Maryja Matka Jezusa w Nowym Testamencie by Wydawnictwo Salwator

MARYJA Matka Jezusa w Nowym Testamencie

Tytuł oryginału Maria, die Mutter Jesu im Neuen Testament Konsultacja merytoryczna ks. prof. Waldemar Chrostowski

Redakcja Wydawnictwo SALWATOR Korekta Magdalena Mnikowska Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski Na okładce Ambrogio da Fossano zwany Bergognone, Madonna z Dzieciątkiem

Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 104/P/2014 Kraków, 7 kwietnia 2014

ISBN 978-83-7580-398-3

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260 60 80, faks (12) 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

P rzedmowa d o wydania p olskiego Wiara i pobożność maryjna potrzebują nieustannego pogłębiania i wzrostu. Właśnie na tym polega zadanie teologii, która bada prawdy religijne objawione przez Boga zgodnie z łacińską maksymą fides quaerens intellectum – „wiara szukająca zrozumienia”. Wśród wieloaspektowych dociekań teologicznych uprawianych w Kościele katolickim, a także w Kościołach prawosławnych, szczególne miejsce zajmuje mariologia, dział teologii dogmatycznej poświęcony nauce o Maryi, Matce Jezusa. Najbliższa jej jest chrystologia – do tego stopnia, że w teologii prawosławnej mariologia stanowi po prostu część chrystologii. Podstawowym źródłem i fundamentem mariologii katolickiej jest Biblia, zwłaszcza Nowy Testament. Pisma Nowego Testamentu to najważniejsze i rozstrzygające świadectwo przywileju wybrania Maryi przez Boga oraz Jej udziału w porządku zbawczym urzeczywistnionym w Jezusie Chrystusie. Najbardziej istotne elementy tego planu, to wyjątkowe macierzyństwo widoczne w dziewiczym poczęciu i narodzinach Jezusa, świętość życia Maryi i Jej obecność u boku Syna zarówno w tak zwanym życiu ukrytym w Nazarecie, jak też podczas trzyletniej działalności publicznej i na Golgocie, a także Jej macierzyństwo w stosunku do Kościoła, potwierdzone obecnością po męce, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa wraz

Wprowadzenie Kult Maryi jest nierozerwalnie związany z Kościołem katolickim i z Kościołami wschodnimi. Wierzący wiedzą, że Chrystus miał tylko jednego Ojca – w niebie. Wiedzą też, że urodził się z ludzkiej Matki i że tylko przez Nią całkowicie i rzeczywiście należy do rodzaju ludzkiego: do jednej ludzkości, którą jesteśmy my wszyscy. „On przyjął ciało z Maryi, Dziewicy”, mówi – zgodnie z Pismem – wyznanie wiary. Ta ludzka kobieta – Maryja – jest Tą, która wiąże Go z kondycją ludzkiej wspólnoty, tak że odwieczny Syn Ojca jest też teraz, w czasie, rodzonym Synem Maryi. W rodowodach Izraela, które przedstawiają nam Mateusz i Łukasz, Józef musi się odsunąć w końcu na bok, a z nim cały szereg mężczyzn, zaś Maryja, „uniżona Służebnica” (jak Franz Mussner pokazuje w tej książce: nieznana, anonimowa, bez rodowodu) jest tajemniczą nicią, przez którą Chrystus został wpleciony w tkaninę ludzkości. Tylko wtedy, gdy to uwzględnimy, możemy zrozumieć, że kult ludzi, którzy kochają Chrystusa i czczą Go jako Syna Bożego, zwrócił się także do niewiasty, przez którą On jest nasz i przez którą sam Bóg chciał być „Bogiem z nami”. Obok Modlitwy Pańskiej, której Maryja stopniowo się podporządkowała, modlitwa Zdrowaś Maryjo stała się podstawową modlitwą chrześcijaństwa. Łącząc fragmenty różnego pochodzenia, jej tekst odzwierciedla syntezę wiary. Zaczyna się pozdrowieniem anioła skierowanym do pełnej łaski, która została powołana na Matkę Chrystusa (por. Łk 1, 28), dalej przytacza po-

P rzedmowa

Od lat zajmowałem się badaniem postaci Matki Jezusa i początkami Jej kultu na podstawie Nowego Testamentu. Wyniki swoich badań zamieściłem w pierwszych czterech rozdziałach książki (były one już wcześniej publikowane), do których dołączyłem rozdział 5 i 6. Rozdziały 1-3 zostały w nowym wydaniu poprawione i uzupełnione: cytowane teksty z greckiego Nowego Testamentu w dużym stopniu przetłumaczono na język niemiecki dla dobra szerszego kręgu odbiorców. Ze względu na tych czytelników zrezygnowałem z pełnego zbioru literatury, dlatego proszę specjalistów o wyrozumiałość. W moich rozważaniach będą rozwijane aspekty, które są jeszcze niewystarczająco jasne w świadomości wiary, a wydają mi się ważne dla mariologii i kultu Maryi oraz ich biblijnych fundamentów. Wieloraka współzależność tych aspektów i ponowne zajmowanie się nimi spowodowały, że powtórzenia w moich wywodach okazały się nieuniknione. W książce tej opracowałem biblijne podstawy dla mariologii i kultu Maryi, wprawdzie nie ja, to już inni w znakomity sposób wcześniej uczynili, ale chciałem pokazać właściwy punkt widzenia, uzupełniając tę pracę, a przede wszystkim chciałem pomóc jeszcze bardziej włączyć Maryję, Matkę Jezusa, w dialog ekumeniczny.

Wspominam tą książką w wielkiej i wdzięcznej czci moją głęboko wierzącą Matkę Reginę Mussner, która już od sześćdziesięciu lat przebywa w wieczności, a która zapoznała mnie z Maryją jako towarzyszką życia. Dziękuję kardynałowi Josephowi Ratzingerowi za słowo wprowadzenia. Dziękuję bisupowi pomocniczemu Vincentowi Guggenbergerowi, przewodniczącemu Instytutu Marianum w Ratyzbonie, za jego aktywne zainteresowanie tą książką i przyczynienie się do jej publikacji. Franz Mussner

Ro zd ział 1

Matka Jezusa w Nowym Testamencie

Wstęp Egzegeta w swojej pracy posługuje się metodą historyczno-krytyczną, do której od dawna należy Formgeschichte (historia form literackich), a ostatnio także metoda lingwistyczno-semantyczna. W związku z Formgeschichte posługuje się on metodą tradycyjno-redakcyjno-krytyczną. Szczególnie w odniesieniu do takiego tematu, jak Matka Jezusa w Nowym Testamencie zmuszony jest on do podobnego postępowania, jeśli chce uzyskać sensowne wyniki. W tym przypadku na ślady historycznej pobożności może go naprowadzić tylko praca metodą Formgeschichte, która później może być kontynuowana przez historyka i dogmatyka. Egzegeta jest związany ze swoim źródłem, w tym przypadku wyłącznie z Nowym Testamentem. Co mówi Nowy Testament o Maryi, Matce Jezusa? Odpowiadając na to pytanie, egzegeta wychodzi najpierw od określonych listów Pawłowych, które należą do najwcześniejszych pism nowotestamentowego kanonu, następnie przechodzi do Ewangelii, które – o czym musi pamiętać – choć zostały spisane później niż Pawłowe listy, mogą zawierać najstarszą tradycję, związaną właśnie

Józefa”, ma swoje uzasadnienie w tym, że Józef już zmarł, a nie z wiedzy ewangelisty o „dziewiczym zrodzeniu”. c) Wśród kobiet, które według Mk 15, 40-41 stały i przypatrywały się „z daleka” ukrzyżowaniu Jezusa, Matka Jezusa nie została wymieniona ani przez Marka, ani przez Łukasza, ani Mateusza. Podsumowując: Odnosząc się do Ewangelii św. Marka, nie można mówić o „kulcie Maryi” pierwszego ewangelisty, co jest prawdopodobnie związane z tym, że nie przekazuje nam on żadnej historii z dzieciństwa Jezusa, inaczej niż Mateusz i Łukasz. Nie można też mówić o „antymaryjności” Marka, lecz raczej o braku zainteresowania Maryją, podobnie jak u Pawła.

3 . Św i ę t y Mate usz Mateusz przekazuje historię dzieciństwa Jezusa (Mt 1, 2), w której naturalnie Maryja, Matka Jezusa, odgrywa – patrząc uważnie – rolę bardziej bierną niż aktywną. Osobą działającą jest tutaj raczej Józef, narzeczony i mąż Maryi (por. Mt 1, 19-21.24-25; 2, 13-15.19-23), który okazuje się „sprawiedliwy” i zawsze postępuje zgodnie z wolą Boga10. Imię Józef w Ewangelii św. Mateusza pojawia się sześć razy, imię Maryja tylko trzy razy. Józef jest również tym, który dziecku Maryi nadał imię „Jezus” (Mt 1, 25; por. 1, 21). Same narodziny Jezusa nie są opowiedziane; zanotowano tylko, że Jezus zostanie zrodzony przez Maryję (por. Mt 1, 16), że jest Ona brzemienna (por. Mt 1, 18.20b) i że urodzi syna (por. Mt 1, 21a). Ani Józef, ani Maryja sami nie wypowiadają żadnego słowa. Jest tu wyraźnie po10 Por. X. Léon-Dufour, Le juste Joseph, NRTh 81 (1959), s. 225–231; C. Spicq, „Joseph, son meri, étant juste ...” (Mt 1, 19), RB 71 (1964), s. 206–214; M. Motte, „Mann des Glaubens”. Die Gestalt Josephs nach dem NT, BuL 11 (1970), s. 176– 189.

Ro zd ział II

Łk 1, 48nn.; 11, 27nn. a początki kultu Maryi w pierwotnym Kościele

I. Łk 1, 48nn. 1 . Eg z e ge z a ( pr z e z w z g l ą d n a tem at ) Łk 1, 48nn. zawiera wersety Magnificat. Maryja wielbi Pana, a Jej duch raduje się w Bogu, Jej Zbawcy (wersety 46b-47). Werset 48a przekazuje uzasadnienie tego uwielbienia i radości: ὅτι ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν τῆς δούλης αὐτοῦ („bo wejrzał na uniżenie Służebnicy swojej”). Dopełniacz τῆς δούλης αὐτοῦ („Służebnicy swojej”) zdaje się odsyłać do słowa Maryi w Zwiastowaniu ἰδοὺ ἡ δούλη αὐτοῦ („oto ja służebnica Pańska”). Znaczenie pojęcia ταπείνωσιν („uniżenie”) z wersetu 48a wynika z wersetu 48b, który uzasadnia (por. „oto, bowiem”), w jakim stopniu Bóg „wejrzał” na „uniżenie” swojej Służebnicy. Dlatego najpierw trzeba bliżej rozważyć werset 48b. a) ἀπὸ τοῦ νῦν μακαριοῦσιν με („błogosławić mnie będą odtąd wszystkie pokolenia”), do czego odnosi się okolicznik czasu

Ro zd ział III

Wiara Maryi w świetle Listu do Rzymian

I. Wiara Maryi według Łk 1, 26-45 Zacznijmy od pytania: Jak jest scharakteryzowana wiara Maryi w perykopie o Zwiastowaniu? Maryja otrzymała od anioła Gabriela wieść, że „pocznie i porodzi Syna”, że „będzie On wielki i będzie nazwany Synem Najwyższego” i będzie miał tron swego praojca Dawida (Łk 1, 31-33). Maryja stawia pytanie do tej zaskakującej wieści: „Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?” (Łk 1, 34). Odpowiedź anioła brzmi: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym. A oto również krewna Twoja, Elżbieta, poczęła w swej starości syna i jest już w szóstym miesiącu ta, która uchodzi za niepłodną. Dla Boga bowiem nie ma nic niemożliwego” (Łk 1, 35-37). Owa odpowiedź pozwala wyraźnie zauważyć, że przy tym wydarzeniu – niezależnie od tego, jak będzie zinterpretowane pytanie Maryi do anioła w wersecie 34 – chodzi o c u d w s z e c h m o c y. To pytanie służy na razie tylko wyjaśnieniu poczęcia dziecka mesjańskiego przez Maryję59. Nadzwyczajność sytuacji będzie 59 Por. J. Gewiess, Die Marienfrage, Lk 1, 34, BZ, NF 5 (1961), s. 221–254 (252nn.).

Ro zd ział V

„Królowa proroków”

Uwagi do prorockiego charakteru Magnificat (Łk 1, 46-55)107 W tym rozdziale będziemy analizować „ostateczną wersję tekstu” z Ewangelii św. Łukasza (1, 46-55). Dla Kościoła „źródłem i normą wiary” jest bowiem końcowa wersja tekstu Biblii, a nie jego hipotetyczny etap tradycji, który oczywiście jest ważny i wręcz niezbędny dla badań nad Biblią, gdyż zajmuje się analizowaniem „przed-etapów” tekstu, aż do pierwszego mówcy108. 107

Literatura na temat Magnificat jest w całości przedstawiona u P. Bemile, The Magnificat within the Context and Framework of Lukan Theology. An Exegetical Theological Study of Lk 1, 46-55, „Regensburger Studien zur Theologie” 34, Frankfurt a. M. – Bern – New York 1986; oraz u Th. Kaut, Befreier und befreites Volk. Traditions- und redaktionsgeschichtliche Untersuchung zu Magnifikat und Benediktus im Kontext der vorlukanischen Kindheitsgeschichte, „Bonner Bibl. Beiträge” 77, Frankfurt a. M. 1990 (tu w szczególności zestawienie literatury na temat Magnificat na s. 266, przyp. 1). Por. także H. Marshall, The Interpretation of the Magnificat: Luke 1:46-55, w: C. Bussmann, W. Radl (red.), Der Treue Gottes trauen. Beiträge zum Werk des Lukas, Festschr. f. Gerhard Schneider, Freiburg – Basel – Wien 1991, s. 181–196. 108 Por. literatura z przyp. 110. Zgodnie z poglądem J. Jeremiasa analiza Magnificat nie daje „w żadnym miejscu z pewnością stwierdzić ingerecji redakcji” (J. Jeremias, Die Sprache des Lukasevangelium. Redaktion und Tradition im Nicht-

V. „Wielkim czyni moja dusza Pana” Ten pierwszy werset Magnificat pomaga wyraźnie dostrzec właściwy cel kultu Maryi: służy on czci Boga. Magnificat jest pieśnią chwały dla Boga: „Pan”; „Zbawca”; „Wszechmocny”; „Pamiętający”; „Miłosierny”; Ten, który radykalnie zmieni stosunki panujące na świecie; Ten, który ujmuje się za swoim sługą Izraelem; Ten, który wielkie rzeczy uczynił Maryi, dlatego Ją „błogosławić będą wszystkie pokolenia”. Kiedy Maryja miała zaszczyt zostać Matką Mesjasza, Syna Bożego, wyszła ze swojej „anonimowości” i mogła ze swoim Synem, owocem Jej ciała, być nazwana błogosławioną, co czyni już Jej krewna Elżbieta. Kult Maryi nie może być izolowany; nie ma na celu sam siebie. Maryja służy temu, aby większą czcią otaczać Boga, na tę drogę wskazuje pierwszy werset Magnificat. Jeśli zostanie to uwzględnione, Magnificat może być z pewnością e k u m e n i c z n ą p o m o c ą, zwłaszcza że Marcin Luther i Jan Kalwin napisali ciekawe jego interpretacje144. To byłoby dla Kościoła zbawienne, słuchać i czcić 144 Por. G. Heintze, Maria im Urteil Luthers und in evangelischen Äusserungen der Gegenwart, w: W. Beinert u. a. (red.), Maria – Eine ökumenische Herausforderung, Regensburg 1984, s. 57–74; H. Schütte, Maria und die Einheit der Christen – Thesen zu einer ökumenischen Verständigung, w: tamże, s. 117–141; H. Petri, Maria und die Ökumene, w: Handbuch der Marienkunde, Regensburg 1984, s. 315–359 (z literaturą); F. Courth, Maria im aktuellen ökumenischen Gespräch, „Trierer Theol. Zeitschr.” 95 (1986), s. 38–53; tenże, Mariologie und Geschichte. Zum Marienbild der reformatorischen Theologie und Frömmigkeit des 17. u. 18. Jahrhunderts, w: A. Ziegenaus, F. Courth, Ph. Schäfer (red.), Veritati Catholicae (Festschr. f. Leo Scheffczyk), Aschaffenburg 1986, s. 407–439 (z bogatą bibliografią); G. Söll, Mariologie und Ökumene. Die Chancen für Verständigung im Licht neuerer Dokumente, tamże, s. 522–541; tenże, Das Lob Mariens bei den Reformatoren. Positive und kritische Würdigung aus katholischer Sicht, w: Congressus Mariologici – Mariani Zaragossa 1979, Rom 1985, III, s. 245–265 (oba artykuły są przedrukowane w: G. Söll, Die Mutter Christi. Beiträge zur Marienlehre, München 1993, s. 163–199); W. Beinert, Maria in der deutschen protestantischen Theologie der Gegenwart, „Catholica” 45 (1991), s. 1–35; „Maria, die Mutter unseres Herrn”. Eine evangelische Handreichung (z przedmową U. Wilckensa), Lahr 1991;

Ro zd ział VI

Niewiasta obleczona w słońce i Smok1 Interpretacja Ap 12 Potem ukazał się wielki znak na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu. A jest brzemienna. I woła, cierpiąc bóle i męki rodzenia. I inny znak się ukazał na niebie: Oto wielki Smok barwy ognia, mający siedem głów i dziesięć rogów – a na głowach jego siedem diademów – i ogon jego zmiata trzecią część gwiazd nieba: i rzucił je na ziemię. I stanął Smok przed mającą rodzić Niewiastą, ażeby skoro porodzi, pożreć jej dziecię. I porodziła syna – mężczyznę, który wszystkie narody będzie pasł rózgą żelazną. I zostało porwane jej Dziecię do Boga i do Jego tronu. A Niewiasta zbiegła na pustynię, gdzie miejsce ma przygotowane przez Boga, aby ją tam żywiono przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni. I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. I wystąpił do walki Smok i jego aniołowie, ale nie przemógł, i już się miejsce dla nich w niebie nie znalazło. I został strącony wielki Smok, Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, został strącony na ziemię, a z nim strąceni zostali jego aniołowie. I usłyszałem donośny głos mówiący w niebie: Teraz 1

Rozdział VI niniejszej książki jest tekstem artykułu autorstwa F. Mussnera opublikowanym w: „Freiburger Rundbrief ” 2005 (3), s. 182–188. Stąd też wynika inna struktura tekstu.

Spis treści Przedmowa do wydania polskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Rozdział 1 Matka Jezusa w Nowym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Maryja w pismach nowotestamentowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 1. Święty Paweł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 2. Święty Marek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 3. Święty Mateusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 4. Święty Łukasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 5. Święty Jan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 6. Dzieje Apostolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 7. Apokalipsa (rozdz. 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Rozdział II Łk 1, 48nn.; 11, 27nn. a początki kultu Maryi w pierwotnym Kościele . . . .35 I. Łk 1, 48nn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 1. Egzegeza (przez wzgląd na temat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 2. Łk 1, 48nn. jako świadectwo kultu maryjnego pierwotnego Kościoła 38 II. Łk 11, 27nn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 III. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Rozdział III Wiara Maryi w świetle Listu do Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 I. Wiara Maryi według Łk 1, 26-45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 II. Wiara Abrahama według wykładni Pawła Apostoła w Liście do Rzymian, rozdz. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 III. Wiara Maryi w świetle wiary Abrahama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 IV. Konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 1. Konsekwencje dla mariologii i pobożności maryjnej . . . . . . . . . . . . . .54 2. Konsekwencje dla egzegezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 3. Znaczenie dla ekumenicznego dialogu o Maryi . . . . . . . . . . . . . . . . . .57

125

Rozdział IV „Semantyczny wszechświat” perykopy o Zwiastowaniu (Łk 1, 26-38) . . . . .59 I. „Semantyczny wszechświat” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 II. „Semantyczny wszechświat” perykopy o Zwiastowaniu – jej „izraelski horyzont”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 III. Historyczno-religijne analogie do „dziewiczego zrodzenia”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 IV. Perykopa o Zwiastowaniu jako „opowiadanie o Bogu” . . . . . . . . . . . . . .70 V. „Błogosławiona jesteś, któraś uwierzyła” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Rozdział V „Królowa proroków” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Uwagi do prorockiego charakteru Magnificat (Łk 1, 46-55) . . . . . . . . . . . . .75 I. Kontekst prorockiej zapowiedzi Maryi w Łk 1, 48b . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 II. Maryja jako „prorokini” u ojców Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 III. Pozostałe prorockie zapowiedzi Maryi w Magnificat . . . . . . . . . . . . . . . .79 1. Kontrowersyjne znaczenie aorystu w Magnificat . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 IV. Ujęcie się za Izraelem (wersety 54nn.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 V. „Wielkim czyni moja dusza Pana” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Rozdział VI Niewiasta obleczona w słońce i Smok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Interpretacja Ap 12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 1. Brzemienna Niewiasta obleczona w słońce: wersety 1-2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 2. Epifania Smoka: wersety 3-4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 3. Narodziny Mesjasza: werset 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 4. Ucieczka Niewiasty na pustynię: werset 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 5. Walka Smoka przeciwko niebiańskim i anielskim mocom: wersety 7-9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 6. Niebiańska pieśń zwycięstwa: wersety 10-12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 7. Daremny pościg Niewiasty: wersety 13-16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 8. Walka Smoka przeciwko reszcie potomstwa Niewiasty: werset 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 9. Poszukiwanie przez Smoka poplecznika w walce przeciwko wspólnocie Bożej: werset 18 . . . . . . . . . . . . . . . . .114

126

Maryja jako Żydówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 I. Maryja jako Żydówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 II. Wierność Maryi Torze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 III. Jahwe, Bóg Maryi Żydówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 IV. Maryja we wspólnocie wczesnego Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 V. Żydówka Maryja jako Matka Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122