Polskie ślady na Litwie i Łotwie by Wydawnictwo BOSZ

Polskie ślady na Litwie i Łotwie

Polskie Ĺ&#x203A;lady

Magda i Mirek Osip-Pokrywka

y na Litwie i Łotwie

Przewodnik historyczny

SPIS TREŚCI

INFLANTY 7

LITWA WŁAŚCIWA 153

Agłona 8 Dyneburg 16 Krasław 27 Lucyn 37 Kieś 46

Birże 154 Dukszty 160 Kowno 166 Kowno – okolice 174 Miedniki Królewskie 179 Piłsudczyzna 186 Rakiszki 194 Rogówek 203 Soleczniki 209 Święciany 216 Troki 221 Wilno 231 Ziemia upicka 257

ŻMUDŹ 55 Bejsagoła 56 Cytowiany 63 Dolina Niewiaży 70 Johaniszkiele 79 Kalwaria Żmudzka 84 Kielmy 91 Kłajpeda 98 Połąga 106 Szawle 116 Szweksznie 124 Taurogi 132 Telsze 139 Wornie 146

ZANIEMNIE I SUWALSZCZYZNA 265 Birtszany 266 Dolina Dolnego Niemna 273 Druskieniki 282 Mariampol 291

rudno o lepsze motto dla naszej książki niż słowa Adama Mickiewicza otwierające pierwszą księgę romantycznej epopei narodowej pt. Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie z 1834 r. Po oddanych w ręce czytelników trzy lata temu Polskich śladach na Ukrainie nadeszła pora na opowieść poświęconą kresom północno-wschodnim. Rozpoczynając pracę nad zbieraniem materiałów do tej książki, nie zdawaliśmy sobie sprawy, z jak ryzykownym i delikatnym zagadnieniem będziemy mieli do czynienia. Na pozór pisanie o północnych kresach dawnej Rzeczpospolitej to kopalnia bez dna. Mając w pamięci utwory Adama Mickiewicza, Ignacego Kraszewskiego, Henryka Sienkiewicza i pisarzy bardziej współczesnych, jak Czesław Miłosz i Tadeusz Konwicki – wydaje się, że sięgamy do miejsc dobrze znanych Polakom. Gdy jednak przejdziemy do konkretów i spojrzymy na mapę, ta wiedza kończy się zazwyczaj na Ostrej Bramie w Wilnie lub na uzdrowisku w Druskienikach. Gdzie jest ziemia upicka czy stolica dawnego województwa wendeńskiego? To pytania, na które niewiele osób zna odpowiedź. To zastanawiające, że tworząc z tutejszymi narodami ponaddwustuletnią silną wspólnotę państwową, tak słabo dziś znamy te tereny. Inna sprawa to klimat kontaktów z Litwinami. Gdzieś tu głęboko tkwi mit dumnej Polski, kraju większego i silniejszego, a także narodu dążącego do narzucenia swej kultury i języka. Pokutujący od zamierzchłych czasów lęk przed „spolonizo-

Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił [...] waniem Litwy” przekształca się współcześnie na realne problemy mieszkających tu Polaków (stanowiących ok. 6% miejscowej ludności) z niezałatwionymi sprawami ich dotyczącymi, np.: pisowni nazwisk, szkolnictwa w języku polskim czy własności ziemi. Trzeba jednak zaakceptować, że król Władysław Jagiełło, mimo że był Litwinem, jest tu prawie nieznany, a książę Janusz Radziwiłł, przedstawiony przez Sienkiewicza jako zdrajca ojczyzny bratający się ze Szwedami, z tego samego powodu został na Litwie uhonorowany pomnikiem. Mamy nadzieję, że nasza pozbawiona jakichkolwiek rewizjonistycznych akcentów książka pomoże lepiej zrozumieć skomplikowane polsko-litewsko-łotewskie historie i zainspiruje do wyprawy na północno-wschodnie kresy. Opis terytorium tzw. Wielkiej Litwy, ze względu na obszerność materiału, podzieliliśmy na dwie części. Pierwsza książka, którą trzymają Państwo obecnie w ręku, przedstawia nadbałtyckie tereny współczesnej Litwy i Łotwy, wkrótce ukaże się druga, opisująca polskie ślady na Białorusi. Magda i Mirek Osip-Pokrywka

In f l a n t y

AGŁONA (łot. AGLONA) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w następujący sposób opisywał tę miejscowość: sześć mil od Dyneburga i cztery i pół od Krasławia, blisko Ruszony, małe miasteczko z kościołem i klasztorem Dominikanów. W kościele ołtarz loretański z obrazem Matki Boskiej łaskami słynący i zupełnie do trockiego obrazu podobny. Kościół ten założony był pierwotnie w lesie jodłowym (po łotewsku „aglenia”) i stąd nazwę otrzymało całe miasto. Parafia katolicka dekanatu dolnodyneburskiego, dusz 4327. Od początku wieku zjeżdżali się do Agłony chorzy dla picia wody siarczanej, której źródło widać potem straciło własności lecznicze. Po 100 latach od publikacji tego tekstu niewiele zmieniło się w Agłonie. Nadal jest to niewielka miejscowość licząca kilka tysięcy mieszkańców. Co prawda nie ma już tu dominikanów, bo jeszcze za czasów carskiej Rosji zabroniono przyjmowania nowych zakonników do klasztoru, a ostatni mnich zmarł w latach 90. XIX w. Nie spowodowało to jednak zaniku kultu sanktuaryjnego, podobnie jak w okresie władzy sowieckiej. Świątynia przetrwała trudne czasy, a w 200. rocznicę istnienia podniesiono jej rangę do bazyliki. Dziś jest to najważniejsze centrum pielgrzymkowe na Łotwie, gdzie na odpust przypadający w święto Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia) ściągają tysiące katolickich wiernych również spoza Inflant.

Przyklasztorny cmentarz dominikański

Sanktuarium Matki Bożej Agłońskiej

AGŁONA Katolicy na Łotwie Chrześcijaństwo na terenach dzisiejszej Łotwy pojawiło się w XII w. na skutek najazdów ruskich. Za apostoła Łotwy i pierwszego biskupa Liwonii uznaje się św. Meinharda, który dotarł w okolice Ikšķile (60 km od Rygi) i tam wzniósł w 1186 r. pierwszy kościół. Późniejsze akcje ewangelizacji lokalnych plemion prowadzili arcybiskupi Rygi i zakon kawalerów mieczowych. W czasie reformacji tereny Łotwy prawie w całości odeszły od katolicyzmu. Później w wyniku działalności misjonarskiej, zwłaszcza prowadzonej przez polskich jezuitów (w Rydze kolegium jezuickie założył ks. Piotr Skarga), nastąpił wzrost znaczenia Kościoła katolickiego. Obecnie katolicyzm jest na Łotwie drugim po luteranizmie wyznaniem. Populacja katolików jest szacowana na mniej więcej 420 tys. wyznawców, co stanowi ponad 20% ludności kraju. Organizacyjnie Kościół łotewski składa się z archidiecezji ryskiej oraz trzech diecezji: jełgawskiej, lipawskiej i rzeczycko-agłońskiej. Terytorialną enklawą katolicyzmu jest Łatgalia, gdzie katolicy stanowią większość.

Rodowód świątyni sięga końca XVII w. i wiąże się z objawieniem, jakiego doświadczyła łatgalska dziewczyna o imieniu Anna, mieszkająca w majątku szlachcianki, Ewy Justyny Szostawickiej, żony skarbnika witebskiego. Inspirowana tym wydarzeniem Szostawicka, przy wsparciu biskupa inflanckiego, Mikołaja Popławskiego, sprowadziła do Agłony wileńskich dominikanów i ufundowała pierwszy drewniany kościół. Akt fundacyjny kościoła z 8 kwietnia 1700 r. ratyfikował król August II Mocny i papież Innocenty XII. Pierwszy kościół spłonął podczas pożaru w 1766 r. i wkrótce rozpoczęto wznoszenie nowej murowanej świątyni. Trwająca ponad trzydzieści lat budowa została ukończona u schyłku XVIII w. i zachowana do dziś barokowa bryła kościoła pochodzi z tego właśnie okresu. W czasie I wojny światowej budynek klasztorny przejęło wojsko i zorganizowano

Pomnik Jana Pawła II upamiętniający papieską pielgrzymkę na Łotwę w 1993 r.

AGŁONA w nim szpital. W okresie międzywojennym działało tu seminarium duchowne, które zamknęli Rosjanie w 1944 r., a pomieszczenia dawnego klasztoru zaadaptowali na cele mieszkalne dla pracowników kołchozu. Mocno zdewastowany obiekt zwrócono dopiero w latach 90. XX w. Cały kompleks (świątynia i dawny klasztor) przeszedł gruntowną renowację bezpośrednio przed pielgrzymką na Łotwę papieża Jana Pawła II. Wówczas stworzono rozległy dziedziniec, a od frontu bazyliki ustawiono potężny papieski ołtarz z dachem wspartym na sześciu kolumnach. Na uroczystą mszę świętą odprawioną przez papieża 9 września 1993 r. przybyło ponad 300 tys. pielgrzymów.

Tablica misyjna z początku XX w.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zbudowany w stylu włoskiego baroku, jest potężną trójnawową budowlą bazylikową, osadzoną na planie krzyża z transeptem. Trójpoziomową fasadę dekorowaną kolumnami, pilastrami i gzymsami wieńczy półokrągły fronton ze spływami wolutowymi. Flankują ją dwie kwadratowe pięciokondygnacyjne, wysokie na 58 m wieże. Dwukondygnacyjny budynek dawnego klasztoru, obecnie dom pielgrzyma, połączono z bazyliką korytarzem poprowadzonym nad arkadową bramą wiodącą na dziedziniec. Wewnątrz świątyni przykuwa uwagę imponujący dwupoziomowy ołtarz główny. W górnej jego części znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Agłońskiej, zwanej Przewodniczką z kwiatem. Ikona pochodzenia bizanBarokowa ambona wewnątrz bazyliki

AGŁONA tyjskiego wykazuje ścisłe podobieństwo do XIV-wiecznego obrazu Matki Bożej Trockiej. Do dziś trwa spór wśród historyków, który obraz jest oryginałem, a który jego wierną kopią. Używane dotąd w bazylice 18-głosowe organy pochodzą z jeszcze wcześniejszego, drewnianego kościoła i należą do najstarszych na Łotwie. W podziemiach kościoła znajduje się krypta z sarkofagami dostojników łotewskiego kościoła, jest tam pochowany m.in. Boļeslavs Sloskāns, powojenny łotewski biskup, który przebywał na wygnaniu w Belgii. Ciekawostką poznawczą jest znajdujący się w odległości kilku kilometrów od sanktuarium park Góry Chrystusa Króla. To swoista próba połączenia katolickiego Disneylandu z krajobrazowo-duchową ścieżką pielgrzymkową. Na specjalnie splantowanym

Cudowna ikona „Przewodniczka z kwiatem”

terenie o powierzchni kilku hektarów zaaranżowano scenki biblijne z wykorzystaniem oryginalnych pomników przyrody: konarów drzew, korzeni, kamieni itd. Marszruta przez tę biblijną krainę wiedzie wzdłuż wytyczonych specjalnie alejek, altanek, schodów, mostków. Są tu kamienni apostołowie, rajski ogród i nawet wyspa miłości. Trudno oprzeć się wrażeniu, że nieokiełznana pomysłowość twórcy ociera się o granice kiczu.

Pomnik upamiętniający 800-lecie przyjęcia chrztu przez Łotwę

KIEŚ, wcześniej WENDEN (łot. CĒSIS) Miasteczko nad rzeką Gaują, liczące dziś niespełna 20 tys. mieszkańców, to historycznie jeden z ważniejszych ośrodków Inflant – stolica dawnego województwa wendeńskiego, jednego z trzech nowych województw, utworzonych po zawarciu rozejmu w Jamie Zapolskim (1582 r.) kończącego wojnę o Inflanty między Rzeczpospolitą Obojga Narodów i Carstwem Rosyjskim. Utworzone w 1596 r. województwo przetrwało do 1660 r., czyli do zawarcia pokoju oliwskiego. Wendowie, pierwsi mieszkańcy tych okolic, założyli tutaj swoją osadę już na przełomie XI i XII w. Wkrótce tereny

te zostały podbite przez rycerzy zakonu kawalerów mieczowych, którzy spalili drewnianą warownię i na sąsiednim wzgórzu na pocz. XIII w. zbudowali kamienny zamek, zakładając wokół niego miasto, któremu nazwę nadano od nazwy bałtyckiego plemienia. Ranga grodu szybko rosła i z czasem stał się on największą twierdzą w okolicy i główną siedzibą mistrza zakonu. W XV stuleciu Wenden przystąpiło do związku hanzeatyckiego i biło w tym okresie własną monetę. Miasto otoczono kamiennym murem z pięcioma bramami.

Panorama miasta z gotycką bryłą kościoła katedralnego pw. św. Jana

KIEŚ Szwajcaria Inflancka Kieś leży w samym sercu Parku Narodowego Gauja. Rzeka Gauja płynie pomiędzy wysokimi wzgórzami, rzeźbiąc w piaskowcu różne formy, miejscami przypominające klify. Pozostałością z czasów prehistorycznych są liczne jaskinie. Na terenie malowniczej doliny, w większości pokrytej zielonymi pasmami lasów, wznoszą się ruiny zamków zakonu kawalerów mieczowych. Tereny parku zajmującego powierzchnię 900 km² ciągną się wzdłuż nurtu rzeki na długości ok. 100 km. Szacuje się, że w parku rośnie ponad 900 gatunków roślin, żyje 150 gatunków ptaków oraz 48 gatunków ssaków. Czysta i schludna dolina Gaui zachowała swój oryginalny wygląd, opierając się niszczycielskim wpływom sowietyzacji. Niewiele się tu zmieniło od czasów, gdy pod kon. XIX w. pisał o tych terenach Gustaw Manteuffel, najwybitniejszy polski znawca Inflant: Koloryt krajobrazu jasny i dziwnie łagodny. Powietrze przesycone wonią sianożęcia i borów.

Stary zamek był fortyfikacją otoczoną fosą, osadzoną na planie nieforemnego czworoboku z trzema narożnymi basztami obronnymi. W czwartym, północno-wschodnim narożniku znajdowała się kaplica zamkowa. Baszty i kaplicę połączono trójkondygnacyjnymi oszkarpowanymi budynkami, tworząc wewnątrz zamknięty dziedziniec. Parter dziedzińca był obwiedziony arkadowymi podcieniami. Wjazd na zamek pierwotnie prowadził przez fortyfikacyjne wrota od strony wschodniej, a nie jak obecnie, poprzez most zwodzony, przerzucony nad fosą w skrzydle południowym. Zamek został doszczętnie zniszczony przez Rosjan na początku wojny północnej w 1703 r. i już go nie odbudowywano. Do czasów współczesnych (po rekonstrukcjach) przetrwała w dość dobrym stanie frontowa część budowli, z kwadratową wieżą zachodnią zwieńczoną stożkowym dachem. Pozostała część, stopniowo rekonstruowa-

na, pozostaje w stanie malowniczej ruiny. W 2. poł. XVIII w. na miejscu dawnych wrót fortyfikacyjnych została wzniesiona rezydencja hrabiego Karla Eberharda von Sieversa,

W XIV-wiecznej wieży zachodniej starego zamku zachowała się komnata krzyżackiego mistrza krajowego Inflant

KIEŚ

Fasada XVIII-wiecznego nowego zamku

czyli obecnie tzw. nowy zamek, dwukondygnacyjny gmach na planie prostokąta z narożną okrągłą basztą. W tym obiekcie mieści się Muzeum Sztuki i Historii Miasta Kieś. Można tu obejrzeć m.in. archeologiczne znaleziska z prac prowadzonych na terenie zamku. Najstarszym zabytkiem sakralnym miasta jest gotycki kościół św. Jana, wzniesiony przez zakon kawalerów mieczowych pod kon. XIII w. Niegdyś było to zwyczajowe miejsce pochówku dostojników zakonnych. W 1535 r. podczas mszy zmarł tutaj wielki mistrz Walter von Plettenberg (o czym mówi napis na cokole jego popiersia). Ciekawe polonikum stanowi umieszczone w świątyni epitafium biskupa Ottona Schenkinga, mianowanego przez Zygmunta III Wazę w 1588 r.

Od tego czasu kościół uzyskał status katedry, a Wenden stał się siedzibą biskupstwa katolickiego w miejsce arcybiskupstwa ryskiego i biskupstw derpskiego i parnawskiego, których duchowieństwo, wzorem swych władców, przyjęło luteranizm. Wówczas swoją placówkę mieli tutaj jezuici, podlegli księdzu Piotrowi Skardze, kaznodziei królewskiemu i rektorowi Kolegium Jezuitów w Wilnie. Siedziba katolickiego biskupstwa inflanckiego istniała w Wenden aż do 1798 r., gdy po I rozbiorze Polski tereny te włączono do archidiecezji mohylewskiej. Zachowana do dziś bryła kościoła to wynik przebudowy na przełomie XVIII i XIX w., jednak świątynia nie utraciła gotyckiego stylu. Jest to budowla bazylikowa, z wysoką nawą główną i dwiema

KIEŚ niskimi nawami bocznymi, osadzona na planie prostokąta z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. W fasadzie znajduje się wysoka (65 m) kwadratowa wieża, zwieńczona spiczastym ostrosłupowym hełmem. W pobliżu zachował się jeszcze jeden przykład sakralnego gotyku. Dawny kościół św. Katarzyny powstał w XIV w. i do 1845 r. pozostawał świątynią katolicką. Potem został przebudowany na cerkiew Objawienia Pańskiego, m.in. przez dodanie charakterystycznych dla prawosławia kopuł. Wnętrze utrzymało jednak gotycki charakter. Dzisiejsze łotewskie Cēsis słynie również z najstarszego na Łotwie i nadal działającego browaru o tej samej nazwie. Od 1878 r. działa on nieprzerwanie, a lokalne sposoby warzenia piwa odwołują się do znacznie starszych, średniowiecznych tradycji zakonnego piwowarstwa inflanckiego.

Muzeum Sztuki i Historii Miasta Kieś – ekspozycja poświęcona zbrojom rycerzy zakonnych

W okolicy: Zygwold (łot. Sigulda) – 30 km na południowy zachód od Kiesi. Przyjemne turystyczne miasteczko, siedziba dyrekcji Parku Narodowego Gauja. Rodowód grodu sięga XII w. Wówczas istniał tu drewniany zamek pogańskiego plemienia Liwów. Ich przywódca, Kaupo, pierwszy przyjął wiarę chrześcijańską. Na pocz. XIII w. Krzyżacy wznieśli tu kamienny tzw. stary zamek Siegewald (w języku niem. oznacza „las zwycięstwa”), od którego pochodzi nazwa miejscowości. Jako siedziba komturii miejscowość pozostawała pod wpływami zakonu do 1562 r., gdy przeszła pod panowanie Rzeczpospolitej. Bodaj najsłynniejszym starostą zygwulskim był Stanisław „Diabeł” Stadnicki herbu Szreniawa, rotmistrz królewski, najstarszy syn Stanisława i Barbary ze Zborowskich. Starostwo otrzymał od Stefana Batorego za szczególne męstwo i zasługi wojenne, gdy walczył u boku króla pod Pskowem. Zamek doszczętnie zniszczyli Szwedzi w czasie wojny północnej na pocz. XVIII w. Była to fortyfikacja na planie wydłużonego czworoboku, z budynkiem mieszkalnym (salą rycerską) i kaplicą przylegającymi do murów ściany południowo-zachodniej. Wjazd poprowadzono

KIEŚ

Pozostałości starego zamku od strony południowej

od południa przez zwodzony most i okazałą wieżę bramną. Dodatkowym umocnieniem warowni była narożna północno-zachodnia baszta. Stary zamek z częściowo zrekonstruowanymi murami i wieżą bramną to obecnie romantyczne ruiny, w których latem odbywają się koncerty muzyczne. W latach 70. XIX w. właścicielem tutejszych dóbr był rosyjski książę, Kropotkin, który w bezpośrednim sąsiedztwie murów dawnej warowni wzniósł swoją rezydencję. Eklektyczny pałac, nazywany nowym zamkiem, mieści obecnie urząd miejski i restaurację. W centrum miasteczka znajduje się kościół, teraz luterański, założony już w 1225 r. Jego obecna bryła pochodzi z XVIII w. Jest to budowla na planie prostokąta, przykryta dwuspadowym dachem. W fasadzie ma wysoką, czterokondygnacyjną kwadratową wieżę-dzwonnicę, zwieńczoną ostrosłupowym spiczastym hełmem. XIX-wieczny pałac Kropotkina

Żmudź

BEJSAGOŁA (lit. BAISOGALA) Niewielka miejscowość (2,5 tys. mieszkańców), leżąca na skrzyżowaniu traktów z Szawli do Kowna i z Rosieni do Poniewieża, to starożytny majątek Bejsów, który po wygaśnięciu rodu przeszedł na własność książąt litewskich, a potem królów polskich, stając się od XVI w. królewszczyzną. Dobra te rządziły się prawem starostwa, jednak ze względu na niewielki rozmiar terytorialny nie miały odrębnego zwierzchnika i pozostawały w zarządzie starostów wielońskich. Przez długie lata funkcję tę sprawowali na zmianę przedstawiciele rodów Radziwiłłów i Chodkiewiczów. Pod kon. XVIII w., już po rozbiorze Polski, dobra bejsagolskie, na podstawie reskryptu cara Pawła I, stały się dziedzictwem wieczystym księcia Józefa Poniatowskiego. Na pocz.

Klasycystyczno-empirowy pałac Komarów od strony ogrodu

XIX w. majątek kilkakrotnie zmieniał swych właścicieli, przechodząc z rąk do rąk, aż ok. 1835 r. nabył je Józef Komar, pułkownik wojsk napoleońskich i późniejszy prezydent głównego sądu wileńskiego. W ten sposób Bejsagoła stała się do czasów II wojny światowej częścią rozległych dóbr rodu Komarów, obejmujących m.in. opisane w niniejszej książce Rogówek i Poławeń. Ostatnim właścicielem majątku, już znacznie okrojonego przez litewską reformę rolną, był Władysław Komar (junior), znany eseista, agronom i wzorowy rolnik, który umarł w 1941 r. na zesłaniu w Karagandzie. Mimo że miejscowość nie odegrała znaczącej roli na mapie wydarzeń historycznych, jest warta odwiedzenia ze względu na zna-

BEJSAGOŁA komicie zachowany zespół rezydencyjno-parkowy. Największą uwagę przykuwa główny obiekt pałacowy, w którym fachowcy dostrzegają wpływy późnego klasycyzmu, neogotyku i neorenesansu. Rodowód pałacu, ze względu na brak archiwów, nie jest znany zarówno jeśli chodzi o datę budowy, jak też autora projektu i fundatora. Wiadomo, że Komarowie nabyli już istniejący obiekt, i można jedynie przypuszczać, że powstał on ok. poł. XVIII w. Pewne podobieństwa stylowe i związki właścicielskie z rodem Poniatowskich sugerują, że autorem projektu mógł być królewski architekt, Dominik Merlini. Najstarszą część pałacu stanowi dwukondygnacyjny korpus główny z potężnym,

półkoliście wysuniętym ryzalitem, nakryty płaską kopułą; przypuszczalnie była to część niedokończonego, znacznie większego projektu architektonicznego. Komarowie trzykrotnie dokonywali przebudowy pałacu, mając na względzie poprawę estetyki rezydencji i zwiększenie powierzchni mieszkalnej. W latach 70. XIX w. symetrycznie rozszerzono bryłę budowli, w latach 90. dobudowano jedno skrzydło boczne, a na pocz. XX w. drugie. Dekoracja fasady ogrodowej z sześciokolumnowym portykiem wspierającym taras pochodzi również z pocz. XX w. Wyposażenie wnętrz w większości zostało z pałacu wywiezione w 1915 r., jednak zachowała się część stałego wystroju (piece, sztukaterie).

Wnętrza pałacu Komarów Nie zachowały się żadne dokumenty historyczne przedstawiające pierwotny wystrój pałacowych wnętrz Bejsagoły. Próbę ich opisu, na bazie wspomnień pochodzących od wdowy po ostatnim właścicielu, księżnej Róży z Woronieckich Komarowej, podjął Roman Aftanazy w Dziejach rezydencji na dawnych kresach Rzeczpospolitej, tom III, Księstwo Żmudzkie: [...] piętro było przeznaczone głównie do celów reprezentacyjnych. Przestrzeń za dolną salą okrągłą zajmowała tego samego kształtu sala balowa, wysokości półtorej kondygnacji. Obiegała ją dokoła galeryjka oparta na smukłych kolumnach. Na parapecie nad każdą z kolumn stały wykonane w stiuku głowy czy popiersia postaci mitologicznych. Zewnętrzną ścianę galerii dekorowały płaskorzeźby wyobrażające dziewięć muz. Posadzka, skomponowana misternie z kilku gatunków drewna oblicowanego mahoniem, jako temat główny posiadała gwiazdę, z drobniejszą ornamentacją pomiędzy promieniami. Podniebie kopuły, przed przeprowadzonym w 1911 r. remontem, wyobrażało złote gwiazdy na tle ciemnego błękitu. Wejście na galerię w postaci kręconych schodów mieściło się w murze, pomiędzy wygięciem ściany sali balowej a westybulem. Podobne pomieszczenie, po drugiej stronie, było przeznaczone na skarbczyk. Po wojnie pałac wraz z budynkami towarzyszącymi (łącznie 15 budynków, m.in.: dwie oficyny, oranżeria, lodownia, wiatrak, studnia itd.) oraz parkiem (19 ha) został przekazany Instytutowi Zootechniki, który nadal ma tu swą siedzibę. Wnętrza pałacu, w którym mie-

BEJSAGOŁA

Sala balowa na piętrze

ści się dyrekcja instytutu, są za indywidualną zgodą udostępniane zwiedzającym. Otaczający pałac rozległy park został założony w formie ogrodu krajobrazowego w 1. poł. XVIII w. Posiadający status pomnika przyrody, należy do jednych z lepiej utrzymanych parków na Litwie (uregulowane stawy, mostki, alejki). Przetrwało sporo z pierwotnych egzotycznych nasadzeń, m.in. tuje i czerwone buki. Dawna parkowa aleja łączy pałac z neoklasycystycznym kościołem św. Trójcy. Tutejszą parafię erygował król Zygmunt II August w 1539 r. Obecna świątynia została ufundowana przez Władysława Komara (seniora) w 1882 r. i stoi na miejscu poprzedniego drewnianego kościoła, który został rozebrany, a wzniesiono go jeszcze w latach 30. XVII w. z fundacji Radziwiłłów. Jest to budowla osadzona na planie prostokąta ze skromnym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, z wysoką centralną wieżą w fasadzie. Przy kościele znajdują się groby przedstawicieli rodziny Komarów wraz z kryptą fundatora świątyni.

Sala kolumnowa na parterze, czyli tzw. wielka sień

Ściany sali bilardowej wyłożono dębową boazerią

Krypta rodowa Komarów przy kościele św. Trójcy

Litwa właściwa

KOWNO (lit. KAUNAS) Liczące blisko 400 tys. mieszkańców Kowno leży u zbiegu Niemna i Wilii. Jest drugim co do wielkości miastem Litwy, a przy tym znaczącym centrum naukowo-kulturalnym i największym ośrodkiem gospodarczym w kraju. Niemal 90% mieszkańców stanowią Litwini, Polaków mieszka tu ok. 3 tys., co stanowi jakieś 0,7% populacji. Do 1940 r. w Kownie funkcjonowało Gimnazjum Polskie im. Adama Mickiewicza, ukazywało się również po polsku wiele tytułów prasowych, w tym „Dzień Polski”, „Dzień Kowieński” i „Chata Rodzinna”. Odkryte przy ujściu Wilii do Niemna przez archeologów artefakty bezsprzecznie dowodzą, że człowiek zamieszkiwał teren dzi-

Południowa ściana kowieńskiego zamku z basztą Młynarzy

166

siejszego Kowna już w drugim i pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem. W miejscu, gdzie spotykają się wody dwóch rzek, stoi otoczony głęboką fosą zamek (lit. Kauno pilis). Najstarsze wzmianki o nim pochodzą z 1361 r. Pierwszy obronny zamek zbudowany na Litwie miał chronić jej mieszkańców przed najazdami Krzyżaków. To oni zresztą zburzyli go we wspomnianym 1361 r., by 20 lat później wznieść nową, murowaną fortecę, której fragmenty zachowały się w mieście do dzisiaj. Nowy zamek zbudowano na planie nieregularnego czworoboku z trzema basztami. Czwartą basztę, otoczoną dokoła bastionem w stylu renesansowych fortyfikacji, dobudowano dopiero ponad 200 lat

KOWNO później, w 1589 r. Swoje obronne znaczenie budowla straciła w XVI w., pełniąc po przebudowie funkcje reprezentacyjne. Po tym, jak w XVIII w. do rzeki Wilii runęły dwie północne baszty oraz znaczna część zamkowych ścian, do dziś zachowała się mniej więcej jedna trzecia budowli, w tym dwie baszty (okrągła południowo-wschodnia i południowo-zachodnia zbudowana na planie kwadratu) oraz część murów. W latach 30. XX w. ruiny odrestaurowano. Obecnie w kwadratowej baszcie mieści się filia muzeum historycznego (Muzeum Zamku Kowieńskiego). W 1391 r. wielki mistrz krzyżacki podpisał z litewskim księciem, Witoldem, zawieszenie broni, na mocy którego Kowno stało się miastem przygranicznym pomiędzy Litwą a zajętą przez Krzyżaków Żmudzią. Przynależność państwowa Kowna została ostatecznie uregulowana po bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. i zawartym w 1411 r. pokoju toruńskim. W należącym do Korony Królestwa

Do portu rzecznego w Kownie wpływały statki Ligi Hanzeatyckiej

Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego Kownie niejednokrotnie bywali zarówno wielki książę litewski, Witold, jak i król Polski, Władysław Jagiełło.

Legenda o Kownie Według legendy Kowno zostało założone przez starożytnych Rzymian. Bracia Barcus, Kunas i Sperus przybyli z imperium Nerona za sprawą patrycjusza o imieniu Palemon, który był ich ojcem. Palemon bał się srogiego Nerona i nie chciał żyć pod jego rządami, dlatego uciekł wraz z rodziną z cesarstwa i dotarł aż na teren dzisiejszej Litwy, gdzie postanowił się osiedlić. Po jego śmierci Barcus, Kunas i Sperus podzielili między siebie ojcowskie włości. W wyniku podziału Kunas otrzymał teren, na którym leży Kowno. U zbiegu Niemna i Wilii wybudował fortecę, a wokół niej rozrosło się później miasto, któremu nadano imię założyciela zamku, ponieważ Kowno po litewsku brzmi Kaunas.

167

KOWNO W styczniu 1408 r. odbył się w Kownie zjazd, na którym stawili się Ulrich von Jungingen, król Polski, Władysław Jagiełło, oraz gospodarz zjazdu i rozjemca pomiędzy gośćmi, książę Witold, prywatnie kuzyn Jagiełły. W tym samym roku Kowno otrzymało magdeburskie prawa miejskie. Potwierdził je w 1440 r., a następnie 20 maja 1463 r. król Kazimierz Jagiellończyk. Na pamiątkę tego właśnie dnia kownianie co roku hucznie obchodzą narodziny swojego miasta. Pod kon. XV w., wraz z pojawieniem się pierwszych murowanych zabudowań, Kowno zaczęło się intensywnie rozwijać. Dalszemu rozwojowi miasta przysłużyło się przyznane w 1581 r. Kowieńska starówka latem tętni życiem

168

prawo składu. Upadek miasta nastąpił w latach 1655–1661, gdy okupowały je wojska moskiewskie. By na nowo ożywić Kowno, Jan III Sobieski zezwolił na organizowanie w nim trzech dwutygodniowych jarmarków w roku, a Sejm zwolnił miasto z płacenia podatków przez 10 lat. Początek XVIII w. to dla Kowna kolejna okupacja, tym razem wojsk szwedzkich, ale ta nie przyniosła takich zniszczeń jak wielki pożar w 1731 r., który strawił niemal całe miasto. Kowno odrodziło się po nim w 2. poł. XVIII w. Tymczasem w wyniku III rozbioru Polski znalazło się pod zaborem rosyjskim, początkowo w guberni wileńskiej,

KOWNO

Tylna elewacja Domu Perkūna z gotyckim zdobieniem szczytu

a od 1842 r. jako stolica guberni obejmującej zachodnią Litwę, co przyspieszyło rozwój miasta i odrobienie strat poniesionych przez dwukrotne przejście wojsk napoleońskich. W dniu 18 sierpnia 1915 r. Kowno zostało zdobyte przez Niemców, którzy okupowali je do 1919 r. W dwudziestoleciu międzywojennym Kowno pełniło funkcję tymczasowej stolicy odrodzonej Litwy. W tym czasie miasto znacznie się rozbudowało i unowocześniło, podwoiła się też liczba jego mieszkańców. Kres powodzeniu Kowna przyniosła okupacja hitlerowska, a następnie radziecka. Po wojnie miasto utraciło rangę stolicy na rzecz Wilna. Miano drugiego pod względem wielkości i liczby mieszkańców miasta utrzymało

również po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 r. Od tamtej pory określa się je jako najbardziej litewskie z miast tego kraju. Tymczasem polskich śladów, głównie związanych z Adamem Mickiewiczem, w mieście nie brakuje. Jest ekspozycja muzealna poświęcona naszemu wieszczowi narodowemu, który mieszkał w Kownie w latach 1819–1823, pracując jako nauczyciel i równocześnie studiując filozofię. Został tu również, niestety, aresztowany, już jako magister filozofii, i wywieziony do Wilna. Ekspozycja mieści się w słynnym Domu Perkūna, perle litewskiego gotyku. Mieścił się w nim kiedyś teatr, który Mickiewicz z pewnością odwiedzał. Jest też ulica imienia Mickiewicza, jedna z najpiękniejszych zabytkowych ulic starego miasta. I wreszcie w Kownie znajduje się Dolina Mickiewicza. Widziałem piękną dolinę przy Kownie Kędy rusałek dłoń wiosną i latem Ściele murawę, kraśnym dzierzga kwiatem; Jest to dolina najpiękniejsza w świecie. Dolina, którą opisywał Mickiewicz w poemacie Grażyna, niegdyś znajdowała się poza obrębem miasta, dziś leży już w jego granicach. Wieszcz chadzał tam na spacery ze swoimi przyjaciółmi, w tym również z Karoliną Kowalską, żoną kowieńskiego doktora, w której był zakochany. W zacisznej dolince można do dziś obejrzeć kamień, na którym przyjaciele Mickiewicza wyryli jego inicjały i datę, pamiętny rok 1823, kiedy to pod przymusem opuścił Kowno.

169

KOWNO Mickiewicz w Kownie Adam Mickiewicz przybył do Kowna w 1819 r. jako świeżo upieczony absolwent Uniwersytetu Wileńskiego z zamiarem odbycia praktyki nauczycielskiej. Zamieszkał w gmachu dawnego kolegium jezuickiego, które po kasacji zakonu zamieniono na Kowieńską Szkołę Powiatową. Przez cztery lata Mickiewicz uczył w niej literatury, prawa i historii, a także był opiekunem szkolnej biblioteki. Poeta nie przepadał za Kownem, tęsknił za Wilnem, czemu dawał wyraz w listach pisanych do przyjaciół. Pisał w nich również o pracy nauczyciela. Uważał, że jedyną nagrodą za ten wysiłek jest pożytek, jaki przynosi ta praca, i miłość uczniów. Mimo braku entuzjazmu wobec Kowna to właśnie tutaj Mickiewicz napisał Ballady i romanse, a także II tom Poezyj z poematem Grażyna oraz II i III część Dziadów.

Dzisiejsze Kowno to miasto tętniące życiem, kulturą i handlem. W mieście działa kilka wyższych uczelni, na których studiuje ponad 35 tys. młodych ludzi. Jest tu 17 teatrów, 26 bibliotek i blisko 40 muzeów. Na obrzeżach miasta działa wiele zakładów prze-

mysłowych, które wpływają na nieustanny rozwój Kowna i wzrost zamożności jego mieszkańców. Należące w średniowieczu do Ligi Hanzeatyckiej Kowno odnowiło świetną tradycję i od 1991 r. jest członkiem Nowej Hanzy.

Aleję Wolności wieńczy neobizantyńska bryła dawnej cerkwi garnizonowej

170

KOWNO Liga Hanzeatycka Liga Hanzeatycka lub też Związek Hanzeatycki to stowarzyszenie miast handlowych Europy Północnej z czasów średniowiecza i początku ery nowożytnej. Miasta członkowskie były połączone z sobą drogami wodnymi, na których opierała się wymiana handlowa. Nazwa ligi wywodzi się od słowa hansa oznaczającego grupę. Pierwsze związki hanzeatyckie pojawiły się w Niderlandach w XII w., ale największą sławę zdobyła Hanza niemiecka, przeżywająca swój złoty okres w XIV i XV w. Wraz z pojawiającymi się rozbieżnościami w interesach poszczególnych członków Hanzy oraz z rosnącym niezadowoleniem klientów, narzekających na wysokie ceny dyktowane przez monopol tej organizacji, jej znaczenie zaczęło maleć, aż w 1669 r. odbył się ostatni zjazd delegatów miast hanzeatyckich. W 1980 r. w holenderskim Zwolle zawiązano nowy związek miast partnerskich Europy Północnej, tzw. Nową Hanzę, której celem jest rozwój turystyki i handlu w miastach członkowskich.

W panoramie przytulnej kowieńskiej starówki, położonej w widłach Niemna i wpływającej do niego od północy Wilii, wyróżniają się wieże o różnych formach i kolorach.

Ośmioboczna czerwona wieża ze strzelistym dachem należy do kościoła św. Witolda, również czerwona, ale kwadratowa i z przysadzistym dachem to wieża bazyliki archi-

Panorama prawobrzeżnej starówki Kowna

171

KOWNO

Ratusz nazywany „Białym Łabędziem”

Archikatedra pw. św. św. Piotra i Pawła

172

katedralnej św. św. Piotra i Pawła, natomiast dwie białe strzeliste wieżyczki z sygnaturkami oznaczają kościół św. Franciszka, niedaleko którego nad horyzont wznosi się również biała barokowa wieża kowieńskiego ratusza, zwanego „Białym Łabędziem”. Poza zamkiem najbardziej charakterystyczne są na kowieńskiej starówce ratusz i archikatedra. Ratusz wybudowano w latach 1542–1556. W 2. poł. XVIII w. zmieniono stylistykę na barokową i podwyższono wieżę, zaś w 1. poł. XIX w. przebudowano ratusz na reprezentacyjny pałac, z którego miał korzystać rosyjski car podczas swoich podróży. Wiadomo, że działał w nim teatr, a dziś w budynku mieszczą się pałac ślubów i muzeum ceramiki. Zbudowana w 1. poł. XV w. ba-

KOWNO zylika archikatedralna św. św. Piotra i Pawła jest największym kościołem gotyckim na Litwie. Wzniesiona z czerwonej cegły świątynia posiada jedną wieżę z prawej strony głównej fasady. Budowla jest trójnawowa, bazylikowa, z obniżonym prezbiterium z trójgraniastą apsydą. Wielokrotnie przebudowywana zachowała swój gotycki charakter. Warto zwrócić uwagę na pięknie profilowany portal gotycki przy głównym wejściu, a także na gotyckie okna i przypory. Wewnątrz świątyni znajdują się ołtarz główny i dziewięć bocznych ołtarzy, z których szczególnie cenny jest drewniany ołtarz w lewej nawie. Na ścianach apsydy podziwiać można XVII-wieczne freski. Świątynię odwiedził we wrześniu 1993 r. i odprawił w niej mszę Jan Paweł II.

Kto chciałby spojrzeć na kowieńską starówkę w pełnej krasie, musi się udać na położone po południowej stronie Niemna wzgórze Aleksoto. Ci, którzy zdecydują się wyjechać na taras widokowy kościoła Zmartwychwstania, znajdującego się na Zielonym Wzgórzu, mogą się bardzo rozczarować. Widok na starówkę zasłonięty jest bowiem przez wieżę świątyni. A wjazd na wieżę jest płatny, podobnie jak przejazd kolejką linową – funikularem na wzgórze (można jednak wejść na Zielone Wzgórze piechotą). Sam zaś kościół, wzniesiony w latach 30. XX w., jest największą katolicką świątynią w krajach nadbałtyckich.

Najstarsza świątynia miejska – kościół pw. Wniebowzięcia NMP

173

Agłona 8–12

Jaszuny 213–215

Aulmujża 13

Jezno 270–272

Johaniszkiele 79–81

Bejsagoła 56–58

Belweder 278–279

Kalwaria Żmudzka 84–87

Berżany 97

Kidule 275–277

Billewicze 66

Kiejdany 70–74

Birsztany 266–267

Kielmy 91–94

Birże 154–158

Kieś 46–49

Birżyniany 150–151

Kircholm 53–54

Bordzie-Bijaty 136–137

Kirsna Ostrów 292–294

Borejkowszczyzna 184–185

Kłajpeda 98–102

Brewiki 87–88

Kopciowo 290

Burbiszki 60–61

Kowaliszki 199–200

Bystrampol 262–264

Kowno 166–173

Krasław 27–33

Cerkliszki 219–220

Kretynga 111–115

Cytowiany 63–65

Kurszany 122

Czerwony Dwór 174–176

Kurtowiany 120–121

Dagda 14–15

Lejpuny 288–289

Dolina Dolnego Niemna 273–281

Liksna 25–26

Dolina Niewiaży 70–78

Lucyn 37–41

Druskieniki 282–288

Dukszty 160–163

Mariampol 291–292

Dyneburg 16–24

Mejszty 165

Dźwińsk 16–24

Memel 98–102

Dżuginiany 142

Miedniki Królewskie 179–182

Mierzeja Kurońska 102–104

Gaczany 200–201

Mitruny 61–62

Giełgudyszki 273–275

Góra Kryży 118–119

Naruny 208

Niemież 254–256

Indryca Wielka 33–34

Szakwiany 96–97

Opitołki 74–76

Szawle 116–118

Szetejnie 76–78

Pikieliszki 192–193

Szumsk 182–183

Piłsudczyzna 186–193

Szweksznie 124–126

Płungiany 143–145

Szydłów 66–69

Podbirże 159

Szyłele 138

Podbrodzie 191

Średniki 278–279

Pogryżów 94–95

Święciany 216–219

Pojeziory 123

Pojeziory 297–300

Taurogi 132–134

Pokroje 82–83

Telsze 139–142

Poławeń 206–207

Troki 221–228

Połąga 106–110

Turaida 51–52

Poniewież 259–262

Powiewiórka 190

Upita 257–259

Pożajście 176–177

Urdomin 295–297

Przydrujsk 35–36

Ustronie 268–269

Użwenty 152

Raj 163–164

Rakiszki 194–198

Warklany 44–45

Raudany 281

Wenden 46–49

Rennów 89

Wielona 279–280

Retów 128–131

Wieżajcie 105

Rogówek 203–205

Wilkiany 127

Rumszyszki 177–178

Wilno 231–253

Rzeżyca 41–44

Wornie 146–150

S, Ś

Wysoki Dwór 230

Siady 90

Skaudwile 135

Zatrocze 228–229

Soleczniki 209–212

Ziemia upicka 257–264

Soleczniki Małe 213

Zułów 186–190

Sołoki 164

Zygwold 49–50

Soły 202 Szadów 59

E I

K C

Dź

RYGA R

JełgawaJełgawa

Lipawa Lipawa

Johaniszkiele Johaniszkiele

Z a t o Zk aa t o k a R y s k Ra y s k a

Kalwaria Żmudzka Kalwaria Żmudzka

Bejsagoła Bejsagoła

ża

Nie w

WornieWornie

Kielmy Kielmy Ziemia Zi Cytowiany Cytowiany

Szweksznie Szweksznie

TaurogiTaurogi

Upicka Up

I Niemen

KiejdanyKie

Niemen

Kowno Kow

Z a n a n Bir i Mariampol i Mariampol i e Birtszany i m ne m n S S u w u w i e a l a l s z s z c z c z y z n Nie me

R O S J A

P O L S K A

Kłajpeda Kłajpeda

SzawleSzawle

Telsze Telsze

Nie wi a

Ż Połąga Połąga

Druskienik Dru

E S T O N I A

uja

aa t o k a Ra y s k a

Kieś

awaJełgawa

Dźw D ina źwina

RYGA RYGA

t nek eme Ni

nek eme Ni

szkiele

RakiszkiRakiszki

KrasławKrasław Dyneburg Dyneburg

Rogówek Ziemia ZiemiaRogówek any Cytowiany Upicka Upicka

DuksztyDukszty

KiejdanyKiejdany

Święciany AŚwięciany

T Kowno Kowno

Poniewież a Poniewież

Nie wi a

ża

Nie wi a

Bejsagoła oła

t y

AgłonaAgłona

Birże Birże

wleSzawle

Lucyn Lucyn

Nie me

Z WILNOWILNO n i a n Birtszany Troki Troki Birtszany i mpole m ne m n Królewskie Królewskie i e iMiedniki e Miedniki w a l s z s z Soleczniki Soleczniki c z c z y z y z n a n a

A I

Druskieniki Druskieniki

50 km

Tekst i zdjęcia Magda i Mirek Osip-Pokrywka Projekt graficzny Tadeusz Nuckowski Projekt okładki Lech Majewski Redakcja Ewa Pawłowska Korekta Jolanta Spodar, Beata Gałkowska Przygotowanie mapy Joanna Kopka Zdjęcie na okładce Thorsten Frisch/Shutterstock Przygotowanie ilustracji do druku Studio Kolor, Rzeszów Druk Drukarnia READ ME, Łódź Printed in Poland ISBN 978-83-7576-275-4 Wydanie I Olszanica 2016 © Copyright by Wydawnictwo BOSZ © Copyright for text and photo by Mirosław Osip-Pokrywka Wydawca BOSZ 38-622 Olszanica 311 Biuro: ul. Przemysłowa 14, 38-600 Lesko tel. + 48 13 469 90 00, 469 90 10 tel./faks + 48 13 469 61 88 e-mail: biuro@bosz.com.pl www.bosz.com.pl