Ks. Bogusław Nadolski TChr
Miejsce kapłana w sprawowaniu Eucharystii
Wydawnictwo SALWATOR Kraków
Redakcja Zofia Smęda Korekta Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 440/P/2011 Kraków, 28 września 2011
© 2012 Wydawnictwo SALWATOR
ISBN 978-83-7580-250-4 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260 60 80, faks (12) 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Słowo wstępne Sprawowanie liturgii i miejsce jej celebracji należą do siebie. W literaturze przedmiotu spotykamy określenia: „miejsce funkcji” lub „centrum funkcji” i „strefy hierarchiczne”. Należą do nich: ołtarz, ambona, chrzcielnica, konfesjonał, ale także miejsce dla przewodniczącego oraz przestrzeń dla uczestników liturgii, czyli wiernych. Święty Justyn użył wyrażenia: miejsce dla tego, „który przewodzi” (Apologia I, 67). Wyrażenie „przewodzi”, odniesione przez wspomnianego męczennika z połowy II wieku do sprawowania Eucharystii, przewodniczenia w modlitwie, obejmuje także funkcję nauczania. Przewodniczący działa w imieniu Chrystusa (in persona Christi capitis), jest „obecny” w zgromadzeniu, czuje z nim. Pisarze i Ojcowie Kościoła wielokrotnie podkreślali, że przewodniczenie wypływa nie tyle z faktu przyjęcia sakramentu kapłaństwa, ile z troski o wspólnotę i życie z nią. Wskazywanie kapłaństwa jako źródła przewodniczenia znajdujemy u św. Hipolita i św. Cypriana. Przewodniczący, jako uczestnik Chrystusowego kapłaństwa, wypełnia swoją rolę, naśladując Jezusa Chrystusa w Jego sposobie kontaktu z ludźmi. Wspomniane centra znalazły stosunkowo bogatą literaturę. Osobiście także podjąłem temat misterium –5–
chrześcijańskiego ołtarza i miejsca przepowiadania słowa Bożego1. W sprawowaniu Eucharystii z ołtarzem i amboną wiąże się ściśle miejsce przewodniczącego. Właściwie należałoby te centra omówić razem. Po siadają one bowiem w gruncie rzeczy tę samą naturę teologiczną. Są symbolami udziału w munus propheticum – urzędzie prorockim i królewskim. Zatem przewodniczenie, kierowanie wspólnotą, przepowiadanie słowa Bożego i sprawowanie sakramentów jest ściśle powiązane z munus sacerdotalis. Albert Gerhards2, znany liturgista z Bonn, ujmuje te wymiary w trzech elementach organizowania przestrzeni sprawowania liturgii: – katedra, miejsce przewodniczenia – typ przewodniczenia (Leistungs-Typ), – ambona – typ przepowiadania (VerkündigungsTyp), – ołtarz – typ sakramentalny (Sakramentaler-Typ). W poniższej refleksji chciałbym przypomnieć, jak w historii kształtowało się miejsce dla przewodniczącego liturgii, zwłaszcza prezbitera, omówić jego funkcje i znaczenie oraz skupić się na treści i sensie pozdrowienia zgromadzonych, które dokonuje się na początku sprawowania Eucharystii. Na początku wspomnę B. Nadolski, Misterium chrześcijańskiego ołtarza, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2009; tenże, Ambona, Petrus, Kraków 2008. 2 A. Gerhards, Kathedra und Priestersitz – theologische Implikationen der Aufstellung, w: VVAA, Assemblea Santa, forme presenze, presidenza, Magnano 2009, s. 286–288. 1
–6–
o katedrze biskupa od strony jej funkcji, pozostawiając historykom sztuki bogaty rozwój dekoracji i kształtów. Idąc za wskazaniami Benedykta XVI, chcę podkreślić natomiast rolę milczenia, które promuje wrażliwość i otwarcie na uobecniające się w liturgii misterium zbawienia. Ks. Bogusław Nadolski TChr
1. Z dziejów miejsca przewodniczenia Powstanie i usytuowanie miejsca przewodniczącego liturgii, zwane w Księdze Błogosławieństw (1984) „krzesłem celebransa”, sięga początkami zwyczajów praktykowanych w historii kultury. W pewnym sensie normalną postawą człowieka było siedzenie w kucki na ziemi, natomiast odpowiednio podwyższone miejsce uważano za wyraz uprzejmości, i w konsekwencji szczególnego szacunku, czci. W życiu społecznym, zwłaszcza gdy dana osoba zwracała się do większej grupy, stało się rzeczą zrozumiałą, po prostu także dla lepszej słyszalności, że przemawiała ona z podwyższonego miejsca (cathedra), podobnie w przypadku działania sędziego w rzymskich bazylikach, nauczyciela w szkołach, audytoriach filozofów, retorów. Pliniusz Młodszy ofiarowywał zapraszanym przyjaciołom mebel określany mianem cathedra. Cathedra zwana była także tronos (z wysokim oparciem), diftros – rodzaj taboretu, klismos, klisie, klinter. Meble te były zwykle wykonane z marmuru, brązu, drewna, a te należące do senatorów posiadały obra–9–
A. Miejsce i znaczenie przewodniczenia biskupa – katedra biskupa Chrześcijanie przejęli katedrę do liturgii, której w początkach chrześcijaństwa przewodniczył biskup. Stała się ona w ich oczach symbolem: – hierarchiczności Kościoła, – oddziaływania biskupa, – obecności biskupa. W kościele domowym w Dura Europos (III w.) wskazuje się podest przy przedniej ścianie. Tertulian (zm. ok. 220) pisał o cathedrae apostolorum – „katedrach apostołów” (De praescriptione haereticorum, 36), a Euzebiusz w Historii kościelnej (VII, 19) o materialnej katedrze oraz w znaczeniu urzędu. Didaskalia apostołów (II, 57, 4) ukazują w domu kultu chrześcijańskiego tron biskupa umiejscowiony pośrodku miejsc przeznaczonych dla prezbiterium, czyli grona prezbiterów. Święty Cyprian potwierdza obecność cathedra i widzi w niej symbol władzy biskupiej – cathedra auctoritas, oraz jedności Kościoła lokalnego (De Unitate, 4 i 6). W Elenchos przeciwko wszystkim herezjom Philosophoumena lub Refutatio (9, 11) odczytać można oskarżenie papieża Kaliksta I (217–222), że z katedry czyni „tron episkopatu”. W literaturze coraz częściej występuje wyrażenie „tron” zamiast „katedra”, co będzie miało duży wpływ na jej ukształtowanie. Świadectwa autorów z III wieku różnią się. Na przykład u Hipolita jest to raczej siedziba nauczyciela, doktora, a nie biskupa. – 11 –
Tron zbudowany był zazwyczaj z drewna, z brązu, potem z kamienia, z marmuru. Pątniczka Egeria (ok. 400) w Pielgrzymce do miejsc świętych pisała: „pośrodku większego kościoła, to jest martyrium, ustawia się tron biskupa. Z obu stron zasiadają na krzesłach kapłani, (inni) duchowni stoją” (45, 1, por. także 46, 5). Stwierdzenie to oznacza, że tron był ruchomy, łatwy do przenoszenia.
Katedra z brązu (Afryka); DACL III, 1, kol. 22
Katedra w katakumbach św. Januarego; DACL III, 1, k. 29 – 12 –
B. Wprowadzenie do aktu pokuty Pokuta to niezmiennie pierwszy krok ku Bogu. Akt pokuty nie jest tylko swoistym powtórzeniem dotychczasowego confiteor, odmawianego w dawniejszym Ordo Missae przez celebransa i ministranta, jako przedstawiciela zgromadzonych. W Mszale Pawła VI akt pokuty posiada inny charakter. Najpierw stał się aktem całej wspólnoty – wyrazem uczestnictwa w Eucharystii, a więc nie tylko przygotowaniem do przyjęcia Komunii Świętej, lecz także przyjęcia słowa Bożego i złożenia Najświętszej Ofiary – do całej sprawowanej Eucharystii. Papież we wprowadzającej Konstytucji Apostolskiej, zamieszczonej także w trzecim wzorcowym wydaniu Mszału rzymskiego, silnie podkreśla, że w akcie pokuty uczestnicy liturgii uznają się przed Bogiem i bliźnimi za winnych i proszą o przebaczenie. Konstytucja mówi dosłownie: „obrzęd pokuty, czyli pojednania z Bogiem i z braćmi” (…). Obrzędowi przywrócono więc właściwe znaczenie. Obrzęd pokuty może posiadać różne formy. Aspersja – szkoda, że rzadko stosowana, nawiązująca do włączenia w misterium Chrystusa przez sakrament chrztu, pozostaje najbardziej wymownym wprowadzeniem, nawet bez dodatkowych słów. Nieco z dystansem odnosiłem się do skrapiania zgromadzonych pobłogosławioną wodą. Moje myślenie zmieniła grupa parafian, która – ku memu zdziwieniu – prosiła o stosowanie aspersji jak najczęściej. – 45 –
Chwila milczenia w akcie pokutnym Niezwykle ważna jest uwaga zamieszczona w Mszale, że po wezwaniu do pojednania się i żalu należy zachować chwilę milczenia. Jest to oczywiste, inaczej nie sposób stanąć w prawdzie przed Panem, uświadomić sobie swoje winy, odpuścić bliźniemu, pojednać się z nim. Pojednanie z drugimi nie następuje w chwili przekazania znaku pokoju przed Komunią Świętą, lecz właśnie w akcie pokuty na początku sprawowania Eucharystii. „Ten, kto ma odwagę sądzić samego siebie, staje się coraz lepszy” (Albert Schweitzer). Milczenie to chroni także przed sformalizowaniem aktu pokuty, tym bardziej że coraz mniej jest w nas poczucia odpowiedzialności za popełnione zło. Dokumenty kościelne w różny sposób charakteryzują to milczenie. OWMR już w pierwszym wydaniu podaje wskazanie, aby w tym czasie „każdy skupił się w sobie” (art. 23). Wydania Mszału rzymskiego w narodowych wersjach językowych w różny sposób interpretują to milczenie. Na przykład wersja francuska chce, by w tym czasie zgromadzeni uznali siebie za grzeszników. Podobnie wersja polska. Niemieckie wydanie Mszału (Schott) widzi milczenie jako czas do zastanowienia się i wyznania, że zgromadzeni są ludźmi grzesznymi („zgrzeszyliśmy”). Jest to także czas, w którym wierni mają przeprosić Boga, czas wyznania winy i woli uczestniczenia w zbawieniu. Ten chyba sens zamyka się w łacińskim zwrocie: agnoscamus peccata nostra. Uznać się za grzesznika oznacza wyrażenie po– 46 –
Dodatek 1. Wypowiadanie modlitwy eucharystycznej Kiedy mówimy o sposobie wypowiadania tekstów w sprawowaniu Eucharystii, trudno nie wspomnieć o wypowiadaniu modlitwy eucharystycznej, będącej przecież sercem Eucharystii. Odwołuję się do wypowiedzi Thomasa Schumachera z Monachium, zamieszczonej w czasopiśmie „Gottesdienst”7. Autorzy są zgodni co do tego, że wypowiadanie modlitwy eucharystycznej powinno brzmieć inaczej niż czytania czy homilia. Wynika to z faktu eschatycznej obecności sprawowanego misterium Chrystusa. Zmusza to do mówienia uwielbiającego, pełnego wdzięczności za wielkie dzieło zbawcze: „Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie Tobie, Boże Ojcze Wszechmogący, w jedności Ducha Świętego wszelka cześć i chwała przez wszystkie wieki wieków”. Doksologicznemu wypowiadaniu towarzyszy epikletyczne: „Ześlij Twego Ducha (…)”, uwidaczniające się także przy tekstach w intencji różnych próśb. T. Schumacher, Den richtigen Ton treffen („Znaleźć odpowiedni ton”), „Gottesdienst” 44, 2010, s. 153–155. 7
– 69 –
Spis treści Słowo wstępne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1. Z dziejów miejsca przewodniczenia. . . . . . . . 9 A. Miejsce i znaczenie przewodniczenia biskupa – katedra biskupa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 a) święto katedry św. Piotra . . . . . . . . . . . . . . . 16 b) katedra biskupa i ławki z przeznaczeniem dla prezbiterów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 B. Miejsce przewodniczenia dla prezbitera. . . . . . . 20 C. Pobłogosławienie miejsca przewodniczącego – celebransa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 a) Podczas Mszy Świętej. . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 b) Podczas liturgii słowa Bożego. . . . . . . . . . . . 26 Modlitwa błogosławieństwa. . . . . . . . . . . . . 26 Czytanie słowa Bożego. . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Czytania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Psalm responsoryjny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Prośby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Modlitwa błogosławieństwa. . . . . . . . . . . . . 28 Zakończenie obrzędu. . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
– 75 –
2. Jakie funkcje spełnia przewodniczący liturgii z krzesła celebransa?. . . . . . . . . . . . A. Łaska początku, czyli otwarcie i pozdrowienie zgromadzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo otwarcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kto wypowiada wprowadzenie?. . . . . . . . . . . . . Sposób wypowiadania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Wprowadzenie do aktu pokuty . . . . . . . . . . . . C. Chwila milczenia po wezwaniu: „Módlmy się” (przed kolektą) i w Modlitwie powszechnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Milczenie w liturgii słowa. . . . . . . . . . . . . . . . . E. Milczenie po przyjęciu Komunii Świętej. . . . . . F. Rozesłanie zgromadzonych. . . . . . . . . . . . . . . .
31 32 33 37 37 45 51 53 57 61
Dodatek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1. Wypowiadanie modlitwy eucharystycznej. . . . . . 69 2. Milczenie w czasie modlitwy eucharystycznej. . . 70 Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73