1001 faktów z historii Kościoła by Wydawnictwo Salwator

1001 FAKTÓW z historii Kościoła

Tytuł oryginału 1001 fatti. Storia della Chiesa Redakcja Zofia Smęda Korekta Anna Śledzikowska Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 325/P/2010 Kraków, 14 czerwca 2010 © 2008 EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l. Piazza Soncino, 5 - 20092 Cinisello Balsamo (Milano) © for the Polish Edition 2010 Wydawnictwo SALWATOR

ISBN 978-83-7580-180-4 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260-60-80, faks (12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Wprowadzenie

Już sam tytuł: 1001 faktów z historii Kościoła, wskazuje, że niniejsza książka nie zamierza w sposób wyczerpujący omówić niezwykle obszernych dziejów chrześcijaństwa. U jej podstaw leży pewien dobór faktów i ich uporządkowanie, i jak każdy wybór i uporządkowanie, również to obecne zawiera w sobie pewne ograniczenie: to, co autor uznał za istotne, by przybliżyć jedną z najbardziej niezwykłych epopei, jakie ludzkości przyszło przeżyć, epopei urzeczywistnienia planu zrodzonego z wiary w zmartwychwstanie Człowieka, który pojawił się na świecie jako Wcielenie samego Boga. Historia Kościoła jest chrystocentryczna. W przeciwnym razie nie ma racji bytu. Na tym polega siła i niezwykłość jego dziejów. Na tym polega wyjątkowość każdego wydarzenia, którego On jest bohaterem. Kościół jest wspólnotą tych, którzy wierzą, że ich początek wiąże się z doświadczeniem (szalonym i gorszącym, trzeba to przypominać) Wcielenia Boga, konsekwentnego aż po przyjęcie śmierci i absolutne przypisywanie sobie zmartwychwstania. Bez Wcielenia, Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Jezusa nie ma Kościoła (i powtórzmy: nie ma powodu, by istniał!). Tak też jest zbudowana niniejsza książka, która musi brać początek od ziemi dziś udręczonej, jaką jest Palestyna, i od Słowa, które determinuje czas człowieka w sposób uważany za definitywny; i musi ona kończyć się wzmianką o przyszłości wiary jako –5–

pochodzi ze starożytnych świadectw: od 1600 lat mówi się, że grób znajduje się właśnie tam. Dla kogoś wydaje się to zbyt mało, dla innych to mało znaczy bardzo dużo.

Sala na górze

Takie jest ewangeliczne określenie tego, co zwykle nazywamy „Wieczernikiem”. Ewangelista Łukasz na początku Dziejów Apostolskich opowiada, że Dwunastu przebywało w sali „na górze”, gdy wszyscy oni zgromadzili się razem w Jerozolimie. Była wraz z nimi Matka Jezusa. Tradycja dodała, że ta sala odpowiada miejscu, w którym Jezus sprawował Ostatnią Wieczerzę ze swymi przyjaciółmi. To kolejne miejsce, gdzie „wszystko się kończy i wszystko zaczyna”. Tam Jezus podarował swoje życie w formie substancjalnej chleba i wina. Tam dociera do uczniów obiecane święte Tchnienie: powiew nowego stworzenia, Duch, który usuwa pomieszanie języków, przybywając pod postacią języka ognia.

Nazaret i/lub Betlejem? (Narodziny Boga objętego spisem przez Rzymian)

Dwa równoległe miasta uzupełniają obraz przestrzenny chrześcijaństwa początków. Chronologicznie poprzedzają one zarówno Jerozolimę, jak i Damaszek, ale dla Kościoła pierwotnego mają wartość względną, tak iż nawet dwóch z czterech ewangelistów całkowicie o nich zapomina (Marek podaje Nazaret tylko en passant), a Szaweł z Tarsu nigdy nie wspomni ich w swoich listach. Betlejem jest miasteczkiem, które widziało narodziny Jezusa w 754 roku od założenia Rzymu (według datacji przedstawionej w VI wieku przez mnicha Dionizego). Jest to rok zero ery chrześcijańskiej, punkt odniesienia dla naszej datacji, ale stanowi owoc skorygowanego już obecnie błędu w rachubie. W rzeczywistości – 13 –

II Milczenia i słowa 1. Milczenia Wielkie historie rodzą się w ciszy. – Jest to stwierdzenie, o którym stale powinniśmy pamiętać, ilekroć planujemy wielkie przedsięwzięcia: czas milczenia poprzedza czas przepowiadania i pozwala przepowiadaniu być „pełnym sensu”. Wiele historii pozostaje w ciszy na zawsze, zostawiając historii i legendzie zadanie jej interpretowania. Cisza, która przygotowuje słowo, pozwala temu słowu nie być zwyczajną pustą gadaniną.

„Co takiego zrobił Jezus w ciągu tych trzydziestu lat?”

Wszyscy wielcy prorocy mają pasję milczenia. Dlaczego więc mielibyśmy się dziwić, że Założyciel chrześcijaństwa spędził wiele lat z dala od tłumów, a niewiele między ludźmi, szerząc swoje słowo? Uderzają proporcje: 30 lat milczenia na 3 lata przepowiadania. Co robił Jezus w ciągu tych „ukrytych” lat? Niezależnie od wyszukanych teorii, według których miał się udać do Egiptu, by studiować magię, a na Daleki Wschód, by się uczyć filozofii, najbardziej sensowną odpowiedzią pozostaje zawsze ta najprostsza: słuchał, pracował, podejmował decyzje. Uczył się być człowiekiem, pielęg– 20 –

kwestii nie brakuje legend: Piotr, schodząc z towarzyszem do podziemnej celi więziennej, miał uderzyć głową w ścianę, zostawiając znak w torfie; zamknięci w tajnej celi, pozbawionej światła, dwaj apostołowie mieli cudownie wyprowadzić źródło wody (tullus, od którego wzięło nazwę więzienie Tullianum), nawracając ponadto swoich strażników więziennych, Processusa i Martyniana. W tych opowiadaniach naprawdę istotna jest obecna już w starożytności chęć traktowania Piotra i Pawła jako tworzących wspólnotę, którą późniejsza tradycja nazwie concordia apostolorum (zgoda dwóch apostołów… i oczywiście wszystkich pozostałych), dzięki której Apostoł Narodów i przywódca wspólnoty chrześcijańskiej nie mogli być oddzieleni ani w formie swego ewangelicznego przepowiadania, ani w samym ich męczeństwie.

Misjonarze na krańcach świata

Aby wypełnić Jezusowe polecenie: „Idźcie na cały świat…”, apostołowie musieli się rozproszyć aż po krańce znanego wówczas świata. Ponieważ Dzieje Apostolskie zostawiły nam niewiele elementów, byśmy mogli wysunąć hipotezę o tak rozległej i bezpośredniej działalności misyjnej, dlatego – jak to często bywa – tradycja przekazała nam szereg mniej lub bardziej wiarygodnych opowiadań o „misjach apostolskich”. Według tych opowieści, Jakub Starszy miał ewangelizować w Hiszpanii, docierając aż do Composteli i do finisterrae; Tomasz miał się udać do Indii; Bartłomiej do Syrii lub Armenii; Andrzej miał założyć stolicę chrześcijańską w Bizancjum, zanim został ukrzyżowany w Patras (na krzyżu w kształcie litery X, który od niego wziął swą nazwę)… Każdy apostoł miał swoją historię ewangelizacji.

– 23 –

Wiele z nich odkryto dopiero w ostatnich stu latach (znaczna część w 1946 roku w Nag Hammadi). A ile z nich zniknęło bez śladu? Nie można tego powiedzieć w sposób pewny. Ile pozwoli nam jeszcze odkryć archeologia? I dlaczego niektórym tekstom pozwolono zniknąć na tak wiele wieków? Historia Kościoła (i Pisma Świętego) ciągle się staje. Ktoś stwierdził, że istnieje ukryta Piąta Ewangelia, która czeka tylko na znalezienie. Ktoś inny odpowiedział, że piątą Ewangelią jest po prostu Kościół (albo ludzkość?) w drodze, odkrywający, gubiący, odnajdujący na nowo, zapominający i przypominający sobie.

Za dużo autorów, za dużo idei i na dodatek trochę nieuporządkowanych: potrzeba „kanonu”

Nietrudno się domyślić, z jakim problemem musiał się uporać Kościół pierwotny wśród takiego mrowia powstających „Ewangelii”: wobec tak wielu, którzy twierdzili, że zrozumieli i przekazali przesłanie Jezusa, niemało wierzących zaczynało sobie zadawać pytanie, kto ma rzeczywiście rację. Wiele opinii znaczy wiele wątpliwości. Ta maksyma jest aktualna także dzisiaj. Niemal wszyscy autorzy zgodnie twierdzili, że Jezus umarł na krzyżu i zmartwychwstał. Jednak poza tym zaczynał się prawdziwy mętlik opinii. Nie wszyscy akceptowali ideę, że Jezus był Bogiem; wielu negowało, że orędzie Jezusa oznacza porzucenie dawnej Tory; inni utrzymywali, że po zmartwychwstaniu Jezusa żadne prawo nie może już kierować duszami wierzących; inni rozumieli Jezusa jako anioła, jeszcze inni jako proroka albo Mesjasza oczekiwanego przez Izraela. Dla wielu grup Jezus był Bogiem, który przyszedł na świat. Nigdy nie chodziło o mało istotne różnice. Jakim autorom i tekstom można naprawdę ufać? Właśnie to pytanie doprowadziło do powstania „kanonu katolickiego”. – 28 –

Jedna księga i cztery poziomy interpretacji: starożytna egzegeza

Wielu (i słusznie) uważa, że tekst biblijny jest skomplikowany i trudny; wielu czyta teksty, które ich odpychają z powodu języka, sprawiającego wrażenie przestarzałego i często niezrozumiałego. Biblia jest księgą, która domaga się całkowitego oddania, aby była przyjęta i zrozumiana. Wiedzieli o tym starożytni, jak Orygenes [nr 562], który już w III wieku wskazywał, że Biblię należy czytać na różnych poziomach głębi. W średniowieczu poziomy te uporządkowano, ustalając ich liczbę na cztery, a niejaki Augustyn z Dacji w XII wieku streścił płaszczyzny lektury w następującym dystychu: Littera gesta docet (1) quid cresa allegoria (2) moralis quid agas (3) quo tendas anagogia (4). To znaczy: (1) lektura dosłowna uczy o faktach; (2) alegoria [uczy], w co należy wierzyć; (3) sens moralny [uczy] tego, jak postępować; (4) sens anagogiczny [uczy], dokąd iść, czyli drogi do nieba.

Krytyka biblijna nowożytna i współczesna

Od XIX wieku przed lekturą i interpretacją biblijną, pod wpływem nowych nauk (od archeologii po nauki lingwistyczne, hermeneutykę, konfrontację z kulturami współczesnymi kulturze żydowskiej, demityzację [nr 46]) otworzyły się nowe drogi i nowe horyzonty. Najczęściej stosowana metodologia historyczno-krytyczna, nie negując wartości czterech starożytnych sensów (raz jeszcze powtórzonych w samym Katechizmie Kościoła Katolickiego [nr 115]), – 33 –

Ten „Bóg o ludzkiej twarzy”, centralny w przepowiadaniu chrześcijańskim, bardzo dobrze harmonizował z przejęciem władzy przez nowe klasy szlachectwa, a z drugiej strony silnie niepokoił tych, którzy zachowując i umacniając kult cesarza, myśleli, że zdołają zapobiec nadciągającej przemianie świata. Prześladowania chrześcijan były w znacznej mierze owocem tej dialektyki. Kiedy jakiś cesarz czuł potrzebę przywrócenia swojej jedynej i absolutnej władzy, uznawał nowość orędzia Chrystusa za niemożliwą do zaakceptowania. Z kolei ze strony chrześcijan dochodziła do tego świadomość wyjątkowości własnego kultu, wyrażająca się jasno w odrzuceniu oddawania czci cesarzowi, człowiekowi jak wszyscy inni.

Kobiety, które za dużo myślą: chrześcijańska szansa dana światu kobiecemu

Dziś, po roku 1968 i rewolucji feministycznej, często się powtarza, że Kościół katolicki jest jedną z twierdz zachodniego maskulinizmu. Dwa tysiące lat temu (i aż do średniowiecza) wokół Cesarstwa Rzymskiego i wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego zupełnie inna była percepcja chrześcijańskiej nowości: po raz pierwszy w historii kobiety czuły afirmację zasady, która odwracała do góry nogami wszelkie wcześniejsze pojęcia. Paweł stwierdził to jasno i zdecydowanie: „Nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety…” (Ga 3, 28), ponieważ Chrystus ofiarował nowe życie wszystkim. Konsekwencje takiego ujęcia były liczne i dotyczyły wszystkich dziedzin, od prawa po moralność i życie codzienne. Kobiety cudzołożnej nie można już było ukamienować, ponieważ nikt nie jest bez grzechu. W epoce, w której świadectwo kobiet nie miało wartości, jako pierwsza pusty grób zobaczyła właśnie grupa kobiet. Nawet wybór „panieństwa dla królestwa niebieskiego” był raną zadaną wcześniejszej kulturze, bowiem teraz kobieta stawała się wolna, by móc wybrać życie różne od „konwenansowego” małżeństwa. – 42 –

hasła, które musiały być jednym z motywów przewodnich pierwotnych wspólnot: „Uwzięli się na nas!”. I tak jak dzisiaj, również we wspólnotach chrześcijańskich pierwszych wieków reakcja była różnorodna: jedni próbowali znaleźć jakiś język, za pomocą którego można by wyjaśnić własne zamysły, przechodząc ponad wszelką możliwą gadaniną lub mętnymi pojęciami; inni wypracowali sformułowania w obronie własnego prawa; jeszcze inni okopali się na stanowiskach w rodzaju: „Nigdy nas nie zrozumiecie, ale my i tak mamy rację!”. Były to lata wielkiej refleksji apologetycznej Kościoła chrześcijańskiego, która dotyczyła wspólnoty wierzących w świecie (i ich odmienności od świata).

Najstarszym apologetą…

…o ile nam wiadomo, jest Arystydes z Pelli, który około 140 roku po Chrystusie napisał do cesarza w obronie chrześcijaństwa przed atakami oszczerców. W swoim piśmie podkreślał, że dobroć wiary rozpoznaje się po prawości moralnej wierzących i wzniosłości pojęcia Boga, jakie ona proponuje. Podobnej próby podjął się Atenagoras z Aten w 177 roku, pisząc do Marka Aureliusza, ale bez większego powodzenia.

„Jesteśmy w świecie, ale nie ze świata”

Wspaniałe pismo, które może pochodzić nawet z połowy II wieku i które zostało nam przekazane jako List do Diogneta (autor jest nieznany), tak zachęca, odpowiadając skromnie, ale zdecydowanie na zasłyszane krytyki: „Oczyść się, o Diognecie, z wszelkiego uprzedzenia, które zapełniło twój umysł” , byś mógł poznać nie gadaninę dotyczącą drogi, ale samą drogę. Autor listu ma konkretną koncepcję egzystencji chrześcijańskiej w świecie: „Tak jak dusza karmi ciało, w ciszy i cierpiąc, tak chrześcijanie karmią świat”. A ponadto: – 47 –

Laktancjusz (około 250-około 327), rozzłoszczony historyk

Inni pisali z zupełnie inną zawziętością i agresywnością: Śmierć prześladowców pisarza Laktancjusza zdradza kąśliwość wobec umierającego pogaństwa, której nigdzie nie spotykamy u Euzebiusza. Niech wystarczą trzy linijki: „[Konstantyn] usunął również najstarszego syna Maksymina, który miał osiem lat, a także siedmioletnią córkę. Ich matka została strącona do Orontesu w miejscu, do którego ona sama często wtrącała uczciwe kobiety; w ten sposób wszyscy bezbożni, wskutek niewysłowionego i sprawiedliwego sądu Bożego, zostali tak samo potraktowani, jak mieli w zwyczaju traktować innych”.

Chateaubriand i odrodzenie apologetyki

Dla apologetyki przeskok od IV do XIX wieku jest krótki. Pośrodku znajduje się bowiem świat monolityczny, w którym wiara nigdy nie była podważana. Rozłam między światem laickim a chrześcijaństwem został otwarty na nowo po 15 wiekach za sprawą rewolucji francuskiej i idei liberalnych. Właśnie wtedy narodziła się nowa forma apologetyki, której Geniusz chrześcijaństwa (1802) Chateaubrianda był pierwszym ważnym wyrazem. W tym dziele, „romantycznej” apologii historii i przyszłości chrześcijańskiej, autor zaproponował przywrócenie (w formie subiektywnej i indywidualnej) tematu „wiary” po okresie dominacji oświeceniowego rozumu.

Dwa różne sposoby obrony wiary i jej przestrzeni: Lamennais (1782-1854) i…

Esej o obojętności w materii religii (1817). Jest to pierwsza, świadoma i udokumentowana obrona myśli opartej na wierze przed – 52 –

Wielkiego, Cezarego z Arles oraz Księgi pokutne, które potępiają zabobon i jego zwyczaje. Szczególnie interesujący jest Medicus (Burcharda z Wormacji, X wiek), który poświęca aż 159 rozdziałów zabobonom i sposobom ich naprawy! Z dzieła tego dowiadujemy się, że jeszcze około roku 1000 ludy dalej były zafascynowane religią „naturalną” lasów, drzew, skał, przesilenia słonecznego oraz świąt siewu i żniwa. Kalendarz z jego tradycyjnym podziałem na dni pomyślne i niepomyślne (dies fasti i dies nefasti) gromadzi pozostałości po tym naturalistycznym zabobonie. Kosmos ze swymi nieprzewidywalnymi działaniami i powrotami pór roku rzucał wyzwanie definitywności odkupienia.

Prześladowanie magii

Magia i religia żydowsko-chrześcijańska nie dają się pogodzić w żaden sposób. Magia i czarownictwo dążą do zawłaszczenia i zmuszenia do posłuszeństwa tajemnicy, duchów i bóstwa. Chrześcijaństwo natomiast głosi całkowitą wolność Ducha Bożego. Najważniejszy pojedynek między światem chrześcijańskim a zabobonem rozegra się właśnie na polu walki z wróżbiarstwem. Szczytowym momentem tego boju będzie prześladowanie czarownictwa w wiekach XIII-XVII [nr 633; 639] i doprowadzi ono do dziesiątek tysięcy ofiar (często także niewinnych, zwłaszcza w wypadku kobiet). Fundamentalną książką do kierowania rzezią czarownic było Malleus maleficarum („Młot czarownic” [nr 640]), ale już w 873 roku Karol Łysy zarządził: „Jeśli są winni… mają umrzeć…”.

„Magia” chrześcijańska

Nierzadko w celu przeciwstawienia się postawom pogańskim i magicznym są wypracowywane „zaklęcia” z formułami chrześcijański– 64 –

144

XXIV sesja: małżeństwo jest sakramentem

Listopad 1563 roku, przedostatnia sesja soboru.

145

XXV sesja: koniec czasów i koniec soboru

Grudzień 1563 roku: zatwierdzenie dekretów dotyczących nauki o życiu po śmierci. W szczególności zostają zdefiniowane: czyściec, wartość odpustów i kwestia świętych (także w tym wypadku są to tematy, które reformacja podważała). Sobór został ostatecznie zamknięty, a papież ratyfikował dekrety miesiąc później. Kościół katolicki zdawał się dostrzegać świt nowego dnia.

146

Historia i historie

W 1619 roku teolog Paolo Sarpi publikuje Historię Soboru Trydenckiego (w Londynie, z obawy przed Inkwizycją), w której oskarża papieża, że przekształcił Sobór Trydencki w operację na swoją korzyść, z określonym i dobrowolnym zamiarem wykluczenia protestantów. Czterdzieści lat później dzieło Sarpiego otrzymuje „prawowierną” odpowiedź ze strony Pietra Sforzy Pallavicina w książce noszącej taki sam tytuł.

147

Sobór, który zaczyna się… wśród kontestacji

W czerwcu 1868 roku, dwa i pół wieku po ostatnim zgromadzeniu, Pius IX zwołuje bullą Aeterni Patris pierwszy sobór, który odbędzie się w Watykanie. Już jego przygotowanie dokonuje się w klimacie restauracji, w tonie ultramontanizmu [nr 79]. Atmosfera jest napięta nie tylko z powodu krążących nowych idei i aktualnych perspektyw politycznych (przede wszystkim kwestii jedności Włoch), – 84 –

201

1207: ekskomunika za zbytnią pobłażliwość

Świadectwem usztywnienia stanowiska Kościoła w stosunku do kataryzmu jest ekskomunika nałożona na księcia Tuluzy Rajmunda VI w związku z oskarżeniem o „zbytnią pobłażliwość” i „zbyt małe zaangażowanie w ściganiu heretyków”. Grzech „zaniedbania w ratowaniu zagrożonej wiary”.

202

Cornelius Jansen (ale czy to była herezja?)

Znany powszechnie bardziej jako Janseniusz (1585-1638), ten flamandzki biskup i teolog zawdzięcza swoją sławę dziełu Augustinus, nad którym pracował przez całe życie i które zostało opublikowane pośmiertnie. W swoim piśmie Janseniusz próbował znaleźć pośrednie rozwiązanie między stanowiskiem Augustyna i Pelagiusza w tematach łaski i wolności, zgodnie z duchem innego teologa, Michela De Baya, zwanego Bajusem (1513-1589), ale po raz kolejny okazało się, że skutkiem było raczej wrażenie odrzucenia konkluzji uważanych za ortodoksyjne. Ze strony Kościoła nastąpiła paradoksalna reakcja: niektóre stwierdzenia książki zostały potępione, choć uznano działanie autora w dobrej wierze (dlatego, że był na tyle dobrze wychowany, by nie szerzyć ich za życia!). Dwuznaczność osądu powtórzyła się w stosunku do „jansenistów”, do których należał także Blaise Pascal [nr 585]. W ich stanowiskach zawsze trudno było wskazać precyzyjnie, gdzie zaczynała się herezja i gdzie kończył się rygor prawidłowej interpretacji wiary.

203

Pasquier Quesnel (1634-1719) i kontestowana bulla

Publikacja dzieła Quesnela zatytułowanego Refleksje moralne otwiera na nowo we Francji jansenistyczną dyskusję. Papież Klemens XI publikuje 8 stycznia 1713 roku bullę Unigenitus, chcąc położyć kres – 111 –

zakazując w kościołach muzyki i sztuki, zachęcając księży, by się żenili, a mnichów, by opuszczali klasztory, odmawiając chrztu dzieciom, a przede wszystkim negując rzeczywistą obecność Chrystusa w Eucharystii; z drugiej strony naciski polityczne tych, którzy od początku przyłączyli się do reformacji, lecz teraz postrzegali swego proroka jako zbyt powściągliwego i chcieliby przyspieszenia również w dziedzinie porządku cywilnego (walki chłopskie i wywłaszczenia dóbr kościelnych).

250

Małe uznanie (nieuznane)

Papież Hadrian VI napisał tekst, w którym piętnował wprawdzie niestosowne postępowanie Lutra, lecz zarazem uznawał winy Kurii rzymskiej w tych latach upadku. Polecił go przeczytać w sejmie Norymbergi na początku 1523 roku. Odpowiadając na tę wiadomość, Luter po prostu powtórzył, że zupełnie nie wierzy w „dobre intencje” papieża.

251

1525: rok przełomu

Rok 1525 zmienił spojrzenie świata na Lutra. Zerwanie z humanistami i wsparcie ucisku zbuntowanych chłopów odsłoniło nagle mniej idealny obraz reformatora.

252

1527: Szwecja przechodzi na luteranizm

253

Huldrych Zwingli, kaznodzieja

Powołany na stanowisko kaznodziei miasta Zurych, Zwingli (1484-1531) ucieleśniał humanistyczne oblicze reformacji. Jego walka miała wiele cech wspólnych z działalnością Lutra, ale różnił się od – 132 –

„pierwszego męczennika” uważa się diakona Szczepana, któremu powierzono zadanie obsługiwania stołów ubogich i wdów w czasie pierwszego tworzenia struktur wspólnoty chrześcijańskiej. Umarł on od uderzeń kamieni w jednej z najbardziej okrutnych form zalegalizowanego zabójstwa, o jakim ludzkość przechowała pamięć (do dziś obowiązuje ona w niektórych krajach afrykańskich). Szczepan został ukamienowany na oczach Pawła z Tarsu, który zatwierdził tę egzekucję, i zmarł tak jak jego Mistrz, przebaczając swoim zabójcom.

317

Męczeństwo niewinnych

Tradycja chrześcijańska uważa za pierwszych męczenników również dzieci, o których rzezi mówi Mateusz w swojej Ewangelii. Zbrodni tej dokonano na rozkaz Heroda. Nie wiedząc bowiem, kto jest nowo narodzonym Mesjaszem, wymyślił on, by zabić wszystkie dzieci płci męskiej w pierwszych latach życia, stając się w ten sposób przykładem szaleństwa ślepego tyraństwa.

318

Ignacy Antiocheński (†107)

Biskup i autor wielu listów do Kościołów swoich czasów, stracił życie na początku II wieku, zostawiwszy w liście do Kościoła w Rzymie jedno z najgłębszych stwierdzeń dotyczących tematu męczeństwa: „Pozwólcie, bym stał się pokarmem dla dzikich zwierząt. Tylko w ten sposób będzie mi dane dojść do Boga”.

319

Polikarp: śmierć na wzór Jezusa

Polikarp ze Smyrny (69-155) jest prawdziwym prototypem męczennika. Żył w epoce bezpośrednio poapostolskiej, osobiście znał apostoła Jana. Opis jego Męki został zredagowany przez niejakie– 155 –

ujrzał światło dzienne przynajmniej cztery wieki po śmierci cesarza, przypisuje się Konstantynowi dobrowolny zapis na rzecz papiestwa znacznej części dziedzictwa, które będzie tworzyć przyszłe państwo kościelne. Cesarz miałby odstąpić, według tego dokumentu, również własne insygnia cesarskie papieżowi, udając się na Wschód, by „nie być zbytnią zawadą” dla przyszłości Kościoła. Dokument ten będzie prawnym punktem odniesienia podczas wszystkich dyskusji na temat władzy doczesnej papieża w średniowieczu, jako świadectwo woli cesarza sięgającej niepamiętnych czasów.

347

Odkrycie oszustwa

W 1440 roku (ale kilka lat wcześniej już biskup Nikolaus z Kues [nr 957] wysuwał pewne wątpliwości) dzięki starannej pracy egzegetycznej i krytycznemu zbadaniu języka tego tekstu humanista Lorenzo Valla w De falso credita et ementita Constantini donatione wykazał z absolutną pewnością, że nie może on pochodzić z epoki Konstantyna i Sylwestra, oraz że w konsekwencji jest fałszerstwem. Wiadomość ta podważyła wieki relacji między papiestwem a Cesarstwem i była prawdziwą rewolucją kopernikańską w dziedzinie europejskiego prawa cywilnego oraz stosunków między Kościołem a państwem.

348

W roku 337…

…22 maja cesarz, który zmienił historię świata, zmarł. Kilka dni wcześniej zgodził się przyjąć chrzest, ale z ręki biskupa wyznania ariańskiego. Konstantyn umarł jako heretyk!

349

Hypatia. Kiedy prześladowani stają się prześladowcami

Historia związana ze śmiercią pogańskiej matematyczki i filozofki Hypatii jest jednym z najsmutniejszych epizodów pierwszych – 169 –

404

Skutki cezaropapizmu ante litteram

Choć cesarska decyzja sprzyjała w bliższej perspektywie chrześcijaństwu, to jednak stanowisko Justyniana wobec papiestwa było równie jednoznaczne: przyznawał on biskupowi Rzymu pierwszoplanową rolę, ale w zamian domagał się ślepego posłuszeństwa zarówno od papieża, jak i od biskupów. Jego stanowisko było pierwszym przykładem cezaropapizmu: wolność religii i sumienia była uważana za kwestię drugorzędną w stosunku do wewnętrznej równowagi w państwie. Racja stanu determinowała każdą inną rację, a późniejsze fakty były tego logiczną konsekwencją: a) W 533 roku Justynian, który wspierał w tym czasie monofizytyzm, zrozumiał, że musi okazać większą pobłażliwość w stosunku do katolickiej ortodoksji. Zwołał więc do Konstantynopola spotkanie poświęcone temu tematowi. b) Trzy lata później papież Agapit (†536) udał się osobiście do Konstantynopola, aby przedyskutować z cesarzem jego wolę otwarcia frontu wojennego we Włoszech przeciwko Gotom. Tymczasem papież zawarł z cesarzem pewnego rodzaju układ w sprawie monofizytyzmu, uzyskując w zamian jego przystąpienie do prawowiernej doktryny chalcedońskiej oraz dymisję patriarchy (monofizyckiego) Konstantynopola. W przypadku Agapita chodziło o zwycięstwo perspektywiczne, ponieważ zmuszał w ten sposób Justyniana do faktycznego uznania wyższości biskupa Rzymu nad patriarchą wschodnim. c) W 543 roku cesarz niezdarnie próbował rozwiązać odgórnie problem monofizytyzmu, potępiając Trzy Rozdziały [nr 119], co zasadniczo było potępieniem niektórych postanowień Chalcedonu. d) Papież Wigiliusz (†555), który tymczasem zajął miejsce Agapita, dotarł osobiście do Konstantynopola (547), gdzie początkowo sprzeciwił się Justynianowi, a następnie powrócił do polityki wyczekiwania, która w 548 roku sięgnęła szczytu w zajęciu pośredniego i w żaden sposób nierozstrzygającego stanowiska: Wigiliusz – 192 –

z drugiej pociągał za sobą ściśle określone skutki: to w dalszym ciągu papież nadawał królowi tytuł cesarski, sam zaś król nie mógł się go dla siebie domagać! Porównanie biblijne, którego użył Karol, było klarowne, ale równie jasna w swej wymowie była czynność dokonana w noc Bożego Narodzenia: tak jak prorok Samuel (obraz papieża) namaścił Saula (obraz Karola) na króla Izraela, tak papież mógł zdetronizować Karola, gdyby ten nie okazał się godnym Bożych oczekiwań. Czyż nie tak zrobił Samuel, namaszczając na króla Dawida i przeklinając Saula?

415

Wierność Bogu i królowi!

Wiara Karola Wielkiego była zawsze głęboko związana ze służbą królestwu. Potwierdza to podwójne zobowiązanie, jakie narzucił on swoim poddanym w 802 roku: mieli oni służyć z wiernością zarówno Bogu, jak i sprawiedliwości praw cesarskich. Jak często bywa, rzecz wydawała się dobra, lecz w rzeczywistości zwiastowała dramatyczne skutki, a jednym z nich było to, że bunt przeciw Bogu i państwu miał od tej pory taką samą wartość.

416

Wewnętrzna szlachetność Ludwika Pobożnego

W 814 roku Karol zmarł. Jego miejsce zajął syn Ludwik, który słusznie zasłużył sobie na tytuł „Pobożny”. Jego panowanie było nadzwyczajną i opatrznościową okolicznością: nikt lepszy nie mógł otrzymać w tym czasie tytułu cesarskiego. Był on ekspertem w teologii, wychowywał się na dworze pod okiem Alkuina i innych mędrców. Przeszedł formację ludzką i chrześcijańską dzięki tak niezwykłej postaci, jaką był Benedykt z Aniane. Ludwik będzie łagodził napięcia między Kościołem a Cesarstwem właśnie dzięki swojej osobowości, zdolnej łączyć znajomość świata i szczerą praktykę religii, pragnienie reformowania Kościoła i szacunek dla władzy – 197 –

443

Pravilegium

W 1111 roku zostaje otwarty nowy rozdział w starciach między papieżem (w tym przypadku Paschalisem II, około 1050-1118) a pretendentem do insygniów cesarskich (Henrykiem V, 1086-1125). Ten ostatni wziął papieża jako zakładnika, tak iż papież ustąpił i zgodził się go koronować. Kardynałowie zbuntowali się przeciwko tej konsekracji i przemianowali Privilegium Ottonianum na bardziej odpowiednie pravilegium, czyli niegodziwe prawo.

444

Wormacja: miasto konkordatu

Trzeba będzie czekać jeszcze ponad dziesięć lat na akt, który będzie stanowił znaczący kompromis w napięciach między papiestwem a Cesarstwem. 23 września 1122 roku w Wormacji, mieście w Nadrenii, zostanie podpisane porozumienie, które przybrało formę jakby prawdziwego proto-konkordatu. Miało ono regulować kwestię inwestytur biskupów książąt (postaci o pewnego rodzaju podwójnej osobowości, ziemskiej i duchowej zarazem). W akcie tym król zrzekał się przekazywania pierścienia biskupiego, choć zachowywał możliwość przeznaczenia regalii dla wybranego. Dobór biskupów pozostawiono papieżowi, ale pod kontrolą przedstawicieli cesarza. Taka decyzja była oczywistym kompromisem, który w tamtych czasach zdawał się wystarczać.

445

Sobór zatwierdza decyzje Wormacji

W marcu 1123 roku w czasie I Soboru Laterańskiego (IV sobór powszechny Kościoła) papież Kalikst II (†1124) polecił zatwierdzić decyzje podjęte w Wormacji.

– 209 –

540

Wsparcie dla Ludwika Napoleona Bonaparte

Cena, jaką papież musiał zapłacić za odzyskanie Rzymu.

541

Konkordat z Austrią…

…został podpisany w 1855 roku. Przyznawał on Franciszkowi Józefowi prawo (na mocy przywileju papieskiego) mianowania biskupów. To zezwolenie było owocem „obrony wiary” przez władcę przeciwko liberałom, masonom, socjalistom i zwolennikom risorgimento. Pokój konkordatowy był jednak krótkotrwały. Już trzynaście lat później małżeństwo i szkoła znów znalazły się pod całkowitą kontrolą państwową i różne wyznania religijne dopuszczono na równych prawach.

542

Królestwo Włoch rodzi się jako ekskomunikowane

26 marca 1860 roku Pius IX ekskomunikuje tych, którzy sprzyjając lub dążąc do jedności Włoch, uzurpowali sobie prawa Stolicy Apostolskiej. Zerwanie stosunków między zwolennikami risorgimento a papiestwem stało się w krótkim czasie nie do naprawienia. Terytoria należące do papieża, które w formie plebiscytowej opowiadają się za przyłączeniem do rodzącego się Królestwa Włoch, zostają więc uznane za znajdujące się poza komunią kościelną. Dokonanie przez kogoś wyboru (politycznego) na rzecz narodu włoskiego oznaczało więc natychmiastowe uznanie go (religijnie) za niekatolika. Właśnie to będzie jednym z gestów, które na dłuższy czas zaszkodzą trudnym stosunkom między włoskim laicyzmem a Kościołem. Wreszcie po ekspansji garibaldczyków, którzy zdobywają Włochy od południa, również okolice Rzymu zostają przyłączone do nowego państwa. Papież odmawia wszelkiej ugody, w imię której miałby odstąpić miasto Rzym. Jest rok 1861. – 246 –

słabości własnej pracy intelektualnej, która stanowi rzecz niewielkiej wagi wobec tajemnicy. Tomasz urodził się w 1221 roku, został dominikaninem, ze wszystkich sił starał się wykorzystać refleksję arystotelesowską na „służbie” teologii chrześcijańskiej, przechodząc także bardzo trudne momenty konfliktu z władzą kościelną, która w końcu uznała jego nadzwyczajną syntezę. Pozostała po nim jako potężny punkt odniesienia Summa teologiczna. Otrzymał tytuł doctor angelicus.

581

Doctor subtilis

Jan Duns Szkot był największym przedstawicielem scholastyki nurtu franciszkańskiego (†1308).

582

Teoria i doświadczenie

Teoria i doświadczenie muszą się połączyć, by przynieść rezultaty, które będą miały sens. Na długo przed Galileuszem Ruggero Bacone (1214-1294), franciszkanin, podkreślał znaczenie „doświadczenia” w dochodzeniu do nowego poznania.

583

Wilhelm Ockham (1280-1349)

Działał w najbardziej dramatycznym okresie papiestwa awiniońskiego [nr 465; 467] i to, co zobaczył na własne oczy, z pewnością dostarczyło mu dowodów na słuszność własnej refleksji, którą – jak się wydaje – antycypował nawet wiele koncepcji luteranizmu. Twierdził między innymi, że papież jest omylny i nie może sobie przypisywać żadnej władzy, ani doczesnej (Cesarstwo, rozważał Wilhelm, istnieje dłużej niż Kościół!), ani duchowej (ponieważ człowiek nie zbawia się dzięki Kościołowi, lecz dzięki woli Bożej!). Potępiony przez Inkwizycję awiniońską w 1324 roku, został następnie – 264 –

musieli cierpieć z powodu nietolerancji, przemocy względem jednostek lub względem praw ludów i kultur. 7 marca zostaje opublikowany dokument zatytułowany Pamięć i pojednanie: Kościół i winy przeszłości. Pięć dni później następuje przyznanie się do winy; prośba o przebaczenie została złożona w ramach uroczystej celebracji. Dodatek: Sprawy związane z płciowością: celibat i małżeństwo. Szczególne miejsce w kwestii dobra i prawego sumienia z pewnością zajmuje – przynajmniej według tego, co się o tym dzisiaj mówi, również niedorzecznie – kwestia seksualności z jej różnymi odcieniami, wśród których wyróżnia się z pewnością temat „celibatu ze względu na królestwo”.

644

Żonaty papież i bezżenny apostoł

Kwestia celibatu kapłańskiego nie może uchylić się od konfrontacji z paralelnymi i antytetycznymi postaciami Piotra i Pawła. Wprawdzie Paweł podkreślał wartość swego „całkowitego” wyboru („Stałem się wszystkim dla wszystkich”) na rzecz Ewangelii, zakładającego również wyrzeczenie się budowania rodziny, jednak on sam stwierdza, że wybór ten nie jest wcale jedynym możliwym w Kościele, i przytacza przykład właśnie Piotra, mężczyzny żonatego. A o tym, że Piotr był żonaty, wiemy z samych Ewangelii, gdzie mówi się o uzdrowieniu jego teściowej. Pytanie o celibat kapłański pojawiło się w chrześcijaństwie właśnie w związku z Pawłowym stwierdzeniem: „Czyż nie mam i ja prawa wziąć ze sobą małżonki2, jak to czynią pozostali apostołowie oraz bracia Pańscy i Kefas?” (1 Kor 9, 5). 2 Według tłumaczenia autora. Biblia Tysiąclecia: „Czyż nie wolno nam brać ze sobą niewiasty-siostry…” (przyp. tłumacza). [Przypis red. włoskiej: Wątpliwy przekład. Greckie adelphēn gynaika, dosł. „siostra kobieta/małżonka”. Wulgata: mulierem sororem; tłum. Biblii Konferencji Episkopatu Włoch z 1971

– 288 –

689

Nauka dwunastu apostołów

Ten tekst nieznanego autora, bardziej znany jako Didache, należy do najstarszych (około 110 roku), które przytaczają wskazówki odnośnie do sprawowania chrztu i Eucharystii (ale także godnego stroju chrześcijanina). Jest w nim już obecny rozdział między świeckimi a klerem w dziedzinie sacrum.

690

Msza po łacinie…

Celebracje po łacinie zostają wprowadzone w Rzymie w miejsce języka greckiego w 230 roku.

691

Didaskalia dwunastu apostołów

Jest to kolejny tekst nieznanego autora, rozpowszechniony około 250 roku. Gromadzi on pierwsze elementy porządku pokutnego i zarządu wspólnoty, stawiając biskupa w absolutnie centralnej roli.

692

Trzeba trochę uporządkować daty: kwestia Wielkanocy

Kościół pierwszych wieków musiał poradzić sobie z narodzinami i uporządkowaniem kultu, który miał wprawdzie korzenie żydowskie, ale wymagał znalezienia własnej drogi, która byłaby zrozumiała także dla świata greckiego i łacińskiego. Zachować korzenie i nie zdradzić ich, a zarazem pokazać nowość Jezusa – taki plan należało zrealizować. Jedną z dyskusji, które najlepiej unaoczniają tę drogę „przemiany i ocalenia” korzeni, jest sprawa daty świętowania Paschy chrześcijańskiej. Żydzi bowiem obchodzili Paschę 14 dnia miesiąca nisan, zgodnie ze wskazaniem danym im przez Mojżesza – 307 –

jeden oddaje jej zasługi w sposób pełny: pokazanie jej jako osoby zdolnej przemienić misję. Matka Teresa głosiła Ewangelię w swoim małym świecie ubogich w Kalkucie, nigdy nie mieszając przepowiadania z domaganiem się przemiany społecznej (co zresztą wielu stawia jej jako zarzut). Pokazała ona, że można głosić Ewangelię, siadając u boku ubogich. A czyniła to przez większą część swojego życia (w którym nie dziwi nas, że było także „zwątpienie”, które obok miłości jest naturalnym elementem ludzkiego poznania Boga). Otrzymała Nagrodę Nobla w 1979 roku, od 2003 roku jest czczona przez Kościół jako błogosławiona.

762

Redemptoris missio (1990)

Od lat sześćdziesiątych do dzisiaj tradycyjnej kwestii missio ad gentes towarzyszy sprawa ewangelizacji w zsekularyzowanej Europie, coraz mniej świadomej korzeni chrześcijaństwa. W tym klimacie szczególnego znaczenia nabiera encyklika Jana Pawła II o misji Kościoła. Papież podkreślał w niej dwa elementy: – głoszenia Ewangelii nie da się zastąpić jakimś ogólnym „przepowiadaniem społecznym”; – nie można przestać głosić Ewangelii w imię irenicznej akceptacji różnych opinii religijnych, tak jakby wszystko mogło być uważane za „obojętne”.

3. Żydzi Trudna relacja między chrześcijaństwem a judaizmem jest związana z samymi początkami wiary w Chrystusa, zmuszonej od razu toczyć polemikę, która stanie się okrutna w ciągu kilkudziesięciu lat. Z jednej strony Żydzi nie mogli z łatwością przyjąć nowości chrześcijańskiej. Według nich chodziło o wyjątkowo poważną herezję (aż po bluźnierstwo: człowiek, który był uważany za Boga, – 338 –

806

Krucjata nieporządku

Po 10 latach rozejmu wynegocjowanych przez Fryderyka II chrześcijanie wyruszyli ponownie do Ziemi Świętej z wojskiem pod wodzą Teobalda z Champagne; wojsko od samego początku sprawiało wrażenie niezorganizowanego i partackiego. Po licznych klęskach również Teobald postanowił szukać drogi dyplomatycznej, dzięki której uzyskał kontrolę nad Galileą (1240).

807

Dwie krucjaty świętego króla (1248 i 1270)

Krucjata ogłoszona w 1248 roku była chyba jedyną (po pierwszej), w której rzeczywiście wola wiary odpowiadała woli oręża. Na czele wojska stał człowiek, w którego duchowość nikt nie wątpił: król Ludwik IX (1214-1270), którego Kościół czci jako świętego (został kanonizowany już w 1297 roku). W każdym razie powtórzył się znany już schemat: początkowe zwycięstwo pod Damiettą i końcowa klęska pod Mansurah. Ludwik IX nie pogodził się z porażką i 20 lat po pierwszym niepowodzeniu wyruszył ponownie ze swoim marzeniem o wyzwoleniu ziem Jezusa. Wyprawa skończyła się upadkiem, który wydawał się przekleństwem. W Tunisie wojsko zostało zdziesiątkowane z powodu epidemii i głodu, a sam król zmarł zarażony dżumą. Był sierpień 1270 roku. Wraz z Ludwikiem umarł także sen o Świętym Grobie. Nie było już więcej żadnej krucjaty.

808

Upadek Akki

Dwadzieścia lat po śmierci Ludwika IX koniec epopei krzyżowców przypieczętowała klęska w bitwie o Akkę, gdzie upadła twierdza poświęcona św. Janowi, ostatni przyczółek wojska i ideologii, która przeżyła samą siebie. – 357 –

czaj pośmiertnego procesu (zaocznego z przyczyn naturalnych, moglibyśmy powiedzieć) nie należy do rzadkości w tej epoce. Ale ekshumacji zwłok i postawienia ich na środku trybunału (zwłok papieża!) nigdy wcześniej nie widziano! Wydarzenia te miały miejsce w listopadzie 897 roku, dziesięć miesięcy po śmierci wskutek otrucia papieża Formozusa. Jego następca, Stefan V, kazał odgrzebać trumnę. Zwłoki Formuzusa przetransportowano do sądu, ubrane w szaty papieskie. Po uznaniu trupa za nieprawowitego następcę Piotra odcięto mu trzy palce, których za życia używał do błogosławienia. Został wreszcie obnażony i wrzucony do Tybru. Jego oskarżyciel, papież Stefan, ostatecznie trafił do więzienia kilka miesięcy później w następstwie powstania ludowego. Zmarł uduszony.

901

Sylwester II. Papież mag u schyłku tysiąclecia

Preceptor, a następnie doradca Ottona III, Gerbert d’Aurillac (950-1003) był papieżem, który przybrał imię Sylwestra II i przeprowadził świat z I do II tysiąclecia. Postać tajemnicza, która doskonale ucieleśniała złożoność swoich czasów: mnich, znawca matematyki i astronomii, kształcił się w szkołach arabskich Hiszpanii, poznając nowe filozofie i metody egzegezy ówczesnych mędrców islamskich. Kiedy wrócił do świata chrześcijańskiego, przez długi czas patrzono na niego jak na maga z powodu jego zamiłowania do astrologii. Gdy został papieżem, rzymianie lękali się go jako nowego Merlina lub (co gorsze) jako osoby zaprzyjaźnionej z demonami. Razem z Ottonem marzył o przywróceniu Cesarstwu dawnego przepychu. I pozostało to jedynie marzeniem pozbawionym magii.

902

Pokora Brunona

Brunon, biskup Toul, został papieżem w 1048 roku z nominacji cesarza Henryka III. Był krewnym cesarza, ale nie godził się na wy– 397 –

Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Struktura dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 I. Przedsionek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Skrzyżowania dróg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 II. Milczenia i słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1. Milczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2. Księgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3. Opinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 4. Między oszczerstwem a obroną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 III. Forma ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 1. Zbudowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 2. Kult, pobożność, zabobon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 IV. Ciało i jego harmonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1. Zgodności: sobory i dogmaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 2. Rozbieżności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 3. Pieśni heretyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 V. Ciało i fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 1. Ortodoksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 – 461 –

2. Reformacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 3. Anglikanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 4. Ekumenizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 VI. Męka i przemoc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 1. Męczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 2. Władza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 3. Bóg pokoju prowadzi was w boju… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 VII. Cezar i Bóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 1. Kościół i cesarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 2. Kościół i państwa narodowe: narodziny laickości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 3. Liberalizm, totalitaryzm, komunizm (i strategie polityczne dla możliwej przyszłości) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 VIII. Prawda, prawość, piękno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 1. Prawda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 2. Dobro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 3. Piękno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 4. Celebracja Prawdy, Dobra i Piękna: „chwała” liturgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 IX. Ludy i kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 1. Barbarzyńcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 2. Poganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 3. Żydzi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 4. Muzułmanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 X. Klasztory i ulice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 1. Eremici i samotnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 2. Zakony żebrzące, klerycy regularni, laicy konsekrowani, stowarzyszenia i ruchy: sacrum „w” profanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 – 462 –

3. Między ubóstwem a miłością: radykalny wybór chrześcijański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 XI. Hierarchia i proroctwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 1. Historie papieży i papiestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 2. Ludzie Boży: mistycy i pasterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416 3. Maryja i Kościół: obecność kobieca i symbol . . . . . . . . . . . . . . . . 426 4. Kościół i jego „prawo” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 Indeks osób, miejsc i niektórych wydarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439