Łemkowszczyzna po obu stronach Karpat by adriana pyszkowska

Stanisław Kryciński

ŁEMKOWSZCZYZNA

po obu stronach Karpat

Stanisław Kryciński

ŁEMKOWSZCZYZNA

po obu stronach Karpat

Starymi traktami przez Beskid .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Co ma Beskid do Jawora? .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Pod osłoną grodów .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Osadnictwo u stóp Beskidu Niskiego do początków XIV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Nadchodzą Wołosi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Osadnictwo na prawie niemieckim i początki zasiedlania Łemkowszczyzny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Zasiedlanie Łemkowszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Początki Łemkowszczyzny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Jak się husyci mają do Łemkowszczyzny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Kocie zamki .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Wędrująca Matka Boża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Pomiędzy prawosławiem a unią .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Cerkwie typu łemkowskiego po północnej stronie Karpat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Wpływ stylu narodowego na łemkowskie budownictwo cerkiewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Cerkwie murowane na północnej Łemkowszczyźnie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 „Józefińska” architektura cerkiewna północnej Łemkowszczyzny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Cerkwie typu łemkowskiego po południowej stronie Karpat .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Cerkwie „łemkowskie” wschodniej Łemkowszczyzny i Zakarpacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Zniszczenia cerkwi na Łemkowszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Ikony w łemkowskich cerkwiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Zbójeckie tradycje Łemkowszczyzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Powstanie unickiej diecezji mukaczewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Udział Rusinów Karpackich w powstaniach kuruców .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Konfederacja barska w Karpatach .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Bunty chłopskie na Słowacji w latach 30. XIX w. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Rabacja 1846 roku w Galicji .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Zniesienie pańszczyzny w 1848 r. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Powstanie na Węgrzech w latach 1848–1849 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Literatura .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Wstęp

Jesteśmy świadkami odrodzenia łemkowskiego świata i narodzin nowych jego elementów wynikających z postępu cywilizacji. Mimo usilnych starań totalitarnych rządów z Warszawy i Moskwy, nie udało się zniszczyć kultury i świadomości Łemków, spowodować by rozpłynęli się w bezkształtnej masie „bratnich narodów” socjalistycznych państw. Łemkowie mają swoją literaturę i poezję, mają własnych naukowców badających specyfikę ich języka i skrupulatnie zapisujących każde słowo tworzonej od wieków mowy. Mają swoją tradycję, którą pieczołowicie kultywują. Języka łemkowskiego uczy się w szkołach na Łemkowszczyźnie, ale także „na czużyni” – na Dolnym Śląsku i w Lubuskiem. W 2015 r. po raz pierwszy w III RP gorlicka licealistka przystąpiła do matury w języku łemkowskim. W Gorlicach działa Stowarzyszenie Ruska Bursa wspierające młodzież łemkowską uczącą się w tym mieście, organizujące odczyty, koncerty i warsztaty, wydające wartościowy rocznik. Budynek Bursy jest również siedzibą internetowego radia Lem.fm. Łemkowscy artyści znani są publiczności w całej Polsce. Igor Herbut, piosenkarz, autor tekstów i kompozytor, założyciel i wokalista zespołu LemON, podczas koncertów mówi o swoim łemkowskim pochodzeniu. W swoją twórczość wplata tradycyjne motywy łemkowskie, a statyw mikrofonu ozdabia łemkowską flagą. Ceniona wokalistka i basistka Misia Furtak, zdobywczyni „Paszportu Polityki” i „Fryderyka” również pochodzi z łemkowskiej rodziny. 6

Wstęp

W 1989 r. powstało Stowarzyszenie Łemków, pierwsza w powojennej Polsce organizacja podkreślająca ich odrębność narodową, należąca do Światowej Rady Rusinów. Jest to odrębność od Polaków, Słowaków i Ukraiń ców. Jednocześnie zwolennicy tej opcji poczuwają się do wspólnoty z Rusnakami zamieszkującymi południowe stoki Karpat, na obszarze obecnej Słowacji. Rusinów żyjących po obu stronach Karpat łączą bardzo silne związki, zarówno rodzinne, jak i gospodarcze. Wynikły one z faktu, że do czasu I wojny światowej mogli się oni swobodnie kontaktować, a w zbliżeniach pomagała wspólnota języka, kultury i religii. Wspólną rodzinę z Łemkami i Rusnakami tworzą również Rusini zamieszkujący Zakarpacie należące dziś do Ukrainy. Jako Rusini Karpaccy aspirują do miana odrębnej narodowości, obok Białorusinów, Rosjan i Ukraińców. Poglądy te podziela również istotna część Łemków zaangażowanych w działalność kulturalną i polityczną. W 2002 r., podczas spisu powszechnego, narodowość łemkowską zadeklarowało 5850 osób. Ukraińcy nie uznają odrębności narodowej Rusinów Karpackich, uważając ich za część narodu ukraińskiego. Również część Łemków uważa się za Ukraińców. Dotyczy to przede wszystkim wschodnich krańców Łem kowszczyzny, czyli wsi położonych nad Osławą i Osławicą, ale nie tylko. Najaktywniejsi Łemkowie o tych poglądach utworzyli Zjednoczenie Łemków z siedzibą w Gorlicach, zarejestrowane w 1991 r. Jego głównym zadaniem są wszelkie działania mające na celu utożsamienie ludności łemkowskiej z narodem ukraińskim. Sztandarowym przedsięwzięciem organizowanym przez Zjednoczenie jest „Łemkowska Watra”, coroczna kilkudniowa impreza kulturalna gromadząca Łemków z całego świata. Odbywa się w Zdyni (po łemkowsku – Żdyni) i składa się z koncertów, spotkań z twórcami, warszta tów i wystaw. Ilu Łemków podczas spisu zadeklarowało narodowość ukraińską – tego nie wiadomo, ale można przypuszczać, że jest to liczba porównywalna do tego ile osób zadeklarowało narodowość łemkowską. Szacuje się, że w Polsce żyje około 60 000 Łemków. Jak widać z powyższego opisu, tylko około 20% z nich zadeklarowało narodowość łemkowską lub ukraińską. Pozostali przyznali się do narodowości polskiej. Niewątpliwie wpływ na to miało prawie pół wieku prześladowań jakich

Przydrożna kapliczka w dolinie nieistniejącej wsi Żydowskie

Starymi traktami przez Beskid

W obszarze Łemkowszczyzny mieści się cały Beskid Niski i wschodnia część Beskidu Sądeckiego, położona między dolinami Kamienicy Nawojowskiej i Popradu. Stanowi ją pasmo Jaworzyny Krynickiej (1114 m n.p.m.). Od południowego wschodu, już po słowackiej stronie, sąsiadują z nim Góry Czerchowskie z kulminacją zwaną Minčol (1157 m n.p.m.). Na tym terenie szerokość obszaru wznoszącego się powyżej 400 m n.p.m. wynosi około 70 km. Sąsiedni Beskid Niski jest nie tylko niski, ale również i wąski. Licząc od pasma granicznego teren górski (powyżej 400 m n.p.m.) ma po polskiej stronie średnio od 15 do 25 km szerokości, a w najwęższych miejscach nie osiąga nawet 10 km. Jeszcze mniej gór jest po stronie słowackiej. Tutaj teren o tej wysokości rozciąga się zaledwie na 5–10 km na południe od granicy państwowej, a w niektórych miejscach ma tylko 2–3 km szerokości. Niższe tereny obejmuje Pogórze Ondawskie (Ondavská vrchovina). Lackowa – najwyższy polski szczyt Beskidu Niskiego ma 997 m n.p.m., a Busov, leżący już po słowackiej stronie, jest tylko o 5 m wyższy. Tu również położona jest najniższa w łuku Karpat przełęcz zwana Dukielską. Ta niewielka wysokość i szerokość gór spowodowała, że wcinają się w nie, po polskiej stronie, doliny aż pięciu rzek zasilanych licznymi strumieniami. Od zachodu są to Biała Dunajcowa, Ropa, Wisłoka, Jasiołka i Wisłok. Po słowackiej stronie sieć rzeczną tworzą liczne dopływy Hornadu, Topli, Ondawy i Laborca. 13

Co ma Beskid do Jawora?

Pusta dolina po wsi Długie. Krzyż na przełęczy

Pod osłoną grodów

Znaleziska rzymskich monet potwierdzają, że dwa szlaki wiodące doliną Wisłoki i Jasiołki funkcjonowały już w starożytności. W czasach średniowiecza nadal były używane i na tyle ważne, że budowano przy nich grody strzegące bezpieczeństwa. Do początku XIV w. teren Beskidu Niskiego nie był zasiedlony, to znaczy nie założono tam żadnych wsi. Mogły na nim przebywać jedynie małe koczownicze grupy eksploatujące las czy prowadzące hodowlę na niewielką skalę. Stosowana przez nie typowo ekstensywna gospodarka powodująca wyjałowienie w ciągu kilku lat obszaru, na którym się znajdowały, zmuszała je do ciągłego przemieszczania. Zasiedlony był natomiast stosunkowo płaski obszar położony na północ od gór, a leżący u zbiegu Jasiołki, Ropy i Wisłoki. W górę Ropy sięgał on po dzisiejszą Libuszę zajmując tzw. Obniżenie Gorlickie, w górę Wisłoki po Żmigród, a w górę Jasiołki po Wietrzno. Na wschód od Wisłoki osadnictwo obejmowało teren dzisiejszej Kotliny Jasielsko-Krośnieńskiej1, ciągnąc się doliną Wisłoka od okolic Krosna poza Zarszyn. Stąd idąc wąskim pasem ku wschodowi docierało do okolic Sanoka, gdzie łączyło się z osadnictwem w dolinie Sanu, sięgającym na południe po Hoczew.

Znana pod popularną nazwą Dołów Jasielsko-Sanockich, autorstwa Wincentego Pola.

Pomiędzy prawosławiem a unią

W XVI w. prawosławie było religią obejmującą większość terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Metropolia kijowska stanowiła w XVI w. największą prowincję kościelną chrześcijaństwa wschodniego w państwach oficjalnie katolickich. Obejmowała ona ok. 3,5 miliona wiernych. Była to druga co do wielkości, po rzymskich katolikach, wspólnota religijna w I Rzeczypospolitej. Sytuacja Kościoła wschodniego w tym czasie nie była łatwa. Konstantynopol z patriarchatem i wierni tego Kościoła zamieszkujący Europę Południowo-Wschodnią znajdowali się pod panowaniem tureckim. Odcięci od kontaktów z innymi krajami chrześcijańskimi stanowili obywateli drugiej kategorii. W Rosji, jedynym niezależnym europejskim państwie prawosławnym, hierarchowie Kościoła Wschodniego coraz bardziej przekonani byli o wyjątkowości swojej sytuacji. Wierzyli, że są jedynymi, prawdziwymi spadkobiercami tradycji chrześcijańskich wyniesionych z Konstantynopola. Chrześcijaństwo zachodnie z papieżem na czele traktowali jako schizmę, która odłączyła się od prawdziwego pnia Kościoła i podąża w złym kierunku. Dlatego też prawosławie moskiewskie było niemal całkowicie zamknięte na wpływy zewnętrzne i zdecydowanie wrogie wobec wszelkich wpływów zachodnich. Tę postawę umacniał stały antagonizm i częste wojny między Moskwą a Rzecząpospolitą. 143

Stara, drewniana cerkiew w Klimkówce z połowy XVIII w.

Cerkwie typu łemkowskiego po północnej stronie Karpat Gdy zakładano wieś na prawie wołoskim, jej wytyczony obszar dzielono na łany. Były to pasy gruntu, o szerokości kilkudziesięciu metrów, przebiegające w poprzek doliny od jednego działu do drugiego. Działy to grzbiety dzielące doliny od siebie i w każdej wsi ta nazwa była znana i używana. Rusini zamieszkujący Karpaty mówili na nie dił. Austriaccy kartografowie sporządzający mapy katastralne w połowie XIX w. pytali mieszkańców wsi o nazwy otaczających je gór i wzniesień. W odpowiedzi często słyszeli tę nazwę (czasami w formie dził lub gił) i zapisywali ją na mapach. Później część tych diłów przeniesiono na mapy topograficzne czyniąc w ten sposób z nazwy pospolitej nazwę własną. Spotkać je możemy również na współczesnych mapach turystycznych, ale zwykle w spolszczonej formie dział. Zasiedlaniem wsi zajmował się zasadźca, który zostawał pierwszym kniaziem (sołtysem) nowej wsi. Działał on w imieniu właściciela gruntów na których powstawała wieś. Każdy z pierwszych osadników dostawał pół łana – od potoku po dział. W pobliżu potoku stawiano domy, wyżej były grunty uprawne, jeszcze wyżej łąki i wreszcie las. Łan miał zwykle około 24 hektarów. Kniaź otrzymywał od 1,5 do 3 łanów, przy czym miał on obowiązek stawiania się z odpowiednim uzbrojeniem i kilkoma ludźmi, też z bronią, gdy było zagrożenie wojenne. Jeden lub półtora łana przeznaczano na uposażenie cerkwi. Dochód z tej ziemi 163

166 Cerkiew w Kwiatoniu z 2 poĹ&#x201A;owy XVII w.

182

Cerkiew w Klimkówce ukończona w 1914 r., zburzona w 1982 r.

Cerkwie murowane na północnej Łemkowszczyźnie

Znamy tylko dwie murowane świątynie wzniesione w XVII w. Pierwsza z nich powstała w Trzcianie i istnieje do dziś. Stało się to w 3 ćwierci tego stulecia. Jest to skromna budowla o bryle znacznie prostszej niż w przypadku cerkwi drewnianych. Prostokątne w planie prezbiterium ma sklepienie krzyżowo-kolebkowe. Nawa o planie zbliżonym do kwadratu przekryta jest sklepieniem nieckowym. Przylega do niej kwadratowy w planie babiniec, nad którym wznosi się niska, przysadzista wieża o jednej kondygnacji mieszczącej chór. Nawę i prezbiterium nakrywa wspólny dach kalenicowy. Trójdzielność akcentują barokowe hełmy nad trzema częściami cerkwi. Druga znana murowana cerkiew z XVII w. powstała w Krynicy (dziś ta część miejscowości nazywa się Krynica-Wieś). Zbudowano ją około 1680 r. i rozebrano w związku z budową nowej cerkwi ukończonej w 1872 r. Była to ówcześnie i jest również obecnie największa greckokatolicka świątynia1 na Łemkowszczyźnie. Również wpływy stylu narodowego, jaki pojawił się na Ukrainie z końcem XIX w. miał niewielki wpływ na cerkiewne budownictwo, zwłaszcza murowane. Powstały tylko

P owierzchnia którą obejmują ściany cerkwi w Krynicy wsi wynosi ok. 820 m², podczas gdy powierzchnia przeciętnej cerkwi drewnianej to ok. 150 m². Wieża krynickiej cerkwi ma ok. 22 m. Typowa drewniana cerkiew łemkowska ma wieżę o wysokości 10–15 m.

183

Wnętrze cerkwi w Bodružalu

Cerkwie typu łemkowskiego po południowej stronie Karpat

Po słowackiej stronie również spotykamy drewniane cerkwie typu łemkowskiego. Przez wieki kontakty Rusinów zamieszkujących południowy i północny stok Karpat były na tyle silne, że kultura przez nich wytworzona ma wiele wspólnych cech. Objawia się to również w budownictwie cerkiewnym. Ale widać tu także różnice. Do lat 60. XVIII w. na cerkwiach słowackich Rusinów w zasadzie1 nie umieszczano barokowych hełmów. Zakończeniem łamanych zwieńczeń i wieży była niewielka cebulka dźwigająca kuty, żelazny krzyż. W jednym przypadku, na cerkwi z Mikulašovej (1730 r.) pod cebulkami umieszczono ślepe latarnie. W kilku przypadkach nie było nawet cebulek, a zwieńczenia cerkwi kończono małymi daszkami w formie ostrosłupa. Najstarsza zachowana do dziś na terenie Słowacji cerkiew znajduje się we wsi Bodružal. Zbudowana została w 1658 lub 1692 r. Być może połowy XVII w. sięgał czas budowy cerkwi z Kružlovej, choć część badaczy przenosi tę datę na 1714 r. Rozebrano ją w latach 30. XX w.

J edynym przypadkiem cerkwi z tego okresu posiadającym hełmy jest świątynia w Ladomirovej wzniesiona w 1742 r.

199

Łemkowszczyzna po obu stronach Karpat to próba przedstawienia historii tego fragmentu Europy, począwszy od czasów jego zasiedlania po połowę XIX w. To historyczno-kulturowa wędrówka, w której przeczytamy o początkach tutejszego osadnictwa i teoriach z nim związanych, wędrujących gurach Matki Bożej, beskidzkim zbójnictwie, jak również o konfederacji barskiej, która czczona przez Polaków, zupełnie inaczej jawiła się Łemkom. Mało znanym, opisanym w książce, epizodem jest udział Rusinów Karpackich w powstaniach kuruców – zbrojnych oddziałów powstańczych walczących od 1671 do 1711 r. przeciw panowaniu Habsburgów. Sporo miejsca poświęcono tu prawie stuletnim zmaganiom między prawosławiem panującym od początku lokacji wsi, a grekokatolicyzmem wprowadzonym postanowieniem unii brzeskiej w 1596 r. Obszernie opisano tu także wspaniałe łemkowskie ikony i architekturę łemkowskich cerkwi, nierozerwalnie związanych z kulturą Łemków i krajobrazem gór przez nich zamieszkiwanych.

(w tym 5% VAT)

44,90 zł

ISBN 978-83-63526-82-5

CENA DETALICZNA

STANISŁAW KRYCIŃSKI (ur. w 1954 r.) z wykształcenia inż. chemik, z zamiłowania – historyk i krajoznawca. Uwielbia zwiedzać wszelkie zakątki Polski i krajów ościennych – a najbardziej te mało uczęszczane. Szczególnie fascynuje go południowo-wschodnia Polska, której uroki od dziesiątek lat niestrudzenie opisuje za pomocą pióra i obiektywu. Autor licznych opracowań, m.in.: Cerkwie drewniane w Karpatach (1979), Nadsanie, cz.1 ,,Gmina Czarna” (1986), Pogórze Przemyskie (1992, 2014), Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Część I – gmina Lutowiska (1995), oraz Część II – gmina Cisna (1996 i 2007), Przemyśl i Pogórze Przemyskie (1997, 2007), Cerkwie w Bieszczadach (1995 i 2005), Przedwojenna architektura żydowska. Najpiękniejsze fotograe (2014). Nakładem Libry PL ukazały się do tej pory: Bieszczady. Tam gdzie oczy poniosą (2013), Bieszczady. Tam gdzie diabły, hucuły, ukraińce (2013) oraz Bieszczady. Od Komańczy do Wołosatego (2014). PATRONAT MEDIALNY