W ŁĄCZNOŚCI ZE ŚWIĘTYMI
Redakcja Anna Śledzikowska Korekta Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał
© 2016 Wydawnictwo SALWATOR
ISBN 978-83-7580-493-5 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Wprowadzenie
Ojciec święty Franciszek należy do grona tych pa pieży, którzy wynoszą wielu chrześcijan do chwały ołtarza. Proces ten nazywamy beatyfikacją i kanonizacją. Może nas nieco dziwić to, że św. Paweł Apostoł nazywa ochrzczonych świętymi. W Liście do Rzymian pisał: „Do wszystkich przez Boga umiłowanych, powołanych świętych, którzy mieszkają w Rzymie: łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i Pana Jezusa Chrystusa!” (Rz 1,7), jak i w Jeruzalem: „W tej chwili zaś wybieram się do Jerozolimy z posługą dla świętych” (Rz 15,25). Podobnie w 2 Liście do Koryntian: „Pozdrawiają was wszyscy święci” (2 Kor 13,12). Ileż to rzeczy wręcz cudownych stworzył Wszechmogący Pan, podziwiamy je, ale największym dobrem jest życie na ziemi, tym bardziej życie tych, którzy są zanurzeni w Chrystusie przez sakrament chrztu świętego. Odmawiając Wierzę w Boga (Credo), odwołujemy się do tej łączności ze świętymi, wyznając: „wierzę w świętych obcowanie” (łac. communio sanctorum). –5–
W Nowym Testamencie „święci” występują zawsze w liczbie mnogiej jako: „wspólnota świętych” (Dz 20,32; 1 Kor 1), „Kościół świętych” (1 Kor 14), „obóz świętych” („Wyszli oni na powierzchnię ziemi i otoczyli obóz świętych i miasto umiłowane”, Ap 20,9). Do wspólnoty świętych należą także aniołowie (1Tes 3,13; 2 Tes 1,7; Ap 14,10). Odwołajmy się do cytowanej powyżej Konstytucji o Kościele Lumen gentium art. 50: „W najbardziej zaś szlachetny sposób nasze zjednoczenie z Kościołem niebiańskim dokonuje się wtedy, kiedy – szczególnie w liturgii świętej, w której moc Ducha Świętego działa na nas poprzez znaki sakramentalne – wspólnie z nim w radosnym uniesieniu wielbimy majestat Boży i kiedy wszyscy, z wszelkiego pokolenia, języka, ludu i narodu we krwi Chrystusa odkupieni (por. Ap 5,9) i zgromadzeni w jeden Kościół, jedną pieśnią chwały uwielbiamy Boga w Trójcy jedynego. Sprawując przeto Ofiarę eucharystyczną, najściślej bodaj jednoczymy się ze czcią oddawaną Bogu przez Kościół w niebie, wchodząc w święte obcowanie z Nim i czcząc pamięć przede wszystkim chwalebnej zawsze Dziewicy Maryi, a także świętego Józefa, świętych Apostołów i Męczenników oraz wszystkich Świętych”. Głęboko wyraził tę prawdę jeden z poetów w wier szu Eucharystia:
– 16 –
Podstawy łączności ze świętymi
Zasadniczy fundament kultu świętych to wiara w zmartwychwstanie. Apostoł Paweł napisał: „Tymczasem jednak Chrystus zmartwychwstał jako pierwszy spośród tych, co pomarli”. Niekiedy to zdanie tłumaczone jest także następująco: „Tymczasem jednak Chrystus zmartwychwstał jako pierwociny spośród tych, co pomarli” (1 Kor 15,20). Święty Hieronim przetłumaczył to zdanie: Nunc autem Christus resurrexit a mortuis primitiae dormientium („Chrystus powstał z martwych jako prymicje śpiących”). Zmarli to właśnie ci, którzy śpią, obudzą się na dzień przyjścia Pana, by z Nim cieszyć się życiem bez końca. Fulbert z Chartres (zm. 1028), francuski święty Kościoła katolickiego, teolog i filozof, biskup Chartres od 1006 roku, potomek biednej rodziny, uczeń szkoły katedralnej w Reims i wychowanek późniejszego papieża Sylwestra II, w hymnie odmawianym dziś w czasie Jutrzni i Wielkanocy, napisał:
– 22 –
o tyle Styger proponował interpretację historyczno- -narracyjną. Pasquale Testini wydał podręcznik archeologii chrześcijańskiej Archeologia cristiana (Roma 1958). Katakumby nazywa się archiwami wiary dzięki ich licznym malowidłom, symbolom, inskrypcjom. Ich interpretacją zajmuje się specjalna nauka: ikonologia, ikonografia; ikonologia interpretuje napisy na podstawie ustaleń ikonograficznych. Do najczęstszych symboli należą: Dobry Pasterz z owieczką na ramieniu (freski, płaskorzeźby, sarkofagi, statuy), niekiedy żłobiony na grobach, orant (orantka), monogramy Chrystusa, inne monogramy Alfa, Omega; ryba, gołąb, kotwica, feniks (w katakumbach Pryscylli malowidło Bogarodzicy z III wieku, najstarszy wizerunek theotokos). Jednoznaczna interpretacja malowideł nie jest łatwa. Istnieje w niej kilka tendencji, m.in.: – pansymbolizm, wedle którego wszystko jest symbolem (skrajny symbolizm), – t eoria umiarkowana – istnieją symbole i dekoracyjne elementy, – teoria historyczno-narratywna – malowidła przedstawiają sceny biblijne; prezentowana przez ks. Paul Stygera, – t eoria sztuki mistycznej – reprezentowana przez Odo Casela, – teoria symboliki eschatycznej. Zainteresowania naukowe ks. Paula Stygera obejmowały historię katakumb wczesnochrześcijańskich – 39 –
Odwołajmy się jeszcze do wypowiedzi ks. Oscara Romero (zm. 1980). Pracował on jako asystent starszego arcybiskupa San Salvadoru (Hiszpania), następnie arcybiskup San Salvadoru, był obrońcą praw człowieka, w 2015 roku został ogłoszony błogosławionym. W jednej ze swoich homilii mówił: „Istnieje jedno kryterium, które nam pozwala się dowiedzieć, czy Bóg nam jest bliski, czy nie: kto się zawsze troszczy o głodujących, nagich, ubogich, torturowanych i cierpiących, ten jest blisko Boga. Ten gest wobec drugiego, ta bliskość z opuszczonym decyduje o bliskości lub oddaleniu od Boga”14. Leszek Kołakowski (zm. 2009), filozof zajmujący się głównie historią filozofii, historią idei oraz filozofią religii, eseista, publicysta i prozaik, kawaler Orderu Orła Białego, napisał: „ale naprawdę tym, czego duch świata od nas oczekuje, nie jest wcale sprawiedliwość, ale życzliwość dla bliźnich, przyjaźń i miłosierdzie, a więc takie jakości, których ze sprawiedliwości niepodobna wyprowadzić”15. Warto przypomnieć fakt z życia Tobiasza zapisany w Biblii (por. Tb 4,7). On to, otrzymawszy dużo pieniędzy, wezwał swego syna i powiedział do niego: „wszystkim, którzy postępują sprawiedliwie, dawaj jałmużnę [...]. Nie odwracaj twarzy od żadnego biedaka, a nie odwróci się od ciebie oblicze Boga” (Tb 4,7). 14 15
2009.
Tamże, s. 55. L. Kołakowski, Mini-wykład o maxi-sprawach, Kraków – 51 –
«Niech mi się stanie według słowa twego». Maria z pokorą przyjmuje więc powierzoną Jej rolę, ustanawiając tym samym wzór cnoty posłuszeństwa, tak aktualny w codziennym życiu wspólnoty norbertanek w Strzelnie. Badania wskazują, że kamieniarz pracujący dla Strzelna pochodził z Saksonii”. Świętość wypływała także: 2) z kontemplacji słowa (metody dostępnej dla wszystkich), czyli z odczytywania słowa Bożego w klimacie modlitwy, otwarcia się na miłość Boga Ojca podarowaną w Jezusie Chrystusie. W Konstytucji o objawieniu Bożym Dei Verbum w art. 21 czytamy: „Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie, skoro zwłaszcza w Liturgii św. nie przestaje brać i podawać wiernym chleb żywota tak ze stołu słowa Bożego, jak i Ciała Chrystusowego. Zawsze uważał i uważa owe Pisma zgodnie z Tradycją świętą, za najwyższe prawidło swej wiary, ponieważ natchnione przez Boga i raz na zawsze utrwalone na piśmie przekazują niezmiennie słowo samego Boga, a w wypowiedziach Proroków i Apostołów pozwala rozbrzmiewać głosowi Ducha Świętego. Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne, tak jak sama religia chrześcijańska, żywiło się i kierowało Pismem św. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla sy– 66 –
– favilla sancta (święty popiół, iskrzący się, Hieronim, Epistula 14, Ad Marcelinum), – exuviae (gleba, często spotykane określenie (Glossarium mediae et infimae latinitatis), – i nsygnia leipsana, – p atrocinia sanctorum, – p ignora sanctorum (Grzegorz z Tours, Historia Francorum, Liber. 9, Caput. 40); – s anctuaria (Grzegorz Wielki, Epistula 55), – xenia sanctorum (określenie szczególnie tych relikwii, które ofiaruje się komuś). Początki czci oddawanej relikwiom sięgają wczes nego chrześcijaństwa i łączą się z kultem męczenników. W Dziejach Apostolskich (por. Dz 8,2) czytamy, że św. Szczepana pochowano z wielkim żalem. Świętemu Hieronimowi zawdzięczamy w pewnym sensie traktat o czci relikwii. W dziele Contra Vigilantium (PL 23, 339–352) broni on kultu świętych, powołania zakonnego i zwyczajów religijnych. Chrześcijanie starali się o ciała osób zamęczonych w amfiteatrach i arenach, o zabranie krwi, niekiedy wykupywano ciała, okrywano drogimi szatami (były to np. dalmatyki złocone, z purpury, znajdowane niekiedy w loculi w katakumbach). Przykładem kultu może być zabranie z narażeniem życia ciała biskupa Antiochii Ignacego i zaniesienie go do kościoła w Antiochii, a także uwagi Euzebiusza w Historia Ecclesiastica 4,15 dotyczące św. Polikarpa. Jego relikwie uważali za droższe niż złoto czy drogie kamienie. Ceny wykupu ciał były niejednokrotnie wygórowane, chrześcijanie – 82 –
świecie św. Mikołaj miał tak wiele świątyń, że pewien pisarz średniowieczny pisał: „Gdybym miał tysiąc ust i tysiąc języków, nie byłbym zdolny zliczyć wszystkich kościołów wzniesionych ku jego czci”. W XIII wieku pojawił się zwyczaj rozdawania w szkołach pod patronatem św. Mikołaja stypendiów i zapomóg. O jego popularności świadczy dzisiaj piękny zwyczaj przebierania ludzi za św. Mikołaja i rozdawanie dzieciom prezentów. Odbywa się to w różnych formach: Mikołaj przychodzi w przebraniu biskupa do domów, przyjeżdża na saniach. W sklepach już przez cały Adwent mikołajowie wręczają dzieciom podarki kupione przez ich rodziców. Podobiznę świętego opublikowano na znaczkach pocztowych w wielu krajach. Postać św. Mikołaja uwieczniło wielu malarzy i rzeźbiarzy. Najstarszy wizerunek św. Mikołaja (z VI w.) można oglądać w jednym z kościołów Bejrutu. W Polsce kult św. Mikołaja był kiedyś bardzo popularny. Dzisiaj pod jego wezwaniem jest aż 327 kościołów w naszej ojczyźnie. Do najokazalszych należą kościoły w Gdańsku i w Elblągu. Łączność ze świętymi wiązała się nierozdzielnie z ich obrazami. Przypomnijmy pewne dane. Religia żyje nie tylko ze słuchania słowa Bożego, ale także z wizji, z oglądania (Sara Asu Schroer, antropolożka), dlatego obrazy odgrywają dużą rolę w religijności, zresztą nie tylko chrześcijańskiej. Mówi się często, że protestantyzm jest religią słowa, a katolicyzm – obrazu. – 96 –
wający, nie przypomnijcie smutnych towarzyszy i w polu jeszcze leżących żołnierzy, między którymi ciała i kości wasze odpoczywają! Przeprawieni na szczęśliwy brzeg niebieski, wspominajcie na płynących i tonących na onem morzu świata tego żeglarzy! Śpiewacy chwały Trójcy Świętej, nie chciejcie się też bez nas weselić; bo członki wasze i krew wasza, i kości wasze jesteśmy. Godownicy rozkoszni, ze stołu waszego królewskiego, przy którym używacie, posyłajcie nam, głodnym, odrobiny jakich darów łaski Chrystusowej; podajcie nam smutnym trochę wina onego, słodkiego, za stołu radości waszej, abyśmy w nędzy tej nie ustali, a z dobrą myślą wszystko wytrwać mogli. Wyście sława narodu naszego, chluba naszego miasta Jeruzalem, pierwsze kamienie i perły, któremi Bóg osadził dom swój: bo wami ziemię i niebo ozdobił, i chwałę, i moc swoją w was pokazał. Wyście mury i wieże nasze, i obronna twierdza, i straż czujności, i oka Boskiego nad nami! O, błogosławione oczy wasze, które widzą to, w co my wierzymy! O, jako szczęśliwe uszy wasze, które słyszą to, czego my pragniemy! Coście słyszeli, na to już patrzycie. O, jako mocne stopy wasze, które już na skale stanęły, na brzegu onym, do którego my jeszcze z niebezpiecznością i postrachem płyniemy! Nie żal wam już utrudzenia na tej drodze, która się nam, głupim i niecierpliwym, teraz przykrzy. Szczęśliwe prace wasze, za któreście wzięli takie odpoczniecie; szczęśliwe posty, udręczenia i nędze, za które macie takie i tak wieczne rozkosze; błogosławione męczeństwa wasze, – 116 –
Spis treści
Wprowadzenie.................................................................. 5 Co rozumiemy przez „świętych obcowanie”? . ............ 9 Podstawy łączności ze świętymi................................... 22 Początki i rozwój kultu świętych.................................. 73 Święci w stosunku do Kościoła pielgrzymującego.... 110 Kościół pielgrzymujący w stosunku do Kościoła zbawionych, czyli nasze relacje ze świętymi............. 114 Krytyka kultu świętych................................................ 124 Abyśmy stanowili jedno.............................................. 128
– 133 –