Chorał gregoriański w średniowiecznej Polsce
Bornus Consort
C
horał gregoriański dotarł na ziemie polskie razem z chrześcijaństwem w X wieku. Chrzest Polski w roku jest oczywiście datą symboliczną, bo proces rozprzestrzeniania się chorałowych śpiewów związany był z powstawaniem nowych diecezji i nowych klasztorów. Dla Mieszka I, Bolesława Chrobrego i ich następców chorał był tym, czym wcześniej dla Pepina Małego i Karola Wielkiego – czytelnym symbolem związku nie tylko z Rzymem i Kościołem, ale również oczywistym emblematem przynależności nowego, młodego państwa do cywilizowanej Europy. Po przyjęciu chrześcijaństwa zaczęły docierać do Polski księgi liturgiczne z zachodu kontynentu. Najstarsze do dziś zachowane – Sacramentarium tynieckie, krakowskie Ordinale i Missale plenarum z Gniezna – pochodzą z XI i XII wieku. Notacja tych ksiąg wskazuje na ich pochodzenie ze słynnego w średniowiecznej Europie opactwa Sankt Gallen, jednego z najbardziej prężnych ośrodków chorałowego śpiewu. Początkowo chorał liturgiczny śpiewano w stolicach najstarszych polskich diecezji – w Poznaniu, Gnieźnie, Kołobrzegu, Płocku,
Krakowie. Z czasem trafił do mniejszych ośrodków. Wielką rolę w jego rozprzestrzenianiu i kultywowaniu odegrały również dynamicznie rozwijające się zgromadzenia zakonne – benedyktynów, dominikanów, cystersów. Łacińskie śpiewy liturgiczne były dobrem uniwersalnym całego Kościoła, chociaż istniały w wielu lokalnych odmianach. Specyficznie polskim wkładem w dzieje chorału gregoriańskiego były śpiewy paraliturgiczne, niezwiązane początkowo z liturgią, choć później często przez nią asymilowane. To hymny, tropy i sekwencje, wyrosłe na gruncie chorału i organicznie z nim związane. Łacińskie teksty polskich tropów, sekwencji i hymnów związane TROPY i SEKWENCJE · to początkobyły z rodzimymi postaciami świętych i historycznymi wydarzewo dodawanie do chorałowych śpiewów noniami z ich biografii. Tworzone w Polsce mniej więcej od połowy wych tekstów pod długie beztekstowe melizmaty, później krótkie wstawki tekstoXIII wieku, opiewały naszych narodowych patronów – śwętą Jadwiwe i muzyczne. Ostatecznie z dodatków gę, świętego Wojciecha, świętego Stanisława. Specyficznie polskie tych rozwinęły się samodzielne formy pobyły również chorałowe hymny. Z tradycją rodzimych śpiewów etycko-muzyczne, utrzymane w stylu chochorałowych i jednocześnie z muzycznym dziedzictwem średniorałowym i włączane do liturgii. wiecznej Europy związana jest Bogurodzica, najstarsza pieśń w języku polskim, z zachowaną oryginalną melodią, prawdziwy skarb polskiej muzyki i polskiej literatury. Jej najstarszy fragment – dwie początkowe zwrotki – pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku. Przypuszcza się, że zarówno tekst, jak i melodia wyszły spod pióra nieznanego dziś z imienia utalentowanego twórcy, który najprawdopodobniej wzorował się na rycerskiej pieśni jednego z francuskich truwerów. Świadczy to dobitnie o naszej obecności w kulturze ówczesnej Europy. Jan Długosz, znakomity dziejopis, nazywa Bogurodzicę patrium carmen – pieśnią naszych ojców, podkreślając jej znaczenie w życiu dawnej Polski. Wykonywana początkowo w kościołach, stała się szybko pieśnią rycerstwa polskiego i symbolem narodowej tożsamości, pełniąc rolę państwowego hymnu. Śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem w roku , pod Nakłem w i pod Wiłkomierzem w . Najstarszy znany zapis Bogurodzicy pochodzi z roku i znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Średniowieczna pieśń na trwałe związała się z naszą historią. Do dziś śpiewa się ją w szczególnie uroczystych i podniosłych chwilach. Bogurodzica, Ars NoBogurodzica z tekstem polskim pozostaje fenomenem odosobnionym w rodzimej va, Tonpress jednogłosowości. Typowym językiem dla niej była – jak w całej średniowiecznej Europie – łacina. Dominikański hymn o świętym Wojciechu, Fulget in templo legifer (Zalśnił Praw Dawca w świątyni), ma bardzo piękny poetycki tekst. Jego trzecia strofa
Chorał gregoriański w średniowiecznej Polsce
mówi o krajach, w których święty Wojciech prowadził działalność misyjną: Czechach, Węgrzech, Polsce i Prusach. kwietnia roku święty Wojciech, noszący łacińskie zakonne imię Adalbertus, poniósł śmierć z rąk pogan niedaleko Gdańska. Jego misja przyczyniła się do utworzenia biskupstwa w Gnieźnie. Anonimowy dominikański mnich tak oto sławił patrona Polski: Zalśnił Praw Dawca w świątyni, Świecąc nauki promieniem, Mocarz cudami zbrojony Krużganek strzeże wejrzeniem. Niesie chętnie krzyż żywota, Służebnych znaczy oblicza, Cudami tak przelicznymi Zdobyta wrogów warownia. Prusów, też Węgrów krainę, Polaków, jak i Czechów ziemię Pragnął obdarzyć zbawieniem, Wskazując dobra wyżynę. Kazał Chrystusa miłować, Świata zasadzek unikać, Serca zaś w górę skierować, Królestwa niebios tam szukać. Zbawienia Sprawco, prosimy, Usłysz głosy na niskości, Daj skosztować, wszak zmierzamy Do Twej paschalnej radości. Amen. (tłum. Tomasz Klibengajtis) Najstarszym hymnem chorałowym, śpiewanym do dziś w dziewiętnastowiecznym opracowaniu, jest hymn o świętym Stanisławie Gaude Mater Polonia (Ciesz się, Matko Polsko), drugi obok Bogurodzicy tradycyjny, choć nieoficjalny dawny narodowy
hymn. Napisał go dominikanin Wincenty z Kielczy, najprawdopodobniej w roku , kiedy to krakowski biskup został ogłoszony świętym Kościoła Rzymskiego. Ciesz się, Matko Polsko, nam Syna wydałaś wielkiego, Sława czynów z placów, bram Zabrzmi ku czci męża tego. Łaska cierpienia obfita Stanisława męczennika Zajaśniała cudów blaskiem, Nam objawia swe znamiona. On walczył za sprawiedliwość, Króla nie zlękła go wściekłość, Za ludem wstawiał swą prawość, Żołnierz Chrystusa i światłość. Tyrana zwalczał srogiego, Który go stale uciskał, Mocą ciała pociętego Męczeństwa palmę uzyskał. Biskup Stanisław męczennik Bieży do niebios krainy, U Boga nasz orędownik Jedna zmazanie przewiny. Jego pierścienia dotykiem Szpetne pierzchają choroby, Do miejsca świętej mogiły Liczni zdążają cierpiący. Przeto, szczęśliwy Krakowie, Ciałem świętego wzmocniony,
Chorał gregoriański w średniowiecznej Polsce
Niech Bóg, co Sprawcą wszystkiego, Będzie przez ciebie wielbiony. (tłum. Tomasz Klibengajtis) Hymn na cześć świętego Stanisława Gaude Mater Polonia jest dziś najbardziej znany w czterogłosowym opracowaniu Teofila Klonowskiego z XIX wieku. Średniowieczna melodia w nieco zmienionym kształcie pojawia się w najwyższym głosie kompozycji. W sposób wyjątkowo piękny wyraża majestat Rzeczypospolitej. Obok hymnów ważnym nurtem rodzimej twórczości chorałowej były sekwencje. Także one opowiadały najczęściej o naszych świętych, ich żywocie, męczeństwie, cudach,jakich dokonywali, jak na przykład w anonimowej sekwencji o świętym Stanisławie Psallat chorus in hac die (Śpiewa chór z wszystkim, co żyje), zamieszczonym w graduale klarysek gnieźnieńskich. Do końca średniowiecza sekwencje pozostaną jednym z najbardziej płodnych gatunków poezji liturgicznej w Polsce.
Gaude Mater Polonia w opr. Klonowskiego, Akademia Muzyczna i jej goście, Vol., AM Gdańsk