Prymas praw człowieka by Wydawnictwo Salwator

KS. ROBERT NĘCEK

PRYMAS PRAW CZŁOWIEKA

Wydawnictwo SALWATOR Kraków 2013

Recenzenci naukowi: prof. dr hab. Andrzej Świątkowski UJ dr n. med. Ewa Kucharska UJ ks. dr hab. Wojciech Zyzak, prof. UPJP2 Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 142/P/2013 Kraków, 17 maja 2013

ISBN 978-83-7580-356-3 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260-60-80, faks 12 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Autor dziękuje Fundacji im. św. Królowej Jadwigi dla Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II i Katolickiemu Stowarzyszeniu „Civitas Christiana” za dofinansowanie niniejszej monografii.

WST ĘP

Podstawowe prawa i wolności człowieka są jednym z wiodących problemów nauczania społecznego Prymasa Stefana Wyszyńskiego. Wywołują one nie tylko naukowe dociekania służące zgłębianiu zagadnienia, ale również ożywioną dyskusję, której uczestnikami stają się coraz szersze grona współcześnie żyjących ludzi. Prymas jako przewodnik Kościoła sam czuł się niejednokrotnie zraniony, widząc jak prawa człowieka są łamane i deprecjonowane. Wzorując się na encyklikach papieskich przyczynia się do rozwiązywania kwestii tych praw na trzech płaszczyznach: na płaszczyźnie nauczania, wychowania i na płaszczyźnie praktycznej działalności. Kardynał Wyszyński rozwija więc treść praw człowieka, ukazuje ich podstawy, kształtuje świadomość o przysługiwaniu ich każdej osobie ludzkiej, wychowuje dla praw osoby, solidaryzuje się z tymi, których prawa są naruszane, stając się ich jedynym głosem. Trzeba wspomnieć, że Prymas, przyjmując tradycyjnie chrześcijańską koncepcję prymatu człowieka we wszechświecie, oraz służebnej roli społeczeństwa wobec osoby, w samym centrum swojego nauczania stawia problem praw człowieka. Temat ten stanowiąc specyfikę czasów współczesnych zbiegł się w czasie z dyskusjami i działaniami społecznymi w skali ogólnoświatowej. W jego ujęciu prawa człowieka nie są jakimiś niedościgłymi ideałami, ale konkretnymi i ściśle określonymi uprawnieniami przysługującymi osobie w życiu społecznym z racji prawa naturalnego. Są to uprawnienia powiązane z korektywnymi obo7

wiązkami każdej osoby ludzkiej. Tak więc są to w pełnym tego słowa znaczeniu prawa podmiotowe, czyli mające swoje źródło normatywne w prawie naturalnym. W praktyce oznacza to respektowanie praw człowieka tak przez władzę państwową, jak i przez społeczeństwo. Jak wspomniano, w nauczaniu społecznym Prymasa Wyszyńskiego zachodzi nierozerwalny związek między chrześcijańską wizją praw człowieka i chrześcijańskim nauczaniem o człowieku. Istotnymi składnikami chrześcijańskiej wizji tych praw jest prawda o Bożym podobieństwie osoby ludzkiej i o wynikającym z tego faktu odkupienia Bożym usynowieniu. Z nich zaś wynika nadprzyrodzona godność człowieka oraz równość wszystkich ludzi w godności. Prawa człowieka mają swoje źródło w samej jego naturze, co oznacza, że są one powszechne, nienaruszalne i niezbywalne. Przysługują każdej osobie ludzkiej i nie można się ich wyrzec. Skoro nie można się ich wyrzec i skoro państwo ich nie ustanawia, a tym bardziej nie przyznaje, to nie może ich także ograniczać. Problematyka praw człowieka w ujęciu Prymasa Wyszyńskiego, o wyraźnym wymiarze moralnym stanowi podstawowy temat niniejszego opracowania. Celem pracy jest ukazanie głównych aspektów moralnych praw człowieka i uświadomienie konieczności ich obrony, a nade wszystko ukształtowanie świadomości o potrzebie ich uszanowania. Wybór tematu podyktowany jest bieżącą ważnością problematyki, bowiem uszanowanie praw człowieka przyczynia się do tworzenia jedności wyrażającej się w celu, ku któremu prawa te zmierzają i w ich współzależności. Stają się one warunkiem i głównym czynnikiem pokoju. Bazę źródłową pracy stanowi nauczanie społeczne Prymasa Stefana Wyszyńskiego, a w szczególności kazania i przemówienia autoryzowane, drukowane i niedrukowane znajdujące się w Archiwum Prymasowskim w Warszawie. Autor odwołuje się również do publikacji Prymasa, szczególnie jego wykładu książkowego o pracy pod tytułem Duch 8

I. GODNOŚĆ OSOBY

Problematyka godności osoby ludzkiej jest myślą przewodnią w nauczaniu Prymasa. Z pewnością dlatego, że czasy, w których żył były okresem nieustannego jej lekceważenia. Zresztą, on sam był podmiotem szykan i licznych ataków. Ewa Czaczkowska pisze o zadawaniu kardynałowi Wyszyńskiemu śmierci cywilnej. W więzieniu porównywał siebie do liszeńca, a liszeniec to człowiek bezpodstawnie uwięziony i znieważony1. Aby jednak nie popełnić błędu ahistoryczności i lepiej zrozumieć treść społecznego nauczania kardynała Wyszyńskiego, zostanie zaprezentowany także kontekst czasu, w którym Prymas żył i działał. Człowiek jest istotą posiadającą godność. Jest osobą świadomą, wolną i kreatywną, zdolną doświadczać swoje istnienie i istnienie innych bytów. Gdy mowa o osobie, „o człowieku – pisze Prymas – zawsze prymat człowieka, prymat duchowości, prymat Czaczkowska cytuje Prymasa wprost: „Siedzę bezprawnie, przestępstwo moje nie zostało prawnie ujęte i sformułowane, nie dano mi prawa obrony, skazano zaocznie. To się nazywa państwo demokratyczne. W jakim państwie to się dzieje? – słowa Prymasa kierownik „obiektu” raportował 12 października 1954 roku do Departamentu XI MBP w Warszawie. Prymas mówił dalej: – Mówił pan, że to klasztor i że przed społeczeństwem nie ukrywa się tego, iż jestem w klasztorze (…). Lecz ja czuje się gorzej, jak więzień, jestem niewolnikiem. Jak każdy więzień ma swoje prawa, tak ja ich nie mam”. E. Czaczkowska, Kardynał Wyszyński. Warszawa 2009, s. 182.

1. SPOŁECZNY WYMIAR OSOBY Niewątpliwie osoba ludzka podlega rozwojowi w społeczności, nie jest bowiem samotną wyspą. Jej społeczny wymiar pojawia się na czterech płaszczyznach: na płaszczyźnie rodziny, na płaszczyźnie narodu, na płaszczyźnie społeczności międzynarodowej i na płaszczyźnie środowiska pracy. Człowiek do pełnego rozwoju potrzebuje drugiej osoby. Pośród innych szuka pomocy w realizacji siebie. Wyraźnie podkreśla to Prymas, gdy mówi, że rozumność i wolność człowieka zmierzają ku innym osobom. W tym ujawnia się społeczny wymiar osoby ludzkiej. Choć od początku każdy z nas został powołany do tego, by czynić sobie ziemię poddaną, to jednak nie jest w stanie tego uczynić w oderwaniu od innych. Dlatego człowiek jako osoba społeczna – zauważa kardynał Wyszyński – skierowany jest przez Trójcę Świętą do życia społecznego pośród innych. Są mu oni tak potrzebni do istnienia i pełni rozwoju, „że bez współżycia z ludźmi zatrzymuje się niejako w swoim rozwoju, a niekiedy wprost dziwaczeje”18. Toteż aby wykazać, że człowiek jest z natury bytem społecznym, trzeba odwołać się do drugiej osoby i od społeczeństwa. Ta zależność uwidacznia się już we wczesnej fazie istnienia, to jest w pierwszych miesiącach życia19. Wówczas nie tylko osoba udziela się osobie, ile korzysta z właściwości osobowych i społecznych, rozumu, woli i serca innych ludzi. W ten sposób „powstaje najszlachetniejsza wymiana między ludźmi i wzajemna zależność”20.

S. Wyszyński, „Społeczna krucjata miłości”. Z listu pasterskiego Prymasa Polski. Warszawa-Gniezno Wielki Post 1967, w: Idzie nowych ludzi, s. 225. 19 Por. J. Hoffner, Chrześcijańska nauka społeczna. Tłum. S. Pyszka, Kraków [b.r.w], s. 19; M. Leśniak, La funzione profetica della Chesa nell’insegnamento sociale di Giovanni Paolo II, Roma 2000, s. 58. 20 S. Wyszyński, „Społeczna krucjata miłości”. Z listu pasterskiego Prymasa Polski, Warszawa-Gniezno Wielki Post 1967, w: Idzie nowych ludzi, s. 225. 18

II. PR AWA OSOBOW E CZŁOWIEK A

Kardynał Józef Glemp napisał 8 czerwca 2011 roku, że nie słabnie „zainteresowanie duchowością i nauczaniem Prymasa Tysiąclecia wśród dorosłych”128. Jednym z głównych filarów tego nauczania jest zagadnienie praw osobowych i społecznych. Niewątpliwie prawa osobowe są prawami podmiotowymi. Ich bliższe uzasadnienie znajduje się w prawie naturalnym, w którym mają swoją podstawę. Natomiast ostateczne uzasadnienie wypływa z godności ludzkiej, której źródłem jest sam Bóg129. Kardynał Wyszyński przypominał, że osobowe prawa człowieka wypływają z prawa przyrodzonego, które każda osoba ma w swoim wnętrzu przychodząc na świat130. To powoduje, że żadna społeczność nie może tych praw pogwałcić, „nie narażając się na konflikty z obywa J. Glemp, Słowo wstępne, w: Prymas Tysiąclecia w pamięci Polaków 19812011, M. P. Romaniuk, Warszawa 2011, s. 9. 129 Por. W. Piwowarski, ABC katolickiej Nauki Społecznej, Legnica 1998, s. 74. 130 Por. S. Wyszyński, Nie dać sobie wydrzeć ziemi! Do „Solidarności” wiejskiej (Warszawa, 2. 04. 1981), w: Nauczanie społeczne, s. 1032; Tenże, Prawa osoby ludzkiej w społeczeństwie (Warszawa, 18. 03. 1957), kazania t. 2 S. 4-5; J. Turowicz, Sytuacja i rola młodego pokolenia we współczesnym społeczeństwie według Stefana Kardynała Wyszyńskiego, „Roczniki Nauk Społecznych” 1982 nr 10, s. 109. 128

III. PR AWA SPOŁECZNE CZŁOWIEK A

Uszanowanie praw człowieka jest miernikiem zdrowego i rozwijającego się społeczeństwa. To uszanowanie wyraża się w prawach społecznych, które są związane z sytuacją człowieka pracującego. Prymas zalicza do nich: prawo do własności, prawo do pracy, prawo sprawiedliwej zapłaty, prawo do zrzeszania się i tworzenia związków, prawo do strajku i prawo do wypoczynku.

1. PRAWO DO WŁASNOŚCI Prawo do własności, kardynał Wyszyński, wyprowadza z prawa naturalnego. Oznacza to, że jego źródłem nie jest wola ludzka, wola sprawujących władzę w państwie, lecz natura ludzka167. Wyraźnie podkreśla, powołując się na słowa encyklik: „Rerum novarum” Leona XIII168 i „Quadragesimo anno” Piusa XI169, że prawo do własności człowiek otrzymał od natury, czyli samego Boga. To prawo posiada podwójny charakter własności prywatnej: indywidualny i społeczny. Charakter indywidualny oznacza, że każdy Por. Tenże, „Homo oeconomicus”. Ukazanie świętokrzyskie (20. 01. 1974), w: Nauczanie społeczne, s. 584. 168 Por. RN nr 19. 169 Por. QA nr 45. 167

IV. OCHRONA PR AW CZŁOWIEK A

Problematyka ochrony praw człowieka obejmuje trzy płaszczyzny. Pierwsza mówi o integralności praw, czyli wzajemnej zależności praw osobowych i społecznych. Integralność oznacza, że prawa osobowe i społeczne muszą być realizowane łącznie. Druga płaszczyzna obejmuje korelacyjność praw i obowiązków osoby ludzkiej, co oznacza, że istnieje nierozerwalny związek między prawami i obowiązkami. Trzecia płaszczyzna to wychowanie do poszanowania praw osoby, które obejmuje ochronę prawną i pozaprawną praw człowieka.

1. INTEGRALNOŚĆ PRAW CZŁOWIEKA W nauczaniu społecznym Prymasa godność osoby ludzkiej jest wyznacznikiem koncepcji integralnych praw. Wymienia on prawa osobowe i społeczne. Każda z tych grup odznacza się własną specyfiką. Wszystkie stanowią nierozerwalną jedność, co w praktyce oznacza, że są niepodzielne i tak samo ważne. W ten sposób można mówić o integralności praw człowieka. Chodzi o to, że jednostronne ujmowanie praw człowieka prowadzi do jednoaspektowego ich urzeczywistnienia. Położenie akcentu na realizację praw osobowych, może prowadzić do naruszenia praw 67

Spis treści

WSTĘP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 I. GODNOŚĆ OSOBY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. SPOŁECZNY WYMIAR OSOBY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.1. Rodzina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.2. Naród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1.3. Ojczyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.4. Społeczność międzynarodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.5. Środowisko pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1.5.1. Bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

II. PRAWA OSOBOWE CZŁOWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 1. PRAWO DO ŻYCIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2. PRAWO DO WOLNOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3. Prawo do wolności sumienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

III. PRAWA SPOŁECZNE CZŁOWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 1. PRAWO DO WŁASNOŚCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2. PRAWO DO PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3. PRAWO DO SPRAWIEDLIWEJ PŁACY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4. PRAWO DO ZRZESZANIA SIĘ I ZAKŁADANIA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5. PRAWO DO STRAJKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 6. PRAWO DO WYPOCZYNKU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

IV. OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 1. INTEGRALNOŚĆ PRAW CZŁOWIEKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2. KORELACYJNOŚĆ PRAW I OBOWIĄZKÓW. . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 3. W YCHOWANIE DO POSZANOWANIA PRAW. . . . . . . . . . . . . . . . . 72

ZAKOŃCZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81