KS. ROBERT NĘCEK
Edukacja medialna w nauczaniu społecznym papieża Franciszka
Wydawnictwo SALWATOR Kraków
Recenzenci naukowi Dr hab. Aleksander Woźny, prof. UWr Zakład Medioznawstwa Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytet Wrocławski Ks. dr hab. Adam Maj, prof. KUL Katedra Dydaktyki i Edukacji Szkolnej Instytut Pedagogiki Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Redakcja Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Korekta Magdalena Mnikowska Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Projekt okładki Artur Falkowski Zdjęcie na okładce Grzegorz Gałązka Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał © 2016 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-464-5 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80, faks 12 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Wprowadzenie Poczułem się zaszczycony, kiedy ks. Robert Nęcek, rzecznik kardynała Stanisława Dziwisza i kierownik Katedry Edukacji Medialnej w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, zaproponował mi napisanie przedmowy do tej książki. Pomimo że nie jest to temat mojej specjalizacji, przyjąłem propozycję, gdyż niezwykle doceniam ten gest w stosunku do mojej osoby, oraz ze względu na bliskość i uznanie papieża Franciszka. Czytając tę książkę, zdałem sobie sprawę, że to dzieło powstało w wyniku długiej ścieżki edukacyjnej oraz wielu przemyśleń, które są teraz prezentowane jako owoc pracy wirtuoza. Kolejną cechą, którą warto podkreślić, jest doskonała znajomość tekstów papieża Franciszka. Ksiądz Nęcek ukazuje w swojej książce dogłębne zrozumienie nauk papieża na temat komunikacji w Kościele. Doskonale pojmuje przemyślenia papieża, bazując na jego różnych dokumentach, codziennych homiliach w Santa Marta i wypowiedziach w mediach. Autor w pełni rozumie, że 9
dokument z Aparecidy stanowi istotny punkt odniesienia dla papieża. Przypomnijmy, że kardynał Bergoglio odegrał bardzo ważną rolę w przygotowaniu tego dokumentu dla Episkopatu Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Autor mówi nam, że świadectwa z życia papieża Franciszka, jego umiejętności komunikacyjne i wykorzystanie mediów sprawiają, że jest on wielkim autorytetem i jest szanowany nie tylko przez wiernych, ale także przez ludzi, którzy nie wyznają wiary chrześcijańskiej. Dodaje również, że papież Franciszek jest mistrzem komunikacji i powinniśmy iść za jego przykładem. Nie da się zaprzeczyć, że fenomen franciszkański jest godny obserwowania, zrozumienia i docenienia, zarówno z punktu widzenia parametrów badań społecznych, jak i klucza teologicznego, które nazywamy znakami czasu. Jeśli gesty Ojca Świętego są zaskakujące, to nie mniej prowokacyjne są jego słowa. Konieczna jest więc hermeneutyka języka Bergoglio, który ma szczególną moc. Papież Franciszek zauważa, że język używany przez Kościół został już wyczerpany i osiągnął etap stagnacji, który uniemożliwia szerzenie Ewangelii. Odkrywa nowe terytoria komunikacyjne, zakorzenione w naszej sytuacji historycznej, mające służyć ponownemu odkryciu Ewangelii. Język papieża jest otwarty, spontaniczny, 10
ale ta spontaniczność jest dobrze zachowana i przemyślana. Poza tym, język papieski jest jas ny i prosty. Język Ojca Świętego jest często symboliczny. Kiedy papież mówi, że Kościół nie powinien być „urzędem celnym”, ale „szpitalem polowym”, możemy dostrzec oddźwięki antropologiczne, teologiczne i duszpasterskie, które są zawarte w tej ekspresji, prostej tylko z pozoru. Należy przyznać, że komunikacyjny styl papieża, jego język skoncentrowany na bliskości i kulturze spotkania, głęboko wpływają na świat, w którym Kościół patrzy na siebie, aby spojrzeć poza siebie. Papież Franciszek zdaje sobie sprawę z kluczowego znaczenia mediów w dzisiejszym świecie, nawet dla Kościoła katolickiego. „Rewolucja technologiczna i procesy globalizacyjne przekształcają współczesny świat w wielką kulturę medialną. W konsekwencji oznacza to umiejętność rozpoznawania nowych języków, które mogą być pomocne w większej globalnej humanizacji. Te nowe języki są punktami styczności zmian w społeczeństwie. W naszych czasach, będących pod wpływem środków społecznego przekazu, pierwsze głoszenie, katecheza czy późniejsze pogłębianie wiary nie mogą obyć się bez tych środków”, czytamy w punktach 484 i 485 dokumentu z Aparecidy, wyraźnie zainspirowanego przez 11
Bergoglio, które poświęcono różnym refleksjom na temat mediów. Nie ulega wątpliwości, że dzieło, które macie w swoich rękach i do którego miałem przyjemność napisać przedmowę, ma wielką wartość i jego czytanie zrobi wiele dobrego, przyczyniając się do wychowania uczniów misjonarzy, znających i ceniących kulturę komunikacji. Luis H. Kardynał Villalba Archidiecezja Tucumán Tucumán, 11 stycznia 2016 roku
I Edukacja medialna – ogólna charakterystyka Temat edukacji medialnej nie jest Franciszkowi obcy. Choć nie posługuje się w swoich wypowiedziach tym specjalistycznym terminem, to jednak doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że współczesna kultura jest ściśle powiązana ze światem medialnym. Taki stan rzeczy powoduje konieczność promowania edukacji, aby móc wyjść naprzeciw wymogom kulturowym. Dlatego papież w przemówieniu do watykańskiego ośrodka telewizyjnego podkreśla, że „kiedy przedstawiacie wydarzenia, wasza optyka nigdy nie może być «światowa», lecz powinna być eklezjalna. Żyjemy w świecie, w którym praktycznie nie istnieje prawie nic, co nie ma związku ze światem mediów. Coraz bardziej wyrafinowane narzędzia wzmacniają coraz bardziej wszechobecną rolę, jaką odgrywają technologie, języki i formy przekazu w przebiegu naszego codzien-
25
nego życia, i to nie tylko w świecie ludzi mło dych”7. Z tej racji istnieje potrzeba edukacji, w której przetrwają sprawy zasadnicze. Czym zatem jest edukacja? Samo słowo „edukacja” pochodzi z języka łacińskiego, łac. educatio, i znaczy „wychowanie”, „wykształcenie”8. A zatem pojęcie to z jednej strony związane jest z nieustannym poszukiwaniem mądrości, a z drugiej jest umiejętnością zdobywania wiedzy. Z tej racji ważnym wyznacznikiem edukacji jest przygotowanie medialne, gdyż powszechna dostępność do mediów mająca wymiar ilościowy charakteryzuje się także wymiarem jakościowym, wprowadzającym uproszczenia. To zaś wpływa na treści, sposoby odbioru i wzorce zachowań. Dlatego zrozumienie mechanizmów mediów współczesnych, w tym mediów społecznościowych, pozwala lepiej pojąć relacje informacyjne i społeczne9. Mając tego świadomość, Franciszek jeszcze w okresie pracy w Buenos Aires zauważył, że w procesie edukacyjnym chodzi nie tylko o kompetencje. Liczy się nie tylko metoda, gdyż „na FRANCISZEK, Świat czeka na orędzie prawdy. Przesłanie z okazji 30-lecia Watykańskiego Ośrodka Telewizyjnego (18.10. 2013), „L`Osservatore Romano” 12 (2013), s. 24. 8 Por. Edukacja, SŁOWNIK WYRAZÓW OBCYCH, red. E. SOBOL, Warszawa 1995, s. 268. 9 Por. M. BONI, Edukacja w cyfrowej…, dz. cyt., s. 138. 7
26
uczyciel nie jest jedynie metodykiem: ma w sobie wiele z ojca i matki. Jeśli jest on dla nas tylko metodykiem, to nie mówimy o prawdziwym spotkaniu wychowawczym ani kulturze spotkania”10. W takim edukowaniu nie ma więzi, co więcej – w takim edukowaniu można się zetknąć z osobami o wielkim umyśle, „które mają ogromną wiedzę, ale ich serca są skurczone. Czują bardzo mało albo tylko wobec wybranych”11. W tym kontekście dokument z Aparecidy – którego współautorem był kardynał Bergoglio – zwraca uwagę na wszechstronną formację osób, która wymaga również edukacji religijnej12. Nieprzypadkowo więc papież kładzie nacisk na edukację medialną, ale taką, która staje się „przestrzenią spotkania i wspólnych dążeń”13. Przejawem tak rozumianego papieskiego edukowania medialnego są: pedagogika prowadząca, wychowanie i syndrom pilota TV, porozumienie wychowawcze, „medialne łowy” i kształcenie profesjonalistów oddanych Kościołowi.
FRANCISZEK, Prawdziwa władza…, dz. cyt., s. 93. Tamże, s. 94. 12 Por. Dokument końcowy VII Konferencji Generalnej Episkopatów Rady Episkopatów Ameryki Łacińskiej (2007), APARECIDA, nr 481. 13 FRANCISZEK, Prawdziwa władza…, dz. cyt., s. 84. 10 11
27
1. Pedagogika prowadząca Na wstępie należy stwierdzić, że edukacja medialna w nauczaniu ojca świętego powinna objąć swoją kuratelą dzieci. To one mogą wiele skorzystać z edukacji i to one mogą bez edukacji stracić. To właśnie w relacji do dzieci papież używa sformułowania „pedagogika prowadząca”. Chodzi o taką pedagogikę, która zanim zacznie uczyć kompetencji i prowadzić po drogach medialnych, wcześ niej zwróci uwagę na profilaktykę ochronną praw dziecka. W tym duchu właśnie, przemawiając do członków delegacji Międzynarodowego Biura Katolickiego do spraw Dzieci, Franciszek podkreślił, że promocja ochrony praw nieletnich jest podstawowym wyrazem konkretyzacji miłości. W dobrze zorganizowanym społeczeństwie przywileje dla dzieci i seniorów stanowią istotę tworzącej się historii. Dzięki dzieciom świat może się rozwijać, a dzięki seniorom czerpać ze skarbca mądrości14. Papieska wypowiedź współbrzmi z dokumentem z Aparecidy, którego promotorem był kardynał Bergoglio, a który przypomina o działalności „na rzecz stworzenia regulacji prawnych, aby promować nową kulturę, która będzie chroniła dzieci, Por. tenże, Trzeba bronić praw dzieci. Przemówienie do członków delegacji Międzynarodowego Biura Katolickiego ds. Dzieci (11.04.2014), „L`Osservatore Romano” 5 (2014), s. 26.
14
28
Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Od recenzenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Od recenzenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 I. Edukacja medialna – ogólna charakterystyka . . . 1. Pedagogika prowadząca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wychowanie i syndrom pilota TV . . . . . . . . . . 3. Odbudować porozumienie wychowawcze . . . . 4. Emanacja prostotą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Kształcenie profesjonalistów oddanych Kościołowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25 28 30 33 36
II. Media środowiskiem życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. W służbie godności osoby ludzkiej . . . . . . . . . . 2. Promocja wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. W świetle prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Prawda nieskomplikowana . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Media i dobro wspólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Dziennikarz katolicki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Nie przemoc, lecz przekaz jedności . . . . . . . . . 8. Przekaz nadziei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Dobry przekaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43 45 48 55 59 63 70 77 80 83
39
175
III. Nowy sposób komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 1. Komunikacja modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 2. Dialog i tożsamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3. Komunikacja bliskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 4. Papieskie słuchanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 5. Otwartość zamiast przyklaskiwania . . . . . . . 100 6. Język miłosierdzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7. Język ekologii i sprawiedliwości . . . . . . . . . . . 106 IV. Papieski przykład komunikacji nowoczesnej . . . 111 1. Aparecida i media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 2. Polityka komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 3. Internet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 4. Twitter i Followers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5. YouTube i Ewangelia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 6. Facebook i kluby fanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 7. Komunikacja myśleniem o przyszłości . . . . . 130 8. Ekologia integralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 9. Zdrowa polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 V. Zagrożenia medialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 1. Dziennikarz, media worker i bliźni . . . . . . . . 140 2. Komunikacja mętnej wody . . . . . . . . . . . . . . . 144 3. Zgiełk informacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 4. Krótkowzroczność polityczna . . . . . . . . . . . . . 149 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155