Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny Jarosław Giemza, Libra PL 2016

Bóg przemówił do Moj˝esza słowami: I uczynià Mi Êwi´ty przybytek, abym mógł zamieszkaç poÊród Was (Wj. 25, 8). Od wieków, nakazowi temu podporzàdkowujà si´ chrzeÊcijanie, wznoszàc swoje Êwiàtynie, a miejsce spotkania z Bogiem czynià pi´knym i godnym, według własnych, najlepszych mo˝liwoÊci i umiej´tnoÊci. Na północnych i południowych stokach Beskidów, na obszarze który stał si´ Łemkowszczyznà, a Cerkiew zakorzeniona jest w ponad tysiàcletniej tradycji chrztu Włodzimierza Wielkiego, kolejne pokolenia wierzàcych czyniły chram najwa˝niejszym i najokazalszym budynkiem osady.

JeÊli uległ zniszczeniu, dêwigały go z ruin pi´kniejszym. Wysiłek cieÊli i majstrów murarskich, biegłoÊç malarzy czy ofiarnoÊç wspólnoty wypływały z wiary i miłoÊci do Stwórcy.

Kształt Êwiàtyni – jej architektur´ i wyposa˝enie, determinujà wskazania o uniwersalnym charakterze, sformułowane na długo przed chrztem Rusi, których dotrzymywanie wcale nie musi staç w sprzecznoÊci z pojawianiem si´ oryginalnych, właÊciwych poszczególnym regionom cech. Ksià˝ka, którà oddajemy w Paƒstwa r´ce jest właÊnie próbà opowiedzenia w jaki sposób lokalna Cerkiew, która na przestrzeni kilku stuleci zyskała własny koloryt, dochowuje wiernoÊci tradycji religijnej i podporzàdkowuje zasób stosowanych form plastycznych wymogom kultu. Aby było to mo˝liwe, zarysowano tło historyczne oraz umieszczono w nim elementy sakralnego dziedzictwa zachowane w bliskim sàsiedztwie geograficznym i kulturowym, szczególnie dawniejsze ni˝ te, które przetrwały na Łemkowszczyênie lub prezentujàce archaiczne rozwiàzania formalne.

(Ze wst´pu)

www.libra.pl

Jarosław Giemza

CERKWIE I IKONY Łemkowszczyzny

Jarosław Giemza

CERKWIE I IKONY Łemkowszczyzny

Archanioł Michał, XIV w., z cyklu Deesis przegrody ołtarzowej, ikona przekazana przed 1907 r. do MNL z cerkwi pw. św. Paraskewy w Daliowej.Wtórnie przycięta u podstawy i przy górnej krawędzi.

Z tego samego zespołu zachowała się również ikona Archanioła Gabriela.

CERKWiE i IKONY Jarosław Giemza

Łemkowszczyzny

Tekst rozdziału Architektura cerkiewna Jerzy Tur

Archanioł Michał, poł. XVII w., chramowa ikona z cerkwi pw. Archanioła Michała w Šarišskym Štiavniku.

WSTĘP

óg przemówił do Mojżesza słowami: I uczynią Mi święty przybytek, abym mógł zamieszkać pośród was (Wj. 25, 8). Od wieków, nakazowi temu podporządkowują się chrześcijanie, wznosząc swoje świątynie, a miejsce spotkania z Bogiem czynią pięknym i godnym, według własnych, najlepszych możliwości i umiejętności. Na północnych i południowych stokach Beskidów, na obszarze który stał się Łemkowszczyzną, a Cerkiew zakorzeniona jest w ponad tysiącletniej tradycji chrztu Włodzimierza Wielkiego, kolejne pokolenia wierzących czyniły chram najważniejszym i najokazalszym budynkiem osady. Jeśli uległ zniszczeniu dźwigały go z ruin piękniejszym.

Wysiłek cieśli i majstrów murarskich, biegłość malarzy czy ofiarność wspólnoty wypływały z wiary i miłości do Stwórcy. ГДИ ВОЗЛЮБИХЪ БЛАГОЛѢЄ ДОМУ ТВОЄГО И МѢСТО СЄЛЄНЇЯ СЛАВЫ ТВОЄЯ (Panie, umiłowałem wspaniałość domu Twojego, i miejsce przebywania chwały Twojej; Ps. 26 /25/, 8), to słowa Psalmu zapisane pod stropem nawy cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Blechnarce, wpisane w zespół malowideł ściennych (przywoływane także w obrzędzie konsekracji ołtarza i świątyni). Samo wznoszenie cerkwi postrzegane może być jako akt uwielbienia Boga oraz kierowana ku Niemu modlitwa. Pokłon bił przed Bogiem pochylony nad pniem cieśla – oprawiający toporem podwalinę i każdy brus, aby nie imały się ich deszcze, a świątynia trwała przez wiele dziesięcioleci. W ten sposób o budowie stojących do dzisiaj u stóp Magury Małastowskiej cerkwi pisał, pochodzący z Nowicy, Bohdan Ihor Antonycz (1909–1937) w wierszu Syn cieśli (Теслів син): Дубова скриня, в скринi пiсня i сокира. Сокирою хвалив щодня твiй батько Бога. Твiй дiд теж тесля був. Стоять церкви чотири, що ними завершив своє життя убоге.

Kształt świątyni – jej architekturę i wyposażenie, determinują wskazania o uniwersalnym charakterze, sformułowane na długo przed chrztem Rusi, których dotrzymywanie wcale nie musi stać w sprzeczności z pojawianiem się oryginalnych, właściwych poszczególnym regionom cech. Książka, którą oddajemy w Państwa ręce jest właśnie próbą opowiedzenia w jaki sposób lokalna Cerkiew, która na przestrzeni kilku stuleci zyskała własny koloryt, dochowuje wierności tradycji religijnej i podporządkowuje zasób stosowanych form plastycznych wymogom kultu. Aby było to możliwe, zarysowano tło historyczne oraz umieszczono w nim elementy sakralnego dziedzictwa zachowane w bliskim sąsiedztwie geograficznym i kulturowym, szczególnie dawniejsze niż te, które przetrwały na Łemkowszczyźnie lub prezentujące archaiczne rozwiązania formalne.

13

Chrzest Rusi, 1937 r., Serhij Stelmaszczuk z artelem „Ryznyca”.

Malowidło ścienne w cerkwi pw. św.Dymitra w Szczawniku.

Gdy przyszedł [Włodzimierz z Korsunia do Kijowa], rozkazał bałwany wywracać: owe rozsiekać, a inne

na ogień wydać. Peruna zaś kazał przywiązać koniowi

do ogona i wlec z góry przez Boryczewo do Ruczaju [...]

Nazajutrz zaś wyszedł Włodzimierz z popami carówny i z korsuńskimi nad Dniepr, i zeszło się ludzi bez liku.

Wstąpili w wodę, i stali owi po szyję, a drudzy po piersi, młodsi zaś po piersi u brzegu, inni dzieci trzymając,

dorośli zaś brodzili; popi zaś stojąc odprawiali modlitwy.

I była radość na niebie i na ziemi widzieć tyle dusz

zbawionych. [...] I poczęli stawiać cerkwie po grodach i ustanawiać popów, i ludzi do chrztu przywodzić

po wszystkich grodach i siołach. [...] My zaś zawołajmy do Pana Boga naszego, mówiąc: »Błogosławiony Pan,

który nie da nas na łup zębom ich! Sieć się potargała

i myśmy wybawieni od chytrości diabelskiej. I zginęła pamięć jego z szumem, a Pan na wieki przebywa,

chwalony przez synów ruskich, sławiony w Trójcy,

a demoni przeklinani są przez prawowiernych mężów

i przez wierne niewiasty, co przyjęli chrzest i pokajanie

dla odpuszczenia grzechów — nowi ludzie chrześcijańscy,

wybrani przez Boga«.

(,,Kronika Nestora – Powieść minionych lat”, Chrzest Rusi)

TRADYCJA RELIGIJNA U schyłku pierwszego tysiąclecia, niepodzielony jeszcze Kościół przepełniała różnorodność religijnej tradycji.

Chrzest z Rzymu przyjęła wówczas Polska (966 r.), a z Konstantynopola Ruś Kijowska (988 r.). Spotkanie dwóch chrześcijańskich światów rodziło konflikty, ale było też ożywcze i twórcze. Świadectwem kulturowego bogactwa łacińsko-bizantyńskiego pogranicza są pomniki o wyjątkowej wartości i urodzie.

Chociaż spadkobiercy chrztu śś. Olgi i Włodzimierza są dzisiaj niewielką wspólnotą religijną i narodową w południowo-wschodniej Polsce, to Kościół wschodni na tych ziemiach jest kościołem rodzimym, odwołującym się do

apostolskiej misji ewangelizacyjnej św. Andrzeja oraz dzieła śś. mnichów – Apostołów Słowian Cyryla i Metodego, którzy podnieśli do godności liturgicznej język słowiański, stworzyli dlań alfabet i dokonali tłumaczeń tekstów biblijnych. Krainie tej patronują pierwsi męczennicy Borys i Gleb oraz ojcowie życia monastycznego – Antoni i Teodozy, założyciele pustelni kijowsko-peczerskiej. Już w kilkadziesiąt lat po przyjęciu chrześcijaństwa o splendorze miejsc kultu na Rusi tak pisał metropolita kijowski Iłarion: zobacz cerkwie kwitnące, zobacz chrześcijaństwo rosnące, zobacz miasto ikonami świętych jasno oświecone i kadzidłem woniejące i pieśniami pochwalnymi, i boskimi pieniami świętymi słynące. A zobaczywszy to wszystko, uwesel się i oddaj chwałę Bogu, twórcy tego wszystkiego.

Znamienne jest, że w 1054 r. Cerkiew ruska nie przyjęła do wiadomości decyzji patriarchatu konstantynopolitańskiego o zerwaniu jedności z Rzymem. Trwając przy prawosławiu i w lojalności wobec patriarchy ekumenicznego, książęta i hierarchowie ruscy utrzymali własną inicjatywę w relacjach z Rzymem, a na dworze kijowskim przyjmowani byli papiescy legaci, chociaż po 1204 r. dynamika tych stosunków osłabła wobec docierających wieści o zniszczeniach i profanacjach dokonanych przez IV wyprawę krzyżową w Konstantynopolu.

Bogurodzica Hodigitria ze śś. Joachimem i Anną oraz Apostołami w klejmie, 2 poł. XV w., z cerkwi pw. św. Dymitra w Długiem.

Świątkowa Mała. Krzyże wieńczące cerkwie są nie tylko świadectwem wiary, ale też kunsztu miejscowych kowali.

Berest. Bywa, że sędziwe drzewa w otoczeniu istniejącej świątyni pamiętają jeszcze jej poprzedniczkę.

TRADYCJA RELIGIJNA

Archanioł, mozaika z 1 poł. XI w. w kopule soboru pw. Mądrości Bożej w Kijowie.

Zaśnięcie Bogurodzicy.

Malowidło ścienne w prezbiterium kolegiaty w Sandomierzu, pocz. XV w., fundacji króla Władysława Jagiełły.

Mimo, że podejmowane przez obie strony inicjatywy, poczynając od kontaktów księcia Izasława I z papieżem Grzegorzem VII, przez koronację Daniela Halickiego na króla Rusi w 1253 r., po znaczącą rolę metropolity kijowskiego Izydora w działaniach na rzecz podpisania i ogłoszenia postanowień unii florenckiej z 1439 r., skutkowały jedynie doraźnymi korzyściami, nierzadko kończyły się fiaskiem, a oczekiwane rozstrzygnięcia okazywały się niepełne i nietrwałe, to świadczyły o znaczącym udziale i realnym wpływie książęcej Rusi na politykę europejską tego okresu.

24

ARCHITEKTURA CERKIEWNA Jerzy Tur

ARCHITEKTURA CERKIEWNA1 Tereny łemkowskie i bojkowskie to obszar pograniczny w dwojakim rozumieniu. Po pierwsze stykają się tu dwa kręgi kulturowe, łaciński i bizantyński, tu także krzyżują się wpływy licznych, zróżnicowanych etnicznie regionów – Polski, Rusi, Słowacji (Górnych Węgier), Bukowiny, Mołdawii itp. Po drugie, w średniowieczu przebiegała przez ich środek, z południa na północ granica polsko-ruska, co nie pozostało bez wpływu na miejscową tradycję artystyczną i budowlaną, zwłaszcza, że granica ta pozostała przez wszystkie lata istnienia Rzeczypospolitej wewnętrzną granicą administracyjną, a także granicą między diecezjami łacińskimi – krakowską i przemyską. Jednym z widomych objawów tego wpływu jest zasięg występowania cerkwi z wieżą w fasadzie zachodniej. Charakter tego wpływu nie jest jednak do dzisiaj w pełni wyjaśniony, tym bardziej, że zasięg granic diecezji przemyskiej Kościoła wschodniego przesunięty był daleko na zachód i obejmował całość interesującego nas terenu, aż po dolinę Popradu.

Cerkiew pw. Narodzenia Bogurodzicy w Królowej Ruskiej, rys. Stanisław Wyspiański.

Cerkiew pw. św. Łukasza Ewangelisty w Jastrzębiku, wg Antona Warywody, 1943 r.

Niniejsze opracowanie ukazało się drukiem [w:] Łemkowie. Kultura–Język–Sztuka. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Komisję Turystyki Górskiej ZG PTTK. Sanok, dn. 21–24 września 1983 r., Wydawnictwo PTTK „Kraj” Warszawa–Kraków 1987. Tutaj tekst zredagowany na podstawie oryginalnego maszynopisu i opatrzony ilustracjami przez J. Giemzę. Powstałe przed 1983 r. opracowanie pozostaje aktualnym i o podstawowym znaczeniu, a przy tym mało znanym. Od momentu jedynej jego publikacji niektóre zagadnienia zyskały kontynuację w pracach badawczych, co starano się uwzględnić na kartach tej książki, w innym miejscu. Publikacja za zgodą Katarzyny Tur-Marciszuk.

1

99

ARCHITEKTURA CERKIEWNA

Cerkiew pw.Archanioła Michała w Świątkowej Wielkiej, stan w l. 60. XX w.

Cerkiew w Świątkowej Wielkiej.Widok z nawy na babiniec i chór śpiewaczy, stan w 1968 r.

do ekspozycji ikonostasu (np. w Bartnem). Dalsze zmiany wywołało powstanie ikonostasu o konstrukcji segmentowej, zawieszonego na niezależnej częściowo lub całkowicie, szkieletowej konstrukcji. Przegroda ołtarzowa zaczęła stopniowo zanikać, a jej funkcje przejął ikonostas.

Liczne modernizacje wnętrz starych cerkwi doprowadziły do zatarcia tradycyjnych rozwiązań, w tym przegród ołtarzowych i przegród między nawą a babińcem.

Te ostatnie, zwłaszcza w cerkwiach łemkowskich, podlegały w pewnym okresie, poczynając od XVIII w. zamierzonej likwidacji. O ich istnieniu świadczą niekiedy tylko ślady rozpiętych niegdyś na przegrodzie chórów śpiewaczych, zwykłe wraz z nimi likwidowanych i przenoszonych w głąb podwyższonego babińca. Ślady takie w postaci ostatków wyciętych belek tkwią w południowej i północnej ścianie nawy wielu cerkwi, m.in. w Grąziowej, Smolniku, Krościenku, Owczarach i Powroźniku; były też w nieistniejącej już cerkwi w Nieznajowej. Chóry zachowały się głównie w cerkwiach bojkowskich (np. w Równi). W łemkowskich natomiast możemy się jedynie dopatrywać ich częściowego

120

ARCHITEKTURA CERKIEWNA Prześwit pomiędzy babińcem a nawą w cerkwi w Bałuciance, stan w 1968 r.

Cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy w Bałuciance, stan w l. 60. XX w.

włączenia w galerie śpiewacze, obiegające zachodnią część wnętrza (np. w cerkwiach w Wołowcu, Kwiatoniu i Świątkowej Wielkiej). W Powroźniku o istnieniu przegrody także świadczą wspomniane wyżej ślady, na podstawie których można wnioskować, że poczynając od siódmego bierwiona (licząc od dołu) wschodnia ściana nawy była pełna.

W cerkwiach łemkowskich zachowały się nieliczne przegrody z ozdobnymi prześwitami, głównie na terenie Słowacji: w Ladomirovej, Potokach i Fryczce, a w Polsce – w mało zbadanej dotychczas cerkwi w Bałuciance. Prześwit w tej ostatniej ma wysokość 8 bierwon i zakończony jest fazowanym i ozdobnie wyrzynanym, podpartym skromnymi wspornikami (kroksztynami), dziewiątym bierwionem. Wsporniki utworzone są przez przedłużone ostatki przeciętego prześwitem ósmego bierwiona i połączone z profilem bierwona wieńczącego obiegającą krawędzie fazą. Ostatki niższych bierwion wydają się jednak wtórnie skrócone i są krótsze po lewej stronie otworu. Nie zachowały się też ślady ukształtowania dolnej partii prześwitu. Podobny, choć nieco bogatszy w rysunku jest prześwit w Ladomirovej, którego krawędzie, tak jak w Bałuciance obiega faza.

Opisane ukształtowanie prześwitu jest charakterystyczne dla późniejszego okresu jego rozwoju i analogiczne do opisanych prześwitów w Skorodnem i Krościenku. Brak tu jedynie śladów występowania parapetu. Nie wiemy, czy ewolucja prześwitu w cerkwiach łemkowskich przebiegała analogicznie jak w bojkowskich. Dziś znamy tylko jeden zabytek mogący dać nam w tej sprawie pole do domysłów. Chodzi o cerkiew w Świątkowej Wielkiej; dysponujemy świadectwem istnienia w niej pełnej przegrody między babińcem a nawą, z prześwitem o niewielkich rozmiarach, względnie jedynie z przejściem, być może w formie portalu.

121

Prześwit pomiędzy babińcem a nawą w cerkwi pw.Archanioła Michała w Ladomirovej, wg Blanki Kovačovičovej-Puškárovej i Imricha Puškára.

WYPOSAŻENIE CERKIEWNE

Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią.

(Wj. 24,4)

Na niektórych ikonach świętych wyobrażony jest, wskazywany palcem Poprzednika [Chrystusowego] baranek, który stanowi obraz łaski, a przez Zakon objawia nam prawdziwego Baranka, Boga naszego Chrystusa.

Czcząc starodawne obrazy i cienie, przekazane Kościołowi jako znamiona, i od prastarych czasów nakreślone znaki prawdy, nade wszystko przenosimy łaskę i prawdę, przyjmując ją jako wypełnienie Zakonu.

Dlatego, aby i w sztuce malarstwa oczom wszystkich przedkładane było doskonałe, nakazujemy, aby odtąd wizerunek Baranka, Chrystusa Boga naszego, który gładzi grzechy świata, na ikonach, zamiast starotestamentowego baranka, przedstawiać w postaci ludzkiej, byśmy w ten sposób, rozmyślając nad pokorą Boga Słowa, przypomnieli sobie Jego żywot w ciele, Jego Mękę i zbawczą śmierć i w ten sposób dokonane odkupienie świata.

(Kanon 82 Soboru Trullańskiego, 691–692 r.)

Ukrzyżowanie, poł. XVII w., z cerkwi pw. św. Dymitra w Czarnej.

Chrystus Pantokrator oraz śś. Paraskewy – Prepodobna Paraskewa Tyrnowska i Wielka Męczennica Paraskewa, pocz. XVI w., podwójna ikona z namiestnego rzędu przegrody ołtarzowej (strona pd.), z cerkwi pw. św. Paraskewy w Daliowej.W ręku Chrystusa widoczna jest otwarta Ewangelia, a na jej kartach kompilacja tekstów ewangelicznych: Нє на лица зря щє сждитє сновє члчс тїи но правє(д)ны(й) сж(д) судитє; имжє сждω(м) сждитє ω(т)сжди(т)ся ва(м); и єжю мѣрою мѣритє ωмѣри(т)ся вам (Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy). Bo takim sądem, jakim sądzicie i was osądzą i taką miarą wy mierzycie, wam odmierzą Mt. 7, 2). Przy wykonaniu chramowej ikony zastosowany został nie posiadający analogii schemat kompozycyjny.W głównym polu obrazowym w nietypowy sposób, przedstawione zostały, dwa wizerunki – duży Prepodobnej Paraskewy oraz drugi, niewielki w tle – Męczennicy Paraskewy. Oba identyfikują inskrypcje: Стая Прп(д)бная Пє(т)ка (Św.

Prepodobna Petka) oraz Стая Мчнца Параскєвiя (Św. Męczennica Paraskewa).

Prepodobna ukazana jest w stroju mniszki, z krzyżem w dłoni.Wielka Męczennica odziana w królewskie szaty, w koronie, z krzyżem w ręku.

W klejmie, po prawicy Prepodobnej Paraskewy sceny z jej żywota: Modlitwa w pustelni, Święta przybywa do Carogrodu (Konstantynopol), Śmierć Świętej, Pogrzeb.

Przy przeciwległej krawędzi ikony sceny męczeństwa, odnoszące się do drugiej postaci: Chłostanie rózgami, Kaźń w kotle, Cięcie piłą, Ścięcie głowy Świętej.

Św. Archidiakon Szczepan, 1689 r., północne drzwi diakońskie ikonostasu cerkwi w Czarnej.

Zwiastowanie Bogurodzicy, 1689 r., detal carskich wrót ikonostasu cerkwi w Czarnej.

Ikonostas, 1689 r. (niższa partia, łącznie z rzędem ikon świątecznych), poł. XVIII w. (Deesis i partia zwieńczenia), w cerkwi pw. św. Dymitra w Czarnej.W kartuszu supraporty pd. drzwi diakońskich obok imienia św.Wawrzyńca malarz starszej części ikonostasu pozostawił cyrylicką inskrypcję datującą wykonane przez niego dzieło: АХПΘ сєптє(м). S. (1689 września 6). Przegroda ołtarzowa będąca w całości jego realizacją zachowała się w cerkwi pw. św. Paraskewy w Uściu Gorlickim.

Bogurodzica Hodigitria, koronowana przez parę Aniołów, w dłoniach których znajdują się banderole z tekstem XIII kondakionu akatystu Zwiastowania Najświętszej Bogurodzicy.

Ikona z cerkwi pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Rzepedzi. Św. Paraskewa Tyrnowska, ok. 1470 r., namiestna ikona dawnej przegrody ołtarzowej cerkwi w Tyliczu.W klejmie umieszczono sceny z żywota Świętej: Narodziny św. Paraskewy, Święta ukazuje się we śnie cerkiewnikowi wyjawiając gdzie spoczywa jej ciało,Wydobycie ciała Świętej z grobu, Przeniesienie relikwii św. Paraskewy,Wprowadzenie relikwii Świętej do Belgradu, Modlitwa Świętej w pustelni, Św. Paraskewa przybywa do Carogrodu (Konstantynopola), Śmierć Świętej, Złożenie do grobu, Uzdrowienie ślepych przy grobie Świętej.

Jezus Nazarejczyk Król Judei.

Jezus Chrystus.

Jezus Chrystus Król Chwały.

Król Chwały.

Jezus Chrystus Zwycięzca.

Syn Boży.

Król Bóg Przedwieczny.

Góra Golgota.

Miejsce straceń Rajem będzie.

Głowa (grób) Adama. kopia (włócznia), trost (gąbka na trzcinie).

Drzewo dobra, diabła utrapienie. Światłość (Zbawiciel) tworzy sidła na szatana.

Bicz Boży bije biesy.

Chrystusowe chorągwie chrześcijanom chwała. Życie wieczne wiernym w Raju.

Wielkie Wesele w Niego wierzącym.

Radość przyrzeczona oczekującym.

Drzewo krzyżowe biesom rózga.

Dzisiaj wspaniałe drzewo mam objawiło się, ponieważ Król Wieczny do niego przygwoździł się.

Krzyż ochrona całego wszechświata.

Krzyż ozdoba Cerkwi.

Krzyż królom dziedzina.

Krzyż wiernym umocnienie.

Krzyż aniołom chwała.

Krzyż biesom poranienie.

IKONOGRAFIA

IKONOGRAFIA

Chrystus Pantokrator

Wcielenie przekreśliło starotestamentowy zakaz czynienia wizerunku Boga (Wj 20,3–6).

Uprawnionym Jego obrazem stała się ikona Chrystusa – Syna współistotnego Ojcu.

Kto Mnie zobaczył, zobaczył także Ojca oraz Ja jestem w Ojcu, a Ojciec we Mnie – to słowa Zbawiciela, przekazane nam przez św. Jana Ewangelistę (J 14, 9–10), zaś św. Paweł nazywa Chrystusa „obrazem Boga Niewidzialnego” (Kol 1,15). Wszechwładzę i Boską Naturę Chrystusa podkreśla ikonografia Pantokratora. Istnieją trzy odmiany tego przedstawienia: tronujący Chrystus (w mandorli lub bez), w pełnej postaci (stojący) oraz w popiersiu. Postać zawsze ukazywana jest frontalnie. Długie włosy spływają na ramiona, twarz z zarostem. Wokół głowy krzyżowy nimb z wpisanym weń imieniem Boga: ΘωΝ (grecki odpowiednik hebrajskiego Jahwe – Jestem, który Jestem, imienia objawionego Mojżeszowi). Palce uniesionej na wysokość piersi prawej dłoni ułożone są zazwyczaj na kształt monogramu IXC, w lewej trzyma otwartą księgę (na ikonach dawniejszych – zwój). Do XVI stulecia (niekiedy również w XVII w.), w przegrodach ołtarzowych, w rzędzie ikon namiestnych umieszczano obrazy Chrystusa w pełnej postaci lub tronującego (najczęściej typu Spas w Siłach). Później dominującym stało się wyobrażenie Pantokratora w półpostaci. Ikona tronującego Chrystusa Pantokratora lokowana jest w centrum cyklu Deesis. Istoty niebiańskie pojawiające się wokół tronu (zwykle Cherubiny, Serafiny, Trony, Tetramorf – Istota Żyjąca o obliczach orła, lwa, cielca i człowieka oraz Archaniołowie) wyrażają Bożą Chwałę i Majestat.

407

Chrystus Pantokrator, 2 ćw. XVII w., ikona namiestna przegrody ołtarzowej cerkwi pw. św. Dymitra w Bodakach (Przegoninie).

Chrystus Pantokrator, ok. 1652 r., ikona namiestna przegrody ołtarzowej cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Bartnem. Zapisana cyframi arabskimi data roczna w reliefowym, srebrzonym tle.

Wizerunki w kartuszach – Bogurodzicy i św. Jana Chrzciciela pozwalają odczytywać przedstawienie również jako Deesis.

Chrystus Pantokrator (Spas w Siłach), 2 poł . XV w., ikona namiestna przegrody ołtarzowej cerkwi pw. Pokrow Bogurodzicy w Nowosielcach.Ikona została przeniesiona przez Leona Getza w 1933 r. z cerkwi do Muzeum Towarzystwa Łemkiwszczyna w Sanoku, obecnie w zbiorach MHS.

IKONOGRAFIA Chrystus Arcykapłan, poł. XVII w., z cerkwi pw. św. Mikołaja w Bodružalu.

Trymorfon, centralna ikona cyklu Deesis, 1763 r., w ikonostasie cerkwi pw.Archanioła Michała z Matysowej (przeniesiona do Starej L’ubovni). Na predelli u podstawy ikony mieści się poważnie uszkodzona i zniekształcona przemalowaniem inskrypcja.

Część z niej jest możliwa do rekonstrukcji: АРХИРЄЙ ВЄЛИКІЙ ПРОШДІЙ НБΣА И ΣѢДІЙ ѠДЄΣНУЮ Б ОЦЯ: (Arcykapłan Wielki przeszedł niebiosa i zasiada po prawicy Boga Ojca) Во славу Бгу въ Тройцы Єди(н)ому [...] вєсѣ Мтисовы [...] живи и Всимъ Стимъ тий образи справили [...] Р Бо(ж) ΑΨѮΓ (Na chwałę Bogu w Trójcy Jedynemu [...] do wsi Matysowej [...] żywy i wszystkim świętym te obrazy sprawili [...]

Roku Bożego 1763).

W wyposażeniu tej cerkwi znajduje się feretron z ikoną św. Barbary Męczennicy, wykonany przez tego samego malarza, a na nim wycięty napis wymieniający fundatora lub wykonawcę: Петръ Перегри(м)скій A.D. 1763 (Petr Perehrymskij Anno Domini 1763).

Centralna ikona epistylonu Deesis, 2 ćw. XVII w., w cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Banicy koło Izb.W górnej partii obramienia mieści się inskrypcja: АРХЄИРЄЙ ВЄЛИКІЙ ПРЄШЄДШЫ НЄБΣА (Arcykapłan Wielki przeszedł niebiosa; wg Hbr. 4, 14). Na początku l. 80.

XX w., ks. Mieczysław Czekaj odnalazł tę ikonę wraz z trzema apostolskimi kwaterami, wbudowane w prestoł i zamalowane.

Chrystus Arcykapłan

Temat wyodrębniony w średniowieczu z ikonografii Deesis, na gruncie malarstwa bałkańskiego. Na Rusi szczególnie popularny od XVII w. Biblijne źródła kompozycji obrazowej znajdują się w „Psalmie królewskim” (Ps 45), gdzie akcentowana jest także godność Bogurodzicy – Królowej i Matki Kościoła (Ps 45,10–11) oraz w Apokalipsie (Ap 19,16) – Król Królów i Pan Panów. Arcykapłanem nazwany jest Chrystus w Liście do Hebrajczyków. Syn góruje dostojeństwem nad innymi posłańcami Boga. Przysługują mu wszystkie boskie przymioty: przedwieczność, sprawstwo wszechrzeczy, majestat, chwała i moc odpuszczania grzechów (Hbr 1, 2–3). Syn jest odblaskiem chwały i odbiciem istoty Boga, od samego początku pośrednikiem między Bogiem i Jego stworzeniem. Wywyższenie Syna przez Ojca (Hbr 1,5–14) jest następstwem Jego męki (Hbr 2,5–18). Chrystus jest Arcykapłanem miłosiernym i wiernym (Hbr 2,17), Apostołem naszego wyznania (Hbr 3,1), Kapłanem solidarnym z człowiekiem – współczującym naszym słabościom (Hbr 4,15–5), Kapłanem na wzór Melchizedeka (Hbr 7,17), Kapłanem ofiarującym samego siebie dla zbawienia świata (Hbr 7, 27), Kapłanem orędującym za ludźmi i Pośrednikiem Nowego Przymierza (Hbr 9,15) oraz Przewodnikiem prowadzącym ludzi do Boga (Hbr 12, 2).

414

IKONOGRAFIA

Przemienienie Pańskie

Przemienienie Pańskie, 1 poł. XVI w., ikona cyklu świątecznego.

Przemienienie Pańskie, 1889 r., Antoni, Michał i Zygmunt Bogdańscy, malowidło na stropie nawy cerkwi pw. Pokrow Bogurodzicy w Hańczowej.

W sztuce Kościoła wschodniego obraz Przemienienia Pańskiego zajmuje szczególne miejsce. Niesie podstawową prawdę o Boskiej Naturze Chrystusa, ukazując jego postać przesyconą nieziemskim światłem i opisując ją wieloma znakami. Wydarzenie interpretowane jest jednocześnie jako epifania Trójcy Świętej. Obecność Ojca wyrażona jest płynącym z niebios głosem, zaś Ducha Świętego zstępującym świetlistym obłokiem.

Przemienienie opisują Ewangelie, nie wymieniając jednak nazwy góry, utożsamionej później z Taborem. Ikonografia tematu ukształtowała się w VI w. Kompozycja jest symetryczna, a Chrystus ukazany frontalnie, na tle mandorli, w białej szacie, wykonujący prawą dłonią gest błogosławieństwa, w lewej dzierżący zapisany zwój. Skłaniają się ku Niemu Eliasz i Mojżesz (niekiedy również na tle mandorli podkreślających granicę pomiędzy rzeczywistością ziemską i niebiańską) uosabiający starotestamentową tradycję.

Postacie Chrystusa i Proroków sytuowane są zazwyczaj na trzech osobnych wysokich wzgórzach, u stóp których wylęknieni Apostołowie: Piotr, Jakub i Jan, osłaniają oczy przed blaskiem.

472

Ukrzyżowanie, 2 poł. XV w., ze zwieńczenia dawnej przegrody ołtarzowej cerkwi pw. Pokrow Bogurodzicy w Owczarach.

Na podstawie cech stylistycznych i paleograficznych, temu samemu malarzowi należy przypisać także autorstwo ikon: św. Paraskewy Tyrnowskiej z cerkwi w Uściu Gorlickim oraz św. Bazylego Wielkiego z cerkwi w Łosiu (?), na co zwrócił uwagę m.in. Romuald Biskupski. Bliskie formalnie tym dziełom są także zachowane ikony przegrody ołtarzowej z ok. 1470 r., z cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Tyliczu.

IKONOGRAFIA Prorocy Zachariasz i Aaron, l. 80. XVII w., ikona w zwieńczeniu ikonostasu cerkwi pw. św. Paraskewy w Uściu Gorlickim.

Arcykapłan Aaron

Starszy brat i pomocnik Mojżesza. Ulegając podszeptom niezadowolonego ludu dopuścił do kultu złotego cielca. Podobnie jak Mojżesz nie wszedł do Ziemi Obiecanej.

Po przymierzu synajskim przyjął funkcję kapłańską, która odtąd była dziedziczona wyłącznie przez jego potomków (pokolenie Lewiego). Cud laski, która rozkwitła w bliskości Arki Przymierza, był potwierdzeniem namaszczenia Aarona przez samego Boga.

Wyobrażany jest jako starzec z długą siwą brodą, w szatach kapłańskich. Przedstawienia odnoszą się do historii wyjścia Izraelitów z Egiptu oraz cudów i wydarzeń mających miejsce w czasie wędrówki przez pustynię. Jego portretowy wizerunek umieszczany bywana drzwiach diakońskich ikonostasu. Atrybutami Aarona są: kwitnąca laska (różdżka), kadzielnica.

547

Prorocy Mojżesz i Aaron, pocz. XVIII w., ikona w zwieńczeniu ikonostasu cerkwi pw. Pokrow Bogurodzicy w Hańczowej.

Prepodobna Matka Paraskewa (Petka) zwana Serbską lub Tyrnowską

Św. Paraskewa Tyrnowska, detal ikony z XV/XVI w. z Krempnej.

Św. Paraskewa przybywa do Carogrodu (Konstantynopol), l. 80. XVII w., predella chramowej ikony ikonostasu cerkwi pw. św. Paraskewy w Uściu Gorlickim.

IKONOGRAFIA

Pochodziła z Serbii. Urodziła się na początku XI w. w wiosce Epiwat. Rodzice zaszczepili jej miłość do Boga. Po ich śmierci prowadziła życie pełne umartwień i modlitwy.

Udała się do Konstantynopola, gdzie przez pewien czas była mniszką w cerkwi Pokrow Bogurodzicy. Z Konstantynopola powędrowała do Palestyny, na Pustynię Jordańską.

Po wielu latach spędzonych na modlitwie i praktykach ascetycznych ukazał się jej Anioł i oznajmił, aby powróciła w rodzinne strony, bo tam przyjdzie jej powierzyć duszę Panu a ciało ziemi. W drodze powrotnej nawiedziła Prepodobna Paraskewa świątynię Mądrości Bożej w Konstantynopolu oraz modliła się przed cudowną ikoną Bogurodzicy w Blachernach. Zmarła w Epiwacie nie zdradzając nikomu kim jest. Pochowana została nie na cmentarzu, lecz w pewnym oddaleniu od wioski. O miejscu spoczynku Świętej nikt już nie pamiętał, kiedy jego pobliże obrał dla swoich religijnych praktyk pewien słupnik. Pewnego razu rozegrała się tam zbrojna potyczka, a pobojowisku pozostawiono ciało martwego żołnierza, które rozkładając się wydzielało tak silny odór, że ów słupnik zszedł ze słupa i nakazał ludziom pochować trupa. Kopiąc dół natknęli się na nienaruszone upływem czasu ciało kobiety. Nie bacząc na to wrzucili do wykopanego grobu także zwłoki żołnierza i przysypali ziemią. W nocy, uczestniczącemu w pochówku żołnierza człowiekowi imieniem Grzegorz ukazała się we śnie świetlista postać carycy na tronie, której towarzyszyli Aniołowie. Jeden z nich zapytał Grzegorza, dlaczego cuchnące zwłoki zakopano razem z ciałem św. Paraskewy, zaś caryca oznajmiła, że to właśnie jej ciało spoczywa w zapomnianej mogile i poprosiła, aby uwolniono je od odoru zakopanych tam zwłok żołnierza. Wyjawiła także, że i ona urodziła się w Epiwacie.

Podobnego widzenia doznała jedna z kobiet. Już następnego dnia ciało Świętej złożone zostało w miejscowej cerkwi śś. Piotra i Pawła. Za wstawiennictwem Prepodobnej Matki Paraskewy dokonało się tam wiele cudownych uzdrowień. Król Bułgarski Jan Asen II, kiedy dowiedział się o relikwii i dziejących się w ich bliskości cudach, uroczyście przeniósł ciało Świętej do Tyrnowa. W czasie tureckiego podboju ciało Świętej przeniesiono najpierw do Jass (Rumunia), a w 1396 r. do Belgradu. Kiedy w 1521 r. sułtan Sulejman II zajął Belgrad, zabrał relikwie do Konstantynopola i umieścił w swoim pałacu, a następnie sprzedał tamtejszym chrześcijanom. Ci złożyli je w patriarchalnej cerkwi. W 1641 r., za wstawiennictwem hospodara mołdawskiego, ciało Świętej Paraskewy spoczęło ponownie w cerkwi klasztornej w Jassach, skąd jej kult promieniał na kraje sąsiednie. W ikonografii Święta ukazywana jest zazwyczaj w obszernym płaszczu, okrywającym ramiona i głowę, noszonym na długiej wąskiej tunice. Włosy ukryte są pod czepcem. W prawej ręce trzyma krzyż, lewa otwarta dłoń uniesiona jest na wysokość 610

IKONOGRAFIA piersi. Niekiedy w lewej ręce trzyma zwój. W sposobie ukazywania na obrazach Prepodobnej Matki Paraskewy i Wielkiej Męczennicy Paraskewy nie występują istotne różnice.

Identyfikacja postaci możliwa jest jedynie w przypadku, gdy obraz zawiera przedstawienia odnoszące się do żywota Świętej lub pełny zapis jej imienia.

611

CYRYLICKI ZAPIS LICZBOWY

IKONOGRAFIA

Niektóre spośród zachowanych do dzisiaj dzieł sztuki opatrzone są różnego rodzaju inskrypcjami. Odnajdujemy wśród nich sygnatury twórców, napisy fundacyjne, opisy historycznych wydarzeń czy epitafia. Te umieszczone na przedmiotach służących wiernym Kościoła wschodniego sporządzano w językach: staro-cerkiewno-słowiańskim i ukraińskim, zapisywanych cyrylicą. Pojawiają się one m.in. na nadprożach i ścianach świątyń, ikonach, marginesach liturgicznych ksiąg i nagrobkach. Niejednokrotnie precyzyjnie wskazują datę zdarzenia.

Wzbogacają naszą wiedzę o przeszłości, w tym także o dziejach sztuki sakralnej.

Do końca XVII w. podstawowym sposobem zapisywania wszelkich wartości liczbowych był system oparty na znakach cerkiewnosłowiańskiego alfabetu. Oprócz datowania służył m.in. numerowaniu kart ksiąg liturgicznych czy rozdziałów w Biblii. W późniejszym okresie powoli ustąpił miejsca systemowi arabskiemu.

Niekiedy numeracja tradycyjna dublowana była przez arabską. W ograniczonym zakresie cyrylicki zapis liczbowy stosowany jest do dnia dzisiejszego. Jest wygodniejszy od znanego powszechnie rzymskiego, a przy tym całkowicie odmienny od systemu arabskiego. Przypisuje on 27 znakom alfabetu różne wartości liczbowe. Dla oznaczenia jedności (od 1 do 9) posłużono się dziewięcioma literami.

Dziewięć kolejnych liter przypisano dziesiątkom (od 10 do 90). Setkom (od 100 do 900) odpowiada pozostałe dziewięć znaków.

Aby zapisać wyższe rzędy wartości, należy umieścić poniżej wybranego znaku dwa krzyżyki, co oznacza przemnożenie odpowiadającej mu liczby przez 1 000.

Szybkiemu wyodrębnieniu i identyfikacji cyfry lub liczby umieszczonej w literackim tekście służy opatrzenie jej „tytłem” (pozioma kreska lub esownica ponad znakiem, stosowana także dla oznaczenia skróconych wyrazów). Odczytanie zapisanej liczby polega na dodaniu wartości wszystkich tworzących ją znaków.

Obowiązuje gradacja ze względu na rząd ich wielkości. Pisane są w kolejności od wartości największej do najmniejszej (od lewej do prawej strony). Wyjątkiem jest zapisywanie wartości liczbowych od 11 do 19. Wówczas literę odpowiadającą 626

IKONOGRAFIA jedności stawia się przed dziesiątką (np. BI = 12; XAI = 611). W systemie zapisywania liczb cyrylicą nie jest oznaczane zero. Jeśli liczba nie posiada wartości w którymś z rzędów (tysiące, setki, dziesiątki, jedności), to jest on pomijany.

Przykłady: Typowy sposób zapisywania daty:

Trymorfon, centralna ikona cyklu Deesis, 1643 r., z cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Krempnej. Do tronującego Chrystusa zwracają się orędujący za ludźmi Bogurodzica i św. Jan Chrzciciel. Za tronem usytuowana jest para Archaniołów, powyżej arkady – Cherubiny. Główne postacie opisane są imionami. Poniżej inskrypcji odnoszącej się do św. Jana (Ст. Иоан Крє/с/тітєль) umieszczona jest data roczna wykonania ikony i całego epistylonu: Р.Б. АХМГ.

(R/oku/ B/ożego/ 1643).

Ikony Apostołów cyklu Deesis poddane w ostatnim czasie konserwacji znajdują się w cerkwi, na zachodniej ścianie nawy, ponad chórem, Trymorfon eksponowany jest w MBL.

627