waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 1
w
a
r
s
z
a j oanna szczepkowska słowo wstępne
w
a
LATA
80. z serii
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 2
1
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 3
// joanna szczepkowska //
MieszkałaM wtedY na ulicY długiej, … …, która krzyżowała się z Miodową. skromne, ale śliczne osiedle znane z wygranej w konkursie na „piękne podwórka”. z okien na czwartym piętrze mogłam zobaczyć swoją ulicę, kawałek pięknego parku krasińskich i fragment ulicy Miodowej. wszystkie te miejsca są
2
naznaczone martyrologią mieszkańców warszawy, to tutaj biegły kanały, którymi warszawiacy uciekali przed skutkami powstania warszawskiego, to tutaj wydobywali się na powierzchnię – najczęściej w ręce gestapowców. wprowadzając się tu, myślałam o tym bardzo często, ale czy mogłam przypuszczać, że w tym samym miejscu będę świadkiem
ulicznych walk, ofiarą gazów łzawiących, a w moim mieszkaniu jak w szpitalu polowym leżeć będą ludzie porażeni przez gazy łzawiące, pobici i przerażeni? właściwie nie musiałabym opisywać nic poza moją kamienicą, żeby oddać atmosferę warszawy lat 80. już samo powstanie „solidarności” zacieśniło sąsiedzką więź, wychodziliśmy razem na demonstracje, pilnowaliśmy wzajemnie swoich dzieci. wszystko w tym czasie było inne, bo tworzyło się to poczucie wspólnoty – to MY – za którym dzisiaj tak często tęsknimy. czy jako klienci sklepów, sprzedawcy, motorniczy tramwajów, czy pasażerowie, wszyscy żyliśmy w oczekiwaniu na decyzje strajkowe. jaki będzie? ostrzegawczy? powszechny? pytaliśmy się siebie nawzajem na ulicach. Byłam pewnie jedną z nielicznych warszawianek, które poznały klimat stanu wojennego w godzinie jego wprowadzenia, w nocy w środku miasta.
1.
Joanna Szczepkowska, zdj´cie z 1975 roku 2.
Joanna Szczepkowska w filmie Dolina Issy Tadeusza Konwickiego, 1982 rok
3
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 4
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
z 12 na 13 grudnia byłam na jakimś kameralnym przyjęciu i nagle okazało się, że nie działają telefony, nie mamy jak zamówić taksówek. cudem jakimś w samym środku zaśnieżonej ulicy waryńskiego pojawiła się taksówka. wracając na moją starówkę, jechaliśmy przez ulice Śródmieścia, a ja w tej śnieżnej poświacie pierwszy raz zobaczyłam przedziwnie ubranych mężczyzn, którzy pilnowali jednego ze skrzyżowań.
3
4
na twarzach mieli wielkie ochronne tarcze. w tym momencie taksówkarz odebrał jasny nakaz z centrali – ma zostawić pasażera gdziekolwiek jest i zgłosić się natychmiast do bazy, razem z innymi taksówkarzami. sądził, że to zapowiedź strajku, i zatrzymał się w samym centrum, tłumacząc, że musi jechać do domu po śpiwór. odwołałam się wtedy do jego sumienia jako warszawskiego taksówkarza. zawiózł mnie na szczęście do domu i do rodziny. a warszawa po 13 grudnia? naprawdę nie musiałabym wychodzić z domu, żeby pamiętać
szereg obrazków. pewnego dnia pod moją kamienicą cicho i niepostrzeżenie pojawił się sznur wozów z zomowcami w środku. samochody widać było aż po horyzont, do końca ulicy długiej. to była cała armia i z pewnością jej pojawienie się zapowiadało coś więcej niż zwykłą interwencję. niektórzy wysiadali z wozów, przechadzali się, rozprostowywali nogi. to przecież polacy… tak właśnie pomyślałam, patrząc na „wrogów”, stacjonujących blisko wlotu do kanału, z którego w czasie wojny wychodzili powstańcy. potem, kiedy zaczęły się już uliczne walki, trzeba było szczelnie zamykać okna, wszędzie wdzierał się gaz łzawiący. nagle jakiś rozszalały zomowiec wbiegł na naszą klatkę i tam rzucił ładunek z gazem.
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 5
// joanna szczepkowska //
3, 4.
Joanna Szczepkowska, zdj´cie z 1975 roku
4
nie było mowy nawet o tym, żeby uchylić drzwi. gaz wdzierał się do mieszkania, dusił nas, dzieci, nie było jak się od niego uwolnić. wystarczyło jednak wyjrzeć przez okno, żeby zobaczyć ludzi przerażonych siłą tego gazu i rozproszonych po ulicy. zaopatrzona we wszystkie możliwe ochraniacze, wypadłam z klatki schodowej i zagarnęłam do mieszkania jak największą ilość przechodniów. leżeli u mnie na podłodze, a ja im robiłam kompresy z herbaty. do akcji szybko przyłączyli się sąsiedzi, chociaż przejście przez klatkę było naprawdę bolesne. inny dzień. walki na ulicach trwają, a przed moimi oknami jak zwykle stoją wojskowe ciężarówki. nagle widzę chłopca, którego ciągnie dwóch zomowców. położyli mu głowę na masce samochodu i zaczęli okładać pałkami. krzyczałam coś z otwartego okna, ale nie zwracali uwagi. kilka dni potem podpisałam protest przeciw biciu bezbronnej młodzieży przez organa milicji i zaraz potem dostałam wezwanie na ulicę rakowiecką. tak, warszawa lat 80. to dla mnie także doświadczenie biura śledczego i przesłuchania. Byłam podejrzana o poświadczanie nieprawdy. nie odpowiadałam na żadne pytania, zwłaszcza o adresy moich znajomych. Myślę, że oni w ten sposób badali ewentualną chęć do współpracy. i znowu muszę wrócić do mojej kamienicy. szybko włączyłam się w struktury konspiracyjne. na ulicy długiej zaczęli się pojawiać kolporterzy podziemnej prasy. przynosili ją w plecakach albo w wielkich torbach, układając w stosy kartki pachnące świeżym drukiem.
5
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 8
// czas solidarności //
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 9
// czas solidarności //
6.
Lech Wał´sa przed gmachem sàdu po zarejestrowaniu „SolidarnoÊci”, 10 listopada 1980 roku 7, 8.
Zamek Królewski i Podwale w Êniegu, styczeƒ 1980 roku
7
9
6
8
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 14
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
15
14
16
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 15
// czas solidarności //
15.
Lech Wał´sa i Tadeusz Mazowiecki, jesieƒ 1980 roku 16.
Afisz filmu Człowiek z ˝elaza, plac Konstytucji, lato 1981 roku 17.
W Hucie Warszawa, 1980 rok 18.
Lech Wał´sa w drodze do Sàdu Najwy˝szego z wnioskiem o rejestracj´ NSZZ „SolidarnoÊç”, wrzesieƒ 1980 roku
17
15
18
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 22
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
31–33.
Kolejki do sklepów spowodowane załamaniem si´ zaopatrzenia. Ulica Âwi´tokrzyska przy rogu ulicy Bagno (31), ksi´garnia Universus przy rogu ulic Belwederskiej i Gagarina (32), 1981 rok
22
31
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:44 Page 23
// czas solidarności //
32
23
33
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 34
/ / s ta n wojenny //
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 35
/ / s ta n w o j e n n y / /
51.
Pierwsze dni stanu wojennego. Patrol wojskowy na warszawskiej ulicy, ˝ołnierze grzejà si´ przy koksowniku, po 13 grudnia 1981 roku 52, 53.
Ogłoszenie stanu wojennego w Telewizji Polskiej. Generał Wojciech Jaruzelski przed wejÊciem do studia (53) i przed kamerami, 13 grudnia 1981 roku
52
35
51
53
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 40
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
61
40
62
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 41
/ / s ta n w o j e n n y / /
61.
Praca podziemnej drukarni w Warszawie, lata 1981–1983 62, 63.
Ulotki zdelegalizowanej „SolidarnoÊci” rozrzucone w rejonie skrzy˝owania ulic Marszałkowskiej i Âwi´tokrzyskiej, 1982 rok
41
63
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 44
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
64–67.<
Starcia manifestujàcych z ZOMO. Na zdj´ciu 67 widaç reakcj´ przechodniów na gaz łzawiàcy, centrum Warszawy, 1982 rok 68.
Układanie krzy˝a z kwiatów upami´tniajàcego kardynała Stefana Wyszyƒskiego, plac Zwyci´stwa (obecnie Piłsudskiego), 1982 rok 69.
Kolumny ZOMO w czasie manifestacji w rocznic´ porozumieƒ sierpniowych. Widoczne opary gazu łzawiàcego. Ulica Marszałkowska w rejonie Domów Towarowych Centrum, 1982 rok 70, 71.
68
Starcia ZOMO z manifestujàcymi w rocznic´ 3 maja. Plac Zamkowy, 1982 rok
44
69
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 45
/ / s ta n w o j e n n y / /
70
45
71
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 48
/ / Va r s o V i a semper fidelis //
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:45 Page 49
/ / Va r s o V i a s e m p e r f i d e l i s / /
75.
Peregrynacja obrazu Matki Boskiej Cz´stochowskiej, wierni zgromadzeni na ulicy Sieleckiej, maj 1981 roku 76, 77.
Krzy˝ i ołtarz w czasie uroczystoÊci pogrzebowych prymasa Polski, kardynała Stefana Wyszyƒskiego. Plac Zwyci´stwa, 31 maja 1981 roku
76
77
49
75
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 52
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
82.
Druga pielgrzymka Ojca Âwi´tego do Polski. Spotkanie Jana Pawła II z generałem Wojciechem Jaruzelskim i innymi przedstawicielami władz PRL w Belwederze, 17 czerwca 1983 roku 83, 84.
Trzecia pielgrzymka Ojca Âwi´tego do Polski. Przywitanie Jana Pawła II na lotnisku Ok´cie, czerwiec 1987 roku
52
82
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 53
/ / Va r s o V i a s e m p e r f i d e l i s / /
83
84
53
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 60
// te szare l ata 8 0 . / /
93
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 61
/ / t e s z a r e l ata 8 0 . / / 94
95
93.
Osiedle przy ulicy Czerniakowskiej, poczàtek lat 80. 94.
Ulica Warecka, 1988 rok 95.
Wywóz Êmieci z osiedla Sielce, 1980 rok 93
61
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 62
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
96
97
62
98
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 63
/ / t e s z a r e l ata 8 0 . / /
96–99.
Tak zwane „Ciuchy” w podwarszawskim Rembertowie. W latach 80. handlowano tu zarówno odzie˝à u˝ywanà, jak i nowà, pochodzàcà z nielegalnego importu. Fotografie z 1982 roku
63
99
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 74
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
118
74
119
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:46 Page 75
/ / t e s z a r e l ata 8 0 . / /
118–120.
Budowa tymczasowego mostu Syreny na WiÊle, 1985 rok
75
120
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 76
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
121–124.
Mi´dzynarodowy Dworzec Lotniczy na Ok´ciu, poczàtek lat 80.
121
122
76
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 77
/ / t e s z a r e l ata 8 0 . / /
123
124
77
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 94
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
155–157.
W Teatrze Nowym: Krzysztof Luft i Małgorzata Drozd w przestawieniu Tysiàc franków nagrody, 1981 rok (155); Ewa WiÊniewska w Kaprysach Marianny, 1980 rok (156); Mariusz Dmochowski i Irena Kwiatkowska w Klubie kawalerów, 1982 rok (157)
155
94
156
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 95
/ / t e s z a r e l ata 8 0 . / /
95
157
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 102
// koniec prl //
171
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 103
// koniec prl //
171.
Kampania wyborcza do parlamentu, czerwiec 1989 roku 172.
Obrady Okràgłego Stołu, 6 lutego–5 kwietnia 1989 roku
172
103
171
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:47 Page 104
wa r s z a wa / / / L ata 8 0 .
173
104
174
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:48 Page 105
// koniec prl //
173–175.
Obrady Okràgłego Stołu, 6 lutego–5 kwietnia 1989 roku. Na sal´ wchodzà Lech Wał´sa i Tadeusz Mazowiecki (173)
105
175
waw_80_uklad_PRESS:Layout 1 16-03-07 09:48 Page 112
wars zawa LATA
80. z serii
słowo wstępne joanna szczepkowska
redakcja jan Łoziński
projekt graficzny justyna czerniakowska
korekta sabina niedzielska, Beata kowalczyk
wybór fotografii jan Łoziński przy współpracy mateusza Bolesty, katarzyny kalisz, Łukasza karolewskiego, sylwii zawackiej Fotografie pochodzą z narodowego archiwum cyfrowego (zespoły: 3/39/0 archiwum wojskowej agencji Fotograficznej, 3/44/0 archiwum fotograficzne włodzimierza Barchacza, 3/42/0 archiwum fotograficzne edwarda Hartwiga, 3/40/0 archiwum fotograficzne grażyny rutowskiej, 3/51/0 archiwum fotograficzne zbyszka siemaszki, 3/53/0 archiwum fotograficzne lecha zielaskowskiego) autorzy: włodzimierz Barchacz 86, 87 | edward Hartwig 58, 59, 94, 95 | krzysztof jaszczyński 16, 17g | marian romaniuk 49, 50 Grażyna rutowska 9, 10, 11, 12, 13, 15g, 18, 20g, 20dl, 21, 22, 23, 24, 25gl, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 47, 48, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70g, 71, 72, 73, 78d, 79, 80, 81g, 82, 83, 84, 85, 88, 89, 96, 97, 98, 99, 100gp, 100dl zbyszko siemaszko 76, 77, 78g jerzy szeliga 70d, 81d, 100gl, 100dp, 101 lech zielaskowski 40d, 41, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57 wojskowa agencja fotograficzna 34, 35, 36, 37, 38, 39, 74, 75, 103, 104d, 105, 106, 107, 110 pozostałe fotografie jan Morek 8, 14g, 15d, 19, 20dp, 25d, 42, 43d, 44d autor nieznany/ośrodek karta 17d, 43g, 45, 46 krzysztof Burnatowicz/ośrodek karta 14d Maciej czarnocki/ośrodek karta 44g, 108g, 109 wojciech druszcz/ośrodek karta 25gp, 104g jan juchniewicz/ośrodek karta 108d anna pietuszko/ośrodek karta 40g, 102 jerzy kośnik/Filmoteka narodowa 90, 91 romuald pieńkowski/Filmoteka narodowa 2, 3, 4, 5, 93 roman sumik/Filmoteka narodowa 6, 92 caF/pap 111 /g – górne, d – dolne, gl – górne lewe, gp – górne prawe, dl – dolne lewe, dp – dolne prawe/
przygotowanie ilustracji do druku studio kolor, rzeszów druk: drukarnia skleniarz, kraków printed in poland © copyright by Bosz 2016
|
© copyright for photos by narodowe archiwum cyfrowe w warszawie 2016
olszanica 2016 wydanie i isBn 978-83-7576-283-9
Bosz szymanik i wspólnicy sp. jawna 38-722 olszanica 311 Biuro: ul. przemysłowa 14, 38-600 lesko tel. +48 13 469 90 00, +48 13 469 90 10 faks +48 13 469 61 88 biuro@bosz.com.pl www.bosz.com.pl partnerem wydawnictwa jest narodowe archiwum cyfrowe