Wandelmagazine nr 4 2017

wandel magazine

ONTDEKKINGEN IN HET VOORMALIGE OOSTBLOK TSJECHIË • ROEMENIË • POLEN

NEDERLAND Schemertocht op de Veluwe Wandelen naar de bronnen van de Vledder Aa BELGIË Het raadselachtige mini-landje Moresnet

IN & ROND INNSBRUCK DWALEN DOOR HET HART VAN DE ALPEN

BP

NR 4 2017 € 6,25

Inhoud Thema: achter het IJzeren Gordijn

20

25

6

30

6 11 16

Transsylvanië

Een kleine rondreis Broumovsko

Rotssteden en kruisbeelden Weichseldelta

archandel en de M Poolse nachtegaal

20

Reuzengebergte

De bijna-maar-niethelemaal bergen

2 Wandelmagazine 4-2017

25 30 38 52

Silezië

Revolutionaire tocht van de wevers Planken Wambuis

Blauw uur in de natuur Rur-Olef-route

Drie dagen in de Eifel Neutraal Moresnet

Wat rest er nog van het verdwenen land?

Liefde 34

42 En verder 34 Drents Friese Wold Aekingerzand 42 Innsbruck Maximiliaans hart in de Alpen + 7 tips voor trips rond de stad

Liebe staat er in knalrode graffiti op de grauwe, betonnen muur gespoten. Eastside Gallery, het bekendste deel van de Berlijnse Muur, is een opeenvolging van muurschilderingen. Ze zijn door Duitse en buitenlandse straatkunstenaars gemaakt rond de thema’s vriendschap, verzoening, world peace, … Liefde dus. Zoveel liefde dat Breznjev en Honecker er elkaar innig kussen op de beroemdste schildering.

Van liefde was er voor die Wende niet veel sprake, niet tussen de mogendheden en ook niet van Westerse toeristen jegens de Oostbloklanden. Hoe anders is dat nu! Polen, Tsjechië en Bulgarije staan al jaren op de toeristische kaart en op vakantiebeurzen proberen ze elkaar te overtroeven met de grootste stands. Wie is er ondertussen nog níet in Praag of Krakow geweest? (ik, durf ik toe te geven.)

Op de redactie vonden we het daarom niet nodig om deze usual suspects achter het voormalige IJzeren Gordijn in het zonnetje te zetten. Ze krijgen genoeg media-aandacht. Zoveel zelfs, dat Praag overweegt de bezoekersaantallen in de toekomst te moeten beperken, een kwaal waar veel Instagram-genieke wereldsteden last van hebben.

Voor nieuwsgierige wandelaars verkenden wij liever minder bekende parels in de voormalige Oostbloklanden.

Bert Stok en Hans Farjon struinden het polderlandschap af van de Weichseldelta vlakbij Gdansk, de havenstad waar destijds de eerste scheuren in het IJzeren Gordijn verschenen. Bert toog daarop naar het barokke platteland van Tsjechië. Het lukt hem maar niet om heerlijk te verdwalen in het labyrint van rotspilaren vlak bij Adršpach. Tussen deze twee heel verschillende regio’s in ging Willem van der Bilt wandelen in het Reuzengebergte, op een steenworp gelegen van de Tsjechisch-Poolse grens. En dat de liefde ook ver vóór de communistische tijd soms ver te zoeken was, vertelt Anneke Hesp in haar verhaal over de weversopstand van 1844 in Silezië, weer een steenworp verder.

Ik wens jullie daarom veel inspiratie in deze nieuwe uitgave van Wandelmagazine. Hij is met veel plezier – én liefde – gemaakt.

Cupido bij de Muur.

Rubrieken 4 29 50 57 59

Onderweg, nieuws voor wandelaars Jan Erik. Column Boeken Wat zien ik? 232-448 Gelderland, Ruurlo In het volgende nummer. Colofon

Coverfoto: op weg naar Vernéřovice (Tsjechië, Broumovsko).

Foto: Bert Stok

@jvandevo

4-2017 Wandelmagazine 3

Onderweg Nieuws voor wandelaars

Nederland is één grote stad

ELFSTEDENPAD: ‘WANDELTOCHT DER WANDELTOCHTEN’

4 Wandelmagazine 4-2017

Foto: Anne Hamers

Wandelaars kunnen nu niet alleen bij strenge vorst, maar op elke dag van het jaar de route langs de Friese Elfsteden afleggen.

Theater in de parktuin van Slot Zeist.

De toeristenbranche promoot het om Nederland te zien als ware het één grote stad. Het maakt niet uit waar je overnacht, je kan tijdens een daguitstap immers overal komen. Ook dagwandelingen kunnen zo onder de aandacht gebracht worden. De grootste groep bezoekers komt uit eigen land. Op de tweede plaats staan de Duitsers met 4,2 miljoen en ten derde de Belgen met 2,4 miljoen tripjes.

Hoe lok je toeristen om naar Nederland te komen en hoe hou je ze hier? De Utrechtse Heuvelrug heeft bijvoorbeeld websites in het buitenland. Er is een initiatief om alle Nederlandse kastelen en buitenplaatsen als één te promoten. Of doe zoals het land van Cuyk: geef masterclasses hoe Duitse en Belgische gasten te ontvangen. www.opdeheuvelrug.nl www.besuchheuvelrug.de

Antwerpen is door Lonely Planet uitgeroepen tot een van de tien ‘must sees’ in Europa. Door nieuwe gebouwen met een bijzondere architectuur geeft de stad een visitekaartje af voor de eenentwintigste eeuw. Zo zijn er het MAS (Museum aan de Stroom), het Vlinderpaleis (gerechtsgebouw), de Diamant (glazen constructie op het oude havengebouw) en het Centraal Station (dit is uiterlijk hetzelfde gebleven, maar binnenin zijn er perrons op vier niveaus). Daarnaast is er natuurlijk de gezellige binnenstad met de magnifieke kathedraal, het Rubenshuis en het stadhuis uit de zestiende eeuw. Naast de reeds bestaande stadswandelingen, waarvan de beschrijvingen te verkrijgen zijn bij het toeristenkantoor, kun je ook wandelen in de Ruien (overdekte rivieren en riolen). www.visitantwerpen.be

Foto: Rick Eggink

Antwerpen in de top tien van interessantste steden van Europa

Foto: Jonathan Vandevoorde

En met wandelschoenen is dat toch een stuk prettiger dan met Friese doorlopers.

Het Elfstedenpad volgt het schaatsparcours zoveel mogelijk. Het pad beslaat 283 kilometer en is opgedeeld in 46 etappes.

Daarbij is rekening gehouden met bereikbaarheid met het openbaar vervoer. Acht etappes liggen zelfs direct aan een treinstation. Door de bekende geel-rode markering is de route gemakkelijk te volgen.

De route brengt je ook op plaatsen waar de schaatsers niet komen.

Zo loopt het pad niet langs, maar juist dóór de vele kleine dorpen. In elke van de elf steden heeft de wandelaar de mogelijkheid om een (historische) rondwandeling te maken. www.wandelnet.nl

Redactie Rick Eggink

Museum aan de Stroom, Antwerpen.

Saar-Hunsrück-Steig mooiste wandelroute van Duitsland De lezers van het Duitse tijdschrift Wandermagazin hebben de Saar-Hunsrück-Steig uitgekozen tot het mooiste lange afstandswandelpad van 2017. De route doorkruist de hele streek Saar-Hunsrück, van de Moezel tot aan de Rijn. De wandeling is 410 kilometer lang, verdeeld over 27 etappes en biedt een enorme variëteit aan landschappen.

Voor mensen die liever dagtochten maken zijn er 111 Traumschleifen (droomlussen); van korte en gemakkelijke wandelingen voor het hele gezin tot uitdagende kuitenbijtertjes voor de sportieve wandelaar. www.saar-hunsrueck-steig.de

In een wereld waar alles constant in beweging is, stapelt stress zich op. Wandelen is een goede manier om deze stress weg te werken.

Toerisme Oost-Vlaanderen en de dienst Welzijn ontwikkelden samen een mindful wandeling in het Meetjesland.

Mindfulness is een aandachtstraining met de focus op bewuster leven, in het hier en nu om zo tot rust te komen.

Tijdens de wandelroute in het Meetjeslandse Krekengebied word je op verschillende manieren gemaand stil te staan, om je heen te kijken en te genieten van de natuur.

Een te downloaden bestand voorziet je via je mobiel van passende muziek en oefeningen langs de route.

Foto: Wandelnet

Westerborkpad voortaan een LAW.

Met de actiecode LAW15 is de nieuwe wandelgids t/m 1 januari 2018 voor €15,– incl. verzendkosten (i.p.v. € 21,30) te bestellen op: www.wandelnet.nl

Na vijf jaar is het Westerborkpad nu officieel LAW15. Het pad loopt van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam naar het voormalige doorgangskamp Westerbork in Hooghalen in Drenthe. Het is geïnspireerd op de route die meer dan honderdduizend Joden in de Tweede Wereldoorlog aflegden. Van al deze mensen keerden er slechts vijfduizend terug. Om respect te betuigen aan de nabestaanden is de route, in tegenstelling tot andere LAW’s, maar in één richting gemarkeerd. Op de bekende witrode markering is een prikkeldraadje afgebeeld, het embleem van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Het pad voert langs monumenten, onderduikadressen, struikelstenen en synagogen. Onderweg kunnen wandelaars meer leren over een aangrijpend stuk geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog.

Fiets en Wandelbeurs Binnenkort is Wandel­magazine weer aanwezig op de Fiets en Wandelbeurs 2018. Ontmoet de leden van de redactie op onze stand en wissel ideeën uit over wandelingen en wandelstreken.

Je kunt er ook je collectie tijdschriften aanvullen voor een vriendenprijs!

We staan op 10 en 11 februari in Flanders Expo in Gent (B) en op 2, 3 én 4 maart in de Jaarbeurs in Utrecht. Kom jij ook? Tot dan! www.fietsenwandelbeurs.com

www.tov.be/nl/­ mindfulwandelen

Hollandse Waterlinie kandidaat werelderfgoedlijst UNESCO In 2019 hoopt de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de werelderfgoedlijst te komen.

Werelderfgoed kan een gebied of landschap zijn met een natuurwaarde en/of cultureel historische waarde die uniek is in de wereld. Nu was het ter verdediging van een object onder water zetten van grote stukken land niet voorbehouden aan Nederland. Maar dat het structureel deel uitmaakte van de verdedigingslinie wellicht wel.

Hierdoor zijn ook grote stukken land open gehouden waardoor de natuur er zich vrij kan ontwikkelen. Het bezoek aan een fort of de linie is evenzeer aan te raden om de biodiversiteit te bewonderen als om de fortifi­ caties zelf. www.mooilinieland.nl 4-2017 Wandelmagazine 5

Foto: Harmke Kraak

Foto: Klaus-Peter Kappest

Mindful wandelen

Roemenië

Tekst & foto’s Elisa Goudriaan

Transsylvanië

Een kleine rondreis door

Transsylvanië

Omgeving tussen Câmpu Cetăţii en Valea.

Wie wil ervaren hoe het is om honderdvijftig jaar geleden geleefd te hebben, moet naar Transsylvanië reizen. De dorpen bestaan hier grotendeels uit zandwegen en het land wordt nog bewerkt met paarden en ouderwetse landbouwwerktuigen, in plaats van met moderne landbouwmachines en tractoren. De mensen hebben weinig om van te leven, maar weten uit hun moestuinen de lekkerste maaltijden te bereiden.

H

oewel er geen gemarkeerde wandelpaden zijn, is het heuvelachtige landschap van Transsylvanië een prachtig gebied om in te wandelen. Met kaarten en gps-tracks kun je er afwisselende tochten maken door bossen, over heuvelruggen en door velden en dorpen. Ik maak deze wandelreis samen met mijn man Stephan en we overnachten bij gastgezinnen. We spreken veel met onze gastheren en -vrouwen, de ene keer in het Engels of Duits en dan

6 Wandelmagazine 4-2017

weer in het Frans. Of in het Hongaars.

Hoewel wij geen Hongaars spreken, komen we er met tekeningetjes en het aanwijzen van dingen toch goed uit.

Regelmatig krijgen we een rondleiding door de moestuinen en leren zo langzaamaan enkele Hongaarse woorden kennen, met dank aan de enorme courgettes en andere gewassen die ons worden getoond.

Onze rondreis begint in het stadje Târgu Mureş, een historisch stadje met mooie art nouveau-details op de gevels van verschillende gebouwen. Vanuit Târgu Mureş

brengt een lokale gids, Zoltán, ons naar het eerste dorpje van de wandeltocht, Rigmani. Hier verblijven we bij Irma, die hier woont met haar echtgenoot en haar stokoude moeder. Het smakelijke avondeten wordt midden in de tuin opgediend, op een picknicktafel die overdekt is met een sierlijk bewerkt houten dak. We voelen ons meteen thuis bij Irma. Onze kamer ligt vol rood-witte geborduurde kleedjes, iets wat we zowel in kerken als in andere huizen nog veel terugzien.

Ooievaars en hooimijten Onze eerste wandeling maken we in de omgeving rond Rigmani. Doordat de bomen hier dunne stammetjes hebben, is er veel licht en kun je ver kijken. Als we door de bloemenvelden lopen, waar we bijna in verdwijnen, springt er twee keer een ree uit op! Overal om ons heen vliegen vlinders, voornamelijk dambordjes en zandoogjes en af en toe wat blauwtjes en atalanta’s. Later gaat de wandeling verder door de heuvels, die dankzij de paarse bloeiende grassen een paarse gloed afwerpen.

Detail van een huis in Târgu Mureş.

Traditionele hooimijten.

In één een van de dorpjes maken we kennis met de zigeuners van Transsylvanië. Zij wonen vaak in niet-afgemaakte huizen, waar alleen de binnenmuren van zijn afgebouwd, zonder verdere bedekking of beschutting.

De tuinen zien er verwaarloosd uit en liggen vol rotzooi waar kinderen in krioelen.

Steevast groeten de zigeuners ons vrolijk en vriendelijk.

Als we de wandeling vervolgen, zien we ons eerste ooievaarsnest. Bijna elk dorpje heeft er wel een paar. Moeder- en vaderooievaar zoeken voedsel in de velden, terwijl in de nesten steeds twee tot vijf kleine grijze ooievaartjes zitten te wachten. Ze lijken haast te lachen, zo vrolijk ogen hun bewegende snaveltjes. In de velden en weilanden zien we herders met kleine kuddes koeien en schapen. Ook maken we

Waterput in Rigmani.

voor het eerst kennis met de voor het Transsylvaanse landschap zo karakteristieke hooimijten.

Dacia’s en paarden Onze tweede wandeling is een tocht over de heuvelruggen naar het volgende dorpje van onze rondreis, Magherani. Omdat we nu op over de toppen lopen, hebben we aan beide kanten uitzicht. In de verte zien we andere heuvels, waarbij het opvalt dat de toppen altijd bedekt zijn met bossen; de dorpen liggen in de dalen. De bomen vertonen alle kleuren groen en ogen zacht als donzen dekens. Vandaag kunnen we bijna alle dorpen van onze hele rondreis al zien liggen. Sommige van de witte kerkjes zullen we later nog bezoeken. Langs de bosranden horen we steeds de roep van buizerds. Heel

bijzonder zijn de momenten dat we een raaf op ooghoogte boven de valleien zien vliegen met enorme vleugelslagen, die suizend opklinken.

Over de stoffige, onverharde wegen van het dorpje Eremieni rijden Dacia’s en Trabanten voorbij, afgewisseld door paarden met wagens vol stro, hooi of takkenbossen. Door fruitboomgaarden, waarin veel konings- en koninginnenpages fladderen, lopen we verder naar Magherani. Eerst passeren we nog het dorpje Torba, waar we oude gebogen mannetjes en vrouwtjes zien lopen die allemaal wel iets in hun handen of armen dragen: manden met eten voor een van de buren, of een klein werktuig. De jongere vrouwen, die met levendige gebaren even een praatje maken als ze elkaar tegenkomen, hebben stevige kuiten en

Transsylvanië In Roemenië (22 miljoen inwoners) wonen ongeveer 1,7 miljoen Hongaren, een groot gedeelte hiervan in Transsylvanië. Rond het jaar 1000 na Chr. hebben de Hongaren hier het koninkrijk Zevenburgen (Transsylvanië) gesticht. Het was een welvarend gebied en in de eeuwen hierna kwamen er daarom ook veel Roemenen wonen. In 1867 ging Zevenburgen deel uitmaken van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Na de Eerste Wereldoorlog moest Hongarije Transsylvanië afstaan aan Roemenië. Nadat het in de Tweede Wereldoorlog kort door de Duitsers werd geannexeerd, is Transsylvanië weer een regio van Roemenië geworden.

Het Hongaarse karakter van de streek zie je duidelijk terug in de dorpen. Bijna elk huis heeft een gedecoreerde houten toegangspoort, meestal met druiven en wijnranken erop.

In veel tuinen staat een waterput. Rondom de huizen liggen grote moestuinen, verdeeld in gedeeltes voor groenten, fruit, bloemen, kruiden en kleine wijngaarden. Om het geheel af te maken heeft elk huis een sierlijke metalen regenpijp. Dit is een kunststukje van de lokale zigeuners, die het liefst regenpijpen met bloemen en sterren erop vervaardigen.

4-2017 Wandelmagazine 7

Roemenië

Een zoutberg in de buurt van Valea.

­ oven­armen. Ze zien eruit alsof ze wel van b aanpakken weten.

Zigeunervrouw in Valea.

8 Wandelmagazine 4-2017

Pimpelpaarse huizen Na de idyllische taferelen in Torba en Rigmani valt het dorpje Magherani ons wat tegen. Omdat er recentelijk een asfaltweg is gelegd, is de sfeer er totaal anders. De hele dag door scheuren er auto’s over de weg, waarlangs de opmerkelijkste huizen staan.

Ze zijn pimpelpaars, hardroze, of feloranje, met helderblauwe spaanplaten als dakpannen. Ze behoren toe aan de rijke zigeuners in het dorp. Zij dragen kleren in neonkleuren, passend bij hun huizen. De schreeuwerige façades worden afgewisseld door kitscherige paleisjes, die met hun grote pilaren en zuilen Grieks en Romeins aandoen. Deze zijn van de ‘nieuwe rijken’, Roemenen die teruggekomen zijn uit WestEuropa, meestal Frankrijk.

Vanuit Magherani maken we een dagwandeling naar het dorpje Bira. Onderweg vliegen er veel ooievaars over ons heen. Aan onze voeten, op de graspaden, vinden we tot onze verbazing regelmatig kleine schedels. Onze gastvrouw in Magherani vertelt ons later dat de schedels van dieren zijn die ’s nachts door beren worden opgegeten. De beren zelf hebben we overigens tijdens de gehele reis niet gezien, wel hun pootafdrukken in de modder.

In Bira bellen we aan bij de pastoor, wat onze reisbeschrijving ons van harte aanbeveelt. De pastoor blijkt een hele vriende-

lijke man te zijn die ons eerst zelfgemaakte vlierbessensap geeft en ons daarna trakteert op een uitgebreide rondleiding door zijn moestuin en wijngaarden. Tot slot laat hij ons het witte kerkje op de heuvel zien.

Ondertussen vertelt hij hoe de inwoners van Bira er al jaren naar streven om een asfaltweg te laten aanleggen, maar dat het tot op heden niet gelukt is. Met de verharde weg in Magherani nog in ons hoofd, zouden wij hier zelf niet zo rouwig om zijn, maar de dorpjes blijven toch hopen op vooruitgang.

Een oude Romeinse zoutroute De volgende dag gaan we dwars door dennenbossen op weg naar Câmpu Cetăţii.

Onze gastheer en -vrouw in Câmpu Cetăţii, Imre en Erzsébet, koken na de wandeling een heerlijke maaltijd, bestaande uit pasta met schapenvlees en een cantharellensaus, voorafgegaan door slasoep. Ook de volgende dag krijgen we een aparte soep, een witte bessensoep. Bij alle gastgezinnen waar we logeerden hebben we heerlijk gegeten.

Als lunch kregen we naast brood met worst en schapenkaas steevast enkele witte paprika’s, tomaten en komkommers mee, vers uit de moestuin.

Na ons verblijf in Câmpu Cetăţii lopen we vanuit Câlugâreni via een oude zoutroute naar het dorpje Valea. Het pad waarover we lopen maakt deel uit van een vijftig kilometer lange weg waarover de Romeinen al zout en andere handelswaren vervoerden.

De zoutbergen ogen spierwit en lijken opgespoten uit het landschap.

Dwars door de bossen terug naar Târgu Mureş In Valea worden we na het avondeten verwend met zelfgemaakte moerbeiencakejes en oliebollen, gebakken door de oma en de kleindochter uit ons gastgezin. In de avond draaien bouwvakkers een mix tussen Arabische en Balkanmuziek en drinken en dansen tot het donker wordt. Na een goed ontbijt van eieren met worst vertrekken we de volgende ochtend vanuit Valea richting een voorstadje van Târgu Mureş. Dit is de laatste en langste etappe van onze mooie rondreis, en we verheugen ons op het zoutwaterzwembad, dat ons aan het einde beloofd wordt door onze reisbeschrijving. Geen overbodige luxe bij een temperatuur van veertig graden.

Nog in Valea passeren we een zigeuner­

straat, dit keer met traditionele, goed onderhouden huizen, met waterputten in de tuin. De zigeuners dragen ook nu vrolijke, kleurrijke kleding, maar niet in neonkleuren. Bijna allemaal lopen ze naar ons toe en beginnen een praatje. Hier en daar spreekt er iemand een beetje Nederlands, omdat ze voor kortere of langere periodes in Nederland verbleven hebben, om te werken.

Langs maïsvelden en graanakkers lopen we richting Târgu Mureş. De gps is deze dag bijna onmisbaar, als we dwars door verschillende bossen onze weg moeten zoeken.

In de bossen rennen de reeën in de verte voor ons weg en op de bodem staan veel paddenstoelen. De hele dag hebben we prachtige uitzichten over de akkers, die met hun trapsgewijze hoogteverschillen op rijstterrassen lijken.

Terug in Târgu Mureş genieten we nog een laatste keer van een lekkere Transsylvaanse

soep, dit keer een peulensoep. In het Cultuurpaleis, gebouwd in art nouveaustijl tussen 1909 en 1913, laten we ons betoveren door de kleurrijke sprookjes die in de glasin-loodramen verteld worden. Hierna zit onze bijzondere reis er weer op.

Nooit eerder maakten we een reis waarbij we zoveel contact hadden met de lokale bevolking en dat terwijl we de taal niet eens spraken. Met de groet ‘jó napot’, Hongaars voor ‘hallo’, openden we veel deuren en mochten we regelmatig meeliften op paardenkarren. We voelden veel bewondering voor de inwoners van Transsylvanië, die vaak weinig hadden, maar wel zeer gastvrij waren en met hun enorme tuinen redelijk zelfvoorzienend waren. Laat de vooruitgang en de asfaltwegen nog maar even wachten, zodat het karakter van deze mooie dorpen behouden blijft.

PRAKTISCHE INFORMATIE

In Transsylvanië zijn geen gemarkeerde paden, maar met behulp van wandelkaarten en gpsroutes kan je er goed wandelen. Er zijn namelijk wel veel paden die gebruikt worden door de lokale bevolking. Het zijn meestal graswegen of zandwegen, met bospaden ertussendoor. In sommige dorpen zijn geasfalteerde wegen.

Hoe er te komen?

Wizzair vliegt een paar keer per week vanaf Dortmund naar Târgu Mureş (ook wel Tirgu Mureş). Ook vliegt Wizzair vanaf Eindhoven, Maastricht of Charleroi naar Cluj-Napoca (www. wizzair.com). Taxi’s tussen luchthaven en stad zijn niet duur.

Accomodatie In de kleine dorpen zijn geen hotels, pensions of B&B’s (en ook geen winkels of restaurants). In Câmpu Cetăţii ligt een camping, Camping Mustang (www.mustangcamping.ro).

Kaarten Wandelkaarten van Roemenië/Transsylvanië van de Hongaarse uitgeverij Dimap zijn te koop via www.stanfords.co.uk/Romania-Dimap-HikingMaps_SI00000555 Meer weten? www.romaniatourism.com

4-2017 Wandelmagazine 9

Voor wandelaars

DermagiQ Verzorging met de kracht van zuivere honing..

Foot Cream

Foot Spray

• Zeer effectief bij de verzorging van kloofjes

• Propolis ondersteunt de verzorging van verkleurde nagels en kalknagels

DermagiQ Foot Cream is een hydraterende voetencrème met honing en ureum voor intensieve verzorging bij kloofjes.

DermagiQ Foot Spray is een verkoelende en verfrissende spray met propolis die effectief de strijd aangaat bij kalknagels en zweetvoetengeur.

• Enzym-rijke honing is verzachtend voor de ruwe en rode huid.

• Verkoelt en verfrist de voeten en is effectief bij transpirerende voeten en zweetvoetengeur

• Door de toevoeging van ureum blijft de huid elastisch en krijgt eeltvorming minder kans

• Glycerine verzacht en hydrateert de huid • Ondersteunt de natuurlijke afweer en biedt bescherming tegen invloeden van buitenaf

• Plantaardige extracten van Kamille, Eucalyptus en Lavendel zijn een weldaad voor vermoeide voeten.

Tube 100 ml

• Eucalyptus en menthol geven een gevoel van ontspanning en wellness Sprayflacon 100 ml

• Plantaardige etherische oliën dragen bij aan een optimale verzorging van de voeten.

Dermagiq is verkrijgbaar of te bestellen bij: Drogist, Apotheker, Reform- en Gezondheidswinkel.

Voor meer informatie: Emonta B.V. Tel. 0512 - 518 085 • www.dermagiq.nl

Tsjechië

BROUMOVSKO

ROTSSTEDEN EN KRUISBEELDEN Boven het groen pieken de rotstorens van Broumovsko.

Je kunt er van rotsstad naar rotsstad wandelen door het zacht glooiende landschap van het Braunauerland, de Duitse benaming van de streek tot vlak na de Tweede Wereldoorlog.

11 Wandelmagazine 3-2017

4-2017 Wandelmagazine 11

Tsjechië

Rotstorens van Adršpach.

Het glooiende landschap van Broumovsko.

12 Wandelmagazine 4-2017

Uientoren van Vernéřovice.

Tekst & foto’s Bert Stok

V

erdwalen doe je niet in natuurpark Adršpašskoteplické. De wandel­ routes zijn uitstekend gemarkeerd en dan heb je ook nog ‘de man met de doos’. Twee keer per jaar loopt hij met zijn verfspullen alles na. Gezien heb ik hem niet, maar het schijnt dat hij, om lekker te kunnen kwasten, de verfdoos voor zijn buik heeft hangen.

Zelfs in het labyrint van Adršpach zul je tussen de reusachtige rotspijlers niet gauw de weg kwijtraken. Omhoog en omlaag gaat het door een woud van torens met enkele reuzen van wel honderd meter hoog.

Het door wind, regen en vorst gegeselde zandsteen prikkelt de fantasie. Even denk ik zelfs de kop van Che Guevara in het gesteente te zien. Het wandelpad slingert tussen rotsblokken en loopt door smalle openingen. Ben je aan de forse kant dan wordt het persen bij de muizenspleet. Na elke kuitenbijter sta je weer bij een ander mooi uitzichtpunt.

De beroemdste onder de rotstorens is zonder twijfel Het Liefdespaar. In 1929 vond

Beeldenstorm of vandalisme?

Joseph Emunuel Nádherný bij de beklimming van deze joekel de dood. Een gedenkplaat bij de Waterkersbeek herinnert hier aan. De familie Nádherný was eigenaar van de rotsstad en grondlegger van het wandelnetwerk. Ze bouwde in 1839 het Gotická Branka (Gotische Poortje), de toegangspoort tot het labyrint. Bij de Waterkersbeek hangen nog een heleboel kleinere gedenkplaten van andere omgekomen rotsklimmers. Het lijkt niemand af te schrikken, elke dag klauteren ze hier weer tegen de wanden op. Logisch, want welke klimmer wordt hier door avontuurzin bevangen bij het zien van zoveel ruigheid. Kiezen kunnen ze uit 1800 torens. “Dobry den”, groet een jongen. Zonder uitrusting en op blote voeten holt hij naar een andere pijler. De meeste klimmers gaan toch liever omhoog met een touw en nauwsluitende klimschoentjes. Ook bij Het Liefdespaar hangen ze vandaag weer aan de wanden. Op de top staat een doos met het toppenboekje waar ze hun naam in kunnen schrijven.

Tijd om het einde van hun huiveringwekkende tocht af te wachten is er niet. Verder langs veilige wandelpaden. Mocht er onderweg toch iemand door zijn enkel gaan, dan is een brancard binnen handbereik. Die staan in houten huisjes, hoog en slank als een hokje waarin een schildwacht beschutting zoekt bij regen. Echt gevaar loop je als wandelaar alleen bij een wolkbreuk; dan stromen de kloven vol water en moet je wegwezen. Een gedenkplaat bij de Duivelsberg geeft aan tot waar het water reikt als het voortraast door de kloof. Hoog in de rotsstad, omsloten door steile wanden, ligt een meertje, ooit aangelegd om vers gekapt hout te wateren. Daar kun je bootje varen over water, glad als een spiegel.

Tafelbergen Adršpach is een van de rotssteden in de regio Broumovsko. Van ver zie je hun torens al boven het groen uitsteken. Teplice is nog zo’n spectaculaire rotsstad, gescheiden van Adršpach door het Wolf-ravijn zonder wolven. Lynxen zitten er wel. Ruiken kun je ze, maar zien is moeilijk. Fraai zijn de rotsnaalden langs de wanden van Broumov (Broumovské stěny). Als je zou willen, dan kun je vanuit Tsjechië via al die sprookjes in steen helemaal naar Polen lopen. Daar over de grens ligt het natuur-

park Góry Stołowe, rijk aan tafelbergen en natuurlijke labyrinten. De tijdspanne waarin al dit fraais ontstond, is nauwelijks te bevatten. Zo’n honderd miljoen jaar geleden lag hier een uitgestrekte Krijtzee waar grote hoeveelheden zand en kalk werden afgezet. Door allerlei bewegingen in de aardkorst werden die lagen samengeperst, gebroken en omhoog gestuwd. En toen begon het proces van erosie die tot al die bizarre vormen heeft geleid.

Een mooie tafelberg ligt bij Ostaš dat, je raadt het al, Tafelberg betekent. Het bijbehorende labyrint betreden we, anders dan bij Adršpach, zonder te betalen. De stilte wordt verbroken door kwetterende kinderen op een schoolreisje. Het zijn toch weer de jongetjes die naar de holen klauteren in de wand. Voor ze er zich kunnen nestelen, roept juf ze terug. Elders hebben kinderen een gevaarlijk overhellend rotsblok gestut met wel twintig stokken. Ben je eenmaal uit het labyrint dan is het lekker vlak lopen op de Tafelberg met zicht op de zacht glooiende heuvels van Broumovsko. Het geel van koolzaad contrasteert met het rood van pas geploegde akkers.

Beeldenstorm Het is lente in Vernéřovice, een dorpje vlakbij de Poolse grens. De overdaad aan jonggroen is haast te veel. Pittoreske houten huizen staan half verscholen tussen knoestige fruitbomen, barstensvol witte bloesem.

Bij een splitsing van wegen buiten het dorp oogt het minder vriendelijk. Voor me staat een kruisbeeld met vrome heiligen zonder hoofd, afgehakt zo lijkt het. Op het voetstuk een Duitse tekst gebeiteld in graniet.

Lezen lukt niet, daarvoor is het opschrift te veel aangetast door wind en regen. Het is een van de vele kruisbeelden in de omgeving van Wernersdorf, zoals Vernéřovice eeuwen lang werd genoemd. Een dorp waar je vooral Grüss Gott hoorde en nauwelijks Dobry den. In 1938 hadden SudetenDuitsers de inlijving van hun gebied bij nazi-Duitsland toegejuicht. Na de oorlog namen de Tsjechen wraak door bijna alle drie miljoen Sudeten-Duitsers te deporteren naar Duitsland. Tijdens de verdrijving kwamen zeker tienduizenden, maar waarschijnlijk veel meer, op gewelddadige wijze om het leven. Thuis in Amsterdam had ik daarvan op tv, aan de vooravond van mijn vertrek naar Tsjechië, afschuwelijke 4-2017 Wandelmagazine 13

Tsjechië ­ eelden gezien. Een amateurfilmpje toonde b hoe honderden Sudeten-Duitsers in burger op een rij werden gezet en geëxecuteerd.

Vervolgens reden legertrucks over de lijken (aflevering 7 uit de VPRO-serie Himmlers hersens heten Heydrich).

Of ik de beeldenstorm van na 1945 wil zien, had Bert van Kampen gevraagd toen ik hem vroeg naar de geschiedenis van de Sudeten. Hij woont al zo’n vijftien jaar in Vernéřovice samen met zijn vrouw Mien.

Ze begonnen een minicamping en verbouwden een vervallen hooischuur tot appartementen. We lopen van de dorpskerk met de rode uientoren naar een bron in het bos, een oude pelgrimsroute. Het water zou een helende werking hebben op oogproblemen. De route slingert door fris groen land met op de heuvelrug vredig grazende schapen. Onderweg tel ik zes heiligen zonder hoofd. Dat er grafzerken stuk waren geslagen uit pure haat tegen de Sudeten-Duitsers, had ik gezien in de VPRO-serie, maar over een beeldenstorm werd niet gerept. Misschien dan toch een kwestie van ‘gewoon’ vandalisme ten tijde van het communisme? Vernielzucht die kon gedijen in een klimaat waar geen waarde werd toegekend aan het religieuze erfgoed van Sudeten-Duitsers? “Vroeger kon je zo maar een kruisbeeld meenemen en in je tuin zetten, niemand die er wat van zei.

Maar nu is dat anders. Ze worden beschermd en steeds vaker gerestaureerd”, zegt Bert.

Raar idee dat de mensen in die mooie houten huizen ‘nieuw’ zijn. Op de lommerrijke begraafplaats bij de kerk heerst diepe rust.

Tussen de veelheid van mensen die er begraven liggen, valt mijn oog op Genovefa Merkel, gestorven 6 mei 1917 op vijftigjarige leeftijd. Ze was Feldgärtnersgattin (tuindersvrouw). Zerken hellen achterover. Graven met mos bedekt, liggen romantisch te verkommeren. Geen sporen van geweld, het lijkt of ze hier na 1945 de zaak met rust hebben gelaten. Bij de ingang van het kerkhof staat een vriendelijke grijze dame met kunstbloemen. Ze spreekt een beetje Duits, haar opa en vader waren Sudeten-Duitsers.

Voor wie de bloemen zijn, durf ik niet te vragen. We spreken over het dorp. Vroeger woonden er veel meer mensen, maar “zolang we nog een school en een kerk hebben, leeft ons dorp”, zegt ze met een glimlach. Volgens Bert van Kampen komen de laatste tijd steeds meer Polen de grens over. “In Broumovsko zijn de huizenprijzen lager en de lonen hoger. Een paar Polen hebben hier al een huis gekocht en dat is goed voor het dorp.”

14 Wandelmagazine 4-2017

PRAKTISCHE INFORMATIE Hoe er te komen?

Per auto: snelste route is die via Polen over de A4, afslag Legnica en verder naar grensovergang bij Mezimesti.

Per trein of bus: Vanuit Praag naar Broumov.

Beeldenstorm of vandalisme?

Accommodatie Een prima uitgangspunt voor wandelingen is camping Aktief in Vernéřovice. Het wordt gerund door het Nederlandse echtpaar Bert van Kampen en Mien de Nijenhuis. Bij hen kun je ook een appartement of vakantiehuis huren (www.aktief.cz of bertenmien@hetnet.nl).

Wandelen Bert van Kampen en Mien de Nijenhuis hebben een hele serie wandelingen waar je zelfstandig mee op pad kunt. Als je meer wilt weten over de geschiedenis van het landschap dan is Bert de aangewezen persoon om mee op stap te gaan.

Om een beginpunt van een wandeling te bereiken of om wandelingen te bekorten kun je gebruik maken van een boemeltje. Die rijdt praktisch elk uur.

Kaart Broumovko Turistická mapa 1:25 000 Op de kaart zijn de belangrijkste wandelingen aangegeven, ook die in het natuurpark Adršpašsko-teplické Onze tips Voor wie ooit Meccano-torens heeft gebouwd moet zeker een bezoek brengen aan het Merkur-museum, de Tsjechische variant van Meccano (muzeum.merkurtoys.cz).

In hetzelfde gebouw zit ook het bouw­ platenmuseum, het Muzeum Papírových Modelů (mpmpm.cz).

�������� ������ �� ������ Wanneer er wordt gesproken over een land met prachtige natuur, geweldige berglandschappen en fascinerende vergezichten denk je wellicht niet direct aan Tsjechië. Echter, kent het land een oogverblindende natuur met prachtige bergen en weidse landschappen. Met name het Reuzengebergte heeft veel te bieden. Wil je verblijven in het hart van het natuurgebied “Krkonose”, maar tegelijkertijd een goede uitvalsbasis hebben naar andere dorpen, dan is Pec pod Sn žkou een uitstekende keus. Tsjecho Reizen biedt in het gehele dorp namelijk diverse accommodaties aan. Van eenvoudige pensions met vriendelijke eigenaren, tot luxe appartementen met comfortabele en ruime kamers. Pec pod

Sn žkou is zowel in de winter als in de zomer een ware trekpleister voor vakantiegangers uit alle windstreken. Dit komt met name door de ligging aan de voet van Sn žka, die zich met ruim 1600 meter de hoogste berg van Tsjechië mag noemen.

Vanuit Pec pod Sn žkou zijn er 2 wandelpaden die leiden naar de top, de geel/groene route en de blauwe route. Is de route naar boven niet lang genoeg, dan zijn er vanaf de top tientallen andere routes te bewandelen die je letterlijk de hoogtepunten van het natuurgebied laat bewonderen.

Ook voor ontspanning na een intensieve wandeling ben je in Pec pod Sn žkou aan het juiste adres. Het dorp heeft dus niet alleen een ruime

keus aan accommodaties, maar beschikt ook over diverse eetgelegenheden, een wellnesscentrum, skybar, bowlingbaan en bobsleebaan.

Verblijf je wat langer in Pec pod Sn žkou en wil je meer van de omgeving zien? Breng dan beslist een bezoek aan het dorp Janské Lazné. Liefhebbers van bergsporten kunnen hier prachtige wandelingen maken, maar ook mountainbiken, downhill steppen, klimmen of paragliden.

Kortom, het gezellige bergdorpje Pec pod Sn žkou vraagt erom ontdekt te worden door echte bergliefhebbers die niet terugdeinzen voor een sportieve uitdaging.

Dé Tsjechië en Slowakije specialist - Tsjecho Reizen BV Honingerdijk 101b 3063 AL Rotterdam - Tel: 010 - 278 15 00 WWW.TSJECHOREIZEN.NL - VOLG ONS! TWIT TER.COM/TSJECHOREIZEN - WWW.FACEBOOK.COM/TSJECHOREIZEN

4-2017 Wandelmagazine 15

Polen

De Weichseldelta

Marchandel en de Poolse nachtegaal Het kattenluikje van Gdansk. (BS)

Gdansk met zijn trapgevels en het omliggende polderland doen denken aan Holland.

Mennonieten, zestiende-eeuwse godsdienstvluchtelingen uit de Lage Landen, verfraaiden de havenstad en legden het zompige land van de Weichseldelta droog.

D

e koster van de Pinkstergemeente pakt de ring in de houten vloer vast en trekt het luik omhoog. We kijken in een gat waarin een trapje verdwijnt in donker water.

“Hier gaan volwassenen kopje onder, als ze klaar zijn voor de doop.” De gemeente gelooft dat je pas voor de doop kunt kiezen als de jaren des onderscheids zijn bereikt.

Die opvatting delen ze met de mennonieten die dit sobere godshuis bouwden. De kerk staat onder lindenbomen, ingeklemd tussen verkeersaders. Ooit lag het buiten de stadsmuren van Gdansk, de plek waar vluchtelingen hun gang mochten gaan.

Inmiddels zijn de mennonieten al weer verdwenen uit Polen, maar de sporen van hun driehonderd jaar lange aanwezigheid kom je nog overal tegen.

“Proszę”, een vriendelijk suppoost van het stadhuis schiet toe met helblauwe matjes.

16 Wandelmagazine 4-2017

We liggen met onze rug op de tegels van de Rode Zaal om het beschilderde plafond te bestuderen, maar wippen graag weer even op om onze lijven te verwennen. Het werk van Izaak van der Blocke is zo rijk aan details dat je hier niet zo maar weg bent.

Hij laat de stad ook op het plafond schitteren; haar kerken en waterpoorten staan in volle glorie boven op een triomfboog. De schildering toont de aanvoer van hout, granen en salpeter uit het Poolse achterland, belangrijk voor de Oostzeehandel. Daarvan profiteerde ook de belangrijkste handelspartner, Amsterdam. Het rood-wit-blauw van de Republiek wappert fier op een schip boven ons.

Volgelingen van Menno Simons Van der Blocke was mennoniet, net als veel van de schilders en bouwmeesters uit de Lage Landen die glans gaven aan de Gouden Eeuw van de havenstad. Wederdopers

noemden de mennonieten zich oorspronkelijk. Ze vormden een rebelse beweging met enkele opmerkelijke uitgangspunten.

Nu noemen we ze doopsgezinden. Ze deelden hun bezittingen met elkaar, weigerden een eed te zweren en wezen de kinderdoop af. Dat de weder­dopers uiteindelijk onder leiding van de Friese voorganger Menno Simons geweld afzworen, maakte geen einde aan hun vervolging door het Spaanse gezag. Halverwege de zestiende eeuw vluchtten velen naar Gdansk. De Poolse koning verleende hen vrijheid van godsdienst. In ruil daarvoor moesten ze de Weichseldelta omtoveren in cultuurland.

De mennonieten trokken ‘het vette land’ in, groeven sloten en bouwden dijken.

Al snel haalden ze recordoogsten binnen, alles tot grote tevredenheid van de koning.

Vanuit een kano ademen we de Hollandse sfeer van Gdansk in, maar we willen meer.

We willen het ommeland in. Door een

Tekst & foto’s Hans Farjon & Bert Stok

Spoorbrug over de Skarpawa. (BS)

‘­kattenluikje’ naast grote sluisdeuren glippen we de stad uit. Vaart maken met de kano, een beetje bijsturen, snel de peddels langszij en het donker in. Best wel eng.

Maar al gauw is er weer licht en zijn we veilig op het brede water van een vestinggracht. Samen met de bastions beschermde die de stad aan de kant van het laagland. Je waant je in een Hollandse watervesting als Naarden of Heusden. We zouden wat graag verder willen over het water de Weichseldelta in. Maar we zijn hier als redacteuren van Wandelmagazine niet om te peddelen.

Hup, die kano uit en te voet de polder in.

Holendérka We lopen over een vertrouwde dijk door Pools polderland. Een ophaalbrug ligt half verscholen tussen de wilgen. Een plons tussen het riet. Was het een brasem, een snoek of gewoon een kikker? Het Chłodniewo-gemaal aan de dijk van de Skarpawa, een zijrivier van de Weichsel, ligt er wat verloren bij. Er kolkt geen water de rivier in en binnen het bakstenen gebouw is het muisstil. De pensioengerechtigde beheerder – naar een opvolger wordt gezocht – heeft de machtige turbines

Brug over de Tuga bij Tujsk. (BS)

Bastion Zubr, Gdansk. (BS) 4-2017 Wandelmagazine 17

Polen

Motława met Kraanpoort in Gdansk. (HF)

Mennonietenbegraafplaats in Żelichowo. (HF)

Hollands landschap langs de Tuga. (HF) 18 Wandelmagazine 4-2017

s­ tilgelegd. Het water in de sloten van het polderland achter het gemaal staat zo laag dat malen niet nodig is.

Met trillende vinger wijst hij naar een blauwe streep op de muur: “1,63 m 24-041945” staat er in blauwe letters naast geschreven. Om de opmars van de Russen te vertragen staken de Duitsers de dijken door. In de ‘Hollandse’ polder stond het water drie jaar lang twee meter boven maaiveld. De mennonieten waren toen al verdwenen: net als de Duitsers gevlucht voor de Russische troepen. Slechts een op de vijf bereikte de veilige kant van de Elbe.

Heel wat van hen verdronken of vroren dood. Zij die bleven verdwenen naar werkkampen in de Sovjet-Unie. De kant op waar tweehonderd jaar eerder al heel wat Weichselmennonieten vrijwillig heen getrokken waren; niet gedwongen door de harde hand van Stalin, maar uitgenodigd door tsarina Catherina de Grote die hen leeg land en godsdienstvrijheid bood.

Hoog op de dijk kijken we uit over uitgestrekte rietkragen en weids land met Friese koeien. Holendèrka noemen ze die hier.

Wat een mooi land, maar, dat moet er wel even bij gezegd worden, het is stralend weer. In Tjusk kopen we een appel en een banaan bij de kruidenier. De houten huizen geven het dijkdorp een zweem van romantiek. Maar dat verdwijnt weer snel als we ons realiseren dat de dorpelingen ‘nieuw’ zijn. Polen uit het huidige Litouwen en de Oekraïne, dat de Sovjet-Unie had ingelijfd, namen het land van de verdrevenen in.

Kussentjes Een jachthut op hoge stelten staat binnendijks langs het water; het stikt er van de wilgen en populieren. Tussen de takken gluren we naar het water. Onze schoenen, drijfnat van de dauw, dreigen vocht door te laten. Gauw de dijk af om droge sokken te houden. Onderaan de slingerdijk staan boerderijen veilig op kussentjes. Mocht de dijk weer breken dan houden ze daar ook droge voeten.

Koeien op de dijk, het gras kort gemaaid.

We aarzelen geen moment en klimmen het talud weer op. Dan even voor Nowy Dwór Gdański, het stadje in het hart van de Poolse polder, kruist een smalspoor de dijk.

Over de bielzen tussen de rails lopen we naar het station. Daar zijn enthousiaste vrijwilligers in oranje hesjes met treinen in de weer. “Alleen de machinist krijgt betaald”, zegt een vriendelijke man, die met zijn platte rode pet wel eens de chef onder de vrijwilligers zou kunnen zijn. We

krijgen een dienstregeling. In de zomermaanden rijden ze net als vroeger badgasten naar de stranden aan de Oostzee.

Mennonietenborrel Een half verharde landweg met gras in het midden voert ons naar Marynowy, een gehucht met een fraai gerestaureerde houten arcadeboerderij. De bovenverdieping rust deels op houten kolommen. “Johan Jacob Ziemer” staat er met krullen ingesneden, de naam van de mennoniet die dit huis in 1803 bouwde. Tot voor kort werd het monument alleen met wat roestige spijkers overeind gehouden. “Vier jaar zijn we al bezig met de restauratie”, zegt de zilverblonde Jadwiga trots. “In de vijftien jaar dat het leegstond rotte het hout razendsnel weg.”

Binnen lijkt het wel een inpakkunstwerk van de Bulgaar Christo. Vloeren en muren zijn bespannen met lappen plastic. De klus duurt langer dan ze hadden gehoopt.

Boven is er gelukkig al een kamer klaar.

Anjeska vindt het daar heerlijk stofzuigen, een karweitje waaraan ze normaal gesproken een bloedhekel heeft. Grzegorz wil ons laten proeven van een mennonietenborrel.

Alcohol drinken deden ze niet, maar destilleren wel. Het was een van de beroepen waarmee de geloofsvluchtelingen wel hun brood mochten verdienen. Uit een groot uitgevallen parfumfles schenkt onze gastheer de borrelglaasjes vol met Marchandel.

Deze jenever komt niet meer uit de fabriek van Heinr Stobbe in Nowy Dwór Gdański, maar ergens uit Duitsland. De tweehonderd jaar oude fabriek sloot de deuren na de komst van de Russen.

Na de toverdrank vatten we moed en lopen naar een mennonietenbegraafplaats even buiten Nowy Dwór. “Menonicki?”, vragen we aan twee oude dames met kleinkind en hond. Dat ene woordje doet wonderen. Ze wijzen naar een plukje groen eenzaam in de polder. Tientallen begraafplaatsen in de Weichseldelta zijn in de afgelopen jaren opgeknapt door Polen en geloofsgenoten van elders zoals doopsgezinden uit Aalsmeer en Haarlem. Brandnetels werden uit de grond getrokken, takken gesnoeid en zerken, soms wel tweeënhalve meter hoog, recht gezet. Maar op de begraafplaats van Orłowo is het verval al weer ingetreden.

De graven liggen romantisch te verkommeren. Zerken hellen voorover of steken half uit de grond. Alleen het gras krijgt af en toe een beurt. Voor de duisternis valt, proberen we een Hollandse naam op een van de ­zerken te traceren. Geen eenvoudige klus,

PRAKTISCHE INFORMATIE

Arcadehuis nabij Orłowo. (HF)

de meeste stenen zijn sterk verweerd. Toch menen we op een groen uitgeslagen steen “Klaassen” te kunnen lezen.

Plautdietsch Voldaan keren we terug naar de bewoonde wereld. Een volle maan staat prachtig helder naast de grote gele M van de wereldberoemde hamburgerketen. De volgende dag, in het museum van Nowy Dwór Gdański, horen we de stem van Anna German, de ‘Poolse nachtegaal’. Al meer dan dertig jaar is de zangeres dood, maar ze wordt volgens de gids nog steeds ‘gedraaid’. Haar moeder, Irma Martens, stamt uit een Nederlandse mennonietenfamilie die ooit aan de lokroep van tsarina Caterina gehoor gaf.

Na de Tweede Wereldoorlog belandde Irma in Warschau. Ze sprak Russisch, maar ook nog steeds Plautdietsch, een soort Nederduits dat vanaf de late Middeleeuwen dé handelstaal van de kuststrook van Calais tot Finland was, een ‘wereldtaal’ die ooit volkeren verbond. En nu nog steeds de taal van de geïsoleerde mennonietengemeenschappen in de Amerika’s, Kazachstan en Duitsland.

Het vlakke land van de Weichseldelta ligt tussen de steden Gdansk en Elblag. Een goede uitvalsbasis in de delta is Nowy Dwór Gdański. Voor wandelaars is het pionieren.

Op www.hansfarjon.nl/weichsel-i staan verschillende routebeschrijvingen met kaarten.

Hoe er te komen?

Gdansk is per vliegtuig goed bereikbaar. Busverbindingen vanaf hoofdstation naar Nowy Dwór, Elblag en Malbork.

Routeplanner: en.e-podroznik.pl (tevens als app) ook voor lokale bussen.

Accommodatie Hotels in alle eerder genoemde plaatsen. Campings in Malbork, Elblag en Gdansk.

Bezoeken Żuławski Park Historyczny in Nowy Dwór Gdański (www.zph.org.pl).

Meer weten?

Meer leesvoer en links naar onder meer de stem van Irma Martens en uitgebreide mennonietenarchieven op: www.hansfarjon.nl/weichsel-i

4-2017 Wandelmagazine 19

Tsjechië

Tekst & foto’s Willem van der Bilt

Reuzengebergte

DE BIJNA-MAAR-NET-NIETHELEMAAL BERGEN VAN

Krkonoše

Tors, markante en mysterieuze rotstorens.

Voor dramatische hoogteverschillen ben je in het Tsjechische Krkonoše, ook wel Reuzengebergte, aan het verkeerde adres.

Maar voor wie subtiliteit en landschappelijke afwisseling op waarde schat, heeft dit middengebergte met alpiene aspiraties veel te bieden. Gletsjerdalen, toendra en oerbos: je vindt het allemaal. En dat binnen een straal van krap 25 kilometer!

20 Wandelmagazine 4-2017

Š

pindlerův Mlýn, toegangspoort tot Krkonoše, is een typisch gevalletje liefde op het tweede gezicht. Weinig wandelaars zullen warm worden van de cluster biertenten in een zee van asfalt die hen begroet bij aankomst op het busstation. Een korte verkenningstocht leert echter dat er meer achter de wat verlopen façade van dit wintersportdorp schuilt. Her en der verspreid vind je een aantal schitterende houten herenhuizen uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Herinneringen aan een moeilijk verleden, toen het dorp nog Spindlermühle heette en bevolkt werd door Sudeten-Duitsers.

Een skilift tilt ons moeiteloos boven de hitte en het toeristencircus van het dal naar een weids uitzichtpunt. Hier, waar in de achttiende eeuw de laatste beer van Krkonoše het loodje legde, begint onze tocht. Gps of kaart hebben we in ieder geval niet nodig: het pad is breed en met natuursteen bestraat, een beetje als een Romeinse heirweg. Hoewel dit afbreuk doet aan het wildernisgevoel, is het ongetwijfeld geen goed idee om de jaarlijkse horde van liefst tien miljoen bezoekers vrijelijk door de natuur te laten klossen.

Want die is het beschermen zeker waard: in nog geen honderd hoogtemeters transformeert het landschap van een met bloemen bezaaid open dennenbos in een echte toendra. En dat op nog geen 1300 meters boven zeeniveau, absoluut uniek. Ter vergelijking: in de nabijgelegen Alpen en Hoge Tatra ligt de boomgrens bijna duizend meter hoger.

Dit heeft alles te maken met de geografie van het gebied: geen berg staat de westenwind in de weg over het Duitse laagland, waardoor luchtmassa’s vanuit de Noordzee ongehinderd Krkonoše bereiken. Denkend aan Holland laat het zich raden dat dit geen positief effect heeft op het winterweer: het is hier dan veelal koud en nat, maar neerslag valt als sneeuw vanwege de hoogte.

Onze eerste berghut, bouda in het Tsjechisch, is een belevenis: Dvoračky is een familiebedrijf dat in de loop der jaren opgeknapt werd met lokale materialen: erg veel hout dus. Vanaf het terras heb je vrij uitzicht op de zonsondergang, en dat onder het genot van Tsjechische pils, vers van het vat. Een onverwacht genoegen dat in deze streken eerder regel dan uitzondering is.

Zonsondergang op het buitenterras van Vosecká.

4-2017 Wandelmagazine 21

Tsjechië

Gletsjermeertjes en morenen op minder dan 1200 m hoogte.

De weidse hoogtevlakte rondom Luční bouda.

Buitensport met drank Ik had nog wel een dag schnitzels kunnen schuiven in het bergzonnetje in Dvoračky, maar de afdaling naar Harachov laat niet op zich wachten. Dit hectische dorp aan de Poolse grens is gezegend met een van de oudste glasblazerijen in het land, vermaard om haar Boheemse kristal. Old school is een understatement om dit instituut te beschrijven: in de hitte van de open glasovens koelen kettingrokende kerels hun zweterige lijven met bakken pils. Een bescheiden lichtpuntje: onze gids meldt dat het geserveerde gerstenat hier ‘slechts’ drieënhaf procent alcohol bevat. Het moge duidelijk zijn dat arbowetgeving haar intrede hier nog niet heeft gedaan.

Ook in de buitenlucht blijft pils het thema van vandaag: iedereen hijst hier halve liters alsof het niks is. Zelfs in de meest verlaten

Het Pools-Tsjechische vriendschapspad in de mist .

22 Wandelmagazine 4-2017

Prima uitzicht, maar mindere bestrating in Tsjechië.

PRAKTISCHE INFORMATIE

uithoek van de beboste vallei die we vandaag doorkruisen, doorbreekt het gepruttel van een generator die het gerstenat koelt de stilte. Hoe de Tsjechen buitensport met drank weten te combineren is mij een raadsel, maar ik besluit op onderzoek uit te gaan.

Twee pullen en vierhonderd hoogtemeters verder heb ik grondig spijt van mijn nieuwsgierigheid. Hijgend en doordrenkt van het bierzweet sleep ik me naar Vosecká. Een in stemmig zwart gebeitst houten klassiekertje van een berghut waar al sinds 1896 voor moeie wandelaars wordt gezorgd.

Vriendschapspad De route volgt vandaag de grenslijn en staat bekend als het Pools-Tsjechische vriendschapspad. Beide landen hanteren hun eigen unieke bestratingsstijl, waarbij de egale Poolse kinderkopjes hogere ogen gooien dan het wat rafelige werk van de Tsjechen. Dit is het onbetwiste hoogtepunt van deze tocht, een tracé over de ruggengraat van het Reuzengebergte. De route kent weinig hoogteverschillen, waardoor je alle tijd en energie hebt voor de vele highlights van vandaag. Hier, op zo`n 1500 meter boven zeeniveau, vind je alles wat men van een hooggebergte mag verwachten. Kale rotsige toppen en glaciale meertjes met prachtige morenen. Een ander geomorfologisch hoogtepunt: tors, markante vrijstaande torens van rots waarvan de ontstaansgeschiedenis nog steeds betwist wordt door geologen. En last but

not least, de bron van de Elbe: aangekondigd met een hoop bombarie, maar eigenlijk slechts een treurig stroompje in een brutalistische betonnen goot in Oostblokstijl. Het manische weer maakt vandaag nog fotogenieker: soms hullen de bergen zich in mysterieuze mistvlagen, dan weer kijk je zomaar vijftig kilometer Polen in onder een strakblauwe hemel. En naarmate de dag vordert verandert een klein vlakje aan de horizon in een formidabele piramidevormige rotsklont: Sněžka, met 1603 boven zeeniveau de hoogste berg van Tsjechië. Die gaat morgen bestormd worden.

Maar niet voordat er geproefd wordt van de luxe van Luční bouda: met wijnkelder, spa en micro-brouwerij meer hotel dan berghut. En dan te bedenken dat hier tot 72 jaar terug soldaten van de Wehrmacht getraind werden. Een merkwaardige plek.

Tsjechiës hoogste De hotelkamer baadt in het morgenlicht: mijn horloge vertelt me dat het half zes is, maar ik kan niet langer wachten op de dag.

Ik sluip de deur uit en wordt begroet door een orkest van fluitende vogels dat mijn enthousiasme voor deze prachtige ochtend lijkt te delen. Ik kruip door het gras om de warme gloed van de opkomende zon op de bloemenzee rondom mij zo goed mogelijk vast te leggen. Maar goed dat er niemand anders te bekennen is op dit vroege uur.

Een paar uur en een heerlijk ontbijt later heeft vogelgefluit plaats gemaakt voor een kakofonie van stemmen. We zijn niet de enigen die Sněžka gaan bedwingen vandaag. Een massa wandelaars strekt zich uit als een mierenspoor richting de top. Het is heerlijk mensen kijken langs het pad. Werkelijk iedereen gaat de uitdaging aan: van schaars geklede dames op ballerina’s tot krachtpatsers met luidsprekers op hoog volume. Ik voel me in vol buitensportornaat schromelijk overdressed.

Ondanks haar bescheiden hoogte laat Sněžka zich kennen als een echte berg. De hellingen kenmerken zich door rotsig terrein waar nauwelijks vegetatie te bekennen is. Bovendien waait het flink: gemiddeld kent ieder jaar slechts drie windstille dagen hier. Zodoende is het zelfs op deze mooie zomerdag verre van warm en truienweer.

Hoe te bereiken?

Het Reuzengebergte is makkelijk te bereiken vanuit Nederland. Vanaf Schiphol of Eindhoven vertrekken meerdere vluchten richting Praag.

Vervolgens vanaf metro-/busstation Černý Most in 2 uur met de bus is naar Špindlerův Mlýn.

Wandelen De beschreven tocht is goed te doen in 3 tot 4 dagen en vormt een hoefijzer rondom Špindlerův Mlýn. De etappes zijn niet zwaar: 5 tot 6 uur lopen en nooit meer dan een paar honderd hoogtemeters. In het drukke zomerseizoen is het slim om de beschreven hutten vooraf te reserveren. Dit kan gelukkig online, en in het Engels: google en u zult vinden.

Kaarten • Karkonose, Express Map, 1:30.000, ISBN 9788388112447 • Krkonoše – Riesengebirge, Kompass, 1:50.000, ISBN 9783850268653 • Interactieve kaart in hoge resolutie (http://bit.ly/2yW6Ujv) Gids Rother Wanderführer Riesengebirge, Bernhard Pollmann, Rother Verlag, ISBN 9783763342228 Slapen • Dvoračky bouda (web.dvoracky.cz/en/) • Vosecká bouda (www.voseckabouda.cz/?lg=uk) • Luční bouda (www.lucnibouda.cz/en)

Het laatste tracé volgt een exponentieel steiler wordende helling. Mijn hartslag klopt overuren wanneer ik me door een massa mensen naar het topkruis worstel.

En dan het uitzicht, nog adembenemender dan gehoopt. Ik kijk uit over de weidse hoogvlakte rondom Luční bouda. In de verte kan ik nog net de skilift ontwaren waar deze prachttocht begon. Een herinnering aan de bescheiden omvang van dit berggebiedje. Klein maar fijn en kort maar krachtig: niet eerder heb ik zoveel impressies opgedaan tijdens drie dagtochten.

4-2017 Wandelmagazine 23

Help vogels de winter door

Eindeloos op en geniet vanwandelen meer leven in je tuin

Terschelling

Wandelen langs de kust bij Bergen aan Zee Bergen aan Zee ligt midden in één van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Daarom is het voor elke wandel- of fietsliefhebber een ‘must’ om er een keer te zijn geweest.

Grandcafé Maz, met verwarmd terras, is als tussen- of eindstation een ideale gelegenheid om te vertoeven.

Met ruim 250 km aan wandelpaden en onverharde wegen is Terschelling de perfecte wandelbestemming.

Met dit handige routeboekje plant u gemakkelijk uw eigen tocht.

Meer informatie: www.vvvterschelling.nl/ wandelmagazine

€2,-

15% KorKORTING ting

Tegen inleveringvoor van deze Speciaal bon betaalt u voor de complete Wandelmagazine lezers wandelgids Terschelling slechts €5,50 i.p.v. €7,50. tijdelijk

bestel online via op alle 15%Of KORTING www.webwinkelterschelling.nl

vetproducten. met kortingscode VOET2016.

www.vivara.nl en Ga naarGeldig tot 31 januari 2017. gebruik de code WAN417

VVV Terschelling tel (0562) 443000 | www.vvvterschelling.nl Kortingscode geldig t/m 15-2-2018

En voor een langer verblijf biedt Hotel Meyer met 37 kamers en 8 appartementen een volledig vakantiegevoel.

Tijdens wandelevenementen bij ons in de omgeving hebben wij volledig verzorgde arrangementen inclusief pendeldienst naar en van start en finish.

Bezoek onze website www.hotelmeyer.nl

Tot ziens in Bergen aan Zee..!

Hotel Meyer, Bergen aan Zee T. 072-5812488 - info@hotelmeyer.nl

www.hotelmeyer.nl

Self Catering Holiday Cottages in South Devon

www.hopebarton.co.uk 24 Wandelmagazine 3-2016 4-2017 6 Wandelmagazine

+44(0)1548 561393

Polen

Tekst & foto’s Anneke Hesp

Silezië

Revolutionaire tocht in het

Uilengebergte

Weberzug (1897) van Käthe Kollwitz, blad 4 uit de serie Ein Weberaufstand (Coll. Käthe Kollwitz Museum, Keulen).

Wanhopige wevers in Silezië ondernamen in juni 1844 een tocht waarbij ze de fabrieken van Peterswaldau en Langenbielau plunderden. De jonge Karl Marx was diep onder de indruk; de proletarische revolutie was begonnen. Een herdenkingsroute leidt langs vervallen industrieel erfgoed in het nog onbekende Poolse Góry Sowie, oftewel Uilengebergte.

D

e wevers komen hun loon ophalen bij de rijke fabrikant en een jongetje valt flauw. Het joch krijgt een glaasje water van fabrikant Dreissiger. Die vindt het een schande dat ouders zo’n zwak jongetje naar het kantoor laten komen om het geld op te halen. Maar thuis is zijn doodarme moeder aan het bevallen van het tiende kind en vader is daarbij nodig. Een brutale wever zegt dat Dreissiger het joch beter te eten kan geven.

“Met jou zal het slecht aflopen”, vloekt de rijkaard. En dan stoot het jongetje uit: “Ik heb honger.”

Zo schetst Nobelprijswinnaar Gerhart Hauptmann de situatie aan het begin van

de weversopstand van 4 en 5 juni 1844 in zijn toneelstuk De Wevers van 1884. Het iconische stuk werd tientallen keren vertaald en viel in vruchtbare aarde overal waar socialisten zich begonnen te roeren.

In ons land besloot Herman Heijermans een stuk te maken dat gelijke relevantie zou hebben onder Nederlandse omstandigheden. Het werd Op Hoop van Zegen, over reders die harteloos hun mannen de zee op sturen in wrakke schepen om bij zinken de verzekeringspremies op te strijken.

Britse concurrentie Het kasteel van het vroegere Peterswaldau is opgeknapt met Europees geld. Tegenwoordig ligt het plaatsje in Polen en heet

Piescyze. Er is niet veel te beleven; de hoofdstraat biedt slechts één kantine annex eetcafé waar iets koels te krijgen valt op deze bloedhete dag in juni. Er is geen enkel teken dat hier de bakermat geweest zou zijn van de proletarische revolutie. Op een enkele verlaten fabrieksschoorsteen na.

En toch… Achter het kasteel, op de Kapellenberg, staat een klein geel gebouw.

Aan de kant van het kasteelpark bidt de Heilige Maagd voor ons, aan de straatkant lijdt Jezus aan het kruis. Hier verzamelen op 4 juni 1844 tientallen wevers zich om hun hopeloze situatie te bespreken. In het Verenigd Koninkrijk is de industriële revolutie al decennia eerder op gang 4-2017 Wandelmagazine 25

Polen

Je ziet het vaker in Oost-Europa: een oudere generatie is opzij geschoven: de kennis kan alleen komen van wie daar nu toe bevoegd is.

Pieszyce gezien vanaf de bosweg langs het Uilengebergte.

G edenksteen op de trappen van het gemeentehuis in Bielawa.

26 Wandelmagazine 4-2017

g­ ekomen. De Britten produceren goedkoper en sneller dan hun Europese concurrenten en de Duitse fabrikanten reageren daarop door zoveel mogelijk te besparen op het loon van de thuiswerkers. Die ­kunnen ziel en lichaam niet meer bij elkaar houden door, hoe hard dan ook, te werken.

Ze besluiten langs het kasteel het dorp in te lopen, naar de villa’s, kantoren en werkplaatsen. Daar aangehouden barst de woede los. Ramen worden aan diggelen gegooid, deuren ingebeukt, kantoren verwoest en de hogere stand spant de paarden in om het vege lijf te redden en de autoriteiten in de stad te waarschuwen.

Na de eerste villa hebben de wevers de smaak te pakken: al plunderend trekken ze het hele dorp door en pakken de gebouwen van gehate fabriekseigenaren en inkopers van hun arbeid. De enkele politieman of priester die verschijnt, wordt onder de voet gelopen. Aan het einde van de dag is de menigte aange-

groeid tot honderden. Men spreekt af de dag daarop de tocht te ondernemen naar het volgende dorp, Langenbielau.

Oudje opzijgeschoven Mijn Poolse vriendin Ida besluit dat de plaatselijke bibliotheek in Pieszyce de beste plek is om historische informatie hierover naar boven te krijgen. De bibliothecaresse wil best helpen. Ja, ze had wel eens iets gehoord, maar hoe die route dan liep wist ze niet precies. Een tweede komt erbij en begint een ingewikkelde schets te maken met veel vraagtekens. Een oude vrouw komt erbij staan, Pools hoofddoekje, te weinig tanden, vriendelijke ogen. Ze wijst in de richting van de hoofdstraat en zegt, voor zover ik begrijp, van het kasteel af langs dit gebouw zo de straat af. De bibliothecaressen generen zich wat en praten door haar heen. Je ziet het vaker in OostEuropa: een oudere generatie is opzij geschoven, de kennis kan alleen komen van wie daar nu toe bevoegd is.

Toch was de tocht in het midden van de negentiende eeuw wereldberoemd. Karl Marx, de hoofdredacteur van het blad Vorwärts, zag er het eerste teken in van de onafwendbare sociale revolutie die heel de wereld zou raken. Medebanneling ­Heinrich Heine schreef het gedicht Die Weber. Het werd gedrukt in grote oplagen en onmiddellijk op de zwarte lijst gezet in heel het Duitse Rijk. Later heeft de Duitse tekenares Käthe Kollwitz haar versie van de omstandigheden gegeven in een indrukwekkende reeks tekeningen. De uitgemergelde weversgezinnen in hun huisjes, de grimmige tocht van mannen met stokken en balken en de stille vrouwen die hun kinderen meesleuren. Maar wie nu die ene hoofdstraat uitwandelt, kan niet anders dan zich in een onschuldig landschap wanen. De route leidt iets omhoog en langs de rand van het bos loopt een breed pad met uitzicht op de idyllische velden tussen de twee dorpen. Een ideale omgeving voor wat de Duitsers Lustwandern noemen, lopen voor je plezier.

De volgende dag zijn duizenden wevers op weg naar Langenbielau, het huidige Bielawa.

Aan de grens wachten twee legereenheden hen op. Er wordt geschoten en de eerste

In oude fabrikantenvilla’s huizen tegenwoordig hotels met, volgens internet, zeer tevreden klanten.

doden vallen. De woedende menigte loopt de soldaten onder de voet en stort zich op de eerste huizen van handelaren. Die openen wijselijk de deuren en beloven de wevers alles wat ze maar willen. Verderop wordt meer verzet

geboden en daar trekken de wevers een spoor van vernieling. Machines worden kapot gemaakt, papieren en mappen worden uit de kantoren gesmeten en in brand gestoken.

PRAKTISCHE INFORMATIE Hoe er te komen?

De dorpjes liggen anderhalf uur rijden van Wroclaw. De beroemde internationale Poolse busjes kunnen vanuit Nederland een directe verbinding bieden van deur naar deur.

Vanuit Eindhoven vliegt Wizzair direct naar Wroclaw. Op de hoek van Ulica Joannitow en Dawida, achter het station, vertrekt overdag ongeveer elk uur een bus naar Pieszyce en Bielawa. Vanuit Bielawa kunt u tot een uur of vijf naar Wroclaw terug met de bus vanaf Ulica Zeromskiego.

Accommodatie In Bielawa is een camping en zijn er enkele hotels van diverse standing, maar accommodatie in Piescyze is moeilijk te vinden.

Wandelmogelijkheden Deze wandelroute kan men downloaden van: www.walkingwithhesp.wordpress.com • Tip 1 – Een dagtrip vanuit Wroclaw is mogelijk, maar de bussen rijden maar tot een uur of vijf. Anders kun je overnachten in Bielawa en eerst naar Pieszyce lopen: achter het stadhuis van Bielawa eerst de stille tussendoorweg nemen.

• Tip 2 – De route leidt in Bielawa langs het museum aan de Piastkowska 19. De deur is meestal dicht, maar bel en wacht geduldig tot hij open gaat. Communicatie vooral in het Pools.

Binnen vindt u een klein stukje over de wandeling en Bieltex.

Het bedrijf werd na de Tweede Wereldoorlog gecollectiviseerd, daarna geprivatiseerd. De oorspronkelijke familie beheert een internationaal textielbedrijf dat vanuit Duitsland opereert.

Kaarten • Mappa Turystyczna Góry Sowie – Kompleks Riese, Galileos, 1:35.000, ISBN 9788378681519.

• Mappa Turystyczna Sudety Środkowie – Góry Sowie, Góry i Pogórze Wałbrzyskie, Góry Kamienne, Galileos, 1:40.000, ISBN 9788378683414

4-2017 Wandelmagazine 27

Polen Aangekomen op het plein dat nu voor het gemeentehuis ligt, houdt het opgetrommelde Pruisische leger zich eindelijk staande. Er vallen meer doden en vele gewonden: honderd mensen worden gearresteerd.

Op de trappen Het museum in Bielawa is dicht. We zoeken opnieuw de bibliotheek op om nadere inlichtingen. Ook deze bibliothecaris weet weinig, maar hij haalt de directeur erbij.

Die heeft boeken geschreven over de geschiedenis van de streek en weet meer. In 2014 is hij nog meegelopen met een herdenkingstocht. We mogen het artikel erover lezen dat verschenen is in de regionale krant. Zijn naam staat er ook bij. Maar waar liepen ze nou precies? Tja, wie kan dat nu nog weten? Wat er over was van de Duitse bevolking is tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog gevlucht of de grens over gezet. Dus een echte oplossing kan ook hij ons niet bieden. We lopen verder.

Hadden we maar een oude kaart, mopper O p de Kapellenberg, onder het kruis, ik, en schiet een man aan om te vragen verzamelden de eerste wevers zich voor ze hun waar je hier een plattegrond van de stad tocht begonnen. kunt krijgen. Maar natuurlijk in het

Uitslag fotowedstrijd

gemeentehuis zegt hij, op de bovenste verdieping. We klimmen naar boven in de oude villa en daar staat een deur open.

Vanzelfsprekend kunnen we een gratis plan miasta krijgen. Oh, is het voor die tocht van de wevers? Vorig jaar was er een studente die had er een scriptie over geschreven, over de precieze route, ja. “Zal ik hem even printen?”Als we compleet gelukkig de trap af willen stommelen, komt hij ons na.

“Heeft u het monument voor de wevers al gezien? Op de trappen naast het gemeentehuis. En op YouTube kunt u wel het toneelstuk vinden dat de schooljeugd heeft opgevoerd. Dag mevrouw.”

Thuis verslinden we ieder detail van de kaart en de teksten erbij. We ontdekken dat het oude vrouwtje in de bibliotheek van Pieszyce precies wist wat we hadden willen weten.

Het Uilengebergte ligt strategisch tussen de Karpaten en het Reuzen­ gebergte. Over het algemeen is de Tsjechische kant van deze gebergtes toeristisch goed ontwikkeld. Aan de Poolse kant valt nog veel te ontdekken.

DE MOOISTE HERFSTFOTO In ons vorige nummer vroegen we jou om je mooiste foto in te sturen met als thema ‘herfst’.

Onder de vele inzendingen koos onze redactie als winnaar dit beeld van Roel van Dun uit Arnhem.

Gefeliciteerd!

De foto is gemaakt ten oosten van Bennekom. De jury was onder de indruk van de uitgekiende scherptediepte.

Ondanks de korte afstand is alles correct belicht en scherp waar de fotograaf dat wilde. De glanzende paddenstoeltjes in het midden intrigeren. De kadrering is ietwat slordig, maar de scherpte en kleuren maken dit ruimschoots goed.

28 Wandelmagazine 4-2017

Roel: “Ik wandel elk weekeinde wel 25-30 kilometer, vooral door ons mooie Nederland.

De herfst is toch wel mijn favoriete jaargetijde, met al zijn kleurenpracht!”

Roel van Dun krijgt binnenkort een set van vijf prachtige wandelnetwerkkaarten van de Antwerpse Kempen toegestuurd.

Column

Tekst Jan Erik Burger

Wel de lusten, niet de lasten Dertig jaar geleden kampeerde ik voor het laatst. Daarna zocht ik mijn wandelrust in een hotelbed. Dat lukte steeds beter, met name in Frankrijk waar geleidelijk parcs hoteliers de doorgezakte bedden van de o zo charmante pensionnetjes vervingen. Op zo’n park kan je moeiteloos kiezen, van het rendez-vous-hotel F1 tot drie en vier sterren. Een van de landen waar de prijzen altijd hoog bleven en de kwaliteit op zijn best matig, was Engeland. De laatste jaren komt daar verbetering in. Hotelsites als Booking.com brachten een doorbraak.

Vooraf kan je een voorzichtige prijs-kwaliteitsafweging maken. Mocht het eerste hotel tegenvallen, dan is het volgende hotel op je wensenlijstje zo gevonden. Dat overkwam ons in York, waar we laat aankwamen, relatief veel moesten betalen, en waar de beloofde wifi zich beperkte tot de ontvangsthal. De volgende dag verhuisden we naar een mooier, beter gelegen en karakteristieker hotel voor pakweg de helft van de prijs. Bovendien is op de site “last minute” echt last minute. Komt iemand niet opdagen, maar heeft hij via booking al wel betaald, dan staat een kamer leeg. Vrijwel elke vraagprijs brengt extra geld in het laadje, want de uiterste houdbaarheids­ datum van een lege hotelkamer verloopt rap in de kleine uurtjes.

Weliswaar klagen hoteliers en pensionhouder steen en been over de hoge bedragen die ze aan Booking.com moeten afstaan, zo’n 12 tot 15 procent van de prijs, maar ze houden via de zelfde site wel de prijzen van hun concurrent scherp in de gaten. Het lijkt wel het beschermingsgeld, de pizzo, van de Italiaanse maffia. Maar is de consument in elk geval wel blij? Daarvoor kleven er aan het Booking.com-wezen toch wel wat bezwaren. Anders dan in Nederland is het internet in het buitenland slechter bereikbaar en op het Engelse platteland in elk geval veel minder snel. In de praktijk lukt het nog wel om een site te bereiken en te lezen, maar daadwerkelijk boeken gaat

vaker niet dan wel. Zo lukte het niet om onze overvaart naar Nederland rond te krijgen. Na twee dagen belde ik in arren moede maar reder DFDS in IJmuiden. Die deed gelukkig niet moeilijk, bracht geen extra kosten voor telefonisch boeken in rekening en factureerde keurig de internetprijs. Anders ging dat bij Booking.com.

Door het veelvuldig moeten intoetsen van de gegevens na het zoveelste niet-contact raak je wat onnauwkeurig. In Chester leverde dat een verkeerde boekingsdag op, die het hotel netjes rechtzette. In het charmante hotel The King’s Head in Richmond, etappeplaats op Wainrights Coast to Coast, ging dat moeizamer. Na 1001 pogingen bleken we niet één maar twee koninklijke kamers geboekt te hebben.

Dat euvel corrigeren was lastiger. Eerst vroeg de koninklijke receptie ons om zelf onze boeking ongedaan te maken. Na onze aanvankelijke verbazing begrepen we al snel waarom. Booking vangt voor twee kamers twee keer zijn royale pizzo van het hotel. Zou het hotel dit makkelijk ongedaan kunnen maken, dan smelt Bookings verdienmodel weg als sneeuw voor de zon.

Al te goed is buurmans gek, denken de kekke internetboys/girls. Maar hoe hen te bereiken? Op de Nederlandstalige site ontbreekt zelfs een telefoonnummer. ‘Dure’ tijd voor lastige telefoongesprekken, daar doet Booking niet aan, evenmin als veel andere ‘moderne’ bedrijven. Als Nederlander dan maar een Engels telefoonnummer van Booking bellen, via een eindeloos menu. Dat ging het niet worden. Uiteindelijk nam The King’s Head het probleem van de geëerde klant over. Maar ook zij waren er in the King’s English ruim een twintig minuten mee bezig.

Zo verdient Booking.com zijn centjes. Wel de lusten, niet de lasten. De moderne tijd, waar service niet meer bestaat. Op de virtuele straat hoorden we de rolkoffertjes van AirBnB ratelen.

4-2017 Wandelmagazine 29

Nederland

Tekst & foto’s Jonathan Vandevoorde

Veluwe

PLANKEN WAMBUIS

Blauw uur in de natuur Met de boswachter maakte ik na zonsondergang een wandeling in natuurgebied Planken Wambuis op de Veluwe. Wat ‘zie’ je en, vooral, wat hoor je als het blauwe uur langzaam overgaat in de nacht?

V

‘‘

erboden toegang tussen zonsondergang en zonsopgang” staat er op het bordje naast het veerooster dat toegang geeft tot de Oud-Reemster hei.

De zon is tien minuten geleden ondergegaan en ik wandel het gebied in. Nu mag ik, want ik heb met boswachter Herman Veerbeek van Natuurmonumenten afgesproken voor een nachtwandeling. Een kudde schapen staart ons wezenloos na. “’s Ochtends gaan die met de herder op stap over de heide om te grazen. Wat je ziet is natuurlijk cultuurlandschap.”

Ik zie inderdaad een prachtige heide, een bult en verderop een flauwe kom omzoomd door bos. Midden in het landschap worden silhouetten van alleenstaande boompjes opgeslokt door een streep nevel die op de 30 Wandelmagazine 4-2017

vlakte drijft. Het laatste licht van de ondergegane zon geeft de hemel boven de horizon koele pasteltinten ten afscheid mee. Ik profiteer ervan om nog enkele foto’s te maken vanaf statief, Herman wordt fotomodel van wat fotografen het blauwe uur noemen.

Onderweg haalde Herman geregeld zijn verrekijker te voorschijn om in het landschap te turen. “Ik had gehoopt om enkele van onze Spaanse koeien of pony’s te zien voor het helemaal donker wordt”. Die lopen hier ook rond om de heide en graslanden, die deel uitmaken van het natuurgebied, in stand te helpen houden. Wilde zwijnen worden hier ook vaak gezien. Maar vanavond moesten we ons met grote plekken omgewoelde aarde aan de bosrand tevreden stellen. Volgens Herman gaan everzwijnen wroeten in de grond, op zoek

naar larven en wormen, zodra er eikels te eten zijn. Om de maagpijn veroorzaakt door de wrange tannines die in de eikels zitten, te kalmeren.

Nachtwandelen Herman is ‘boswachter communicatie en beleven’ bij Natuurmonumenten, zoals dat heet. Dat houdt in dat hij evenementen voor het publiek organiseert en ook begeleidt. Zo gidst hij jaarlijks enkele driedaagse wandeltochten door Planken Wambuis en ook de populaire Midzomernachtloop van Natuurmonumenten, eind juni, wordt plaatselijk door hem samen met vrijwilligers op poten gezet. “Er doen in heel het land een vijfentwintigtal natuurgebieden aan de midzomernachtloop mee”, had Herman mij over een kop koffie uitgelegd voordat we samen op pad gingen. Het

e­ venement trekt jaarlijks duizenden wandelaars. Bij uitzondering mag je dan na zonsondergang de natuurgebieden in om ze ’s nachts te ervaren. “Mensen vertrekken met tussenpauzes in groepjes van 25, zodat het nooit druk wordt op het pad. Er is een korte en een wat langere wandeling, drieënhalf en acht kilometer. De schemering duurt in de zomer gelukkig erg lang, maar als het eenmaal donker is geworden, is het

pad toch vaak lastig te onderscheiden.”

Vertel mij wat. We zijn een uur onderweg en ik ‘zie’ al bijna niets meer, vooral niet tussen de bomen waar Herman nog steeds met de verrekijker naar dieren speurt. Mijn tred wordt onzeker, de ondergrond is nergens effen. Die Spaanse koeien en pony’s komen nu echt niet meer, denk ik. En als er eentje ergens zou staan, zie ik hem toch niet (Herman wel).

Andere zintuigen Het blauwe uur is overgegaan in de nacht.

De halve maan is aan haar afdaling naar de horizon begonnen. En ik hoor van alles.

Een krakende tak. Misschien toch een van de señoritas die ons in de gaten houdt?

Getjilp van een roodborstje. “Altijd het laatste en het eerste vogeltje wat je hoort”, aldus Herman.

Geblaf. Hé, een hond, denk ik hardop.

“Nee, ik ga ervan uit dat dit een edelhert is, of een ree misschien. Edelherten blaffen – zo heet het ook – als ze opgeschrikt worden door iets, als waarschuwing … Ha! Daar, aan de overkant: dat is een bosuil.”

Ik hoor echter vooral de sirene van een ambulance. De ruis van de beschaving is in ons kleine landje nooit weg. “Als je verder het gebied in trekt wordt het stiller. Als de wind uit het noorden of oosten komt, hoor je juist meer natuurgeluiden.”

4-2017 Wandelmagazine 31

Nederland

Herman vertelt dat dit het broedgebied is van een ‘geheimzinnige’ vogel, de nachtzwaluw, ook ‘geitenmelker’ genoemd. “Het is helemaal geen zwaluw, hij is ongeveer zo groot als een merel. In de zomer, tijdens de midzomernachtloop, hoor je zijn geratel.

Dat is zijn baltsroep.” De boswachter pakt zijn smartphone en drukt een appje te voorschijn waarop hij het bijzondere geluid van deze nachtvogel laat horen. Natuurbeleving opgesloten in een digitaal doosje.

Vijf beuken We stoppen bij een grote beuk midden op de heide. Althans, ik denk dat we midden op de heide staan, maar ik kan ondertussen nauwelijks nog iets van de omgeving onderscheiden. Het licht van de maan, gedempt door een nap schapenwolkjes die het invallen van de nacht overleefd heeft, verlicht het landschap amper.

De boom staat als een baken in de leegte van de heide, zo alleen op zijn heuveltje, honderden jaren geleden geplant door de boeren die het land hier toen nog bewerkten. Zijn vorm is opvallend en de onderkant van zijn kruin is perfect vlak: de vraat32 Wandelmagazine 4-2017

lijn van de grote grazers die hier het onderhoud doen. Volgens Herman gaat het eigenlijk om vijf beuken die tegen en in elkaar gegroeid zijn, maar dat kunnen we nu niet zien. “In de herfst zie je wel dat ze soms met enkele dagen verschil hun bladeren verliezen.” Ik kijk omhoog en herken meteen enkele sterrenbeelden: Grote Beer, Kleine Beer, de ‘W’ van Cassiopeia, de Lier met de heldere ster Vega en Cygnus, de Zwaan, waartussen ik vergeefs naar de Melkweg zoek. Vanavond is de lucht te vochtig, waardoor het licht van een verre stad over de hemelkoepel verstrooid wordt.

Mijn gewandel is nu van onzeker overgegaan in ronduit klungelig, alsof de bodem onder mijn schoenzolen beweegt. “Tijdens de midzomernachtloop hebben we de wandelroutes gemarkeerd met gele pijlen, die zijn ook in het donker te zien”, verzekert Herman. “We steken die avond een kampvuur aan, zodat de kinderen na afloop marshmallows kunnen roosteren. Erg gezellig. Daar achter is al de parkeerplaats.

Zullen wij nog een warme chocolademelk drinken?”

BELEEF HET ZELF

Midzomernachtloop Ook in 2018 organiseert Natuurmonumenten veel bijzondere wandelingen, waaronder de Midzomernachtloop. Wil je volgend jaar ook meedoen?

Houd dan de website in de gaten. Vanaf het voorjaar is de inschrijving voor deze bijzondere natuurervaring geopend. www.natuurmonumenten.nl Activiteiten in het donker Naast de Midzomernachtloop organiseert Natuurmonumenten in Planken Wambuis ook nachtwandelingen, zoals voor de nachtzwaluw, en tal van ochtenden avondexcursies. Ga naar: www.natuurmonumenten.nl/ agenda en kies avondactiviteiten

ONTDEK HET NIEUWE LOPEN EN VERMINDER PIJNKLACHTEN Neurologische stoornissen Hoofdpijn Multiple sclerose

Nek en schouderpijn Spanningsklachten Hoofdpijn

KYBOOT BAUMA

Hernia Scoliose Arthrose Nieuwe heup Reuma SI gewricht klachten Overgewicht

KYBOOT RIGI

Vaatproblemen Pijnlijke kuiten Beenvliesontsteking

Nieuwe knie Arthrose Meniscusklachten

Pijn voorvoet Hielspoor Hallux valgus

58% minder schokbelasting, waardoor gewrichten worden ontzien en spieren ontspannen Direct een beter looppatroon / meer rechtop lopen

KYBOOT SANTIS

“Het voelt als lopen op mos”

kyBoot, de unieke Zwitserse luchtkussenschoen WWW.KYBUNSOLUTIONS.NL 071 203 23 77

GROENE HARTPLEIN 5 2381 GS ZOETERWOUDE 4-2017 Wandelmagazine 33

Natuur om de hoek

AEKINGERZAND IN DRENTS-FRIESE WOLD

Naar de bronnen van de Vledder Aa Wandelen in het Aekingerzand.

Vanaf het einde van de negentiende eeuw werden de alles opslokkende stuifzand­ gebieden in Nederland met hand en tand door de overheid bestreden. Met succes.

Nu zijn er nog weinig over. In Drente zijn de ‘Kale Duinen’ van Aekingerzand een laatste getuige van dit stuifzandverleden.

H

et is stil en warm. Zonlicht doet de randen van de zandzee trillen. Een paar schapen beklimmen een zandduin om de verkoelende schaduw van een eenzame den op te zoeken. Het natuurgebied lijkt een enorme zandbak waar de onbarmhartige zon alle leven naar de verlokkende omringende heide heeft gejaagd.

Afdrukken van vogelpootjes, miniatuur tanksporen van kevers en ondergestoven plukken kraaiheide vertellen een ander verhaal. De net uitgebloeide hei rondom het zand, met al die puntige duintjes, doet denken aan een woelige zee. Met op insecten jagende zwaluwen als donkere meeuwen erboven. De Grenspoel is een verademing na al die droogte en schittering. Duikende dodaarsjes trekken kringen in het rimpel-

34 Wandelmagazine 4-2017

loze water. Langs de sompige randen groeit wolfsklauw. Dit ven is het brongebied van de Vledder Aa. Even ten zuiden ervan, aan het zicht onttrokken door dichte hei, vormen grond- en regenwater een aarzelend stroompje, dat bij het gehucht Wateren uit een donker bos opduikt. Om vervolgens kronkelend als Vledder Aa zijn weg te vervolgen richting het verre Steenwijk. Althans zo gaat het volgens de kaart.

Weigeraar Een krantenbericht over een heidebrand in het Aekingerzand, de Kale Duinen in de volksmond, bracht me terug in de tijd. Ik was in de jaren zestig van de vorige eeuw als dienstweigeraar werkzaam in de uitgestrekte bossen rondom Vledder. Met mijn mede-dienstweigeraars hielpen we bij het aanleggen van wandel- en fietspaden en

maakten her en der heuveltoppen toegankelijk voor bezoekers. De meeste tijd echter moesten we Oostenrijkse dennen kappen.

Niet met een motorzaag zoals je zou verwachten, maar met bijl en handzaag. Het werk mocht nu eenmaal niet al te aangenaam zijn voor dienstweigeraars. Een keer waren we bezig in een groot bosperceel langs de Kale Duinen. Om de zinloze werkverschaffing te ontvluchten zwierf ik in van rijkswege verstrekte corduroy werkmanskledij urenlang door deze toen onbekende en verlaten stuivende uithoek van Nederland. Mijn eerste heideknotszwammetjes zag ik er en aan de oevers van de prachtige Grenspoel overdacht ik de toestand van de wereld en mijn tekortkomingen. Om dan bij terugkomst op de werkplek als een razende zoveel mogelijk bomen neer te halen. Als tegen vijven de werk-

Nederland

Tekst & foto’s Wouter van de Vegt

meester met zijn busje ons kwam oppikken, hield ik zo de schijn op, een hardwerkende modeldienstweigeraar te zijn.

Stuifzand In het begin van de negentiende eeuw was Drenthe één grote heidevlakte. Geïsoleerde dorpen lagen als krenten in de pap verspreid in het land. Grote steden ontbraken; Assen had in 1807 slechts 621 inwoners.

Door het gebrek aan wegen, kanalen en bevaarbare rivieren waren contacten met de buitenwereld schaars. De dorpelingen met hun brinken en gemeenschappelijke weidegronden waren op elkaar aangewezen. In de loop van de negentiende eeuw nam de bevolking door betere gezondheidszorg en huisvesting sterk toe. En daarmee de veestapel. Op plaatsen waar de dekzandlaag door overbegrazing en erosie bloot kwam te liggen, ontstonden gestaag groeiende stuifzandgebieden. Rond 1850 had Nederland maar liefst 80.000 hectare stuifzand. Dat zand was bedreigend, kon wegen en paden uitwissen en akkers onderstuiven. Toen dorpen aan de randen van deze woestenijen echter onder het zand dreigden te verdwijnen, kwam Den Haag in actie. Het terugdringen van de zandoverlast werd één van de kerntaken van het in 1899 opgerichte Staatsbosbeheer. We kunnen stellen dat dit gelukt is. Stuifzand is in ons land bijna verdwenen, maar gelukkig niet in de Kale Duinen.

Aekingerzand.

OOK DEZE ROUTE WANDELEN? Op wandelingen.nl en in de app Wandelen (gratis in Google Play en de App Store) is de wandelroute in de Aekeringerzand te vinden onder zoekterm “Nationaal Park Drents-Friese Wold”.

Lezers van Wandelmagazine kunnen in de app nu alle 172 wandelbeschrijvingen in Drenthe gratis downloaden, waarvan 74 gps-tracks! Voer in het aankoopgedeelte, de code “Drenthe-WM” in.

De Vledder Aa Na de Tweede Wereldoorlog stond de landbouw er in Nederland slecht voor. Eén van de belangrijke taken van de naoorlogse kabinetten werd dan ook het weer op orde zien te krijgen van de voedselvoorziening.

Daarvoor was een landbouwhervorming dringend nodig. Sicco Mansholt, zelf boer, werd als minister van Landbouw de uitgelezen figuur om die hervormingskar te trekken. De romantiek van het kleine boerenbedrijf had afgedaan. Maximale produc­tie­­groei werd het uiteindelijke doel, schaal­ vergroting en efficiëntie de toverwoorden.

Met gegarandeerde minimumprijzen

Schaap met uitzicht.

4-2017 Wandelmagazine 35

Nederland

Langs zandige paadjes in het Aekingerzand jaagt deze wesp op spinnen. Met een snelle steek verlamt de wesp haar prooi, legt er een eitje in en begraaft de verlamde spin.

werden boeren verleid tot een steeds hogere productie. Risico liep men niet: overschotten werden door de staat opgekocht. Het traditionele landschap liep grote averij op.

De Vledder Aa was in die jaren vijftig een van de slachtoffers. De beek werd rechtgetrokken en uitgediept en veranderde in een afwateringskanaal te midden van saaie groene biljartlakens. Waar ik als dienstweigeraar mijn steentje aan bijdroeg. Ik moest de steile kanten van het kanaal met een zeis maaien om een goede afwatering veilig te stellen. En het gebied ongewild verder te laten uitdrogen.

Langs de Grenspoel.

Greppel Maar er gloort hoop voor de Vledder Aa. Althans dat zegt men. De huidige landbouw heeft minder ruimte nodig. Eén hectare landbouwgrond levert steeds meer vlees, groenten en melk op. De landbouw verdwijnt bovendien wat uit het zicht en gaat schuren, stallen en fabrieken in. Dus komt er meer ruimte voor herstel van het oude landschap.

Op een informatiebord langs de straatweg in Wateren kondigen Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en het Waterschap Reest en Wieden trots aan dat de Vledder Aa na een operatie met bulldozer en vrachtwagen

weer het meanderende beekje wordt dat tussen bloemrijke hooilanden door haar weg zoekt naar het zuiden. Maar waar?

Fraai is het stuk nieuwe natuur wel. Waar kort geleden aardappelen en maïs stonden, zoeven nu libellen boven kleine moerassen en wisselen dichtbegroeide weiden af met vochtige bossen. Van de beloofde Vledder Aa geen spoor. Een reusachtige stier staat ons dreigend op te nemen en noopt ons tot een omtrekkende beweging. We raken de markering kwijt. Na enig gezwoeg stuiten we op een met braam en berk begroeide droge greppel. We hebben de Vledder Aa gevonden.

PRAKTISCHE INFORMATIE Hoe er te komen?

Met het openbaar vervoer is het Buitencentrum Drents-Friese Wold van Staatsbosbeheer, waar de wandeling begint, moeilijk te bereiken.

De Wandeling De deels gemarkeerde wandeling start bij het Buitencentrum en voert de wandelaar naar Wateren en de nieuwe natuur aldaar. De afstand bedraagt ongeveer 20 kilometer.

Een prachtig alternatief is het 10 kilometer lange rondje Kale Duinen langs de Grenspoel. Je kunt de wandeling ook beginnen op de parkeerplaats bij het Canadameer.

De wandeling is dan een stuk korter.

Horeca: Buitencentrum en bij het Canadameer.

Kaart Wandelkaart 08 Nationaal Park Drents – Friese Wold, Staatsbosbeheer, 1:25.000, ISBN 9789028710702 Meer weten? www.staatsbosbeheer.nl/natuurgebieden/drents-friese-wold

36 Wandelmagazine 4-2017

Staatsbosbeheer heeft voor iedere doelgroep wel een wandelroute.

Vakantie aan de MoezelOf u nu op zoek bent naar rust, cultuur, natuur of een actieve vakantie, vakantiegebied Cochem heeft het allemaal. Geef uw ogen de kost en neem alles in u op wat deze prachtige regio te bieden heeft.

Je vindt er de verschillende landschappen van de Eifel, Moezel en Hunsrück. Het Moezeldal heeft zoveel meer dan alleen de adembenemende wandelroutes. Langs de oevers vindt u vele burchten en kastelen, eeuwenoude dorpen en steden, ruïnes en verschillende musea. Of u nu Beilstein, Bremm, Briedern, Bruttig-Fankel, Ediger-Eller, Ellenz-Poltersdorf, Ernst, Klotten, Mesenich, Nehren, Senheim-Senhals, Valwig/Valwigerberg, Dohr, Faid, Greimersburg, Wirfus, Pommern, Treis-Karden, Müden, Moselkern, Lütz, Lieg of de bruisende metropool van Cochem wilt bezoeken, mogelijkheden te over. De enige vraag die u hoeft te beantwoorden is: hoe lang kunt u blijven?

ki De 365 kilometer lange Moselsteig is een van de bekendste wandelroutes van Duitsland. In het vakantiegebied Cochem kunnen wandelaars via vijf verschillende gemarkeerde paden langs prachtige natuur en typische wijnvelden en -dorpen de Moselsteig verkennen. De nieuwe kwaliteitsroute de ‘Cochemer Ritterrunde’ brengt u gedurende 16 kilometer langs verschillende magnifieke uitzichtpunten.

U kunt tijdens deze route genieten van de wonderbaarlijke natuur.

Verschillende wandelpaden rijgen als een parelsnoer door het vakantiegebied Cochem heen. Ze zijn deel van de Moezelbelevenisroute la en laten je het wijn-cultuurlandschap ervaren. Geliefde themaroutes zijn bij de Calmont-Klettersteig en de Wilden Endert. Ook de Kulturweg Mesenicher Steinreichskäpp, de Briederner Schweiz, de Erlebnisweg Moselkrampen, de Apolloweg, de Kulturweg Dortebachtal, de LenusMars-Weg, de Buchsbaum-Wanderpfad en de Schiefergrubenweg in Lütz zijn absoluut de moeite waard.

3-2017 Wandelmagazine 2-2016 Wandelmagazine37 1

Duitsland

Tekst, foto’s & illustraties Marie José van der Linden

Noordrijn-Westfalen

NoordrijnWestfalen

Rur-Olef-route

Drie dagen wandelen in de eifel

De Eifelsteig is twee jaar geleden uitgeroepen tot het mooiste wandelpad van Duitsland. Het is 313 kilometer lang en in vijftien etappes goed te belopen. Dat zijn er wel erg veel voor een lang weekend, dus kiezen mijn vriendin Marjo en ik voor een 57 kilometer lang onderdeel van dit wandelpad, de Rur-Olef-route.

38 Wandelmagazine 4-2017

W

e rijden met de auto naar het zuiden, maar in plaats van een winterzonnetje krijgen we vanaf Maastricht sneeuw, heel veel sneeuw. In Gemünd, het start- en het eindpunt van de route, hebben we een overnachting gereserveerd zodat we drie volle dagen kunnen wandelen. Het rustige dorp ligt aan de zuidoostelijke toegangspoort van het Nationale Park Eifel en staat bekend als Kneippkurort met allerlei massages en medische baden.

Daar hebben we helaas nu geen tijd voor.

Een schitterend uitzicht We beginnen bij het gebouw van de zogeheten Nationalpark-Tor aan de Parkallee. Bij vertrek stappen we meteen in een landschap dat er uitziet als een ouderwetse kerstkaart: een heldere blauwe lucht en besneeuwde bomen.

We prijzen de Duitse Gründlichkeit, want ondanks de sneeuw is het gemarkeerde pad goed te volgen als we koerszetten naar de top van de 452 meter hoge Müsgeshardt. Daarna is het de hele dag klimmen en dalen. Het woord Steig betekent gewoon pad of wandelpad en heeft kennelijk niets te maken met het voortdurend stijgen, of dalen. Wij zullen daar na deze eerste dag anders over denken. Bij de schuilhut Kuckucksley hebben we een schitterend uitzicht over de vallei van de rivier de Olef.

Wanneer we even niet opletten dwalen we bij een kruispunt van bospaden van de route af. Bij twee identieke bordjes, die elk een andere kant uitwijzen, kiezen we de verkeerde richting. “Het lijkt wel of we weer terug naar Gemünd

We lopen die kalorieën er morgen wel weer af. gaan”, merkt mijn vriendin op. Enkele kilometers later krijgen we door dat dit inderdaad het geval is en keren we letterlijk op onze schreden terug.

Verderop dalen we af naar het historische stadje Schleiden.

Terwijl we hier lunchen, blijft de sneeuw gestaag vallen. Er is veel te zien, zoals het slot en de bijbehorende kerk uit 1230 bijvoorbeeld. Deze laatgotische slotkerk is vooral beroemd vanwege zijn orgel en fraaie glas-in-loodramen.

Schleiden kent een interessante geschiedenis. Het heeft in 1441 zelfs nog even onder Nederlandse heerschappij gestaan, maar met de Tachtigjarige Oorlog is het in Habsburgse handen gevallen. Pas na het Weense Congres, in 1815, werd het gebied aan het koninkrijk Pruisen toebedeeld.

Ons hotel in Hellenthal ligt verder dan gedacht. Volgens de stappenteller hebben we op deze eerste dag geen 17 maar 25 kilometer gelopen. Gelukkig staat op de hotelkamer

4-2017 Wandelmagazine 39

Duitsland

een voetbad klaar met een voetbadtablet, speciaal bestemd voor vermoeide voeten.

En die hebben we!

Een anstrengender Tag naar Einruhr Eigenwijs als we zijn, menen we dat een goede kaart en beschrijving meer dan voldoende moet zijn. Zo lopen we immers al jaren. Door de sneeuw is het pad echter onzichtbaar geworden en dat is lastig zoeken op lege vlaktes. Een gemiddeld gesprek tussen ons gaat dan een beetje zo: “Staat daar in de verte een bordje?”

“Hier heeft vandaag iemand gelopen. Dus dan zal het wel die kant op gaan. Tenzij hij

of zij deze route helemaal niet aan het lopen is…”

“Volgende keer neem ik een verrekijker mee.”

“En ik een gps.”

Door de sneeuw moeten we onze voeten steeds hoger optillen. Het prettige geluid van krakende verse sneeuw maakt echter veel goed. We blijven ons verbazen hoe leeg een gebied, zo dichtbij Nederland, kan zijn. Niemand in de buurt aan wie we de weg kunnen vragen en geen enkel café waar we even naar binnen kunnen gaan. Het beroemde Greifvogelstation dat we passeren, is gesloten. Hier is geen vogel te bekennen.

Alleen op de wereld, zo lijkt het, op een vos en een vlucht met wel honderd kraanvogels na. Zo lopen we door een compleet verlaten natuurgebied met boven ons dreigende grijze wolken die de volgende sneeuwbui al aankondigen.

Halverwege leidt de route over een smal pad door een donker bos. Diep beneden horen we een snelstromend watertje. Het is er glad door natte boomwortels, die nauwelijks te zien zijn onder de sneeuwlaag. Op handen en voeten weten we, met af en toe een uitschuiver, heelhuids de steile tocht naar beneden te maken. Daar leidt het pad ons weer recht omhoog het bos in. De knieën

Het verlaten Wollseifen.

40 Wandelmagazine 4-2017

protesteren en het wordt al laat. Hoe mooi ook, we besluiten hier onmiddellijk de route in te korten. Desondanks hebben we, alweer volgens onze stappenteller, aan het einde van de dag 25 kilometers afgelegd in plaats van de beloofde 20. ’s Avonds laten we ons verrassen in restaurant café Zur Post. De zoon van de eigenaar blijkt een heuse kunstenaar te zijn in het maken van gebak. We sluiten de dag af met een enorme taartpunt van yoghurt en vruchten, waarbij we onszelf ervan overtuigen niet al te veel gezondigd te hebben.

Anders lopen we het er morgen gewoon weer af, toch?

Klimmen en dalen in een schuldig landschap ’s Nachts heeft het kennelijk volop gesneeuwd want bij vertrek reikt de sneeuw inmiddels tot aan onze knieën. We beginnen ons een beetje zorgen te maken over de

terugreis naar Nederland. We schuifelen nog even over een spekgladde weg door het pittoreske Einruhr met zijn vakwerkhuizen en klimmen daarna naar een heuvelkam.

Daar hebben we een mooi uitzicht over Einruhr en de Rursee. Ook vandaag zal in het teken van klimmen en dalen staan, zo veel is ons wel duidelijk.

Bij Winkelenberg gaan we steil berg­ opwaarts. Daar worden we beloond met een bijzonder mooi zicht op de boogvormige stuwdam in de Urft, die tussen 1900 en 1905 is gebouwd. Het reservoir van ruim twee vierkante kilometer was in die tijd met een hoogte van 58,50 meter de grootste in Europa. Vervolgens komen we uit op de op 517 meter gelegen Dreiborner Hochfläche. Alles om ons heen is zwart of wit, op een enkel bruin aanwijsbord na.

Het lijkt alsof we ons in een oude foto begeven. Een en ander doet vooral onnatuurlijk aan omdat het hier doodstil is.

praktische informatie Hoe er te komen?

Met de trein vanuit Utrecht via Keulen naar het station van Kall.

Van daaruit met buslijn 829 naar Gemünd (www.bahn.de/p/view/index. shtml). Voor de Wanderbus zie ook: www.nordeifel-tourismus.de/ topnav/downloads/

Na de Tweede Wereldoorlog en tot 2006 is dit hele gebied voor het publiek ontoegankelijk geweest vanwege de ligging in het voormalig nazikamp Vogelsang. In de verte zien we de gebouwen hiervan al liggen, maar eerst passeren we Wollseifen, een verlaten dorp met wat rijtjes dichtgemetselde huizen, een oud middeleeuws kerkje en een schoolgebouw. De inwoners van dit dorp zijn in 1946 door het Engelse leger verjaagd voor dit militair oefengebied. De volgende decennia is het dorp verder in verval geraakt bij militaire manoeuvres van het Engelse leger en vanaf 1950 tot 2006 het Belgische leger.

Vogelsang, een monumentale burcht, is van oorsprong een elite opleidingskamp van de nazi’s. Het gigantische complex is onlangs, met steun van de EU, geschikt gemaakt als expositie- en informatiecentrum over de omgeving en het nationaalsocialisme. Wollseifen is daar als een stil monument onderdeel van.

In de Morsbacher Hof, enkele kilometers voor het eindpunt, gaan we ons te buiten aan warme chocolademelk en een welverdiend stuk taart. Geheel voldaan zijn we om drie uur terug in Gemünd.

Tijdens de autoreis huiswaarts kunnen we dankzij de file nog even nagenieten van het sneeuwlandschap. Tot Maastricht, daar schijnt de zon en ligt er geen spatje sneeuw meer.

De Rur-Olef-route De Rur-Olef-route is een rondwandeling en bevat de Eifel in een notendop met onderweg bossen, rotspartijen en valleien. Een afwisselende, maar vooral een verrassende route die goed in drie dagen is te lopen, ongeacht de tijd van het jaar.

• Dag 1: Gemund – Hellenthal (17 km) • Dag 2: Hellenthal – Einruhr (20 km) • Dag 3: Einruhr - Gemünd (21 km) Kaart Eiffel Wandelland – via www.eifel.info kun je de uitgebreide ­Nederlandse versie van de brochure Eiffel Wandelland met kaart thuis­gestuurd krijgen. Er is ook een app gratis te downloaden via de Appstore en Google Play Onze tip Wij zijn van hotel naar hotel gelopen met vervoer van bagage via www.nordeifel-tourismus.de. Geweldige service, goede wandelkaarten en prima hotels.

Meer weten?

• www.eifelsteig.de/nl/a-rur-olef-route • www.vogelsang-ip.de • www.cafe-zur-post.de • www.das-bauerncafe.de

4-2017 Wandelmagazine 41

Oostenrijk

Tekst & foto’s Jonathan Vandevoorde

Innsbruck

Het ‘hart van de Alpen’ gezien vanaf Bergisel.

De geschiedenis van Innsbruck is een doos van Pandora vol verrassingen voor wie er in duikt. De Tiroolse hoofdstad noemt zichzelf graag de Alpenhoofdstad. Haar cultuurschatten getuigen van een voornaam verleden.

42 Wandelmagazine 4-2017

Maximiliaans hart in de Alpen

D

e beste indruk van Inns­ bruck en omgeving krijg je vanaf het terras van Café 3600 op het dak van de Rathausgalerie, het moderne winkelcentrum in het centrum. Over de daken kijk ik uit over het dichtbebouwde Inntal dat zich van oost naar west uitstrekt. In het noorden dreigt, vlakbij, de machtige kalksteenwand van de Hafelekar. In het zuiden troont de skispringschans – een ontwerp van wijlen Zaha Hadid – met daarachter de snelweg die richting Brennerpas slingert. Zonder stadsgids Monika Unterholzner had ik deze mooie locatie nooit gevonden. Monika is eind vijftig schat ik, klein, pezig, maar met de vitaliteit van een dertiger. Naar eigen zeggen stamt ze van een oude, adellijke familie uit Innsbruck. Mijn introductieles over de stad krijg ik met een cappuccino in de hand, mijn toet in de voorjaarszon, gezeten op een bank vol kussens op het smalle terras. “Wist je dat die Brenner­ straße­al sinds 1420 bestaat? Dat jaar kwam men de eerste keer met paard en kar over de bergen!”

Kruispunt Dat Innsbruck al in de vroege middeleeu­ wen een belangrijk handelscentrum was, is niet verwonderlijk. Alle transportwegen die ertoe deden (en nog steeds doen), liepen door de stad. Nog vóór het begin van onze jaartelling liep er een heirweg over de Bren­ ner, opdat legioenen de Limes konden beschermen. “De zogenaamde Räter leef­ den hier toen, de voorvaderen van de RetoRomaanse volkeren. In de vijfde eeuw pas trokken Germanen binnen. Een van die stammen heeft hier een brug over de Inn gelegd. De naam Innsbruck duikt voor het eerst op in 1180.”

We rekenen af en ik laat me gewillig door Monika op sleeptouw nemen in de straatjes van Innsbruck. Ze is een wandelende ency­ clopedie van feiten en verbanden. Zo blijkt het Land Tirol als eerste het lijfeigenschap afgeschaft te hebben, in het jaar duizend al,

meer dan achthonderd jaar voordat dit in het Heilige Roomse Rijk doorgevoerd werd. Volgens Monika was toen 95 procent van de bevolking boer. “Boeren waren een vrij volk, bezaten grond en mochten zelfs wapens dragen. De Tiroolse Landesfürsten hebben altijd de hulp ingeschakeld van de boeren die georganiseerd waren in een soort milities, Schützen, om het land te ver­ dedigen. In ruil daarvoor genoten ze ver­ regaande vrijheden en bescherming van de vorst. De grote kerktorens die je overal ziet getuigen van die vrijheidsgezindheid van de Tiroolse boeren.”

Het was een uitstekende deal. De stad groeide. We steken de Markt- en Burggra­ ben over. “Iedereen die koopwaar had – Fransen, Zwitsers, Pruisen, Venetiërs – en de stad in wilde, moest tol betalen.” We wurmen ons door het gezwaai van selfie­ sticks richting het beroemde Goldenes Dach. Monika heeft op dit moment geen oog voor Innsbrucks meest gefotografeerde attractie, maar toont me de façades aan weerszijden van de Herzog-FriedrichStraße. Ze hebben allemaal een andere kleur. “Elke ambacht had vroeger zijn eigen kleur. Een wijnhuis bijvoorbeeld was groen.

Zo wisten al die buitenlandse handelslie­ den meteen waar ze moesten zijn.” Ik zie nu alleen maar toeristenrestaurants en uit­ puilende souvenirwinkels. Zou het hier in de tijd van de Bourgondiërs ook zo druk geweest zijn?

Maximiliaan Allicht. Toen in het Inntal bij Schwaz vanaf de vijftiende eeuw zilver werd ontgonnen werd Innsbruck een van de rijkste steden van Europa. Monika: “De Silberthaler kwam in omloop. Dat was de euro van toen, de belangrijkste munt in Europa.

Maximiliaan van Oostenrijk, getrouwd met Maria van Bourgondië, kwam hier graag, om aan de intriges van de politiek in Brus­ sel te ontsnappen. ‘Tirol ist wie eine Bauernjacke, rau aber wärmend’, waren zijn woor­ den. Hij bouwde de oorspronkelijke Hofburg.”

4-2017 Wandelmagazine 43

Oostenrijk

De Hofburg. De Hafelekar domineert het stadszicht.

De Herzog-Friedrich-Straße, de slagader van de oude stad.

Halte van de Nordkettenbahn (architect: Zaha Hadid).

Monika loodst me dieper de oude, com­ pacte stad in, door steegjes en langs piep­ kleine winkeltjes van schnaps, zoetigheden en salamiworsten, van de ene bezienswaar­ digheid naar de andere. Kerken, kapellen, patriciërshuizen, en natuurlijk de Hofburg.

Het cultuurhistorisch patrimonium is indrukwekkend. Het meest onder de indruk ben ik van het praalgraf dat Maximiliaan voor zichzelf in de Hofkirche liet bouwen.

Binnen staan 28 bronzen standbeelden van belangrijke heersers uit de geschiedenis emotieloos naar een rijk versierde graftombe te kijken. Maar Maximiliaan zelf is niet op deze plek. Doodziek werd hij in 1519 door de Tirolers zodanig beledigd dat hij er niet wilde sterven. Hij overleed op weg naar Linz en werd bijgezet in een kapel in zijn geboor­ teplaats Wiener Neustadt.

nkele van de 28 beelden rond Maximiliaans E praalgraf in de indrukwekkende Hofkirche.

44 Wandelmagazine 4-2017

In de oude stad.

Alpenhoofstad Ik ben wel vaker in Tirols hoofdstad geweest, maar had nog nooit echt stilge­ staan bij de centrale rol die ze heeft gespeeld in de Europese geschiedenis, alle mooie historische gebouwen ten spijt. Ook

Keizer Maximiliaan werd in 1519 door de Tirolers zodanig beledigd dat hij er niet wilde sterven

recenter heeft de stad het recht verworven zich ‘Alpenhoofdstad’ te noemen, namelijk in de bergsport. Een Tiroolse pastoor, Franz Senn, uit het Ötztal, wordt de vader van het bergtoerisme genoemd en richtte in de negentiende eeuw al de Oostenrijkse Alpenvereniging op. Deze heeft nog steeds haar hoofdzetel in de stad. Beroemde Tiroolse bergbeklimmers, zoals Mathias Rebitsch en Peter Aschenbrenner openden nieuwe klimroutes in de omgeving en bui­ ten Europa. En vergeten we niet Hermann Buhl, een Innsbrucker. Hij bereikte in 1953 als eerste én alleen de top van de Nanga Parbat. Op de terugweg heeft hij een nacht, staand, op de berg moeten door­ brengen. Peter Habeler uit het Zillertal haalde samen met zijn Zuidtiroolse kom­ paan Reinhold Messner in 1978 als eerste

de top van Mount Everest zonder extra zuurstof. Niet voor niets organiseerde Inns­ bruck al twee keer de Olympische Winter­ spelen (in oktober nog stemde de bevolking in een referendum tegen het voorstel om de spelen in 2026 opnieuw te organiseren).

Klappertanden Laat in de middag is het warm en het is pas april. Met een kop vol verhalen en een raspdroge keel neem ik afscheid van Monika. Ik moet de vloed aan informatie van mijn uren durende, levende ‘audiotoer’ nog een plekje geven. En zij? “Morgen is zondag. Ik ga vanuit mijn huis een wande­ ling maken met de hond, die is sportief, zoals ik (lacht). De natuur in je achtertuin, dat is toch geweldig? Alles kan hier!”

Om een laatste indruk op te doen van Inn­

PRAKTISCHE INFORMATIE

Hoe er te komen?

Met auto en trein is Innsbruck in een dag te bereiken.

Met het vliegtuig gaat het sneller en met Transavia hoeft het bovendien niet duur te zijn (www.transavia.com).

sbruck temidden van de bergen laat ik me naar boven glijden op de Nordkettenbahn, naar de Hafelekar op meer dan 2300 meter hoogte. Boven ligt nog aardig wat sneeuw en er waait een snijdende, koude wind.

Klappertandend maak ik snel enkele foto’s bij het balkon. Ik voel me een ongewenst lid van het kleine contingent Aziatische toeristen dat ook de koude is komen trot­ seren, verbaasd sneeuw aanraakt en foto’s maakt. So what?

Wat een uitzicht! Aan de overkant zinderen de witte toppen van de Alpenhoofdkam in de voorjaarszon, van Großglockner tot Wildspitze: al de reuzen van de Oost-Alpen zijn present. En aan mijn voeten ligt Inns­ bruck, het mooie, kloppende, warme hart van de Alpen. Monika, Monika, denk ik, wat ben jij een geluksvogel.

• De Tiroler Speckeria aan het begin van de Hofgasse verkoopt (mijns inziens) de allerbeste hausgemachte worsten. Strudel-Café Kröll in hetzelfde straatje is een aanrader.

Meer weten? www.innsbruck.info/nl

Accommodatie Hotel Nala: eigenzinnig ingericht, modern stadshotel (‘Individualhotel’ volgens de website) waar ik met plezier heb geslapen. Met een niet onaardig restaurant (www.nala-hotel.at).

Tips •V oornaamste bezienswaardigheden: Goldenes, Dachl, Dom zu St, Jakob (fresco’s), Kaiserliche Hofburg en Hofgarten, Hofkirche (Maximiliaans praalgraf), Kaiserjägermuseum en skischans op Bergisel (uitzicht!), Glockenmuseum, Nordkettenbahn naar de Hafelekar (architectuur, uitzicht, wandelen). In het toeristenbureau op de Burggraben (centrum) zijn uitstekende folders en plattegronden verkrijgbaar, ook in het Nederlands.

•D e Innsbruck Card (1, 2 of 3 dagen geldig) geeft kortingen of zelfs gratis toegang tot de attracties en bezienswaardigheden van de stad.

4-2017 Wandelmagazine 45

Oostenrijk

7 TIPS Als de flaneerstraat MariaTheresien-Straße, het Gouden Dak, de Hofkirche, de oude Stubes en boetiekjes en de keizerlijke Hofburg niet genoeg voor je zijn, kun je in de directe omgeving van Innsbruck dagenlang plezier beleven met deze geweldige wandeltips. De Nordkette, Patscherkofel, Serles en andere indrukwekkende bergen vormen een prachtige coulisse van het Inntal dat barst van de wandelmogelijkheden.

VOOR TRIPS ROND INNSBRUCK

1

Innsbruck is een goede uitvalsbasis voor tal van gemoedelijke wandelingen.

Sommige beginnen direct in de stad, zoals de route Hungerburg – Gramart – Höttinger Bild. Vanaf de Gramartboden wandel je via een bospad naar de bedevaartskerk Höttinger Bild.

In de buurt nodigt de Planötzenhof vervolgens uit voor een pauze. Bij Gramartboden ligt een mooie speeltuin voor jonge wandelaars. Vanuit het Innsbrucker stadsdeel Hötting rijdt buslijn A terug naar het stadscentrum, wat ook te voet goed te doen is.

Wandelduur 3 uur, hoogteverschil 145 m, hoogste punt 915 m.

Hungerburg. Foto: Andre Schönherr/Innsbruck Tourismus

2

De Nordkette, de ‘huisberg’ van Innsbruck, torent hoog boven de stad uit en is vanuit het centrum binnen een half uur met de moderne Nordkettenbahnen te bereiken. Boven aangekomen kun je kiezen uit wandelingen van verschillend niveau of neerstrijken op het terras van de Seegrube voor magnifiek uitzicht over de stad en de omliggende Alpen. Een lichtere wandeling is de nieuwe Nordkette Perspektievenweg, ontworpen door de gerenommeerde architecten van Snøhetta.

Nordkettenbahn. Foto: Christof Lackner/Innsbruck Tourismus

Slechts enkele kilometers buiten Innsbruck, maar desondanks ontspannen, rustig en idyllisch, vind je in de regio rondom de Olympische berg de Patscherkofel diverse sportmogelijkheden in de natuur die je kunt combineren met echte Oostenrijkse gastronomie. De zuidelijke regio is met het openbaar vervoer vanuit Innsbruck gemakkelijk bereikbaar. Naast de busverbinding leidt Panoramatramlijn 6 romantisch door bossen, langs het beroemde Slot Ambras en maakt een stop aan de voet van de Bergisel. Daar is het korte wandeltraject naar de Olympische springschans en het Tirol Panorama Museum de moeite waard. Tramlijn 1 brengt je weer naar het centrum van Innsbruck.

Bergisel. Foto: Jonathan Vandevoorde

46 Wandelmagazine 4-2017

3

4

Als je meer hoogtemeters aandurft, mag je de fantastische wandeling over de Zirbenweg zeker niet missen. Deze 7,4 kilometer lange, nagenoeg vlakke route door het Patscherkofel-Zirmberg natuurreservaat loopt op een hoogte van 2000 meter langs eeuwenoude pijnbomen. Je krijgt er een schitterend uitzicht over het hele Inndal.

Het beginpunt (dalstation van de Patscherkofelbahn) in Igls is gemakkelijk met openbaar vervoer te bereiken. Wandelduur 2,5 uur, hoogteverschil 430 m, hoogste punt 2060 m.

Zirbernweg. Foto: Christian Vorhofer/Innsbruck Tourismus

Voor gezinnen met kinderen en iedereen die het rustig aan wil doen, is de wandeling van Kreith naar de Telfer Wiesen de perfecte route. Vanaf het station Kreith volg je de doorgaande weg door het dorp in zuidelijke richting en vervolgens de borden op de bosweg richting Kreither Alm en dan linksaf naar Alpengasthof Stockerhof. Volg de weg in zuidoostelijke richting door een weide en een lariksbos naar de Telfeser Wiesen, naar het plaatsje Kapfers en het station van de Stubaitalbaan in Telfes. Wandelduur 2 uur, hoogteverschil 293 m, hoogste punt 980 m.

Ook de Akademiker Steig van Birgitz naar Götzens (wandelduur 1 uur, hoogteverschil 108 m, hoogste punt 851 m) is een mooie en zonnige wandelroute, evenals de wandeling van Aldrans naar Herzsee (wandelduur 1,5 uur, hoogteverschil 46 m, hoogste punt 826 m) en het archeologische pad Goldbichl in Igls (wandelduur 30 min, hoogteverschil 140 m, hoogste punt 1042 m).

6

5

Götzens. Foto: Nadja Hudovernik/Innsbruck Tourismus

Iets verderop, in het Sellraindal, is de wandeling over het Sellrainer natuur- en gletsjerleerpad een leerrijke en interessante route. Startpunt van dit 2,5 km lange pad is Praxmar. Op het eerste deel van de route informeren borden over de fauna en flora van het Sellraindal. Het tweede stuk, van Lüsens naar de Fernerboden, geeft een fascinerend beeld van de ontwikkeling van de gletsjers tot in onze tijd. Vanaf een natuurlijk plateau wordje beloond met een grandioos uitzicht op de omliggende bergwereld. Wandelduur 2 uur, hoogte 165m, hoogste punt 1.737m.

Foto: Innsbruck Tourismus

7 20 kilometer ten westen van Innsbruck ligt het kleine stadje Telfs. Op de St. MoritzenRunde, uitgaande van de parkeerplaats bij de Wendelinus, wandel je over de onderste weg in de richting van St. Moritzen. Daarbij blijf je steeds links langs de bosrand. Na ongeveer een kwartier bereik je de bedevaartkerk St. Moritzen. Daarna volg je de weg verder rechtdoor totdat je bij de vertakking naar de beemd van de Inn aankomt. Hier neem je de rechterweg en al na enkele minuten bereik je de zijvertakking van de Inn. Een kleine begroeide heuvel scheidt je nog van de hoofdrivier de Inn. Vanaf de beemd van de Inn volg je dezelfde weg een klein stuk terug. Bij de kruising loop je rechtdoor over een veldweg richting Telfs. Volg de Aulandweg tot aan de woonhuizen aan de geasfalteerde Moritzenstraße. Bij een wegkapelletje buig je linksaf en volg je de Kapellenweg naar de Kalvarienberg. Een stenen trap leidt je naar boven, naar de afbeelding van de kruisiging van Jezus. Over een kort pad bereik je de weg van Telfs naar de Moritzenkerk. Na een korte tijd langs de weg kom je weer uit bij de bedevaartkerk St. Moritzen en volgt de reeds bekende weg naar rechts terug naar het startpunt. Wandelduur 1,5 uur, hoogteverschil 100 m, hoogste punt 700 m.

Telfs. Foto: Franziska Füreder/ Innsbruck Tourismus

Meer weten? www.innsbruck.info/nl/ 4-2017 Wandelmagazine 47

Zwitserland!

MEER VAN FENÊTRE, VAL FERRET©VALAIS/WALLIS PROMOTION/THOMAS ANDENMATTEN

THEMALAND

nu 3 dagen

vrij zat zon

2/3/4 maart 2018

Jaarbeurs Utrecht INCLUSIEF GRATIS TOEGANG TOT

Bij inlevering van deze bon aan de kassa

2 EURO KORTING

Geldig voor één persoon, niet geldig in combinatie met andere aanbiedingen.

OF 4,50 EURO ONLINE KORTING! via fietsenwandelbeurs.nl/ ticketshop/trwa Bestemd voor lezers Wandelmagazine. Deze korting geldt in de voorverkoop, t/m 01-03-2018.

www.fietsenwandelbeurs.nl

NIEUW: wandelvakantie Alentejo/Portugal

150 individuele fiets- en wandelvakanties met bagagetransport in Europa VOS Travel - Th. Versteeghstraat 82 - 7558 HV Hengelo - T 074 277 83 82 - info@vostravel.nl

www.vostravel.nl

Blaren?

Drukplekken?

WandelWol en weer verder!

Meer informatie of bestellen: www.WandelWol.nl Naamloos-1 1

01-12-17 16:16

Beleef het winterse landschap met de Klompenpaden!

Wandelen door boerenland en over landgoederen in Utrecht en Gelderland.

Kijk op www.klompenpaden.nl.

Foto: Marijke Veldwijk

Stichting Landschapsbeheer Gelderland zorg voor ons landschap

4-2017  Wandelmagazine  49

Boeken

Redactie Jan Erik Burger & Hans Farjon

Topografische Atlas Noord-Holland 1:25.000 Zoals immer is uitgeverij 12 Provinciën haantje de voorste in het actualiseren van zijn provincieatlassen op basis van de kaarten van het Kadaster. Ideaal voor de wandelaar. Omdat ik zelf op het nieuwe, steeds veranderlijke Amsterdamse eilandenrijk IJburg woon, kan ik de actualiteit van de recente veranderingen allemaal precies controleren. Helaas, maar natuurlijk, ontbreekt het net geopende wandelen fietspad naar het voorheen ontoegankelijke Diemerbos. De blokkades die het aanleggen van de ondertunneling van autoweg A9 opwerpt, zijn duidelijk te zien, en ook dat Rijkswaterstaat het niet nodig vindt om te voorzien in goede omleidingsroutes voor wandelaar en fietsers. Als de blijde rijders maar kunnen doorkarren.

Dateerden de luchtopnamen in de vorige atlas nog uit de periode 2004-2009, de nieuwste atlas is gebaseerd op luchtopnamen uit 2015, uitgewerkt in 2016. De 131 overzichtelijke, gedetailleerde kaarten in

kleur op schaal 1:25.000 zijn bij uitstek geschikt voor het uitstippelen van wandel(en fiets)tochten. De legenda is uitgebreid.

De bladwijzers voor en achter in de atlas en het plaatsnamenregister maken hem goed toegankelijk. Wat ontbreekt is een lijst van water- en veldnamen. Zo blijft er altijd wat te wensen over.

Auteur: Rob Kersbergen Uitgeverij: 12 Provinciën, Landsmeer 2017 Bladzijden: 133 blz., kaarten in kleur ISBN: 9789492534002 Prijs: Tot 31 december € 29,95, daarna € 39,95

Een plezierreis in de zomer van 1718 De familie Von Uffenbach in de Nederlanden

Auteur: Dr. Johan R. ter Molen Uitgeverij: Waanders & de Kunst, Zwolle 2017 Bladzijden: 344 blz. met 200 illustraties in kleur en zwart-wit ISBN: 9789462621466 Prijs: € 45,–

50 Wandelmagazine 4-2017

In de jaren 1709-1711 maakten de broers Von Uffenbach uit Frankfurt ter afsluiting van hun academische opleiding een wetenschappelijke reis, waarbij zij langdurig in de Republiek der Verenigde Nederlanden doorbrachten. Hun rake observaties werden gepubliceerd in het boek Merkwürdige Reisen, dat nog regelmatig wordt geraadpleegd en geciteerd.

Nederlandse universiteiten stonden bij de Duitsers in hoog aanzien. Enkele jaren later maakten de broers opnieuw een reis door de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, ditmaal in het gezelschap van hun echtgenotes en enkele andere familieleden. Als gids gebruikten ze het Reisboek van Jan Luyken. Wie en waar en wat te zien en hoe je te gedragen. In het toenmalige Nederland golden vaste prijzen, afdingen werd niet geapprecieerd, het was Italië niet. Even nauwgezet was de praktische en accurate lijst van “Schuyt- en Wagenvaarten”.

Johan ter Molen, ex-directeur van Het Loo, heeft het relatief summiere verslag van

deze reis, dat hij aantrof in de Universi­ teitsbibliotheek van Göttingen, uitvoerig becommentarieerd. Het verschijnt nu voor het eerst in een fraai geïllustreerde uitgave, waarin naast zijn ‘navertelling’ van de rondreis ook de originele Duitse tekst van het manuscript is opgenomen. De illustraties zijn niet ontleend aan het manuscript, maar verzameld bij con­ temporaine schilders, tekenaars en etsers.

Het boek geeft een helder beeld van het intensieve programma en de brede belangstelling van deze welgestelde ‘toeristen’ die driehonderd jaar geleden ons land bezochten. De lezer krijgt een boeiend inzicht in de manier waarop een dergelijk welgesteld gezelschap destijds reisde en waar het verbleef.

Voor de lezer van belang zijn de beschrij­ vingen van paleizen en historische buitenplaatsen, zoals Middachten, het Huis te Dieren, De Voorst bij Zutphen, ooit het domein van de man van KoningStadhouder Willem III, Het Loo, Rosendael met de bedriegertjes en Zorgvliet.

Boeken De Bosatlas van het Nederlandse voetbal

doorgangskamp werden vervoerd. Je ontdekt een tachtigtal sporen van de Jodenvervolging: monumenten, voormalige verzamelplaatsen, woning waar onder­ duikers werden verborgen en zoveel meer.

Op zo'n veertig punten langs het rolstoel­ vriendelijke Westerborkpad kun je het verhaal beluisteren van mensen die ‘Westerbork’ hebben meegemaakt.

dan nog even stil wanneer de baron vriendelijk knikt naar de wandelaar die geniet van zijn landgoed. Deze gids bevat naast twaalf prachtige routes ook achter­ gronden én interviews met land­goed­ eigenaren en -beheerders. Op die manier krijgt de wandelaar een goed beeld van wat er allemaal komt kijken om dit fraais voor het nageslacht te behouden.

Maryke Naber Gegarandeerd Onregelmatig 128 pagina's ISBN 9789078641599 € 14,95

Kaartenfreaks, grijp die bal! De Bostatlas heeft uitgevonden dat vrijwel elk thema een atlas verdient. Ook het Nederlandse voetbal dus. Geen sport in Nederland die zo dicht bij de Nederlander staat. Bijna 94 procent woont hooguit drie kilometer van een voetbalveld. En naast de voetbalvelden zijn er de straatnamen, sportpagina’s in de kranten en is ‘ons’ voetbal alom bekend in het buitenland.

Noordhoff Atlasproducties 212 pagina’s, meer dan 500 kaarten, grafieken en foto’s ISBN 9789001123048 Tot 1 januari 2018 voor € 29,95, daarna € 39,95

Walking the Sierras of Extemadura Michiel Smit Stichting Wandelnet 176 pagina’s ISBN 9789492641007 € 18,70

De mooiste landgoed­ wandelingen in Salland

LAW15 Westerborkpad Deze bijzondere, 342 km lange LAW-route, volgt de wandeling die Jan Dokter maakte ter nagedachtenis aan de familieleden die hij in WOII verloor. Van de Hollandse Schouwburg in Amsterdam, een verzamel­ plaats voor Joden, naar Kamp Westerbork in Hooghalen. De rode draad is de toenmalige spoorlijn waarover Joden naar dit

Salland, de streek tussen IJssel, Vecht en Regge is een ware lappendeken van land­ goederen. De feodale tijd staat er zo nu en

’s Zomers moet je in de Spaanse regio Extremadura niet zijn voor een wandeltocht.

Niet voor niks betekent de naam van deze regio letterlijk ‘extreem zwaar’. Ook de Sierras waar de 32 dagwan­de­ lingen uit deze Engelstalige gids doorheen voeren, bieden nauwelijks verkoeling want echt hoog is het er niet. De uitlopers van de Sierra de Gredos in het noordoosten vormen een uitzondering. Het voorjaar is het beste wandelseizoen.

Gisela Radant Wood Cicerone (in het Engels) 224 pagina’s ISBN 9781852848484 € 19,49

4-2017 Wandelmagazine 51

Kelmis

WAT REST ER VAN HET VERDWENEN LAND

NEUTRAAL MORESNET? Ingang Oskarstollenmijn langs de Hohnbach. Hier is door meer dan 100 mijnwerkers tussen 1850 en 1930 dik 600.000 ton erts gedolven.

Een smalspoortreintje transporteerde het erts naar de wasserij aan de Casinovijver bij Kelmis.

52 Wandelmagazine 4-2017

België

Tekst & foto’s Wouter van de Vegt

Met het artikel in de hand dat ik dertig jaar geleden hier gepubliceerd heb, bezocht ik het verdwenen landje Neutraal Moresnet opnieuw. Niets is veranderd in deze uithoek van België: dezelfde modderpaadjes, dezelfde bruggetjes en dorpen zoals dorpen horen te zijn: gerangschikt rondom een oude kerk. Dezelfde Geul kabbelt door een overweldigend decor van moerassen, hellingbossen en bloemrijke weiden. Alsof de tijd er is bevroren.

I

n het Duitstalige plaatsje Kelmis heeft een plotselinge hoosbui de straten schoongeveegd. Slechts een enkeling waagt zich buiten. Het vereist enig inlevingsvermogen om Kelmis te zien als het dynamisch centrum van een bloeiend mijnindustrielandje. Met rokende ertssmelterijen, een enorme open groeve waar treintjes zomaar de bergwand in rijden, en mijnwerkers die afgepeigerd en vuil de fabriekspoort uitstromen.

Toch staat de bovenloop van de Geul sinds mensenheugenis in het teken van de mijnbouw. Namen van delfstoffen zijn terug te vinden in plaatsnamen als Plombières en La Calimine (nu Kelmis). Rond het jaar 1000 hadden de plaatselijke ertslagen al een meer dan een regionaal belang. Philips de Goede pikte “den alden kalamijnberge” bij Kelmis in. Napoleon deed vier eeuwen later hetzelfde. De strijd om natuurlijke rijkdommen is van alle tijden.

Op het Congres van Wenen in 1815, waar de overwinnaars van Napoleon de buit verdeelden, zaten de toenmalige grootmachten

Pruisen en De Nederlanden elkaar in de haren om de zeggenschap over de rijke zinkmijnen bij Kelmis. Omdat geen van de partijen een nieuw conflict wilde – er was in de Napoleontische tijd al te veel bloed vergoten – kwam men tot een wel zeer originele oplossing. Het gebied rond Kelmis, 344 ha groot en nog geen honderd huizen, werd in afwachting van een definitieve oplossing uitgeroepen tot een neutraal staatje onder gemeenschappelijk beheer van Pruisen en Nederland, later België.

Men sloeg een tiental houten grenspalen de grond in en Neutraal Moresnet was geboren. Het heeft van 1816 tot 1920 bestaan. Een peuterstaatje in de vorm van een taartpunt. Waar je in een achternamiddag omheen kon lopen. En dan had je maar elf kilometer afgelegd.

Wildwest aan de Geul Bestuurlijk was Neutraal Moresnet volstrekt uniek. De bevoegdheden van de in 1817 aangestelde commissarissen, een Pruis en een Nederlander, waren niet afgebakend. Problemen werden simpelweg doorgeschoven naar Berlijn en Den Haag.

Niemand in Neutraal Moresnet wist wat zijn rechten en plichten waren. Welke nati-

onaliteit hadden de nieuwgeborenen?

Waren het Pruisen of Nederlanders? Konden die wel reizen? Neutraal Moresnet verstrekte immers geen paspoorten. Er kwam geen douane of politie. De ruzie om welke wetten er zouden gaan gelden werd beslecht door de oude Code Napoleon van stal te halen, waar geen rechter in Aken of Luik (Neutraal Moresnet had geen eigen rechters) mee uit de voeten kon. De beslissing geen belastingen in te voeren, verhoogde de chaos.

Al gauw ging de mare rond dat het leven in belastingvrijstaat Neutraal Moresnet met de bloeiende zinkmijn en de magische kroegen spotgoedkoop was. Van heinde en ver kwam veelsoortig volk Neutraal Moresnet binnen. Onder hen eerzame burgers, die in de mijnen aan de slag wilden, een bakkerij wilden beginnen of de dienstplicht wilden ontlopen. Maar ook lieden met minder fraaie bedoelingen. Neutraal Moresnet was booming. Alles wat God verbood – en dat was in de negentiende eeuw heel wat – werd in kroegen, gokhallen en bordelen toegestaan. Slechts één veldwachter moest zien te voorkomen dat Neutraal Moresnet weg zou zakken in een poel van alcohol en geslachtsziektes.

inkviooltjes op de mijnstortweide Z bij de Oskarstollenmijn.

4-2017 Wandelmagazine 53

België

Eén veldwachter moest voorkomen dat Neutraal Moresnet weg zou zakken in een poel van alcohol en geslachtsziektes

Het Geuldal.

Verlaten mijningang langs de Hohnbach.

De Hohnbach..

54 Wandelmagazine 4-2017

In 1853 schrok de Belgische commissaris Cremer zich een ongeluk na een bezoek aan het landje. Hij telde meer dan tachtig drinkgelegenheden: één kroeg per 2,5 huishoudens. Er kwam een poging het Sodom en Gomorra met regeltjes te bezweren. Vergunningen, sluitingstijden, zelfs een verbod op het zingen van schunnige liedjes… Het mocht niet baten. In 1894 waren er nog steeds evenveel kroegen!

Esperantostaatje Ondertussen naderde de eeuwwisseling en nog steeds verkeerde Neutraal Moresnet in het ongewisse. Een poging van burgemeester Molly een eigen postzegel uit te brengen en daarmee duidelijk te maken dat Moresnet de status van neutraal landje van zich af wilde schudden, stuitte op hevig verzet van Pruisen en België. Molly, behalve burgemeester en bedrijfsarts bij de zinkmijn, al jaren de ongekroonde koning van Neutraal Moresnet, was in die tijd geraakt door de jonge Esperanto-beweging. (een beweging die zich nog steeds inzet voor de bevordering van de wereldvrede door de verspreiding van één wereldtaal.)

Toen hem ter ore kwam dat de Esperantisten een plek zochten van waaruit de kunsttaal zich verder zou kunnen ontwikkelen, zorgde Molly ervoor dat Neutraal Mores­ net in 1908 uitgeroepen werd tot eerste Esperanto-staat, Amikejo (Plaats van grote vriendschap) met eigen volkslied. Molly slaagde erin de inwoners dusdanig te inspireren dat de meeste notabelen de beweging niet alleen steunden, maar ook tot in de kleine uurtjes zaten te zwoegen om de taal onder de knie te krijgen.

Mollys pogingen zijn, zoals we weten, tevergeefs geweest. Toen in 1918 de kruitdampen van de Grote Oorlog waren opgetrokken, bleek ook het idee van de Esperantostaat in rook te zijn opgegaan.

Dertig jaar geleden schreef ik in dit blad (Op Lemen Voeten 1990-4) over de proefboringen in de verlaten loodmijnvelden van Plombières, in het verleden de tweede belangrijke ertswinplaats langs de Geul. Nu heerst er weer opwinding. Recente proefboringen hebben uitgewezen dat er winbare hoeveelheden zinken looderts in de bodem zitten. Verandert het rustige Plombières weer in een bruisend mijnstadje?

Lütticherstrasse in Kelmis. Dit was de zuidgrens van Neutraal Moresnet.

Neutraal Moresnet werd bij België ingelijfd. Dit keer zonder slag of stoot: de ertsmijnen van Kelmis waren uitgeput.

Kabbelende Geul De Geul heeft de opkomst en teloorgang van de zink- en loodmijnen aan zijn oevers praktisch ongeschonden doorstaan. Sporen van mijnbouwactiviteiten zijn evenwel overal langs de kabbelende beek te vinden.

Regelmatig voert mijn wandeling over het

traject van oude ertsspoorlijnen. Zoals tussen het dorp Moresnet en Kelmis (daar bevindt zich nog een spoorbrug.) en door het schitterende dal van de Hohnbach. In de wijde omgeving van Kelmis zijn de vaak zeer verborgen resten van meer dan tien oude zinkmijnen te vinden Velden met gele zinkviooltjes verraden de plaatsen waar ertsresten uit mijnen gedeponeerd zijn. In Kelmis zelf zijn vrijwel alle herinneringen aan het unieke landje door de tand des tijds uitgewist.’

PRAKTISCHE INFORMATIE De gelopen wandeling De wandeling begint op de Belgisch-Nederlandse grens in Sippenaken (makkelijk langs de Geul te bereiken vanuit Epen) en is 15 km kilometer lang. Neem de weg naar Gemmenich.

Even over de Geul rechtsaf. Volg de blauw-wit-blauwe markering (Via Gulia, Geuldalroute) tot Kelmis. In Kelmis bij de brug over de Geul rechtsaf (Lütticherstrasse) Na 50 meter links af.

Rochuskapel. Linksaf tot hekje. Volg vandaar rood-gele markering door Hohnbachdal. Na Oskarstollen links langs bosrand.

Bij hek groene route omhoog. Bij weiland rechts rechtdoor, groene route negeren. Tot asfaltweg. Linksaf langs Emmaburg en Casinovijver naar Kelmis.Daar de bus naar Aken of Vaals.

Horeca In alle dorpen langs de route.

Kaart • NGI-Wandelkaart Land van Eupen & Geuldal, 1:25.000, ISBN 9789059346413. Met ingetekende wandelroutes.

• NGI-kaart 43/1-2 Welkenraedt - Kelmis - La Calamine, 1:20.000, ISBN 9781129302060.

Leestips.

• Zink, David van Reybroek, de Bezige Bij, ISBN 9789059653580 • Moresnet, Philip Dröge, Spectrum, ISBN 9789000349609

4-2017 Wandelmagazine 55

#vakantievoorpret

IK TREK MIJN WANDELSCHOENEN METEEN AAN OM: Te wandelen door rotssteden in Tsjechië Tot rust te komen in de Vistula-delta Een legendarische trip door Transsylvanië te maken Een historische tocht te maken door het Uilengebergte

#vakantievoorpret

Koop hier je k a artje

nu me t korting!

vakantiebeurs.nl

Kom voorbeleven.

58 Wandelmagazine 4-2017

Wat zien ik?

Noord

Tekst & foto’s Hans Farjon

West

Zuid

Oost

232-448 Gelderland, Ruurlo

D

it Achterhoekse landschap heeft twee gezichten. In het noorden zien we een felgroen biljartlaken waar de boer vijf keer per jaar gras maait. Bestemd voor zijn koeien in een stal verderop. Hier komen ze niet meer; dus kon het prikkeldraad ook weg.

In het zuiden zien we een half verhard pad met rijtje knotelzen. In het oosten en westen oogt het gras bruingroen. Pal voor ons staat het bordje: “Natuurgebied”.

Ruim 35 jaar geleden kwam ik hier als jonge fysisch geograaf voor het eerst. Ik deed mee aan een multidisciplinair onderzoek naar de landschappelijke gevolgen van ruilverkaveling ZieuwentHarreveld uit 1960. Anton, de bioloog van het team, was geboren en getogen in het dorp. Zijn jeugdverhalen en de resultaten van ons onderzoek hebben mijn beeld van het zandlandschap behoorlijk duister ingekleurd. Zandruggen en poeltjes bleken vlak geschoven, percelen en beekjes rechtgetrokken. En kilometers bomenrij waren gekapt. Collega Wim noteerde bij een boer: “Boomn hörn tuus in ’t bos”. Maar vooral was er die giganti-

De hopranken van Riet Hogenelst.

sche hoeveelheid mest, elk jaar weer. Belast met die kennis meed ik voortaan het zand en ging wandelen in de polder. Vandaag ben ik terug met Anton en Wim om te zien hoe het er nu bij staat. Zij zijn eigenlijk nog veel somberder dan ik. Percelen worden met gps tot op een paar millimeter vlak gestreken. Na de koe verdwijnen nu ook de insecten uit het landschap; en met hen de vogels die ze eten zoals zwaluwen. Het voortdurende gebruik van gewasbeschermingsmiddelen (sic) breekt hen op. Dat verhaal zien we op het noordelijk deel van het fotokwartet.

Het zuidelijk deel laat een ander, hoopvol gezicht zien. Als we het bruingroene grasland in lopen, ontwaren we de witte gloed van parnassia. Nog nooit zag ik er in Nederland zoveel bij elkaar. Anton gaat helemaal uit zijn bol als hij een onooglijk wit plantje ontdekt: “Karweiselie!, die is maar op een paar plekken in Nederland gevonden!” Onvoorstelbaar, zeker als je bedenkt dat dit perceel tot tien jaar geleden zwaar werd bestront door varkensboer Jan ten Have. We lopen hem tegen het lijf bij de prachtige houten schuur die de plek van

zijn varkensstallen heeft ingenomen. Nu een rustpunt voor de wandelaar. “Door allerlei malheur moest ik stoppen met de varkens”, vertelt Jan. Hij heeft het recht om op dit land te boeren verkocht aan de overheid. “Met hun steun is de bodem enkele decimeters afgeschraapt. Die plantjes waar Anton zo gek van is, verschenen van zelf.” Hoe het allemaal kan en of het zo blijft, Anton weet het eigenlijk niet. Dus genieten we er maar van.

Op de foto’s is meer hoopvols te zien. Het pad is een schakel in het kerkenpadennetwerk dat de bewoners van het dorp Zieuwent opnieuw hebben aangelegd en samen onderhouden. Zo kunnen hun kinderen veilig op de fiets naar school. In het noordwesten klimmen dit jaar voor het eerst de metershoge ranken van de hop van Reinier en Riet Hogenelst omhoog.

“We proberen de planten zonder landbouwgif te oogsten”, zegt Riet trots.

Laten we duimen dat het haar lukt.

Voor meer info en achtergronden zie: www.hansfarjon.nl/oldemoat

Parnassia.

4-2017 Wandelmagazine 57

INSCHRIJVEN t/m 15 JANUARI

Voetstapjes

zaterdag 27 & zondag 28 januari 2018

Vakantie Nederland • Z -Limb te h. 4 pers. Landhuisje va €275 pweek. natuur + uitzicht. www.anchusa.nl tel 043-457 1721

10,5 km en 21,1 km

Vakantie buitenland Frankrijk

• C harmante vakantiewoning te huur in Gigny-sur-Suran in voorgebergte van de Franse Jura.

Info : danielcromphout@telenet.be • K om wandelen in de heuvels van de Franse Morvan vanuit ons comfortabele vakantiehuis. Meer info: domainedesanglier.nl

Winterse wandeling van 1 óf 2 dagen over strand en duinen

• C omf. huis in mooi en uitgebreid wandelgeb. in Midd.Fr. op 8 u Nldse grens met gr. privé-zwemb. Div. arr.

Info: www.larue.eu Mede mogelijk gemaakt door PWN

• H uisje huren in Fr. Ardennen? Wandelen, fietsen, kanoën in gevarieerd heuvelachtig gebied! www.lescamenes-ardennes.nl

www.egmondwandelmarathon.nl

• U w regeladvertentie hier? kijk voor meer informatie op www.wandelmagazine.nu/adverteren. Reserveren via Kgrol@virtumedia.nl

STAP Reizen

Egmond aan Zee

&

Oliva Travel

wandelen samen verder

Het mooiste van Zuid Europa nu in één groot wandelaanbod Portugal | Spanje | Italië Kroatië | Griekenland | Turkije STAP_Olivia.indd 1

58 Wandelmagazine 4-2017

www.stapreizen.nl www.olivatravel.nl 030-2302503 26-11-17 20:01

In het volgende nummer

Servië

Foto: Frank Peters

Foto: Lex van den Bosch

Wandelen in Tara Nationaal Park

Wandelen naar geluk Bijzondere pelgrimsroutes

Cammino di Sant’Antonio Naar de wonderdokter in Lissabon Bidden, dansen en drinken in El Rocío Mijn eigen reis naar Rome

Schotland

Langs de Tweed van Walter Scott SPECIAL – 8 pagina’s

Klompenpaden

Het volgende Wandelmagazine verschijnt op 16 maart 2018 Wil je dit nummer niet missen? Word dan snel abonnee! www.wandelmagazine.nu 2018

Jaargang 38, nummer 4, december 2017 Wandelmagazine is een uitgave van Virtùmedia en verschijnt driemaandelijks Hoofdredactie Jonathan Vandevoorde Eindredactie Marcia van Bijnen Redactie Jan Erik Burger, Rick Eggink, Hans Farjon, Bert Stok Werkten mee aan dit nummer Willem van der Bilt, Elisa Goudriaan, Anneke Hesp, Marie José van der Linden, Wouter van de Vegt, Colette Vera Vormgeving Twin Media bv, Culemborg Maya Timmer Cartografie UvA-kaartenmakers Bladmanagement/advertenties Klaartje Grol, kgrol@virtumedia.nl, Telefoon +31 (0)30-3072248 Druk Veldhuis Media b.v., Raalte Distributie Betapress, Gilze

Uitgever Virtùmedia, Pepijn Dobbelaer, Postbus 595, 3700 AN Zeist info@virtumedia.nl Telefoon +31(0)30-6920677 Abonnementen De prijs voor een abonnement in NL en B bedraagt € 28,50 per jaar (alleen bij automatische incasso, verschijnt 4 x per jaar). Tarieven voor EU of daarbuiten zie: www.wandelmagazine.nu.

vr31aug

za1sept

bijzondere 2018-route door alle 30 dorpen loop de volledige route in 2 dagen (92 km) óf kies voor de halve route en loop 1 dag (42 km) wandeltocht door het Friese landschap met volop kunst & cultuur langs de route

nu ook

Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden elk jaar vernieuwd. Aanmelding kan via onze website of via de klantenservice +31 (0)85-0407400 of klantenservice@virtumedia.nl (ook voor vragen over bezorging).

Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden doorgegeven met vermelding van de oude en nieuwe adressering en het nieuwe telefoonnummer.

Opzeggingen dienen schriftelijk met een termijn van minimaal 1 maand te worden doorgegeven. © Wandelmagazine. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever en de auteurs.

1 dag 42 km

Bestel je kaarten via slachtemarathon.nl

ISSN 0168-9126

4-2017 Wandelmagazine 59