ROZTOCZE, Wydawnictwo Libra PL 2021, Fotografie Krystian Kłysewicz, Tomasz Michalski, Tomasz Mielnik

ROZTOCZE

ROZTOCZE

Krystian Kłysewicz Kłysewicz Krystian

TomaszMichalski Michalski Tomasz TomaszMielnik Mielnik Tomasz

T E KSTY Z yg m u n t Ku b r a k B o g da n Sk i b i ń s k i t e k s t y z yg m u n t k u b r a k , B O D AN SK I B I Ń SK I

LIBRA PL LIBRA PL

Zachód słońca nad parującym, po popołudniowej burzy, lasem w okolicy Monasterza

4

Świątynia Słońca między Nowinami Horynieckimi a Niwkami Horynieckimi, grupa form skalnych, prawdopodobnie dawne miejsce pogańskiego kultu

6

Dahany o wschodzie słońca

10

Zespół cerkiewny pw. św. Paraskewy w Radrużu – Oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie.

Zespół Cerkiewny w Radrużu od 2013 r. znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, w 2017 r. otrzymał status Pomnika Historii

12

14

Zygmunt Kubrak

Dziedzictwo wielokulturowe Roztocza Wschodniego Roztocze to pasmo wzgórz rozpościerające się szerokim łukiem z północnego wschodu na południowy wschód, od Kraśnika po Lwów. Częścią tego pasma jest Roztocze Wschodnie, zwane często Południowym lub Rawskim. Rozciąga się ono w znacznej części poza obecnymi granicami Polski i zajmuje obszar pomiędzy obniżeniem na linii Narol – Lubycza Królewska – Lwów. Obszar polskiej części Roztocza Wschodniego zajmuje powierzchnię około 320 km². Jego położenie wyznaczają następujące punkty skrajne: na północy, w dolinie Tanwi – Rebizanty, na południu – granica państwowa pod Radrużem, na wschodzie – nad granicą państwa Hrebenne i Siedliska, a na zachodzie – Huta Różaniecka. Na granicy Roztocza Wschodniego leży Narol, a miejscowości tej gminy mieszczą się już na skraju Roztocza Środkowego. Najwyższe wzniesienia polskiej części Roztocza to Długi Goraj (391,5 m n.p.m.), Wielki Dział (390,5 m n.p.m.) oraz Krągły Goraj (388,7 m n.p.m.).

Jego otulinę i teren przejściowy między Roztoczem a Kotliną Sandomierską tworzą miejscowości Radruż, Horyniec-Zdrój, Nowe Brusno, Łówcza, Płazów, Podemszczyzna, Ruda Różaniecka, Gorajec i Nowy Lubliniec. Nieopodal tej otuliny, ale już w Kotlinie Sandomierskiej leżą miasta Cieszanów i Lubaczów, związane historycznie i kulturowo z Roztoczem.

Nazwa Roztocze pochodzi od słowa roztocz, oznaczającego rozlanie się wód, które toczą się w różnych kierunkach. Do połowy XIX w.

kraina ta nie została nazwana, choć była dobrze znana już wcześniejszym podróżnikom.

Za czasów Jana Długosza bezimienne wzgórza to swego rodzaju tabula rasa, na której ten dziejopis odnotował roztoczańskie osobliwości – skamieniałe drzewa z okolic Hrebennego, Siedlisk i Prusia. Po upływie kilku stuleci, w 1797 r. również Stanisław Staszic podróżował po bezimiennych wzgórzach, jadąc od Tomaszowa ku Rawie, gdzie zauważył „ciąg gór rudawych”, a jeszcze w innym miejscu „czynił uwagę nad górami”. Podobnie Ludwik Zieliński, redaktor „Lwowianina”, w swojej podróży po Galicji, w 1841 r. wędrował po bezimiennym szlaku Narol – Lubycza – Rawa – Żółkiew, którego opis zamieścił w swoim periodyku, a urzeczony tą krainą, gdzie „drzewa, wody i gruntów urodzajnych dostatek”, osiadł w Lubyczy Królewskiej, w zakupionym przez siebie dworze.

Nazwę Roztocze wprowadzili do literatury galicyjscy geolodzy i geografowie na początku drugiej połowy XIX w. W 1874 r. znalazła się już ona w podręczniku Geografia Galicji, przeznaczonym dla uczniów seminariów nauczycielskich i dla nauczycieli szkół ludowych, autorstwa pedagoga i publicysty Lucjana Tatomira, który pisał, iż „pasmo wzgórz zwane Roztocze” ciągnie się od Lwowa w kierunku Magierowa, a stamtąd dalej „na Potylicz, Werchratę i Bełżec do granicy Galicji”.

***

Roztocze od średniowiecza było terenem, gdzie dochodziło do krzyżowania się dwóch prądów etnicznych, lechickiego i ruskiego, wzajemnego przenikania ludności i ekspansji.

Uroczysko Świnoryje nieopodal Chotylubia

44

Rezerwat ,,Bukowy Las” koło Narola

48

Wstęgowy układ pól w Hucie-Złomy

52

Drzewo na polach rzepaku między Piastowem a Basznią Dolną

Panorama Nowego Sioła od strony Piastowa

54

Werchrata, widok na kopułę dawnej cerkwi greckokatolickiej pw. św. Jerzego z 1910 r. Świątynia ta, jedna z największych na Roztoczu, powstała (na miejscu poprzedniej drewnianej cerkwi) wg projektu wybitnego architekta Wasyla Nahirnego, w stylu neobizantyjskim

Nowe Brusno, cerkiew pw. św. Paraskewy przed remontem, fot. z 2014 r.

Zespół Cerkiewny w Nowym Bruśnie – Oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie złożony jest obecnie z dawnej cerkwi greckokatolickiej pw. św. Paraskewy z 1713 r. i cmentarza przycerkiewnego (dwa nagrobki kamienne, XVIII w., tuż przy ścianie prezbiterium). Świątynia od północy i wschodu ujęta jest wieńcem pomnikowych lip. Nieopodal cerkwi znajduje się cmentarz parafialny z zabytkowymi nagrobkami wyznania greckokatolickiego, rzymskokatolickiego i kalwińskiego (pocz. XIX – pierwsze trzydziestolecie XX w.). Od 2014 r. całość założenia jest własnością Muzeum Kresów w Lubaczowie.

W przyszłości zrekonstruowana zostanie drewniana dzwonnica i bramka cerkiewna oraz parkan oparty na kamiennych słupach. Na plac między cerkwią, a cmentarzem planuje się przeniesienie zagrody drewnianej z Wólki Horynieckiej, która będzie zaadaptowana na budynek muzealny i warsztat kamieniarza bruśnieńskiego.

84

podpis pod zdjęciem

Nowiny Horynieckie, murowana domkowa kapliczka, której powstanie tradycja wiąże z epizodem wojny polsko-tureckiej w 1672 r., dlatego bywa nazywana ,,kapliczką turecką” lub ,,kapliczką Sobieskiego”. Z prawej strony kapliczki stoi krzyż kamienny z datą 1914–1920 i napisem ,,Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas Panie”

100

Kwitnące samotnie dzikie owocowe drzewa na polach w okolicy Wielkiego Działu

Zachodzące słońce nad polami w pobliżu kapliczki św. Nepomucena w Nowinach Horynieckich podpis pod zdjęciem

Prusie, dawna cerkiew greckokatolicka pw. Najświętszej Marii Panny z 1887 r. , konstrukcji zrębowej, powstała na planie czterech kwadratów. Obecnie jest to kaplica filialna kościoła pw. św. Józefa w Werchracie. Obok cerkwi stoi drewniana dzwonnica z pseudoizbicą

102 pod zdjęciem podpis

Stare Brusno, wodospad i ruiny młyna na Brusience

104

Polanka Horyniecka, stadnina koni ,,Polanka”

110

Narol, zespół pałacowo-parkowy dawnej rezydencji Łosiów.

Pałac został wybudowany w drugiej połowie XVIII w., z inicjatywny Antoniego Feliksa Łosia. Całość budynku zakomponowana została na rzucie podkowy, nawiązującej do herbu fundatora – Dąbrowa.

Wnętrza pałacu zdobiły cenne dzieła sztuki, a sama rezydencja była ośrodkiem życia towarzyskiego i kulturalnego, działała tutaj także szkoła dramatyczno-muzyczna dla młodzieży szlacheckiej.

Po Łosiach pałac w Narolu przeszedł w posiadanie Puzynów. Ostatnią właścicielką była hrabina Jadwiga z Puzynów Korytowska, która opuściła Narol we wrześniu 1939 r., aresztowana przez NKWD. W lutym 1945 r. pałac został spalony podczas obławy na miejscowych akowców. Nieużytkowany i zaniedbany popadł w ruinę.

W 2000 r. pałac przeszedł w posiadanie Fundacji „Pro Academia Narolense”, która chciała utworzyć w Narolu centrum artystyczne oraz przywrócić pałacowi jego dawny blask.

Tanew meandrująca w drodze do Narola

130

Narol, kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, wzniesiony w latach 1790–1804, z fundacji Feliksa Antoniego Łosia

Szumy nad Tanwią w promieniach wieczornego słońca

148

Stare Brusno, nagrobki na cmentarzu

162

Lubaczów, cerkiew pw. św. Mikołaja wzniesiona w 1883 r. według projektu Wasyla Nahirnego, polichromia kopuły

170

po prawej u góry: Lubaczów, cerkiew pw. św. Mikołaja, fragment ikonostasu przeniesionego z cerkwi w Niemstowie. Niezwykle cenny ikonostas z Lubaczowa, pochodzący z XVII w., znajduje się natomiast w greckokatolickiej katedrze w Przemyślu

Stare Oleszyce, cerkiew pw. Opieki Matki Bożej z 1913 r., polichromie ścian i kopuły Narol-Krupiec, cerkiew pw. Ofiarowania Matki Bożej w Świątyni z 1899 r.

Po generalnym remoncie wykonanym w 2011 r. świątynia służy jako Centrum Koncertowo-Wystawiennicze

Lipa z alei w Hucie Kryształowej

188

Matka Boża Różańcowa z Buska, w ołtarzu kościoła w Nowym Bruśnie. Łaskami słynący, XVII-wieczny obraz pochodzący z Bizancjum miał zostać podarowany klasztorowi oo. Dominikanów w Busku. Został przywieziony do Nowego Brusna w 1952 r. przez ks. Woronowskiego za zgodą metropolity lwowskiego abp. Eugeniusza Baziaka. Obraz ten wywiózł z Buska do Strzelec Wielkich k. Brzeska, w 1944 r., tamtejszy proboszcz ks. Wojciech Stuglik, który wraz z częścią rodzin polskich musiał stamtąd uciekać w obawie przed napadami ze strony UPA

Śródleśny zbiornik wodny w Łówczy

196

Stawy w Starym Lublińcu

230

Kniazie, ruiny cerkwi pw. św. Paraskewy

262

Nowe Sioło, dawna cerkiew greckokatolicka pw. Proroka Eliasza z 1907 r., obecnie kościół rzymskokatolicki

Stare Oleszyce, cerkiew pw. Opieki Najświętszej Marii Panny z 1913 r.

292

Huta Kryształowa, kamienne figury przedstawiające Maryję i Chrystusa Zmartwychwstałego. Według legendy, figury które pierwotnie znajdowały się przy młynie obszarnika Piotra Guzio, zostały wywiezione na ziemie odzyskane w trakcie wysiedlenia ludności ukraińskiej. Po niemal trzydziestu latach w nieznanych okolicznościach wróciły do wsi. Stoją na ceglanym postumencie przy drodze, kilkaset metrów od wioski

Rudka, bruśnienski krzyż pańszczyźniany

316

Diamentowe pole rzepaku przy drodze z Werchraty do Horyńca-Zdroju

322

Skute lodem stawy w Niemstowie, w tle widok na kopułę kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, dawnej cerkwi

382

Horyniec-Zdrój, pałac Ponińskich

410

Horyniec-Zdrój, kościół zdrojowy pw. św. Jakuba

Podemszczyzna, cerkwisko i ruiny dzwonnicy

412

Zachód słońca nad polami w Nowinach Horynieckich

Krzyż na Kozubalach w zimowej szacie

418