Bieszczady isuu (2) by adriana pyszkowska

Stanisław Kryciński

BIESZCZADY OD KOM AŃCZY DO WOŁOSATEGO

Stanisław Kryciński

Bieszczady Od Komańczy do Wołosatego

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Skąd te Biesy i Czady? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 W dolinie Osławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Starożytny trakt przez Radoszyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Co to jest Beskid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Palota i Radoszyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powstanie wsi nad Osławą i Osławicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wystarczyłby jeden pociąg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . System obronny wzdłuż traktu nad Osławą .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kolej przez Przełęcz Łupkowską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Kto ma w głowie olej, ten idzie na kolej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szwejk jedzie przez Przełęcz Łupkowską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Okolice Przełęczy Łupkowskiej we wrześniu 1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojenna linia „Pobieda” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odbudowa tunelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wincenty Pol prekursorem badań etnograficznych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koroliwcy – kto to taki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Republika Komańczańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nadosławskie cerkwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Guru polskich zegarmistrzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nadosławska Łemkowszczyzna po wysiedleniach i obecnie . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 22 24 26 27 28 36 41 43 49 57 58 59 60 65 71 82 85

Gdzie Hyrlata, Matragona i Niezablecz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Tajemnicza góra Niezablecz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 W cieniu Hyrlatej i Matragony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Kazimierz Józef Turowski w Żubraczem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Jan Kanty Podolecki w Rzepedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Wincenty Pol w Kalnicy .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Sobótkowe ognie nad Osławą .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Pielgrzymka do Krasnego Brodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Chwile grozy w Szumnym Dworze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Korzyści z wąskiego toru .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 „Thonety” z Kalnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 W Żubraczem u Gedroyciów .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Placówka AK na trasie kurierskiej „Las” .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Ostatnie akordy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

O Otrycie, Lutowiskach, zbójniku Doboszu i bojkowskich cerkwiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Celtycka nazwa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Otryt czy Chryszcz? .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Taborysko i skała Dobosza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Wędrujące nazwy .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Co widać z Żurawina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Smolnik czy Smilnyk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Od Żurawina do Kamczatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Jedno zdjęcie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Magiczny znak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Ostatnia cerkiew bojkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Cerkwią zauroczeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Pod opieką Michała Archanioła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Obronne nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Od litowyszcza do Lutowisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Lutowiska jarmarkami i Żydami sławne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Od Szewczenki do oczyszczalni ścieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Chreptiów nad Lutowiskami .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Stary cmentarz w Lutowiskach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Słuszny akt dziejowej sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

W górę potoku Wołosatego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Spis treści

Od stup na Sanie po Huskie Połoniny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Przedwojenne Stuposiany i kolejka leśna do Sokolik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Jak starosta z ministrem do Ustrzyk Górnych jechali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Cmentarz w Stuposianach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 O Bojkach z Wołosatego, Cerkwiszczu i cudownym źródle . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Słynny wójt z Wołosatego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Ostatnie lata Wołosatego przed wysiedleniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Wołosate – gdzie diabeł mówi dobranoc .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Marian Hess (1941–2010) – rzeźbiarz, malarz, etnograf

Skąd te Biesy i Czady?

Na każdego kto dziś przyjeżdża w Bieszczady natychmiast się rzucają. Czają się w każdej galerii rzeźb, towarzyszą podczas posiłków w przydrożnych knajpkach, wyzierają z licznych publikacji na temat bieszczadzkich „legend”, opowiadają o nich przewodnicy. Ma się wrażenie, że były tu od zawsze i od samego początku tych gór. O kim mowa? O Biesie i Czadach. Zdziwi się niejeden gdy się dowie, że „legenda” o nich ma niecałe pół wieku. Wymyślił ją nieżyjący już rzeźbiarz, malarz i etnograf Marian Ryszard Hess (1941–2010). Jego dziadek, niemiecki baron Władysław von Ritten Hess, miał firmę handlową w Rosji. Babka nazywała się Maria Kolańska. Mieli kilkoro dzieci, w tym Michała (przyszłego ojca Mariana), który urodził się na Krymie w 1910 r. W efekcie rewolucji październikowej rodzina została zesłana na Sybir. Zsyłkę przeżyła tylko Maria i Michał, którym udało się dotrzeć do Polski. Ciężko chora na tyfus i wycieńczona głodem Maria Hess trafia do szpitala w Przemyślu a jej syn Michał do domu dziecka przy zakonie salezjanów w Daszewie koło Stryja. Po nauce w gimnazjum skończył studia prawnicze i podjął pracę w spółce naftowej działającej na terenie Karpat. Był też sekretarzem w urzędzie gminnym w Polanie leżącej na północ od Otrytu. W czasie II wojny światowej uczył w tamtejszej szkole podstawowej i poznał swoją żonę Helenę Szutiak. Owocem tego związku był 15

Marian Ryszard Hess urodzony pod koniec 1941 r. w Polanie. Ojciec Michał zginął pod Krosnem trzy lata później. Trzyletni Marian wraz z mamą Heleną i babcią Marią wyjechali na Śląsk. Z początkiem lat sześćdziesiątych zaczął przyjeżdżać w Bieszczady, by uprawiać tu turystykę. Niebawem zatrudnił się do wypasu bydła w Państwowym Gospodarstwie Rolnym w Czarnej. W tym czasie z kolegami przemieszkiwał w sezonie letnim w Rosolinie, gdzie stało jeszcze kilka domów po dawnych mieszkańcach. W 1968 r. z żoną i 99-letnią babcią Marią wyjechał w Bieszczady na stałe. Początkowo zamieszkali w Be rehach Górnych. Marian Hess zarabiał na życie jako przewodnik, uprawiając równocześnie wolny zawód artysty i etnografa. Po zimie spędzonej w Berehach przenieśli się do Dwerniczka, gdzie zamieszkali w jednej izbie z trzyletnią córką Donatą. Mozolnie budowali swoje gospodarstwo, w czym pomagała im babcia Maria1, która zmarła w wieku 101 lat, w 1972 r. Wkrótce wokół domu Hessów pojawiły się drewniane rzeźby różnych stworów, które według opowieści rzeźbiarza miały uosabiać postacie z mitologii bieszczadzkiej. Interesował się miejscowymi legendami, ale mając bujną wyobraźnię tworzył też nowe, w tym „legendę” o Biesie i Czadach, którą zilustrował własnymi rzeźbami. Przekazywał ją turystom i harcerzom, którzy odwiedzali jego „zaczarowany ogród”. Czynił to tak skutecznie, że dziś stworzona przez niego opowieść wydaje się odwieczną legendą tłumaczącą nazwę tych gór. Powtarzana wielokrotnie opowieść, wymyślona przez niego, jest modyfikowana przez kolejnych opowiadaczy, w efekcie czego Bies występujący u Hessa w liczbie pojedynczej teraz najczęściej jest w liczbie mnogiej, więc mówi się o Biesach i Czadach. Rzeźbiarz wyjechał w 1988 r. do Niemiec, gdzie zmarł dwadzieścia dwa lata później. W miejscu jego ogrodu, niegdyś pełnego rzeźb, działa stanica harcerska hufca z Pabianic. Nazwa Bieszczady istotnie owiana jest tajemnicą i pewnie nigdy nie poznamy jej pochodzenia. W zapisach pochodzących z XIII–XVI w. występuje najczęściej w liczbie pojedynczej. Najstarszy z nich Beschad pochodzi

Na nagrobku sporządzonym przez Mariana Hessa ma imię Marianna.

Skąd te Biesy i Czady?

Lutowiska, cmentarz przy kościele, nagrobek Marianny Hess, autorstwa Mariana Hessa, fot. z 1987 r.

z dokumentu węgierskiego wydanego w 1269 r. Polskie dokumenty podają tę nazwę w wersji Byesczad (1400 r.), Byeschczad (1447 r.) czy Bieszczad (1511 r.). W tamtych czasach nazwą tą określano las królewski ciągnący się wzdłuż granicznego grzbietu od Jaślisk po Wołosate. Był to więc pas o szerokości kilku kilometrów i długości około 100 km. Bieszczadem zwano również grzbiet graniczny, nie tylko las, oddzielający Rzeczpospolitą od Węgier. Wymiennie używano tu również nazwy Beskid, a ta brała się od nazwy licznych przełęczy przecinających ten grzbiet. Wszystkie je zwano Beskid, stąd poszła nazwa na całe pasmo. Znaczenie słowa Bieszczad przybliżyć nam mogą określenia spotykane w staropolskich tekstach. Bieszczadź łez oznacza w nich padół płaczu, a zbieszczadzieć, to dzisiejsze zdziczeć. Niestety nie wiemy czy dziki, karpacki las zwany Bieszczadem dał początek tym słowom, czy też nazwa lasu i grzbietu granicznego wzięła się od tych słów. Językoznawca, profesor Jan Michał Rozwadowski (1867–1935) etymologię słów Bieszczad i Beskid wywiódł z gwar środkowo-dolno-niemieckich gdzie beshêt i beskēt oznacza dział wód. Inny badacz, Karol Dobrowolski, nazwy te łączył z albańską nazwą terenową bjeska lub bjeske, oznaczającą halę górską, łąkę lub pastwisko. Teoria ta jednak ma słaby punkt, bowiem Bieszczad i Beskid to nazwy zalesionego grzbietu, a przecież zdecydowanie bardziej pasowałyby by do połonin. Istnieje też dość egzotyczna koncepcja wywodząca nazwę Bieszczadów od trackiego ludu Bessów, o którego obecności na północ od Karpat pisał Ptolemeusz.

„Kto ma w głowie olej, ten idzie na kolej” Łupków, odbudowa tunelu, po przejściu frontu wiosną 1915 r.

W dolinie OsĹ&#x201A;awy

Po pięciu latach okupacji, Niemcy wycofali się wczesną jesienią 1944 r. na południowe stoki Karpat. Oczywiście odchodząc wysadzili tunel kolejowy na Przełęczy Łupkowskiej, który jeszcze w 1939 r. udrożnili. Armia Czerwona zajęła przełęcz 18 października 1944 r. Sowieci chcąc w ramach operacji dukielskiej wspomóc słowackie powstanie starali się uruchomić przez przełęcz transport kolejowy. W tym celu ułożyli tory o długości 3,5 km, przekraczające górą Przełęcz Łupkowską, a te karkołomną linię nazwali „Pobieda” czyli „Zwycięstwo”. Oczywiście wobec tak dużej stromizny niemożliwe było przejechanie przez przełęcz całym pociągiem pod górę, a potem w dół. Niestety nie wiemy jak się to naprawdę odbywało, bo nie jest znana żadna dokumentacja opisująca ten proceder. Istnieje kilka sprzecznych ze sobą relacji, z których część uważana jest przez znawców kolei za nieprawdopodobną. Jedno się tylko w tych relacjach zgadza, że kresem działania tej karkołomnej linii była katastrofa pociągu zjeżdżającego na słowacką stronę. Hamulce nie wytrzymały i pociąg się wykoleił niszcząc linię. Oczywiście były ofiary śmiertelne. Podobno wykoleiły się cysterny z benzyną, wagony z amunicją i wszystko eksplodowało – wypadek był na tyle spektakularny, że zaniechano dalszej eksploatacji tej linii. Najczęściej powtarzające się relacje mówią o tym, że od strony Łupkowa pojedyncze wagony wciągane były przez dwie lokomotywy na górę, gdzie na torach ułożonych wzdłuż grzbietu formowano skład. Potem ten skład zjeżdżał na słowacką stronę, hamowany przez co najmniej dwie lokomotywy. Niektórzy utrzymują, że dla zachowania stałej prędkości składu lokomotywy kręciły kołami w przeciwną stronę, ale znawcy parowozów twierdzą, że po pierwsze takie hamowanie jest mało efektywne, a po drugie prowadzi do szybkiej awarii i uszkodzenia silników parowych oraz cylindrów niskiego i wysokiego ciśnienia, jak również do gwałtownego zużycia obręczy kół i elementów mechanizmów napędowych. Po jednym zjeździe lokomotywy byłyby już nie do użytku, jeśli w ogóle by go wytrzymały.

W dolinie Osławy

Wojenna linia „Pobieda”

Odbudowa tunelu

W sierpniu 1945 r. przyjechała z Leningradu budowlana brygada ,,Putrem”, która rozpoczęła odbudowę tunelu. Zainstalowano ją w Medzilaborcach. Prace trwały do jesieni następnego roku. Uroczyste otwarcie tunelu nastąpiło 11 listopada 1946 r. Z tej okazji na wlotach do tunelu odsłonięto tablice pamiątkowe w języku rosyjskim, słowackim i polskim. Zachowały się one jedynie po słowackiej stronie i głoszą: „Co niemiecka nienawiść zniszczyła, bratnia ręka sowieckiej armii odbudowała”. Tunel urządzono tak, że zmieściła się w nim tylko jedna nitka torów. Zaraz po otwarciu przegrodzono go zaporą z drewnianych bali i odkładów kolejowych. Armia Czerwona przywróciła go do ruchu „na wszelki wypadek”, gdyby trzeba było pospieszyć z „bratnią pomocą” do któregoś z buntujących się krajów bloku wschodniego. Dopiero w czerwcu 1974 r. tunel został udostępniony dla ruchu towarowego, a trzy lata później przywrócono ruch osobowy. Obecnie dla celów przewozów pasażerskich tunel wykorzystywany jest tylko w sezonie letnim. Kursują tędy składy na trasie Medzilaborce—Zagórz. Dawna Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna, zbudowana na terenie jednego państwa, dziś dzieli się na pięć odcinków leżących na terenie czterech krajów Węgier, Słowacji, Polski i Ukrainy. W Polsce znajdują się dwa odcinki: Przemyśl—Malhowice i Krościenko—Łupków. Na terenie Ukrainy leży odcinek Niżankowice—Smolnica. Słowakom dostał się odcinek linii między Palotą a stacją Slovenské Nové Mesto. Po węgierskiej stronie pozostał niespełna kilometrowy odcinek tej linii od granicy ze Słowacją do stacji w Sátorajaújhely15. Tę wdzięczną, węgierską nazwę upowszechnił w naszej świadomości film „C.K. Dezerterzy”. Tam bowiem znajdowały się koszary, z których zdezerterował freiter Jan ,,Kania” Kaniowski i jego koledzy. 15 Sátoraljaújhely ma długą historię. W X w. Węgrzy założyli tu osadę Sátoralja. Jej nazwa oznaczała pod namiotem i nawiązywała do kształtu sąsiedniego wzgórza. Po zniszczeniu przez Mongołów w 1241 r., została odbudowana, a w 1261 r. król Stefan V nadał jej prawa miejskie i zbudował tu zamek. Wtedy do dawnej nazwy dodano człon újhely, co znaczy nowe miasto. Dzięki położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych Sátoraljaújhely szybko się rozwijało. Od XVII w. należało do rodu Rakoczych. W tym czasie przeniesiono tu władze komitatu Zemplén. Obecnie miasto liczy niecało 16 tys. mieszkańców.

164

Lutowiska, ślady niedźwiedzia na ścianie owczarni, nad którą spali uczestnicy obozu Nadsanie w 1988 r.

O Otrycie, Lutowiskach, zbójniku Doboszu i bojkowskich cerkwiach

Otryt – długi, monotonnie zalesiony grzbiet, chyba najbardziej klasyczny, a na pewno najwyższy przedstawiciel gór rusztowych. Mało popularny wśród turystów, bo wędrówka nim nie dostarcza rozległych widoków. Możemy się jedynie delektować kilometrami przemierzanego bukowego lasu. Niewątpliwą jego atrakcją jest niezwykłe nagromadzenie drzew o pokręconych i rozgałęziających się pniach. Niektóre są bardzo sędziwe. Wydawać by się mogło, że to jakiś specjalny gatunek „otryckiego buka”, ale nie. To nagromadzenie dziwolągów spowodowała działalność człowieka, który od wielu lat wycinał tylko zdrowe, proste drzewa, a te „pokurcze” zostawiał. Taka selekcja negatywna spowodowała, że te pokręcone drzewa wydawały równie zniekształcone potomstwo i dziś wędrując grzbietem Otrytu podążamy przez niezwykły gabinet drzewnych osobliwości. Szczególne wrażenie robi wędrówka w mglisty dzień. W takim odrealnionym świecie drzewa te jawią się jak groźne bajkowe postacie. Grzbiet Otrytu ma 18 km długości, ale wiodący przez niego niebieski szlak, łączący Dwernik z Polaną, wykorzystuje tylko jego 7 km. Pozostałe 11 km możemy przejść ścieżką grzbietową bez oznakowania turystycznego, 165

O Otrycie, Lutowiskach, zbójniku Doboszu i bojkowskich cerkwiach

Lutowiska, zabudowa rynku, lata 30. XX w.

karczmy, sadzawki, barci, zagrodników i rzemieślników. Analogiczną operacje wydzielenia czterołanowego kniaźstwa dokonał Kmita w Dwerniku. Oba te kniaźstwa otrzymał Iwan Ternowski z synami Piotrem i Łukaszem w zamian za Tarnawę nad Sanem. W ramach tej transakcji Kmita oddał Ternowskim w czasową dzierżawę wsie Skorodne i Lubochów (dziś część Polany). W lasach na Otrycie i Ostrem należących do wsi Polana, Lubochów, Skorodne i Dwernik zezwolił Ternowskim na wypas bydła i wyrąb drzewa. W lasach bukowych mogli wypasać świnie i zbierać bukiew (orzeszki bukowe). Rodzina Ternowskich, która osiadła na kniaźstwie w Polanie z czasem zaczęła używać nazwiska Polańscy. Powiększali też swoje dobra. W 1614 r. byli właścicielami Skorodnego z Rosochatem. Kilka lat później weszli w posiadanie Dydiowej, Lutowisk i Seredniego Małego. Około 1730 r. Lutowiska kupił od Polańskich stolnik żydaczowski Bazyli Ustrzycki i podarował jako posag swojej córce Mariannie, która w 1733 r. wyszła za łowczego kamienieckiego Szymona Urbańskiego. Ludwik Urbański, zapewne ich syn, wystarał się o prawa miejskie dla Lutowisk. Miasto, które nazwał Urbanice uzyskały w 1742 r. od króla

211

228

Stuposiany, nagrobek Marcelego WisĹ&#x201A;ockiego po renowacji, fot. z 1991 r.

ďťż

siążka ta jest historyczno-kulturową wędrówką po Bieszczadach od Komańczy, przez masyw Chryszczatej, Otryt – do Wołosatego. Przedstawia dzieje osadnictwa nad Osławą, losy Galicyjskiej Cesarsko-Królewskiej Kolei Żelaznej, którą to podróżował dzielny wojak Szwejk, a także działania wojenne w okolicach Przełęczy Łupkowskiej w 1939 r. Przywraca pamięci bieszczadzkie losy Wincentego Pola, Kazimierza Józefa Turowskiego i Jana Kantego Podoleckiego – trzech dziewiętnastowiecznych patriotów polskich związanych z Bieszczadami. Przeczytamy w niej o guru polskich zegarmistrzów, thonetach z Kalnicy, Gedroyciach z Żubraczego, nadosławskich Łemkach i Bojkach z Wołosatego, a w końcu o „twórcy” Biesa i Czadów – legendarnym Marianie Hessie.

Jest tu także mowa o końcowym akordzie bieszczadzkiej działalności UPA, kiedy to kompania „Hromenki”, po przebiciu się przez obławę, ruszyła w udany „rajd” przez Czechosłowację, by osiągnąć amerykańską strefę okupacyjną w Niemczech. Dla tego wszystkiego tłem są oczywiście wspaniałe góry i tajemnicze doliny – pełne pamiątek po ich dawnych mieszkańcach. Pamięć o nich zawiera się też w dawnych nazwach, o których sporo w tej publikacji.

(w tym 5% VAT)

49,90 zł

ISBN 978-83-63526-63-4

CENA DETALICZNA

STANISŁAW KRYCIŃSKI (ur. w 1954 r.) – z wykształcenia inż. chemik, z zamiłowania – historyk i krajoznawca. Uwielbia zwiedzać wszelkie zakątki Polski i krajów ościennych – szczególnie te wolne od ruchu turystycznego. Fascynuje go południowo-wschodnia Polska. Uroki ulubionych krain opisuje piórem i obiektywem. Autor licznych opracowań, m.in.: Drewniane cerkwie karpackie (1984), Nadsanie, cz.1 „Gmina Czarna” (1986), Pogórze Przemyskie (1992), Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Część I – gmina Lutowiska (1995) oraz Część II – gmina Cisna (1996 i 2007), Przemyśl i Pogórze Przemyskie (1997, 2007, 2014), Cerkwie w Bieszczadach (1995 i 2005). W zeszłym roku nakładem Libry PL ukazały się Bieszczady. Tam gdzie oczy poniosą oraz Bieszczady. Tam gdzie diabły, hucuły, ukraińce.