Kto wierzy, nigdy nie jest sam by Wydawnictwo Salwator

ks. roman słupek sds

Kto wierzy, nigdy nie jest sam Wiara, Kościół i wierzący inaczej w myśli Benedykta XVI

Wydawnictwo SALWATOR Kraków 3

Korekta Zofia Smęda Anna Śledzikowska Redakcja techniczna i przygotowanie do druku ChapterOne.pl Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 534/P/2012 Kraków, 19 października 2012 © 2013 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-320-4

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80, faks 12 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Tym wszystkim, którzy uczyli mnie słowem i przykładem piękna oraz mądrości wiary chrześcijańskiej Autor

Wprowadzenie

„Jest ona towarzyszką życia, która pozwala nam dostrzegać wciąż na nowo cuda, które czyni dla nas Bóg”. O czym myślał Benedykt XVI, pisząc w liście apostolskim Porta fidei1 te nieco zagadkowe słowa? Miał na myśli rzeczywistość wiary, która daje nową perspektywę życia dzięki spotkaniu z Osobą Jezusa Chrystusa obecnego w Kościele. Temat ten, fundamentalny dla życia chrześcijańskiego, jest bardzo bliski sercu papieża i bardzo ważny. Już na inaugurację swego pontyfikatu papież przypominał o pięknie drogi wiary i radości, którą ona daje: „Tylko tam, gdzie widać Boga, naprawdę zaczyna się życie. Dopiero wówczas, gdy spotykamy w Chrystusie żywego Boga, poznajemy, czym jest życie. (...) Nie ma nic piękniejszego, niż zostać dosięgniętym, zaskoczonym przez Ewangelię, przez 1

List apostolski Porta fidei, 15.

Chrystusa. Nie ma nic piękniejszego, niż poznać Go i dzielić się z innymi przyjaźnią z Nim”2. Doświadczenie wielu chrześcijan odkrywających siłę i piękno wiary w Jezusa Chrystusa współistnieje dziś z głębokim kryzysem wiary, który dotknął pewne kręgi ochrzczonych. W takim kontekście papież ogłosił Rok Wiary, który zaplanowany został na czas od 11 października 2012 do 24 listopada 2013 roku. Na ten okres przewidziano wiele inicjatyw, które mają rozbudzić w każdym wierzącym „aspirację do wyznawania wiary w pełni i z odnowionym przekonaniem, z ufnością i nadzieją”3 oraz mają prowadzić do odkrycia radości w wierze i odnalezienia entuzjazmu w przekazywaniu wiary. „Chcielibyśmy obchodzić ten Rok Wiary w sposób godny i owocny. Potrzebna jest wzmożona refleksja na temat wiary, aby pomóc wszystkim wierzącym w Chrystusa uczynić bardziej świadomym i ożywić ich przywiązanie do Ewangelii, zwłaszcza w okresie głębokich przemian, jakie ludzkość przeżywa obecnie”4. To pragnienie Benedykta XVI stanowiło ważną inspirację do opracowania niniejszej książki. Idąc za sugestią Kongregacji Nauki Wiary5, aby dokładniej w tym szczególnym roku – Roku Wiary, zapoznać się z nauczaniem Następcy św. Piotra, zostały wybrane z Jego nauczania te istotne wątki, które mogą być pomocne dla głębszego zrozumienia naszej wiary i jej ożywienia. Droga rozważań rozpoczyna się od ukazania, w jaki sposób wiara stanowić może atrakcyjną i wiarygodną odpowiedź na Wsłuchiwać się z całym Kościołem w słowo i wolę Chrystusa, „L’Osservatore Romano” 2005, nr 6, s. 12. 3 List apostolski Porta fidei, 9. 4 Tamże, 8. 5 Nota Kongregacji Nauki Wiary zawierająca wskazania duszpasterskie na Rok Wiary, „L’Osservatore Romano” 2012, nr 3, s. 53-59. 2

rzeczywiste ludzkie problemy wraz z kluczowym pytaniem o sens istnienia. Na drodze wiary szczególne miejsce przypada Słowu Bożemu, dzięki któremu człowiek odnajduje nową i wiarygodną, w wymiarze doczesnym i wiecznym, perspektywę życia. Wiara posiada swój wymiar zarówno osobisty, jak i wspólnotowy, stąd też nie zabraknie spojrzenia na Kościół, w którym i dzięki któremu wierzymy. Nie zabraknie również spojrzenia na ten szczególny stan życia w Kościele – życie osób konsekrowanych, które – zdaniem Benedykta XVI – mają wyjątkowe zadanie ukazywania absolutnego prymatu Boga i piękna chrześcijańskiej wiary. Całość zostanie zwieńczona spojrzeniem na tych, którzy wierzą inaczej niż my, chrześcijanie. Choć wiele nas różni, to jednak życiową koniecznością jest, na drodze dialogu międzyreligijnego, wspólne z nimi, w duchu miłości i szacunku, poszukiwanie prawdy. Oddając w ręce Czytelników te rozważania, mam nadzieję, że staną się one pomocą w radosnym i owocnym przeżywaniu piękna naszej chrześcijańskiej wiary oraz będą okazją do bliższego poznania głębokiego nauczania Benedykta XVI6.

Tam, gdzie w przypisie nie podano autora, jest nim zawsze Benedykt XVI. Cytowanie jego przemówień z „L’Osservatore Romano” zostało w każdym rozdziale potraktowane osobno, tzn. jeśli jakieś przemówienie jest cytowane w danym rozdziale po raz kolejny, to zastosowano opis bibliograficzny skrócony, lecz jeśli pojawia się ono znowu w następnym rozdziale, to pierwsze cytowanie jest ponownie podane w całości. Taka zasada powinna ułatwić właściwą orientację w cytowanych źródłach.

Wiara – atrakcyjna i wiarygodna intelektualnie i praktycznie odpowiedź na rzeczywiste ludzkie problemy

Ogłaszając Rok Wiary, papież Benedykt XVI wskazał, że jednym z zasadniczych celów tej inicjatywy jest stworzenie klimatu, w którym każdy wierzący zastanowi się ponownie nad samym aktem wiary7. Jednym z istotnych wymiarów tej refleksji, zmierzającej ostatecznie do wyznawania wiary z odnowionym i pogłębionym przekonaniem, ma być także zrozumienie powodów, dla których się wierzy8. Troska o zgłębianie i prezentowanie racji skłaniających ku wierze jest widoczna także w nauczaniu samego Benedykta XVI. To jego uwrażliwienie apologijne widać wyraźnie choćby w tym, że jednym z najczęściej przywoływanych przez niego tekstów biblijnych jest zachęta św. Piotra: „Pana zaś Chrystusa List apostolski Porta fidei, 9. Tamże, 10.

7 8

Materializm jako zafałszowane pojęcie „rzeczywistości” Ostatnią, ale także istotną z „chorób ducha”, która zaciemnia drogę odnajdywania sensu życia, jest materializm praktyczny, połączony z myśleniem relatywistycznym i nihilistycznym. Myśl, którą w tym kontekście rozwija Benedykt XVI, nie oznacza pogardy dla dzieła stworzenia, ale jest przestrogą przed bałwochwalstwem i absolutyzacją stworzenia. „Toksyczne poczucie pustki”, które ogarnia ludzkość, wyrasta także na gruncie materializmu; tej wizji świata, która nie potrafi wyjść poza to, co da się potwierdzić doświadczalnie. Papież zauważa, że w wielu społeczeństwach wraz ze wzrostem dobrobytu materialnego powiększa się „duchowa pustynia – wewnętrzna pustka, nieokreślony lęk, cicha rozpacz”. Pyta jednocześnie: „Ilu współczesnych ludzi wybudowało sobie popękane i puste cysterny (por. Jr 2,13), rozpaczliwie szukając sensu – tego ostatecznego, który może dać tylko miłość?”. Przezwyciężenie tej pustki dokonuje się dzięki zmartwychwstaniu Chrystusa; gdyby On nie zmartwychwstał, wszelka „pustka” wzięłaby górę, a wszelka nadzieja byłaby iluzją35. Komentując słowa Jezusa Chrystusa: „Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł?” (Mt 16,26), pisze, że prawdziwej wartości ludzkiego życia nie mierzy się jedynie miarą dóbr doczesnych i ulotnych korzyści. To nie rzeczy materialne zaspokajają głębokie pragnienie sensu i szczęścia, które jest w sercu każdego człowieka36. To przekonanie obrazuje przykładami Nowa wiosna nadziei, „L’Osservatore Romano” 2009, nr 6, s. 28-29; Kościół potrzebuje waszej wiary, idealizmu i wielkoduszności, „L’Osservatore Romano” 2008, nr 9, s. 31. 36 Św. Wacław wzorem świętości dla kierujących losami wspólnot i narodów, „L’Osservatore Romano” 2009, nr 11-12, s. 21-22. 35

Słowo Boże – „rzeczywistość, którą można żyć i dzięki której można żyć”

Jednym z zasadniczych pytań stawianych dziś jest kwestia sensu ludzkiej egzystencji61. Próby odpowiedzi na to pytanie o sens są podejmowane między innymi z perspektywy filozoficznej62, psychologicznej63 czy socjologicznej64. Niezgłębione O zasadności tej tezy świadczy choćby fakt, że zagadnienie to stało się przedmiotem zainteresowania VIII Kongresu Teologów Polskich, który obradował w Poznaniu w dniach 13-16.09.2010. Zatytułowany został: Między sensem a bezsensem ludzkiej egzystencji. Teologiczna odpowiedź na fundamentalne pytania współczesnego człowieka. 62 Zob. np. J. M. Bocheński, Sens życia i inne eseje, Kraków 1993; A. Heschel, Człowiek nie jest sam, Kraków 2001; M. Heller, Sens życia i sens wszechświata, Tarnów 2002. 63 Zob. np. A. Adler, Sens życia, Warszawa 1986; K. Popielski, Noetyczny wymiar osobowości: Psychologiczna analiza poczucia sensu życia, Lublin 1994; Człowiek – wartości – sens, red. K. Popielski, Lublin 1996. 64 Zob. np. J. Mariański, W poszukiwaniu sensu życia, Lublin 1990; tenże, Między nadzieją i zwątpieniem, Lublin 1998. 61

bogactwo Objawienia Bożego jest podstawą do szukania także w nim odpowiedzi na to pytanie. Stąd też nie brakuje oczywiście spojrzenia z perspektywy teologicznej na zagadnienie sensu życia65. Odwołując się do Bożego Objawienia, można w nim szukać odpowiedzi, które będą jednocześnie uzasadnioną zachętą do zawierzenia objawionemu przez Boga sensowi życia i okażą się wiarygodne dla dzisiejszego człowieka. Uwrażliwienie na pytanie o sens ludzkiej egzystencji widać także wyraźnie u Benedykta XVI. Jako następca św. Piotra wielokrotnie w swoim nauczaniu wskazuje drogi odnalezienia tegoż sensu. Czyni to w sposób bardzo wyraźny także w posynodalnej adhortacji apostolskiej Verbum Domini – O Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła66. Choć adhortacja ta ma wielorakie cele, jak zauważył w czasie jej prezentacji abp N. Eterović67, to ukazanie sensotwórczego wymiaru Objawienia Bożego, choć nie jest wyraźnie eksponowane, jest jednak obecne. Symfonia Słowa Pragnąc ukazać sensotwórczy wymiar Objawienia Bożego, Benedykt XVI dokonuje najpierw jego charakterystyki. Już na samym początku (VD 1) wskazuje, że istotą tego spojrzenia będzie rzeczywistość Słowa, przez które Bóg się objawia. Zob. np. H. Waldenfels, Religie odpowiedzią na pytania o sens istnienia człowieka, Warszawa 1986; Cz. Bartnik, Chrystus jako sens historii, Wrocław 1987; S. Głaz, Sens życia, Kraków1998; tenże, Doświadczenie religijne a sens życia, Kraków 2002; Jak odkrywać sens ludzkiego życia, red. J. Augustyn, Kraków 1997; Sens choroby, sens śmierci, sens życia, red. H. Bortnowska. Kraków 1993. 66 Posynodalna adhortacja apostolska Verbum Domini. O Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła, Kraków 2010 (cyt. dalej: VD). 67 N. Eterivić, Posynodalna adhortacja apostolska „Varbum Domini” (prezentacja), „L’Osservatore Romano” 2011 nr 1, s. 14-17. 65

Słowo wobec ludzkich pragnień i pytań Objawienie Boże staje się sensotwórcze także przez fakt, że stanowi pewną odpowiedź na najgłębsze pytania i pragnienia kryjące się w ludzkim sercu. Nie tylko je zaspokaja, ale nieskończenie przekracza. Wstępem do ukazania tego wymiaru jest papieska diagnoza promowanych przez współczesne nurty myślowe wizji Boga. Przyjmują one kształt daleki od objawionego obrazu Boga. W tym współczesnym, deistycznym i ostatecznie karykaturalnym spojrzeniu często uważa się Boga za niepotrzebnego człowiekowi, obcego. Rozpowszechnia się przekonanie, że Bóg nie zajmuje się życiem i problemami człowieka, a Jego obecność może stanowić nawet zagrożenie dla ludzkiej autonomii (VD 2, 23). Wobec takiego ujęcia potrzebne jest klarowne ukazanie rzeczywistego objawionego obrazu Boga, który daleki jest od wizji deistycznych; Boga, który jest ściśle związany z ludzkim losem, wsłuchuje się w potrzeby człowieka i jego wołanie. „Jakże ważne jest – podkreśla Benedykt XVI – w naszych czasach odkrycie, że tylko Bóg odpowiada na pragnienie obecne w sercu każdego człowieka!” (VD 23). Formułując dalsze swe nauczanie w tej kwestii w formie zachęt duszpasterskich, podkreśla, że Słowo Boże nie przeciwstawia się człowiekowi, nie niszczy jego autentycznych pragnień, co więcej, oświeca je, oczyszczając i doprowadzając do spełnienia. Słowo Boże jest zdolne do dialogu o problemach, którym człowiek musi stawiać czoło w życiu codziennym. Trzeba je widzieć i przeżywać jako „otwarcie na nasze własne problemy, jako odpowiedź na nasze własne pytania, szersze otwarcie na nasze własne wartości i jednocześnie zaspokojenie naszych własnych dążeń” (VD 23). 43

Kościół, który żyje w osobach

Jednym z istotnych postulatów badawczych podnoszonych w kontekście polskiej eklezjologii posoborowej jest kwestia potrzeby budowania różnych koncepcji nauki o Kościele, ujmowanie jej według jednolitych i spójnych kategorii pojęciowych, modeli, systemów. W polskiej eklezjologii brakuje, poza nielicznymi wyjątkami, myślenia systemowego70. Jednym z systemów, który stwarza możliwość całościowego ujęcia rzeczywistości Kościoła jest personalizm. Według Cz. Bartnika personalizm jest systemem intelektualnym, który bada, poznaje i interpretuje, a także przekłada na odpowiednią praktykę, wszelką rzeczywistość z punktu widzenia fenomenu osoby ludzkiej71. Z perspektywy personalistycznej Kościół Por. M. Rusecki, Misterium Kościoła w konstytucji „Lumen gentium” Soboru Watykańskiego II, w: „Kiedy zgromadzi się cały Kościół” (1 Kor 14,23), red. J. Morawa, A. A. Napiórkowski, Kraków 2005, s. 253-255. 71 C. Bartnik, Apologetyka personalistyczna, Lublin 2004, s. 28. Cenne najnowsze źródło do szerszego poznania tego nurtu stanowi trzeci tom serii „Biblioteka Teologii Fundamentalnej” pt. Personalizm polski, red. M. Rusecki, Lublin 2008. 70

Dialog międzyreligijny – życiowa konieczność budowania mostów przyjaźni

Benedykt XVI, zachęcając wyznawców Jezusa Chrystusa do pogłębienia swojej wiary, jest świadomy, że chrześcijanie żyją w świecie, w którym nie wszyscy podzielają wyznawaną przez nich wiarę. Codzienne kontakty wielu chrześcijan z wyznawcami innych religii przynoszą także konkretne wyzwania. Ciągle nie brakuje licznych napięć i zamieszania w relacjach między wyznawcami różnych religii, a chrześcijanie, jak zauważył papież, są obecnie tą grupą religijną, która cierpi najwięcej prześladowań z powodu swej wiary179. Tym ważniejsze mogą być więc inspiracje, które w kształtowanie tych relacji wnosi papież. Wolność religijna drogą do pokoju. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2011 r., „L’Osservatore Romano” 2011, nr 1, s. 4. Zob. więcej: http://info.wiara.pl/ doc/1006391.Chrzescijanstwo-najbardziej-przesladowana-religia (dostęp: 18.05.2012).

179

Wspólne poszukiwanie prawdy w duchu miłości i szacunku Pierwszą kwestią, niejako wstępną, którą trzeba podjąć, jest pytanie o to, jak jest rozumiany dialog, a tu konkretnie dialog międzyreligijny w nauczaniu papieża. Czy odwoływanie się do praktyki dialogu jego poprzedników i nauczania inspirowanego przede wszystkim przesłaniem Vaticanum II oznacza, że nie wnosi tu nic szczególnego? Dla Benedykta XVI dialog jest najpierw pewną „postawą duchową”187. Dalej jest on „szczerą rozmową między przyjaciółmi”188, choć tylko do tego wymiaru rozmowy się nie ogranicza. W nawiązaniu do dialogu na płaszczyźnie ekumenicznej, twierdzi także w odniesieniu do płaszczyzny międzyreligijnej, że trzeba go pojmować jako wzajemną wymianę darów, a nie tylko jako przedsięwzięcie czysto akademickie przyjmujące formę wymiany poglądów. Ta wymiana darów ubogaca wszystkich: zarówno uczestniczących, jak i społeczeństwo189. Syntezę rozumienia dialogu można odnaleźć w jego liście skierowanym do uczestników VI Zjazdu Gnieźnieńskiego, gdzie kwestia ta była tematem zasadniczym: „nie chodzi tu tylko [w dialogu – R.S.] o zwyczajną wymianę poglądów, ale o wspólne poszukiwanie prawdy, w duchu miłości i szacunku dla każdego człowieka, dla jego kultury i tradycji duchowej. Wymaga to umiejętności słuchania, otwarcia na argumenty drugich, a równocześnie odwagi i pokoju w obronie własnych przekonań”190. Adhortacja Africae munus, 88. Jesteśmy powołani do prawdziwego dialogu, s. 18. 189 Orędzie nadziei dla Europy, „L’Osservatore Romano” 2005, nr 10, s. 5; Brońmy razem życia i wolności religijnej na świecie, „L’Osservatore Romano” 2008, nr 5, s. 52. 190 List Benedykta XVI z okazji VI Zjazdu Gnieźnieńskiego, „L’Osservatore Romano” 2005, nr 10, s. 55. 187 188

100

Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wiara – atrakcyjna i wiarygodna intelektualnie i praktycznie odpowiedź na rzeczywiste ludzkie problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Człowiek żebrzący o sens i spełnienie . . . . . . . . . . . Mentalność podejrzeń względem Boga . . . . . . . . . . Raj bez Boga? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyktatura relatywizmu i życie zredukowane do zbioru hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Iluzje pychy rozumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Materializm jako zafałszowane pojęcie „rzeczywistości” . . „Kryzys sensu i wartości” a pytanie o Boga . . . . . . . . „Odwieczny Sens” – ludzkie oblicze Boga . . . . . . . . . Jezus Chrystus – horyzont sensu i zbawienia . . . . . . . „A to jest życie wieczne: aby znali Ciebie...” . . . . . . . .

13 15 15 17 19 22 25 26 27 29

Słowo Boże – „rzeczywistość, którą można żyć i dzięki której można żyć” . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Symfonia Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spotkanie ze Słowem – nowa perspektywa . . . . . . . . Rozumność religii wcielonego Logosu . . . . . . . . . . Słowo wobec ludzkich pragnień i pytań . . . . . . . . . . Słowo – perspektywa życia spełnionego . . . . . . . . . . 137

36 40 42 43 45

Słowo, które „oddało się i «powierzyło» Kościołowi” . . . . 47 Więź ze Słowem w komunii Kościoła . . . . . . . . . . . 50

Kościół, który żyje w osobach . . . . . . . . . . . . . . 53 Kościół – zrodzony ze spotkania . . . . . . . . . . . . . Jezusa interesują osoby – poznanie, decyzja, zaangażowanie . Kościół – moje „ja” wpisane w nasze chrześcijańskie „my” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Abyście i wy mieli współuczestnictwo z nami” . . . . . . Tradycja – osobowa organiczna ciągłość Kościoła w historii . Sukcesja apostolska – osobowa rękojmia właściwego trwania w Tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Święci – prawdziwe oblicze Kościoła . . . . . . . . . . . Pokora trwania przy Kościele . . . . . . . . . . . . . . Odnowa – przeciwko Kościołowi czy w jedności z Kościołem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 57 60 63 63 65 67 69 70

Świadkowie piękna chrześcijańskiej wiary . . . . . . 75 Zachwyt i fascynacja Jezusem Chrystusem . . . . . . . . . Wyznanie wiary i miłości ku Chrystusowi, które staje się wyzwaniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Nikłe światło pośród wielu błędnych ogni” . . . . . . . . Znak absolutnego prymatu Boga przed wszystkimi innymi osobami i rzeczami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znak paradoksów Ewangelii – znak sprzeciwu wobec świata . Znak ubóstwa – piękno „kultury wewnętrznej wolności” . . Znak czystości – „życie całkowicie poświęcone miłości” . . Znak posłuszeństwa – realizacja samego siebie złożona w ręce Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Życie Ewangelią sine glossa . . . . . . . . . . . . . . . Wierność – wyraz konsekwentnej i prawdziwej miłości do Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wierność zagrożona – wierność ocalona . . . . . . . . .

138

76 79 80

81 83 83 84

85 88 89 91

Dialog międzyreligijny – życiowa konieczność budowania mostów przyjaźni . . . . . . . . . . . . . . 97 Wspólne poszukiwanie prawdy w duchu miłości i szacunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Wierzący – „szuka prawdy i nią żyje” . . . . . . . . . . . 102 Dialog niejedno ma imię . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Dialog jako zgodne i pełne szacunku życie sąsiedzkie . . . 107 Dialog jako wspólne zaangażowanie . . . . . . . . . . . 109 Wspólne wiarygodne świadectwo o Bogu . . . . . . . . . 112 Poznać to, co nas łączy, i to, co różni . . . . . . . . . . . . 114 Twarzą w twarz i ramię przy ramieniu . . . . . . . . . . 120 Człowiek niezdolny do poznania prawdy? . . . . . . . . . 121 Przemoc w imię Boga? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Drogowskazy na drodze owocnego dialogu . . . . . . . . 124 Zasada wzajemności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Zachowanie własnej tożsamości i uznanie tożsamości partnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Szacunek dla godności każdej osoby ludzkiej . . . . . . . 129 Wzajemność dialogu i głoszenia Ewangelii . . . . . . . . 132

139