Od kapłaństwa do społeczeństwa by Wydawnictwo Salwator

KS. ROBERT NĘCEK

Od kapłaństwa do społeczeństwa Wybrane kwestie z nauki społecznej papieża Franciszka

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Recenzent naukowy prof. dr hab. Krystyna Chojnicka Uniwersytet Jagielloński Redakcja dr n. med. Ewa Kucharska ks. dr Piotr Gąsior Korekta Magdalena Mnikowska Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski Zdjęcie na okładce Grzegorz Gałązka Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 038/P/2014 Kraków, 23 stycznia 2014 © 2014 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-387-7 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80, faks 12 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Od recenzenta Teza książki dr Nęcka została w pracy oryginalnie pomyślana i szczegółowo udokumentowana. Obalając tyleż powszechną, co i powierzchowną opinię o programowym antyintelektualizmie papieża Franciszka, w wielu pracach skonfrontowanym z chłodnym jakoby intelektualizmem Benedykta XVI, ks. dr Nęcek odnajduje wspólne elementy w myśli obu tych papieży. Przytacza ich jednobrzmiące wypowiedzi na temat podstawowych, ewangelicznych kwestii, jak również te, które dotyczą zasad postrzegania rzeczywistości oraz odczytywania wskazań Pisma w warunkach współczesnego społeczeństwa. Co szczególnie istotne, postępując zgodnie z intencjami obu papieży, Autor wielokrotnie podkreśla, że wskazania te dotyczą zarówno wiernych, jak i hierarchii duchownej wszelkich szczebli, a więc bezwzględnie wszystkich członków wspólnoty Kościoła powszechnego. Bardzo krzepiący jest fakt, że w polskim Kościele żył i pracował wybitny duchowny, którego myśli, choć głoszone przed wieloma laty, co do treści, a nawet stylu, w jakim zostały formułowane, wydają się idealnie współgrać z wy7

powiedziami papieża Franciszka. Dowodzą tego częste w pracy dr Roberta Nęcka cytaty z książki świętej pamięci księdza Józefa Tischnera, opublikowanej pod znamiennym tytułem Ksiądz na manowcach, cytaty, którymi Autor niejednokrotnie pointuje swoje rozważania na temat obowiązków społecznych wynikających z powołania i wiary. Przemyślenia tych ludzi Kościoła, jak przekonuje Autor, zgodnie budują model „Kościoła otwartych drzwi”, o czym nieustannie należy przypominać tym, którzy zdają się tej prostej, ale jakże ważnej prawdy nie pamiętać”. Prof. dr hab. Krystyna Chojnicka Katedra Historii Doktryn Politycznych i Prawnych Dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytet Jagielloński

Wprowadzenie W kościele parafialnym pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Harklowej na Podhalu napisano kiedyś znamienne słowa: „Byście się społecznie miłowali”. Miłować się społecznie to być sobie przyjaznym i solidarnym, a być solidarnym to mieć sumienie, natomiast mieć sumienie to móc na człowieku polegać1. Tym sposobem prości i wielkoduszni mieszkańcy malowniczej wioski nad Dunajcem wiedzieli, że najbardziej przekonującą formą ewangelizacji jest bratnia miłość. Choć żyli w biedniejszych czasach, to jednak miłość była ich znakiem rozpoznawczym. Natomiast „dzisiaj – jak pisze papież Franciszek w adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium – wszystko opiera się na grze i rywalizacji, a prawo sprzyja silniejszym, więc możny pożera słabszego. W wyniku tej sytuacji wielkie masy ludności są wykluczone i marginalizowane: bez pracy, bez perspektyw, bez dróg wyjścia. Samego człowieka uważa się za dobro konsumpcyjne, 1

Por. J. TISCHNER, Etyka solidarności, Kraków 2000, s. 14.

które można użyć, a potem je wyrzucić”2. Taki stan rzeczy wyzwala kulturę odrzucenia, w której zanika wrażliwość, a drugi człowiek ulega degradacji. W tak zarysowanej perspektywie Franciszek przypomina podstawowe założenia nauki społecznej Kościoła, która doskonale wpisuje się w rzeczywistość nowej ewangelizacji. W jej wizji uprzywilejowanymi adresatami są ubodzy, a „ewangelizacja skierowana do nich bezinteresownie jest znakiem Królestwa, które Jezus przyszedł przynieść”3. Pierwszoplanową rolę w posłudze ewangelizacyjnej pełnią kapłani i biskupi, a ich świadectwo życia staje się odnośnikiem dla wiernych. Dlatego Franciszek przypomina, że istnieje potrzeba dynamizmu misyjnego, a „duszpasterstwo w kluczu misyjnym wymaga rezygnacji z wygodnego kryterium pasterskiego, że «zawsze się tak robiło»”4. W takim oto kontekście powstaje książka Od kapłaństwa do społeczeństwa. Wybrane kwestie z nauki społecznej papieża Franciszka. Książka ta jest próbą zaprezentowania myśli społecznej Franciszka, papieża z dalekiej Argentyny, państwa doświadczającego rozwarstwienia społecznego, korupcji i biedy. Z pewnością argentyński 2

3 4

FRANCISZEK, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium, Watykan 2013, nr 53. Tamże, nr 48. Tamże, nr 33.

papież – wnosząc południowoamerykański powiew świeżości w życie Kościoła Powszechnego – zwraca uwagę na wartości zapominane, nazywa zło po imieniu i przypomina, że „bez nowego życia i autentycznego ewangelicznego ducha, bez «wierności Kościoła swojemu powołaniu», każda nowa struktura w krótkim czasie ulega degradacji”5. Papieskie słowa i działalność stały się podstawą niniejszej monografii. Składa się ona z siedmiu rozdziałów. W pierwszym zostanie pokrótce omówiona relacja Franciszka z jego poprzednikiem Benedyktem XVI, w drugim będzie zarysowana idea kapłaństwa na wzór Jezusa, Syna Człowieczego. Chodzi nie tylko o znaczenie tytułu, ale również o jego ludzkie ukazanie. Rozdział trzeci to rzeczywistość kapłaństwa w świetle Dobrego Pasterza i filozofa. Dobry Pasterz zna uwarunkowania życia i układy środowiskowe swoich wiernych i potrafi swoim życiem ukazać, jak żyć, aby życia nie przegrać. W rozdziale czwartym Autor przedstawia źródła służby kapłańskiej. Należą do nich: modlitwa, pokora, odwaga, kaznodziejstwo i spowiedź. Poprzez posługę kapłańską można wywierać wpływ na życie społeczne. Z tej racji w rozdziale piątym Autor przedstawi prawidła i podstawowe zasady rządzące życiem społecznym. 5

Tamże, nr 26.

1 Franciszek o Benedykcie XVI Ojciec święty Franciszek, odpowiadając na pytania dziennikarzy, podkreślił, że „jest coś, co określa moje relacje z Benedyktem: bardzo go kocham. Zawsze go miłowałem. Dla mnie jest on człowiekiem Bożym, człowiekiem pokornym, człowiekiem modlitwy. Byłem bardzo szczęśliwy, kiedy został wybrany na papieża. Także kiedy zrezygnował, był dla mnie przykładem wielkości! Wielki człowiek”7. Czy mogą dziwić papieskie słowa? Nie mogą, gdyż Kościół za czasów Benedykta XVI – choć po burzliwym morzu – to jednak bezpiecznie żył, działał i duszpasterzował. W rejonach, gdzie prześladowani byli chrześcijanie, papież jasno zabierał głos, a za nim głos zabierali również przedstawiciele Unii Europejskiej8. Po wielkim papieżu Polaku przyszedł – co sam powiedział – „skromny pracownik w Win7

FRANCISZEK, Konferencja prasowa podczas lotu do Rzymu, „L’Osservatore Romano” 10 (2013), s. 35. Por. R. NĘCEK, Wielkość Benedykta XVI, „Dziennik Polski” 20.02.2013, s. A 09.

nicy Pańskiej”9, skromny, ale równie znaczący, uroczy i zdecydowany. Troska o bezpieczeństwo Kościoła z pewnością była spuścizną po zmarłym Janie Pawle II. W takim pejzażu złożoności życia papieska decyzja o abdykacji zaskoczyła Kościół Powszechny. Trudno było uwierzyć doniesieniom agencyjnym, dopiero wypowiedź rzecznika prasowego, ks. Federica Lombardiego, potwierdziła pogłoski. Ten wybitny intelektualista, wytrawny teolog, pokorny biskup i niezwykły człowiek oświadczył: „rezygnuję dla dobra Kościoła”10. W tym kontekście Ojciec święty Franciszek zauważył, że „tylko człowiek wielki podejmuje takie decyzje! Człowiek Boży i człowiek modlitwy”11. Niewątpliwie decyzja Benedykta XVI z jednej strony wyzwoliła smutek, a z drugiej podziw i uznanie. Dlatego Franciszek podkreślił, że Benedykt XVI poszedł „z wielkim wyczuciem, rozeznaniem i odwagą za swoim sumieniem, to znaczy za wolą Boga, który mówił do jego serca”12. Warto 9

BENEDYKT XVI, Pierwsze kroki Benedykta XVI. Pierwsze słowa, gosc.pl/doc/790361. Pierwsze kroki Benedykta-XVI/2. BENEDYKT XVI, Benedykt XVI abdykuje. Przemówienie końcowe, www.gosc.pl/doc/452616.Benedykt-XVIabdykuje. FRANCISZEK, Konferencja prasowa podczas lotu do Rzymu, „L’Osservatore Romano” 10 (2013), s. 35. FRANCISZEK, Pokora i wolność w dialogu z Bogiem (30.06.2013), „L’Osservatore Romano” 8-9 (2013), s. 59.

2 Kapłaństwo na wzór Syna Człowieczego Ojciec święty Franciszek, powołując się na Benedykta XVI, podkreślił, że kapłaństwo wzrasta i zostaje uszanowane jedynie dzięki swej atrakcyjności, nazywanej świadectwem. Kapłani tylko wtedy mogą być pewni swego kapłaństwa, gdy są pewni Chrystusa31. Aby lepiej zrozumieć przesłanie Franciszka, trzeba odnieść się do Benedykta XVI, który w przedmowie do swojej książki Jezus z Nazaretu w części pierwszej napisał, że „przez Człowieka Jezusa stał się widzialny Bóg, a w Bogu – obraz autentycznego człowieka”32. Oznacza to, że Chrystus ukazuje nam Boga, „a tym samym drogę, którą mamy iść. Przyszłość, o którą chodzi w jego pouczeniach, sięga dalej niż 31

FRANCISZEK, Jezus nikogo nie wyklucza (8.05.2013), „L’Osservatore Romano” 7 (2013), s. 31. BENEDYKT XVI, Jezus z Nazaretu. Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, t. I, Kraków 2007, s. 5.

to, co mogą nam powiedzieć wróżbici”33. W tej perspektywie tajemnicę życia Jezusa próbuje się rozumieć przez fakt tytułów, którymi On sam siebie określał. Jednym z takich tytułów jest „Syn Człowieczy”. W nim zostanie ukazany wzór służby kapłańskiej. Dlatego przedmiotem niniejszego dyskursu stanie się: „Syn Człowieczy” – znaczenie tytułu, służba kapłańska jako autentyczny sposób panowania i źródła autentycznej służby kapłańskiej.

2.1 Syn Człowieczy – znaczenie tytułu W swoim nauczaniu społecznym papież Franciszek przypomina, że najważniejszą osobą w Kościele jest Chrystus, Syn Człowieczy. Jeśli więc „zajmujemy się organizacją, innymi rzeczami, pięknymi rzeczami, ale bez Jezusa, nie posuwamy się naprzód, nie dzieje się dobrze. Jezus jest ważniejszy”34. Jak więc należy rozumieć tytuł „Syn Człowieczy”? Otóż Benedykt XVI wyjaśnił, że określenie „Syn Człowieczy” jest tytułem pełnym tajemnicy. Jednak tym tytułem Jezus – mówiąc 33 34

Tamże, s. 19. FRANCISZEK, Kościół wychodzi naprzeciw wszystkim. Czuwanie modlitewne z okazji dnia ruchów, nowych wspólnot i stowarzyszeń kościelnych (18.05.2013), „L’Osservatore Romano” 7 (2013), s. 17.

4 Źródła służby kapłańskiej Ojciec święty Franciszek zauważył, że kiedy ksiądz podejmuje drogę autentycznej służby, w wiernych odradza się zaufanie i rozbudza się pragnienie bohaterstwa71. Do źródeł tak pojmowanej służby należą: modlitwa, pokora i odwaga.

4.1 Modlitwa Papież Franciszek napisał, że „adorować Boga to uczyć się z Nim być, ogołacać się z naszych ukrytych bożków i stawiać Go w centrum naszego życia”72. Franciszkowy Tweet zwraca uwagę na istotę ludzkiej wiary, która polega na składanym codziennym świadectwie. Oczywiście świadectwo wiary ma wiele przejawów i wiele form, podobnie „jak w wielkim fresku jest różnorodność barw i odcieni, a wszystkie są ważne, nawet te, które 71

FRANCISZEK, Nie zgadzaj się na zło!, Kraków 2013, s. 178. FRANCISZEK, Tweet. (@Pontifex_pl).

5 Społeczeństwo i zasady społeczne Poszukiwanie istotnego fundamentu życia społecznego zorientowane jest na godność osoby ludzkiej i jej społeczny wymiar. Chodzi o to, że człowiek podlega ciągłemu rozwojowi, a jest on możliwy jedynie we wspólnocie. Żyjąc w określonej strukturze społecznej, podlega podstawowym zasadom regulującym społeczny porządek, gdyż życie społeczne polega na „dawaniu” i „braniu”. Dodatkowo można mówić o pewnych tendencjach kształtujących rzeczywistość dobra wspólnego i realizujących dobro osoby ludzkiej115. Papież Franciszek wyszczególnia pięć zasad mających wpływ na kondycję społeczną, która w ostatnim okresie została wyraźnie osłabiona. Należą do nich: wrażliwość, Kościół ubogi i dla ubogich, podatki i «dobre wychowanie», solidarność i pokój.

115

Por. W. PIWOWARSKI, Podstawowe zasady życia społecznego, w: Słownik katolickiej nauki społecznej, red. W. PIWOWARSKI, Warszawa 1993, s. 130-131.

5.1 Wrażliwość nie lewicowa, nie prawicowa Niewątpliwie polska praca i współpraca choruje. Zapomina się, że środowisko pracy jest miejscem, w którym osoba ludzka próbuje rozumieć świat i porozumieć się z ludźmi. Jest wartością kluczową dla rozwoju i godnego życia, a jej kluczem nie jest siła, lecz prawda. Praca staje się „wymianą prawd: prawda za prawdę, po sprawiedliwości”116. W takiej konfiguracji następuje wzrost znaczenia godności człowieka. Dlatego aby móc przyjąć tę godność, trzeba mieć świadomość, że człowiek wszędzie może być człowiekiem, czyli – co zauważył ks. Józef Tischner – wszędzie może być prawdą, „na której można polegać. Prawda ta wyprowadza nas poza opłotki fundamentalizmu i relatywizmu. Bo rzecz w tym właśnie, że ani na fundamentaliście, ani na relatywiście nie można polegać. Obaj są gotowi do zdrady, choć każdy z innego powodu”. W tym kontekście papież Franciszek uwrażliwia na pomoc i troskę. Oznacza to, że pomagać innym – co podkreślił papież – to „troszczyć się z miłością o wszystkich, każdą osobę, zwłaszcza o dzieci i osoby starsze, o tych, którzy są istotami najbardziej kruchymi i często znajdują się na obrzeżach naszych serc. To troska jednych o drugich w rodzinie: małżonkowie 116

J. TISCHNER, Polska jest Ojczyzną, Paris 1985, s. 143.

6 Cnoty moralne Niewątpliwie osoba wnosi siebie i bagaż swoich doświadczeń do życia społecznego. Wnosi zarówno zło, jak i dobro, które w nim egzystuje i na co dzień się ujawnia. Dlatego Ojciec święty Franciszek akcentuje konieczność kultywowania cnót, gdyż „wszystkie cnoty pozostają na służbie tej odpowiedzi miłości. Jeśli to zaproszenie nie jaśnieje z mocą i jako pociągające, moralna budowla Kościoła narażona jest na ryzyko stania się papierowym zamkiem, i to jest nasze najgorsze niebezpieczeństwo”163. Dlatego godnym podkreślenia są: służba nieudawana, bezinteresowność i wdzięczność.

6.1 Służba nieudawana Jednym z najpoważniejszych problemów Kościoła jest zagubienie istoty codziennego świadectwa. Niejednokrotnie – zdaniem papieża Franciszka 163

FRANCISZEK, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium, Watykan 2013, nr 39.

Spis treści Od recenzenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. Franciszek o Benedykcie XVI . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2. Kapłaństwo na wzór Syna Człowieczego . . . . . . 25 2.1 Syn Człowieczy – znaczenie tytułu . . . . . . . 26 2.2 Człowieczy znaczy ludzki . . . . . . . . . . . . . . . 27 3. Kapłaństwo służbą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.1 Dobry Pasterz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3.2 Filozof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 4. Źródła służby kapłańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Pokora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Odwaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Kaznodzieja i spowiednik muszą umieć słuchać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43 43 47 52

5. Społeczeństwo i zasady społeczne . . . . . . . . . . . 5.1 Wrażliwość nie lewicowa, nie prawicowa . . 5.2 Kościół ubogi i dla ubogich . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Podatki i „dobre wychowanie” . . . . . . . . . . . 5.4 Solidarność niebezpieczna . . . . . . . . . . . . . . 5.5 Pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 60 66 69 72 75

119

6. Cnoty moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 Służba nieudawana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Bezinteresowność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Wdzięczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 79 83 86

7. Zagrożenia życia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . 89 7.1 Korupcja i symonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 7.2 Brak pracy i marginalizacja . . . . . . . . . . . . . . 95 7.3 Barbarzyństwo i plotkarstwo . . . . . . . . . . . 101 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

120