mooie boerderij... Wat is jouw ultieme klompenpadmoment? Stuur je mooiste, gekste of leukste foto die je tijdens een klompenpadwandeling

DE WINNAAR ONTVANGT HET BOEK 50 NIEUWE KLOMPENPADEN EN DE ROUTEFOLDER VAN HET RHENOIJSCHEPAD EN ZODDENPAD.

hebt gemaakt op naar: www.wandelmagazine.nu/ winacties

Voetstapjes Vakantie Nederland • Z -Limb te h. 4 pers. Landhuisje va €275 pweek. natuur + uitzicht. www.anchusa.nl tel 043-457 1721

Vakantie buitenland Frankrijk

• K om wandelen in de heuvels van de Franse Morvan vanuit ons comfortabele vakantiehuis. Meer info: domainedesanglier.nl • C omf. huis in mooi en uitgebreid wandelgeb. in Midd.Fr. op 8 u Nldse grens met gr. privé-zwemb. Div. arr. Info: www.larue.eu • H uisje huren in Fr. Ardennen? Wandelen, fietsen, kanoën in gevarieerd heuvelachtig gebied! www.lescamenes-ardennes.nl

‘Wandelen’ dichtbij of ver weg. Een pelgrimstocht is een uitdaging! Met goede wandelschoenen en verrekijker gaat u deze uitdaging aan. Wandel- en verrekijkerspecialist House of Outdoor & Optics, dé Prettig Lopen Winkel, helpt u met deskundig advies. De grootste collectie verrekijkers en wandelschoenen onder één dak.

• U w regeladvertentie hier? kijk voor meer informatie op www.wandelmagazine.nu/adverteren. Reserveren via Kgrol@virtumedia.nl Diependaalsedijk 12 in Maarssen | 0346-556166 | www.houseofoutdoor.nl Maandag en dinsdag gesloten

54 Wandelmagazine 1-2018

In het volgende nummer

Leeuwarden – Fryslân 2018

Lopen naar Santiago aan het wad Brugse Ommeland

Langs moordkastelen

Foto: Claudia Thunnissen

In de Po-delta

In de voetsporen van de Romeinen • Het nieuwe Limespad • Mainz: Drusus en het heiligdom van Isis • Romeinenwandelingen in Europa

Klein-Venetië op het droge Terschelling

Over wandelende duinen & De vergeten zeeslag

Het volgende Wandelmagazine verschijnt op 8 juni 2018 Wil je dit nummer niet missen? Abonneer je nu! www.wandelmagazine.nu

Distributie Betapress, Gilze Jaargang 39, nummer 1, maart 2018 Wandelmagazine Op lemen voeten is een uitgave van Virtùmedia en verschijnt driemaandelijks

Uitgever Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer, Postbus 595, 3700 AN Zeist info@virtumedia.nl Telefoon +31(0)30-6920677

Hoofdredactie Jonathan Vandevoorde Eindredactie Marcia van Bijnen Redactie Jan Erik Burger, Rick Eggink, Hans Farjon, Bert Stok

Abonnementen De prijs voor een abonnement in NL en B bedraagt € 28,50 per jaar (alleen bij automatische incasso, verschijnt 4 x per jaar). Tarieven voor EU of daarbuiten zie: www.wandelmagazine.nu.

Werkten mee aan dit nummer Theo Bakker, Lex van den Bosch, Johanna Kessler, Roel Klein, Marjan Neeft, Frank Peters, Klaas van der Veen, Gerrit Jan Zwier

Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden elk jaar vernieuwd. Aanmelding kan via onze website of via de klantenservice +31 (0)85-0407400 of klantenservice@virtumedia.nl (ook voor vragen over bezorging). Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven met vermelding van de oude en nieuwe adressering en het nieuwe telefoonnummer. Opzeggingen dienen schriftelijk met een termijn van minimaal 1 maand te worden doorgegeven.

Vormgeving Twin Media bv, Culemborg Maya Timmer Cartografie UvA-kaartenmakers Bladmanagement/advertenties Klaartje Grol, kgrol@virtumedia.nl, Telefoon +31(0)30-3031295 Marketing & samenwerkingen Renate Roke (030) 69 13 835 rroke@virtumedia.nl Druk Veldhuis Media b.v., Raalte

© Wandelmagazine. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de auteurs. ISSN 0168-9126

Dichter bij de natuur kun je niet komen

Kom kamperen midden in de natuur! Er zijn 137 Natuurkampeerterreinen in Nederland en dertien in Frankrijk, waar je geniet van rust, ruimte en vrijheid. Wandelaars zijn bijzonder welkom! Met de Natuurkampeerkaart (in Het Groene Boekje) kun je op alle terreinen terecht. Download ook de gratis Kamperen app. www.natuurkampeerterreinen.nl

te gast bij moeder natuur

1-2018 Wandelmagazine 55

dolomite.it